Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 284.9KB
Покупки 1
Дата загрузки 03 Март 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Xalqaro valyuta tizimi, uning harakatini tartibga soluvchi xalqaro tashkilotlar

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI Т OSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI “ Iqtisodiyot ” fakulteti “ Makroiqtisodiy tahlil va progzozlashtirish ” kafedirasi Ro’yxatga olindi № __________ Ro’yxatga olindi № __________ “__ __ __” ____ ____ ___ 2022 y . “__ __ __” ____ ____ ___ 2022 y. “ IQTISODIYOT ” FAKULTETI “ MAKROIQTISODIY TAXLIL VA PROGNOZLASHTIRISH ” KAFEDIRASI “ GLABAL IQTISODIY RIVOJLANISH ” fanidan KURS ISHI Xalqaro valyuta tizimi, uning harakatini tartibga soluvchi xalqaro tashkilotlar 1 REJA: Kirish………………………………………………………………………………3 1. Xalqaro valyuta tizimining mohiyati va strukturasi……………………………..6 2.Xalqaro valyuta tizimining shakillanishi va rivojlanish bosqichlari………………………………………………………………………...17 3. Xalqaro rezerv valyuta birliklari………………………………………………..29 4. Yevropa valyuta tizimi…………………………………………………………35 Xulosa…………………………………………………………………………….40 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………42 2 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi : O’zbekiston Respublikasi o’z mustaqiligiga erishganidan so’ng bozormunosabatlari asosida o’z rivojlanish yo’lini tanlar ekan, zamonaviy moliyaviybozor va uning vositalariga ehtiyoj paydo bo’la boshladi. «O‘zbekiston» xalqaro anjumanlar saroyida 7 dekabr kuni O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilingan kunning 26 yilligiga bag‘ishlangan tantanali tadbir bo‘lib o‘tdi. Tadbirkorlikni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, investorlar uchun keng sharoitlar yaratish, ayniqsa, inflyatsiya darajasini pasaytirish bo‘yicha oldindagi muhim vazifalarni ko‘rsatib o‘tdi. «Agar biz yurtimizda barqaror iqtisodiyot qurmoqchi bo‘lsak, dunyodagi rivojlangan mamlakatlar kabi boy va farovon yashamoqchi bo‘lsak, yuzaki emas, balki qanchalik qiyin va murakkab bo‘lmasin, haqiqiy bozor iqtisodiyotiga o‘tishimiz shart. Yagona yo‘limiz shu. Bu – Asosiy qonunimiz talabi. Boshqa yo‘l yo‘q. Biz boshlagan islohotlarimizni qat’iy davom ettiramiz va ular albatta o‘zining ijobiy natijasini beradi», deya Shavkat Mirziyoyevning so‘zlarini keltirdi prezident matbuot xizmati. 1 2020 yilda joriy valyuta operatsiyalari bo’yicha so’mni xorijiy valyutalarga erkin konvertirlashni joriyetilishi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning, shu jumladan, tijorat banklariningvalyuta operatsiyalarining sezilarli darajada oshishiga olib keldi. Iqtisodiy, siyosiy va madaniy tusdagi xalqaro munosabatlar turlimamlakatlar fuqarolari bo’lmish yuridik hamda jismoniy shaxslarning pulshaklidagi talablari va majburiyatlarini keltirib chiqaradi. Xalqaro hisobkitoblarning xususiyatli tomoni shundaki, ushbu hisob-kitoblarda baho va to’lovvalyutasi sifatida odatda xorijiy valyutalar ishlatiladi, chunki hozircha umum tanolingan hamda barcha davlatlarda 1 Shavkat Mirziyoyev. Asarlar. 1-Jild. MILLIY TАRАQQIYOT YO LIMIZNIʼ QАTIYAT BILАN DАVOM ETTIRIB, YANGI BOSQICHGА KO TАRАMIZ ʼ , “O’zbekiston”-2019. 3 qabul qilinishi lozim bo’lgan jahon kredit pullarimavjud emas. Shu bilan birgalikda har qanday mustaqil mamlakatda qonuniyto’lov vositasi sifatida uning milliy valyutasi ishlatiladi. Shu sababli tashqi savdo, xizmatlar, kreditlar, investitsiyalar bo’yicha hisob-kitoblar hamda davlatlararoto’lovlardagi muhim shartlardan biri bo’lib to’lovchi yoki benefetsiar shaxstomonidan xorijiy valyutani sotib olish yoxud sotish shaklidagi bir valyutaniboshqa bir valyutaga ayirboshlanishi hisoblanadi. Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, bozor iqtisodiyoti sharoitida xalqaro valyutamunosabatlari bozor va davlat tomonidan tartibga solib turiladi. Valyuta bozorida valyutaning talab va taklifi hamda ularning kurslari nisbatishakllanadi. Bozor tomonidan tartibga solish qiymat qonuni, talab va taklifqonunlariga bo’ysunadi. Valyuta bozorlarida raqobatchilik sharoitida buqonunlarning harakati valyuta almashuvining harakati nisbiy tenglik tovarlar, xizmatlar, kapitallar hamda kreditlar harakati bilan bog’liq bo’lgan jahonxo’jaligining xalqaro valyuta ehtiyojlari oqimlarining muvofiqligini ta’minlaydi. Bozorlardagi baholar mexanizmi va valyuta kurslarining o’zgarishi sabablari orqaliiqtisodiy agentlar valyuta xaridorlarining ehtiyojlari va taklifining imkoniyatlarito’g’risida ma’lumot oladilar. O’tgan yili bank tizimini yanada mustahkamlash, banklarning kapitallashuvdarajasini oshirish va investitsiyaviy faolligini kengaytirish ta’minlandi. Banktizimining jami kapitali 2014 yilga nisbatan 23,3 foiz ko’payib, 7 trillion 800 milliard so’mga etdi. So’nggi 5 yilda mazkur ko’rsatkich 2,4 barobar o’sdi. Banktizimi kapitalining etarlilik darajasi qariyb 24 foizni tashkil qildi. Bu umumiyqabul qilingan xalqaro standartlardan 3 marta, bank likvidligi esa eng yuqoriko’rsatkichlardan 2 marta ko’pdir. Jahon miqyosida savdo-sotiq ishlarining o’sish sur’ati sezilarli darajadasustlashgani, eksport qilinadigan eng muhim tovarlarga nisbatan tashqi talabningkamayishi va narxlarning pasayishiga qaramasdan, biz tashqi savdo aylanmasidaijobiy saldoga erishdik. Bu esa davlatimizning oltin-valyuta zaxirasini oshirishimkonini berdi1 4 Valyutaning bozor va davlat tomonidan tartibga solinishi bir-birini to’ldiribkeladi. Bozor tomonidan tartibga solish esa valyuta munosabatlarini tartibgasolishdagi salbiy oqibatlarning oldini olishga qaratilgandir. Bu ular o’rtasidagifoyda va zararlar bilan belgilanadi. Inqirozlar, urushlar, urushdan keyingivaziyatlarda davlat tomonidan tartibga solish ustunlik qiladi. Valyuta iqtisodiyvaziyat yaxshilanishi bilan esa valyuta operatsiyalarining erkinligi vujudga kelib, bu sohada bozor raqobati qo’llab-quvvatlanadi. Ammo har doim davlat valyutamunosabatlari ustidan nazorat qilish va tartibga solish maqsadida o’z valyutanazoratini saqlab qoladi. Bunda valyuta bozorini samarali tartibga solish maqsadida valyutakursining o’zgarib boruvchi boshqariladigan strategiyasini qo’llash orqaliso’mning AQSh dollariga nisbatan kursini bosqichma-bosqich pasaytirishchoralari ko’rildi. Kurs ishi mavzusining ob’ekti: Valyuta bozorini tartibga solish, xalqaro valyuta bozorining bugungi kundagi holati, Valyuta kurslarini tartibga solish vositalarini o’rganish ob’ekti hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi: Mamlakatda Xalqaro iqtisodiyotni rivojlantirishda valyuta bozorini tartibga solishni takomillashtirish xususiyatlarini ochib berishdan iborat. Kurs ishining predmeti: Xalqaro valyuta bozorini davlat tomonidan tartibga solish usullari xalqaro valyuta bozorining bugungi kundagi holati darajalari predmeti hisoblanadi. Kurs ishining vazifalari: Kurs ishida qo’yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olingan:  Xalqaro valyuta tizimining mohiyati va strukturasi  Xalqaro valyuta tizimining shakillanishi va rivojlanish bosqichlari  Xalqaro rezerv valyuta birliklari  Yevropa valyuta tizimi Kurs ishining tarkibi : Kurs ishi tarkibiy jihatdan kirish 4 ta savol, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5 1.Xalqaro valyuta tizimining mohiyati va strukturasi Valyuta bozorlari - bu talab va taklif asosida turli xil valyutalar oldi-sotdi qilinadigan rasmiy markazlardir. Ya‘ni, valyuta bozori - bu chet el valyutasini oldi- sotdisini va chet el valyutasidagi qimmatbaho qog‘ozlarni, hamda valyutaviy kapitalni investitsiya qilish munosabatlarini amalga oshiruvchi iqtisodiy munosabatlarni namoyon qiluvchi markaz hisoblanadi. Xalqaro valuta munosabatlari – valutaning jahon xo’jaligida amal qilishi borasida shakllanadigan va milliy xo’jaliklar faoliyati natijalarining o’zaro almashuviga xizmat ko’rsatadigan ijtimoiy munosabatlar yig’indisidir. Yoki davlatlar, jahon valuta bozorining subyektlari, muayyan davlatning rezident yoki norezident shaxslari orasida valutalarni sotish, sotib olish, majburiyatlarni bajarish va boshqa shu kabi jarayonlarda vujudga keladigan munosabatlardir. 2 Valuta munosabatlarining paydo bo’lishi, o’zgartirilishi yoki tugatilishining huquqiy asoslari xalqaro kelishuvlar hamda davlatning ichki qonun va qoidalari hisoblanadi. Valuta munosabatlari nisbatan mustaqil munosabatlar bo’lgani holda to’lov balansi, valuta kursi, hisob-kitob operatsiyalari orqali Jahon iqtisodiyotiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Valuta munosabatlarining holati quyidagilarga bog’liq bo’ladi:  milliy va jahon iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasi;  siyosiy ahvol;  jahon bozorida davlatlararo munosabatlar borasidagi muammolar va ularning rivojlanish tendensiyalari. Valuta munosabatlarining asosiy ishtirokchilari sifatida xalqaro moliyaviy tashkilotlar, davlatlar, davlatlarning rezident va norezident shaxslari maydonga chiqadi. 2 O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risidagi ”Qonuni.-T.:”O’zbekiston”,2018.21dekabr. 6 Rezident shaxslar – bu muayyan davlat hududida yashayotgan va faoliyat ko’rsatayotgan hamda shu davlatning fuqarosi bo’lgan yuridik va jismoniy shaxslardir. Norezident shaxslar – bu muayyan davlat hududida yashayotgan va faoliyat ko’rsatayotgan, lekin shu davlatning fuqarosi bo’lmagan yuridik va jismoniy shaxslardir. Masalan, elchixonalar, vakolatxonalar, chet el firma va kompaniyalarining filiallari va shu kabilar. Shu bilan birga, bu yerda shuni ta’kidlab o’tmoq lozimki, valuta munosabatlarining faol ishtirokchilaridan biri bu – tijorat banklaridir. Tijorat banklari milliy, hududiy va jahon valuta bozorlarida nafaqat o’z manfaatlari, balki o’z mijozlari manfaatlarining himoyachisidir. Jahonning yirik tijorat banklari o’z mijozlarining topshiriqlarini yaxshi bajarish, ularning moliyaviy manfaatlarini himoya qilish va o’z tijorat maqsadlari uchun jahon moliya bozorining yirik markazlarida o’z filiallarini ochgan. Tijorat banklarida va mijozlarida turli sabablarga ko’ra hamda turli maqsadlarda xorijiy valutaga ehtiyoj paydo bo’ladi. Masalan, agar tijorat bankining mijozi eksportyor bo’lsa, u xorijiy valutada tushum oladi va valuta kursining tebranishi oqibatidagi risklarni hisobga olgan holda, unda shu xorijiy valutada olingan tushumni himoyalash zaruriyati tug’iladi. Shu sababli, u mazkur eksport tushumini sug’urtalash maqsadida o’z bankiga murojaat etadi. Yoki bank mijozi importyor bo’lsa, kontragenti bilan tuzgan o’zaro shartnoma shartlariga muvofiq, belgilangan muddatda eksportyor bilan hisob-kitob qilish uchun unga muayyan miqdorda xorijiy valuta zarur bo’ladi. Shunga muvofiq, mijoz o’z bankiga xorijiy valuta sotib olish maqsadida murojaat qiladi. Yuqoridagilardan tashqari tijorat bankining xorijiy valutaga bo’lgan o’z zaruriy ehtiyojlari mavjud. Bularga masalan, jahon valuta bozorida oldi-sotdi baholarining farqi sifatida foyda olish maqsadida xorijiy valutalarni sotib olish va sotish, valuta kursining tebranishi oqibatida vujudga keladigan valuta risklarining oldini olish 7 maqsadida xejerlash bilan bog’liq turli valuta operatsiyalarini amalga oshirish kabi harakatlarni keltirish mumkin. Har qanday davlatda valuta munosabatlari davlat tomonidan tartibga solinadi. Bunda tartibga solish turli qonunlar yordamida amalga oshadi. Masalan, O’zbekiston Respublikasi hududida valuta munosabatlarini tartibga solish maqsadida 1993-yil 7-mayda «O’zbekiston Respublikasi hududida valuta munosabatlarini tartibga solish to’g’risida»gi Qonun qabul qilingan. 3 003-yil dekabrda ushbu qonun qayta qabul qilingan. Bundan tashqari, mazkur qonunlar harakatidan kelib chiqqan holda, tijorat banklari, jismoniy shaxslar va xo’jalik yurituvchi subyektlarning tashqi iqtisodiy faoliyatini tartibga soluvchi O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qator me’yoriy hujjatlari va yo’riqnomalari mavjud. 1-rasm 2017-yil sentabr-dekabr oylarida so’mning AQSH dolloriga nisbatan ayrboshlash kursi o’zgarishi dinamikasi Zamonaviy sharoitda valuta jarayonlarini tartibga solish valuta cheklovlari va soliqlarni hisobga olmagan holda valuta kurslarini tartibga solish bilan bog’liq. 3 O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risidagi ”Qonuni.:- T.:”O’zbekiston”, 2019. 25-aprel. 8 Bunday tartibga solishning amaliy instrumentlari davlatda unchalik ko’p emas, ular rasmiy intervensiya deb atalmish valuta bozori mexanizmiga to’g’ridan to’g’ri aralashuv va pul-kredit munosabatlarini tartibga solishning an’anaviy uslublaridan iborat. Valuta jarayonining muvozanatsizligi, valuta kurslarining nazoratsiz ko’tarilishi va pasayishi iqtisodiyotga tobora kuchayib boruvchi salbiy ta’sir ko’rsatadi. Jumladan:  birlamchi ehtiyoj mollari bahosining oshishiga va mehnatkashlar iqtisodiy ahvolining yomonlashuviga olib keluvchi import qilinayotgan inflyatsiya;  milliy valuta kursining nisbatan o’sganligi oqibatida mamlakat tashqi raqobatdoshligining pasayishi;  valuta zararlari oqibatida banklar va kompaniyalar moliyaviy holatining muvozanatsizligi;  rasmiy iqtisodiy siyosat samaradorligining pasayishi va shu kabilar. Valuta muvozanatsizligini davlat tomonidan cheklash bilan bog’liq harakatlari amaliyotda qator qiyinchiliklarga duch keladi: barcha iqtisodiy jarayonlar o’zaro chambarchas bog’liq va hamma vaqt u bilan bog’liq qo’shimcha salbiy oqibatlar bo’lish ehtimoli mavjud – davlat ma’lum bir jarayonlarni tartibga solgan holda boshqa jarayonlarga salbiy ta’sir etishi mumkin. Valuta bozorida davlat vakillari sifatida ko’p hollarda zimmasiga mamlakatda pul-kredit siyosatini amalga oshirish vazifasi yuklatilgan Markaziy bank maydonga chiqadi. Markaziy banklar hukumat organlariga valuta operatsiyalari bilan bog’liq xizmatlarni ko’rsatishi mumkin yoki milliy valutaga bo’lgan talab va taklif balansini o’zgartirish maqsadida xorijiy valutalarning oldisotdi operatsiyalari bilan ham shug’ullanishi mumkin. Hozirgi sharoitda rasmiy valuta intervensiyasi deganda davlatning valuta bozoridagi valutaga bo’lgan talab va taklifni hamda kurslar nisbatini o’zgartira oladigan, bir maqsadga yo’naltirilgan faoliyati tushuniladi. Biroq amaliyotda valuta intervensiyasi tushunchasi xorijiy valutaning milliy valutaga nisbatan oldi- 9 sotdisi bilan bog’liq rasmiy shartnomalardan iborat (shu jumladan, davlat tashkilotlariga xizmat ko’rsatish, Xalqaro Valuta Fondi bilan munosabatlar, valuta zaxiralari bo’yicha foiz to’lovlari, xorijiy valutada olingan qarzlar va shu kabilar). Har qanday intervensiyaning hozirgi paytdagi yakuniy maqsadi – valuta bozorida muvozanatli sharoitni ta’minlash, valuta kurslarining keskin tebranishi ehtimolini bartaraf qilishdir. O’z navbatida, valuta bozorining barqarorligi mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyati va yalpi iqtisodiyotining rivojlanishini ta’minlashi lozim. Har qanday davlat o’z iqtisodiyotining konkret xususiyatlaridan, tashqi iqtisodiy aloqalarda ishtirok etishi uchun uning ochiqlik darajasidan kelib chiqqan holda o’z valuta intervensiyasining vazifalarini belgilaydi. Amaliyot shuni ko’rsatib turibdiki, hozirgi sharoitda davlatlar valuta bozoridagi o’z faoliyatida qisqa va uzoq muddatli maqsadlarni ko’zlamoqda. Shu bilan birga, ular tomonidan valuta bozoridagi kursning harakat tendensiyasini o’zgartirishga urinishlar qilinmoqda. Markaziy bank tomonidan mamlakat valuta zaxiralari bilan operatsiyalar o’tkazishda ko’plab davlatlarning ehtiyotkorligi ko’zga tashlanmoqda. Valuta tizimi – milliy qonunchilik yoki davlatlararo kelishuvlar bilan mustahkamlangan valuta munosabatlarini tashkil etish va muvofiqlashtirish shaklidir. Valuta tizimi – davlatlararo shartnomalar va kelishuvlar bilan belgilanadigan, xalqaro valuta munosabatlarini tashkil etishning davlat-huquqiy shaklidir. Valuta tizimi – xo’jalik aloqalarining baynalmilallashuvi asosida tarixan shakllangan, valuta amali bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir. Valuta tizimini valuta, valuta munosabatlari, valuta munosabatlarini amalga oshiruvchi va ularni tartibga soluvchi hamda muvofiqlashtiruvchi organlar yig’indisi sifatida ham tasavvur qilish mumkin. Valuta tizimining mohiyati, tashkil etilish shakllari va o’rni jamiyat iqtisodiy tizimi bilan belgilanadi. 10 Valuta qonunchiligi – mamlakat ichki valuta qiymatliklari bilan, bir mamlakat tashkilotlari va fuqarolari hamda boshqa mamlakat tashkilotlari va fuqarolari o’rtasidagi shartnomalarni hamda mamlakat ichkarisidan xorijga va xorijdan mamlakat ichkarisiga milliy va xorijiy valutalar hamda boshqa valuta qiymatliklarini olib kirish, olib chiqish, o’tkazish yo’li bilan amalga oshirilishini tartibga soluvchi qonuniy me’yorlar yig’indisidir. Har qanday mamlakatning iqtisodiyotini rivojlangan moliya-kredit bozorisiz tasavvur etish mumkin emas. Bu moliya bozorlarida sotuvchi va xaridorlar pul- kredit mablag‘larini va investitsion qimmatliklarni iqtisodiy munosabatlar orqali ayirboshlash yuzaga kelishini, ya‘ni ulaniing tannarxini va iste‘mol qiymatini namoyon qiladi. Valyuta kurslarining oldindan aytib bo'lmaydigan tebranishlari bilan bog'liq bo'lgan iqtisodiy beqarorlikni yumshatish uchun bir qator davlatlar hukumati valyuta kursining qiymatiga bozor intervensiyasi yoki rasmiy valyuta kursini (direktiv usuli) belgilash orqali ta'sir qiladi. Valyuta kursining o'rnatilishi, ya'ni. valyuta almashinuvining nisbatlarini aniqlash valyuta kotirovkasi deyiladi. Valyuta kotirovkalarining ikkita usuli mavjud: oldinga va orqaga. Rasmiy valyuta kurslari o'rnatilganda deyarli har doim ortiqcha talab yoki ortiqcha taklif bo'ladi. 4 Rasmiy valyuta kursi bozorda mavjud bo'lganidan past bo'lgan sharoitda, xo'jalik yurituvchi sub'ektlar (jismoniy shaxslar) har doim operatsiyalarni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan miqdorda valyuta sotib ololmaydilar. Rasmiy kurs bozor kursidan yuqori bo'lgan sharoitda eksport qiluvchilar valyuta tushumini sotishda qiyinchiliklarga duch kelishadi va shu munosabat bilan eksport operatsiyalari samaradorligi pasayadi. Rasmiy valyuta kursining ob'ektiv muqarrarligi bilan o'rnatilishi qora bozordagi muomala kursining paydo bo'lishiga olib keladi. Dilerlik qilayotgan qora bozorning o'zi ba'zida mamlakat tashqarisidagi dilerlik operatsiyalariga olib keladi va bu operatsiyalarda belgilangan kurs offshor valyuta kursi deb ataladi. Rasmiy valyuta kurslarini belgilaydigan davlat, qoida tariqasida, 4 Г.Г. Назарова, Н.Х. Ҳайдаров Халқаро иқтисодий муносабатлар. Тошкент, ТДИУ, 2005, 272 б. 11 valyutaning mamlakatga va undan tashqarida harakatlanishiga cheklovlar va taqiqlarni kiritadi. Bozorda mavjud bo'lgan talab va taklif asosida davlat milliy valyutaning kotirovkasini belgilagan sharoitda o'zgaruvchan valyuta kurslari tizimi mavjud. O'zgaruvchan valyuta kursi, o'z navbatida, valyuta xavfining oshishiga olib keladi va global moliyaviy inqirozlarning milliy sanoatga ta'sirini belgilaydi. Milliy valyuta kursi barqarorligini saqlash uchun o'zgaruvchan valyuta kurslari tizimi mavjud bo'lgan mamlakatlarning milliy banklari milliy valyuta bozoriga aralashadilar. Valyuta kurslarini berilgan parametrlarda ushlab turishga imkon beradigan o'zgaruvchan valyuta kurslari tizimidagi valyuta aralashuvlari. Valyuta aralashuvi mexanizmining o'zi ortiqcha (yoki etishmovchilik) bo'lgan paytda mamlakat valyuta birjasida katta miqdordagi valyutani sotib olish (yoki sotish) dan iborat. Valyuta intervensiyalari Milliy banklarda etarlicha katta miqdordagi oltin- valyuta zaxiralarining mavjudligini taxmin qiladi, ularning yordami bilan mamlakat hukumati davlat valyuta bozorida milliy valyutaning barqaror kursini ushlab turishi mumkin. Milliy valyuta birjasida valyutani to'g'ridan-to'g'ri sotib olish (sotish) bilan bog'liq valyuta aralashuvlari to'g'ridan-to'g'ri valyuta aralashuvlari deb ataladi. To'g'ridan-to'g'ri valyuta aralashuvlaridan tashqari, davlat ham bilvosita valyuta aralashuvlarini amalga oshirishi mumkin. Bilvosita valyuta intervensiyalariga quyidagilar kiradi: amalga oshirilayotgan pul-kredit siyosati, soliq-byudjet siyosati, tahdid va va'dalar bilan manipulyatsiya va hk. Valyuta kurslarini tartibga solish bo'yicha hukumat tomonidan olib borilayotgan sa'y- harakatlar (ham siyosat, ham bozorga asoslangan holda) boshqa mamlakatlar hukumatlari bilan kelishilgan holda eng samarali bo'ladi. Zamonaviy sharoitda eng ilg'or tizim - bu Evropa Ittifoqi mamlakatlarining Iqtisodiy va Valyuta Ittifoqi tarkibidagi "Evropa valyutasi iloni" tizimi bo'lib, u milliy valyutalar va evro o'rtasida qat'iy aloqani o'rnatgan. Kelgusida MDH davlatlari tomonidan shunga 12 o'xshash xalqaro shartnomani qabul qilish ehtimoli katta bo'lib, uning asosini ikki mamlakat - Rossiya va Belorusiya o'rtasida valyuta bitimi tashkil etadi. Valyuta bozori tartibga solish moliya bozorining muhim va asosiy qismini tashkil qiladi. Valyuta bozorlari - jahon xo‘jaligining ajralmas bulagi bo‘lib hisoblanadi. Valyuta bozorlarida banklar va kompaniyalar valyuta operatsiyalarini, ya ‘ni valyutalarning oldi-sotdisini amalga oshiradilar. Valyuta bozorlaridagi operatsiyalarning asosi bo‘lib, tashqi savdo bo‘yicha xalqaro hisob-kitoblar, xalqaro turizm, kapitallar va kreditlarning davlatlararo harakati hamda chet el valyutasini oldi-sotdi qilish bilan bog‘liq boshqa hisob-kitob operatsiyalari hisoblanadi. Hozirgi zamon valyuta bozorlari asosan 1944 yildan keyin, ya‘ni Bretton-Vuds valyuta tizimidan keyin yuzaga kelgan. Bu valyuta bozorlarining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, ular zamonaviy elektron aloqalar orqali bir-biri bilan uzviy bog‘langan. Turli mamlakatlarda joylashgan xalqaro valyuta bozorlari valyutalarni oldi-sotdi qilish jarayonida bir-biriga nisbatan doimiy ta‘sirda bo‘ladi. Jahon valyuta bozorlari asosan valyutaviy cheklashlar bo‘lmagan yoki zaif tarzda mavjud bo‘lgan mamlakatlarda joylashgan. Valyuta bozorlarining, asosan, 3 turini ko‘rsatish mumkin: Valyuta bozori: Milliy valyuta bozori Hududiy valyuta bozori Jahon valyuta Bozorlar 2-rasm. Valyuta bozorini tartibga solish bo’yicha ko’rsatkichlar 13 Valyuta bozorida tartibga solish sifatida - talab va sotuvchi sifatida - taklif, bir- biri bilan uchrashadi. Sotib oluvchi yoki sotuvchi sifatida qatnashayotgan har qanday iqtisodiy sub‘ekt, ya‘ni davlat, xo‘jalik sub‘ekti yoki fukaro o‘zining moliyaviy kizikishlariga ega bo‘ladi. Bu moliyaviy kizikishlar bir-biri bilan mos kelishi ham, mos kelmasi ham mumkin. Manfaatlar bir-biri bilan mos kelgan taqdirda, valyuta qimmatliklarini oldi-sotdisi haqida bitim tuziladi. Shuning uchun, valyuta bozori valyuta qimmatliklarini sotuvchi va xaridorningkizikishlarini namoyon qiluvchi o‘ziga xos iqtisodiy instrument hisoblanadi. Funktsional nuqtai nazardan qaraganda, valyuta bozorlari o‘z vaqtida xalqaro hisob-kitoblarni, valyuta risklarini sug‘urtalashni, valyuta zahiralarini diversifikatsiyalashni, valyuta interventsiyasini amalga oshiradigan va valyuta bozorida qatnashuvchilarning kurslari o‘rtasidagi farq natijasida keladigan daromadni o‘zida namoyon qiladi. Institutsional nuqtai nazardan qaraganda, valyuta bozorlari vakolatli banklarning, investitsion kompaniyalarning, birjalar, brokerlik idoralari, chet el banklari tomonidan amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalarini o‘zida namoyon qiladi. Tashqiliy-texnik nuqtai nazardan qaraganda, valyuta bozori jahonning turli mamlakatlari bilan xalqaro hisob-kitoblar va boshqa valyuta operatsiyalarini bir- birini o‘zaro bog‘lovchi telegraf, telefon, teleks, elektron aloqa vositalari va shu kabi kommunikatsiya tizimlari yig‘indisini o‘zida namoyon qiladi.Valyuta bozorida sotuvchi va xaridor o‘rtasida chet el valyutasini oldi-sotdi qilishda dallol bo‘lib, faqatgina banklar qatnashadilar. Valyuta bulimining asosiy vazifasi bo‘lib, o‘zining mijozlariga ma‘lum bir valyutadagi aktiv va kapitallarini boshqa bir xorijiy valyutaga konvertirlashni ta‘minlash hisoblanadi. Bu jarayon «naqd bitim», ya‘ni spot operatsiyasi yoki «muddatli bitimlar», ya‘ni ularning keng tarqalgan shakli - forvard operatsiyalari shaklida bo‘lishi mumkin. Jahonning barcha moliya markazlarida ma‘lum bir valyutaga narxlarning o‘rnatilish diapozoni bir xil tartibda o‘rnatilishi an‘anaviy tus olganligi, banklar faoliyatini bu sohaga birlashuvining o‘rnatilishiga olib keladi. Ayni bir moliya markazida ma‘lum bir qisqa vaqt oralig‘ida bozor stavkasi 14 o‘rtacha stavkadan sezilarli darajada farq kilsa, u holda turli narxlar natijasida foyda olish maqsadida jarayonni amalga oshiruvchi valyuta arbitraji orqali tartibga solinadi. Shu orqali valyuta biznesi pul tizimini muhim tartibga soluvchisi sifatida harakat qiladi. 5 Odatda, umummilliy ahamiyatga ega bo‘lgan yirik banklar, shu jumladan, bir qator mahalliy banklar mahalliy biznesga xalqaro hisob-kitoblar bo‘yicha xizmat ko‘rsatuvchi malakali mutaxassislar bilan ta‘minlangan valyuta bulimiga ega bo‘ladilar. O‘z mijozining hisob-kitob bo‘yicha topshiriq-larini bajaradigan va o‘z mablag‘lari hisobiga katta operatsiyalami amalga oshirmaydigan kichik banklar valyuta bo‘yicha mutaxassisga ehtiyoj sezmaydi. Bunday holatda, bankka shu soha bo‘yicha umumiy bilimga ega bo‘lgan mutaxassisning o‘zi kifoya qiladi. Chunki, bunda uning roli mijozning topshirigini bajarishi uchun boshqa bank bilan hamkorlik qilishdagina namoyon bo‘ladi. Jahon valyuta bozorida valyuta oldi-sotdisi tunu-kun amalga oshiriladi. Bunga asosiy sabab, jahon hududiy valyuta bozorlarining turli soat millarida joylashganligi bilan bog‘liqdir. Hozirgi vaqtda Osiyo - Tokio, Gonkong, Singapur, Melburndagi markazlari bilan, Yevropa - London, Frankfurt-na Mayne, Tsyurix, Amerika - Nyu-York, Chikago, Los-Andjeles valyuta bozorlari jahon valyuta bozorlarining asosiy q ismini egallagan. Jahonning hududiy valyuta bozorlarida odatda barcha valyutalar katirovka qilinmaydi, balki faqatgina, ushbu bozorda qatnashayotganlarga kerakli bo‘lgan valyutalar, ya‘ni mahalliy pul belgilari va bir qator yetakchi erkin konvertirlanadigan valyutalar, birinchi navbatda, zahira valyutalar (AQSH dollari, Yaponiya ienasi, evro, Shveytsariya franki va shu kabi valyutalar)dan keng foydalaniladi. Bunda, tabiiy xolki, yetakchi, ya‘ni zahira valyutalar kursining o‘zgarishi natijasida turli bozorlarda, yoki bitta bozorda kotirovka qilinayotganvalyutalar, turli vaqtlarda bir xil narxni saqlasada, ularning kursida 5 Муаллифлар гуруҳи. Ўзбекистонда бизнес кейслар: Ўзбекистон Республикасидаги бизнес таълимотида “Кейс – Стади” услубининг қўлланиши. Ўқув қўлланма. – Т.: Академия, 2016. – 645 б. 15 biroz tebranishni kuzatish mumkin. Valyuta kurslarining bunday tebranishlari valyuta bozorida valyuta operatsiyalarini amalga oshiruvchi chayqovchilardaromadining manbasini tashkil qilishga xizmat qiladi. Valyuta operatsiyalari vujudga kelishi uchun ob‘ektiv asos bo‘lib, tashqi savdo, kapitallar va kreditlaming harakati xizmat qiladi. Xalqaro mehnat taqsimoti y uzaga kelishi eksport-import operatsiyalarining yuzaga kelishiga asosiy sabab bo‘ladi. Valyuta operatsiyalarining keng ko‘lamda rivojlanishi tijorat banklariga ushbu bozorda erkin harakat qilishga va ayni vaqtda ularni tartibga solishga imkoniyat tugdiradi. Shuni alohida ta‘kidlab o‘tish joizki, milliy iqtisodiyotni faqat shu mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotlar bilan barcha ehtiyojlarni qondirib bo‘lmaydi. Demak, mamlakatlar o‘rtasida eksport-import operatsiyalari albatta amalga oshishi yuz beradi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, valyuta bozorlarining ahamiyati milliy iqtisodiyotning jahon iqtisodiyoti bilan integratsiyalashuvida namoyon bo‘ladi. 2. Xalqaro valyuta tizimining shakillanishi va rivojlanish bosqichlari Valyuta kurslarining oldindan aytib bo'lmaydigan tebranishlari bilan bog'liq bo'lgan iqtisodiy beqarorlikni yumshatish uchun bir qator davlatlar hukumati valyuta kursining qiymatiga bozor intervensiyasi yoki rasmiy valyuta kursini (direktiv usuli) belgilash orqali ta'sir qiladi. O’zining rivojlanish davrida Xalqaro valyuta tizimi mos ravishda to’rtta xalqaro valyuta tizimlarini namoyon qiluvchi to’rt bosqichni bosib o’tdi. “Oltin standart” dеb ataluvchi birinchi tizim stixiyali ravishda XIX asr oxirida vujudga kеldi. Unda qator davlatlarning valyutalari o’z davlatlarining ichki bozorida oltinga erkin ayriboshlanar edi. Oltin standart tizimi quydagilar bilan ajralib turadi: 1. valyuta birligining ma'lum oltin qiymatiga egaligi; 2. valyutaning oltinga konvеrtatsiyalanishi alohida bir davlatning ichida ham tashqarisida xam ta'minlanadi; 3. oltin quymalar erkin ravishda tangalarga almashtirilishi mumkin; 16 4. oltin erkin eksport va import qilinadi, xalqaro oltin bozorlarida sotiladi; 5. milliy oltin zaxirasi va ichki pul taklifi o’rtasida kuchli nisbatning saqlanishi. Oltin standartga asoslangan xalqaro xisob-kitoblar mеxanizmi qayd qilingan kursni o’rnatadi. Oltin tanga, oltin quyma, oltin dеviz standartlari oltin standartlarning turlaridir. Oltin standartning bir turidan ikkinchisiga evalyutsion o’tish xalqaro kapitalistik tizimining rivojlanishi mobaynida ro’y bеrardi. Kapitalistik xo’jalik faoliyatining asta-sеkin murakkablashuvi, jahon xo’jaligi aloqalarining kеngayishi va chuqurlashuvi, davriy ravishda takrorlanayotgan iqtisodiy inqirozlar iqtisodiyotni tartibga solishni, davlatning iqtisodiy jarayonlarni boshqarishga aralashuvini kuchaytirishni ob'еktiv zaruratga aylantirdi. Davlatning iqtisodiyotga aralashuvining kuchaytirib borish bilan erkin raqobatchilik kapitalizm rivojlanishining alomatlariga javob bеruvchi oltin standart mеxanizmi bilan aniqlanadigan qayd qilingan valyuta kursi tartibga solinuvchi bir-biri bilan bog’liq valyuta kurslari tizimiga o’zgara boshladi. 3-rasm Yevro va Rubl kurslarining ayirboshlash dinamakasi Ikkinchi tizim – Gеnuya konfеrеntsiyasi (1922y.) qarorlari natijasida vujudga kеlgan – “oltin-dеviz” standarti tizimidir. Kеyinchalik u ko’pchilik kapitalistik 17 davlatlar tomonidan tan olingan. Bunda banknotalar oltin emas, balki kеyinchalik oltinga almashtirilishi mumkin bo’lgan boshqa davlatlar dеvizi (banknota, vеksеl, chеklar)ga almashtiriladi. Dеviz valyuta sifatida dollar va funt stеrling tanlandi. “Oltin-dеviz” standarti amalda tartibga soluvchi valyuta kurslari standarti tizimi avvalo oltin valyuta standarti tizimiga o’tish pillapoyasi bo’ldi. Oltin-valyuta standarti tizimi 30-yillarda tashkil topdi va 50-yillar oxirida to’liq shakllandi. Bu tizim sharoitida kog’oz pullar oltinga almashtirilmaydigan bo’ldi. 1944 yilda bo’lib o’tgan Brеtgon-Vuds (AQSh) xalqaro konfеrеntsiyasida bu tizim xuquqiy maqomni oldi. Brеtton-Vuds valyuta tizimining o’ziga xos tomonlari quyidagilardir: 6 oltin davlatlar orasida yakuniy pul xisob-kitoblari funktsiyasini saqlab qoldi; oltin bilan bir qator turli davlatlar valyutalari qiymati o’lchovi, shuningdеk to’lovning xalqaro krеdit vositasi sifatida tan olingan AQSh dollari rеzеrv valyuta bo’ldi; dollar boshqa davlatlar markaziy banklari va xukumat idoralari tomonidan AQSh xazinasida 1 troya untsiya (31,1g.)ga 35 AQSh dollar bo’lgan kurs (1944y) bo’yicha oltinga almashtirilardi. Bundan tashqari xukumat organlari va xususiy shaxslar oltinni xususiy bozorda sotib olishlari mumkin. Oltinning valyuta qiymati rasmiy qiymat asosida shakllanardi va 1988 yilgacha sеzilarli o’zgarmadi; valyutalarni bir-biriga tеnglashtirish va ularning o’zaro almashuvi oltin va dollarda bеlgilangan rasmiy valyuta paritеtlar asosida amalga oshirilgan; xar bir davlat o’z valyutasining boshqa valyutaga nisbatan kursini barqaror saqlashi kеrak edi. Valyutalarning bozordagi kurslari qayd qilingan oltin yoki dollar paritеtidan u yoki bu tomoni 1% dan ortiqcha o’zgarmasligi 6 А.Бекмурадов, Б.Гоипназаров, М.Аманов, М.Тошхўджаев. Ўзбекистон иқтисодиётини либераллаштириш йилларида. 1-қисм. Макроиқтисобиёт ва иқтисодий ислохатлар. савдо ва инвестициялар оқимлари. Т.: ТДИУ, 2015, 59 б. 18 kеrak edi. Paritеtlarning o’zgarishi to’lov balansining doimiy buzilishi sodir bo’lganda amalga oshirilishi mumkin edi; valyuta munosabatlarini davlatlararo tartibga solish asosan Brеtton-Vuds konfеrеntsiyasida tashkil qilingan Xalqaro Valyuta Fondi orqali amalga oshirildi. U a'zo davlatlar tomonidan rasmiy valyuta paritеtlari, kurslari va o’zaro erkin valyuta almashtirishga amal qilishlarini ta'minlashi kеrak edi. Brеtton-Vuds kеlishuvi xalqaro valyuta tizimi rivojlanishining eng muxim bosqichi hisoblanadi. Birinchi marta xalqaro valyuta tizimi xukumatlararo kеlishuvlarga asoslana boshladi. “Oltin-dollar” standarti tizimini mustaxkamlagan Brеtton-Vuds tizimi xalqaro savdo oborotining kеngayishda, sanoati rivojlangan davlatlar ishlab chiqarishining o’sishida muxim rol o’ynadi. 60-yillarning oxiriga kеlib Brеtton-Vuds tizimi jahon xo’jaligining kuchayayotgan baynalminallashuvi, transmilliy korporatsiyalarining valyuta sohasidagi faol chayqovchilik faoliyati bilan qarama-qarshi chiqa boshladi. Oltin-dollar standarti rеjimi amalda asta-sеkin dollar standarti tizimiga aylana boshladi. Shu bilan birga 60-yillar oxirida dollarning jahondagi mavqеi o’z iqtisodiy qiyinchiliklari va birinchi navbatda G’arbiy Еvropa davlatlari va Yaponiyaning iqtisodiy quvvati va ta'siri oshishi natijasida sеzilarli yomonlashdi. AQShdan tashqaridagi dollar zaxiralari juda katta summada bo’lib, yirik еvrodollar bozorini tashkil qilardi. AQSh to’lov balansining kamomadi (dеfitsiti) mumkin bo’lgan normalardan ortib kеtdi. Brеtton-Vuds tizimining dollarni oltinga aylantirish xaqidagi talabi AQSh uchun og’irlik qilib qoldi, chunki o’z zaxiralari hisobidan oltinning past narxini saqlab turish kеrak edi. 70-yillar boshida Brеtton- Vuds tizimi amalda buzilib kеtdi. Valyuta kursining o'rnatilishi, ya'ni. valyuta almashinuvining nisbatlarini aniqlash valyuta kotirovkasi deyiladi. Valyuta kotirovkalarining ikkita usuli mavjud: oldinga va orqaga. Rasmiy valyuta kurslari o'rnatilganda deyarli har doim ortiqcha talab yoki ortiqcha taklif bo'ladi. Rasmiy valyuta kursi bozorda mavjud bo'lganidan past bo'lgan sharoitda, xo'jalik yurituvchi sub'ektlar (jismoniy 19 shaxslar) har doim operatsiyalarni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan miqdorda valyuta sotib ololmaydilar. Rasmiy kurs bozor kursidan yuqori bo'lgan sharoitda eksport qiluvchilar valyuta tushumini sotishda qiyinchiliklarga duch kelishadi va shu munosabat bilan eksport operatsiyalari samaradorligi pasayadi. Rasmiy valyuta kursining ob'ektiv muqarrarligi bilan o'rnatilishi qora bozordagi muomala kursining paydo bo'lishiga olib keladi. Dilerlik qilayotgan qora bozorning o'zi ba'zida mamlakat tashqarisidagi dilerlik operatsiyalariga olib keladi va bu operatsiyalarda belgilangan kurs offshor valyuta kursi deb ataladi. Rasmiy valyuta kurslarini belgilaydigan davlat, qoida tariqasida, valyutaning mamlakatga va undan tashqarida harakatlanishiga cheklovlar va taqiqlarni kiritadi. Bozorda mavjud bo'lgan talab va taklif asosida davlat milliy valyutaning kotirovkasini belgilagan sharoitda o'zgaruvchan valyuta kurslari tizimi mavjud. O'zgaruvchan valyuta kursi, o'z navbatida, valyuta xavfining oshishiga olib keladi va global moliyaviy inqirozlarning milliy sanoatga ta'sirini belgilaydi. Milliy valyuta kursi barqarorligini saqlash uchun o'zgaruvchan valyuta kurslari tizimi mavjud bo'lgan mamlakatlarning milliy banklari milliy valyuta bozoriga aralashadilar. Valyuta kurslarini berilgan parametrlarda ushlab turishga imkon beradigan o'zgaruvchan valyuta kurslari tizimidagi valyuta aralashuvlari. Valyuta aralashuvi mexanizmining o'zi ortiqcha (yoki etishmovchilik) bo'lgan paytda mamlakat valyuta birjasida katta miqdordagi valyutani sotib olish (yoki sotish) dan iborat. Valyuta intervensiyalari Milliy banklarda etarlicha katta miqdordagi oltin-valyuta zaxiralarining mavjudligini taxmin qiladi, ularning yordami bilan mamlakat hukumati davlat valyuta bozorida milliy valyutaning barqaror kursini ushlab turishi mumkin. Milliy valyuta birjasida valyutani to'g'ridan-to'g'ri sotib olish (sotish) bilan bog'liq valyuta aralashuvlari to'g'ridan-to'g'ri valyuta aralashuvlari deb ataladi. To'g'ridan-to'g'ri valyuta aralashuvlaridan tashqari, davlat ham bilvosita valyuta 20 aralashuvlarini amalga oshirishi mumkin. 7 Bilvosita valyuta intervensiyalariga quyidagilar kiradi: amalga oshirilayotgan pul-kredit siyosati, soliq-byudjet siyosati, tahdid va va'dalar bilan manipulyatsiya va hk. Valyuta kurslarini tartibga solish bo'yicha hukumat tomonidan olib borilayotgan sa'y-harakatlar (ham siyosat, ham bozorga asoslangan holda) boshqa mamlakatlar hukumatlari bilan kelishilgan holda eng samarali bo'ladi. Zamonaviy sharoitda eng ilg'or tizim - bu Evropa Ittifoqi mamlakatlarining Iqtisodiy va Valyuta Ittifoqi tarkibidagi "Evropa valyutasi iloni" tizimi bo'lib, u milliy valyutalar va evro o'rtasida qat'iy aloqani o'rnatgan. Kelgusida MDH davlatlari tomonidan shunga o'xshash xalqaro shartnomani qabul qilish ehtimoli katta bo'lib, uning asosini ikki mamlakat - Rossiya va Belorusiya o'rtasida valyuta bitimi tashkil etadi.Iqtisodiyotda makroiqtisodiy muvozanatga erishish uchun valyuta kursining ahamiyati uni davlat tomonidan tartibga solish zarurligini oldindan belgilab beradi. Valyuta kursini davlat tomonidan tartibga solishning asosiy usullari quyidagilardan iborat: Valyuta aralashuvi (chet el valyutasini sotib olish - sotish); Milliy bankning ochiq bozordagi operatsiyalari (qimmatli qog'ozlarni sotib olish - sotish); Milliy bank tomonidan foiz stavkalari darajasining o'zgarishi; Milliy bank tomonidan zaxira normalarining o'zgarishi. Milliy (shu jumladan davlatlararo) tartibga solish ob'ekti valyuta cheklovlari va valyuta konvertatsiyasi rejimi hisoblanadi. Valyuta cheklovlari - bu milliy va chet el valyutasi, oltin va boshqa valyuta qiymatlari bilan operatsiyalar bo'yicha qonunchilik yoki ma'muriy cheklovlar. Valyuta cheklovlari deganda rasmiy hokimiyat tomonidan imkoniyatlarning pasayishiga, xarajatlarning ko'payishiga yoki valyuta va xalqaro operatsiyalar uchun to'lovlarni amalga oshirishni atayin kechiktirishga olib keladigan har qanday harakatlar tushunilishi kerak. Bank 7 Бекмурадов, С.Т.Сатторов, Ж.Тўраев, К.Солfв, С.Рўзfв. Ўзбекистон иқтисодиётини либераллаштириш йилларида. 3-қисм. Кичик бизнес ва ва тадбиркорлик ривожи - давр талаби. Т.: ТДИУ, 2015, 66 б. 21 hisobvaraqlaridagi mablag'larni erkin tasarruf etishning rasmiy taqiqlanishi blokirovka deb nomlanadi. Valyuta cheklovlari quyidagilarga bo'linadi. 8 Valyuta kurslarini tartibga solish vositalari - davlat tomonidan amalga oshiriladi. bu boshqa chet el valyutalariga erkin va cheklovsiz almashinadigan valyuta. Erkin konvertatsiya qilinadigan valyuta ayirboshlash sohasi kundalik tashqi iqtisodiy faoliyat (tashqi savdo birjasi, savdo-sotiqdan tashqari to'lovlar, tashqi turizm) bilan bog'liq joriy operatsiyalarga, shuningdek, tashqi kreditlar yoki xorijiy investitsiyalar harakati bo'yicha operatsiyalarga taalluqlidir.Erkin konvertatsiya qilinadigan valyutalar orasida bir qator zaxira valyutalari deb ataladigan valyutalar mavjud, chunki bunday valyutalarda boshqa mamlakatlarning Milliy banklari xalqaro hisob-kitoblar uchun mablag 'zaxiralarini to'playdi va saqlaydi. Deyarli barcha tashqi savdo va moliyaviy operatsiyalar AQSh dollari, yevro, ingliz funt sterlingi, shveytsariya franki, iyenada amalga oshiriladi va bu valyutalar jahon valyuta zaxiralarining deyarli 100 foizini tashkil qiladi. Qisman konvertatsiya qilinadigan valyuta - rezidentlar va birja operatsiyalarining ayrim turlari uchun valyuta cheklovlari qo'llaniladigan mamlakatlarning milliy valyutasi. Qoida tariqasida ushbu valyuta xalqaro muomalaning barcha turlari uchun emas, balki faqat ba'zi xorijiy valyutalarga almashtiriladi. Valyutaning qisman konvertatsiyasi tashqi iqtisodiy faoliyatning ayrim tarmoqlari yoki valyuta egalarining toifalari konvertatsiya rejimiga bo'ysunmagan hollarda sodir bo'ladi. Qaytariluvchanlik, shuningdek, barcha mamlakatlar bilan operatsiyalarni qamrab olmasligi mumkin, lekin alohida mintaqalar, mamlakatlar guruhlari va pul-kredit va iqtisodiy guruhlar bilan chegaralanishi mumkin. Bu erda qaysi bitimlar, qaysi yo'nalishlarda va qaysi ishtirokchilar uchun davlat valyutasi cheklovlaridan ozod qilinganligi va qaysi biri hali mavjud emasligiga qarab, turli xil kombinatsiyalar mavjud. Qisman qaytariluvchanlik rejimlaridan eng keng tarqalgani shundaki, milliy valyutani 8 С.С.Гулямов и др. «Дистанционное экономическое образованf», - Т., Шарк, 2004, 84 с. 22 xorijiy valyuta qiymatlariga erkin ayirboshlashga faqat joriy operatsiyalarga nisbatan ruxsat beriladi va chet el investitsiyalari va boshqa xalqaro kapital harakatlari bilan bog'liq operatsiyalarda yo'l qo'yilmaydi. Qisman konvertatsiya qilinadigan valyutalarga ega bo'lgan mamlakatlarda hukumat valyuta cheklovlaridan foydalanmaydi - qonunchilik yoki ma'muriy taqiqlash, cheklash, valyuta va boshqa valyuta qiymatlari bilan operatsiyalarni tartibga solish. Ular davlat nazoratining ajralmas qismi bo'lib, valyuta qonunchiligida mustahkamlangan. Valyuta cheklovlari quyidagi maqsadlarga ega: 1. to'lov balansini tenglashtirish; 2. valyuta kursini ushlab turish; 3. valyuta qiymatlarining davlat qo'lidagi kontsentratsiyasi. Yopiq (konvertatsiya qilinmaydigan) valyuta - bu faqat bitta mamlakat ichida faoliyat yuritadigan va boshqa xorijiy valyutalarga almashtirilmaydigan milliy valyuta. Yopiq deganda milliy va chet el valyutasini eksport qilish va olib kirish, sotish, sotib olish va almashtirishga turli cheklovlar va taqiqlarni qo'llaydigan, shuningdek, valyutani tartibga solishning turli xil choralari, shu jumladan, chet el valyutasida hisob-kitoblarni cheklash maqsadida valyuta nisbatlarini qo'llaydigan mamlakatlar valyutasi tushuniladi.Kliring valyutalari - bu valyutaning hisob birliklari; bunda kliring tarzida to'lov shartnomalarini tuzgan mamlakatlar o'rtasida tovar ta'minoti va xizmatlarining qiymat tengligidan kelib chiqadigan xalqaro talablar va majburiyatlarni majburiy ravishda qoplash bo'yicha bank hisobvaraqlari yuritiladi va turli xil operatsiyalar amalga oshiriladi. Kliring valyutalari faqat o'zlarining ideal (hisoblash) shaklida bank hisobvaraqlaridagi buxgalteriya yozuvlari shaklida ishlaydi. Bunday yozuvlar uchun tovarlarni o'zaro etkazib berish va to'lov shartnomasida ishtirok etadigan mamlakatlar tomonidan xizmatlar ko'rsatilishi asos bo'ladi. Kliring valyutalari ular nomlangan valyutalarga hech qanday aloqasi yo'q, chunki ulardan foydalanish tartibi tubdan farq qiladi. Kliring shartnomalari, qoida tariqasida, quyidagi hollarda tuziladi: 23 1. oltin-valyuta zaxiralarini sarf qilmasdan to'lov balansini tenglashtirish; 2. kontragentdan imtiyozli kredit olish zarur bo'lsa; 3. passiv to'lov balansiga ega bo'lgan mamlakatning to'lov balansi faol bo'lgan mamlakat tomonidan qaytarib berilmaydigan moliyalashtirish uchun. Xalqaro hisob-kitoblarda birinchi marta valyuta kliringi 1931 yilda jahon iqtisodiy inqirozi davrida joriy qilingan. Valyuta kliringi hukumatlararo bitimda ko'zda tutilgan majburiy elementlar to'plamini o'z ichiga oladi: 1. vakolatli banklarda ochilgan hisob-kitoblar tizimi; 2. kliring hajmi (tovar aylanmasi uchun to'lovlarning barchasi yoki bir qismi); 3. kliring valyutasi - yagona kelishilgan hisob-kitob valyutasi; 4. texnik kredit hajmi - uzluksiz hisob-kitoblar uchun zarur bo'lgan qarzning ruxsat etilgan maksimal qoldig'i va odatda ta'minot hajmining foizida yoki mutlaq qiymati sifatida aniqlanadi; 5. to'lovlarni tenglashtirish tizimi; 6. hukumatlararo bitim muddati tugagandan so'ng qoldiqni yakuniy qaytarish tizimi. Hozirgi kunda Belorussiya Respublikasida milliy valyutaning erkin muomalasini joriy etish uchun shartlar mavjud emas va shuning uchun uning konvertatsiya qilinishi masalasi ko'tarilmagan. Rossiya Federatsiyasidan xomashyo, materiallar va energiya resurslari bozori va Rossiya Federatsiyasiga sotish bozoriga bog'liq bo'lgan iqtisodiyotimizning 2/3 dan ortig'i bugungi kunda davlatlararo darajadagi asosiy hisob birligi sifatida Rossiya rubliga muhtoj. Belorussiya Respublikasi tomonidan mustaqil pul birligining joriy etilishi uning Rossiya rubliga bog'liqligini yo'q qilmadi. Iqtisodiyotning ko'tarilishi, muvozanatli fiskal va pul-kredit siyosati Belarus Respublikasining milliy pul birligining qiymatni konvertatsiyalashga bosqichma-bosqich o'tishiga sharoit yaratadi. Valyuta bozorini tartibga solishning asosiy usuli bu valyuta intervensiyasi, ya'ni milliy valyutaga chet el valyutasini sotib olish va sotishdir. Markaziy bank tomonidan chet el valyutasini sotib olish unga bo'lgan talabning kengayishini 24 anglatadi va valyuta kursining o'sishiga va milliy valyuta kursining pasayishiga olib keladi. Chet el 9 valyutasini sotish uning taklifini oshiradi, bu esa valyuta kursining pasayishiga va milliy valyuta kursining o'sishiga olib keladi. Markaziy bankning pul-kredit siyosatining bunday foiz stavkalari, majburiy zaxiralar darajasi, ochiq bozordagi operatsiyalar (qimmatli qog'ozlarni sotib olish va sotish) o'zgarishi, bozor foiz stavkalari darajasiga va pul massasi hajmiga ta'sir qilishi (ya'ni milliy valyuta taklifi), valyuta kursining tegishli o'zgarishini keltirib chiqaradi.Strukturaviy pul-kredit siyosati barcha mamlakatlarning o'zaro ta'sir tamoyillarini takomillashtirishga qaratilgan valyuta islohotlari shaklida amalga oshiriladi va, qoida tariqasida, alohida valyutalar mavqeini mustahkamlash va imtiyozlarga erishish uchun kurash bilan birga keladi. Shu bilan birga, tarkibiy pul- kredit siyosati valyuta kurslarini, valyuta holatlarini va qimmatbaho metallar bozorlarining ishlashini tartibga soluvchi qisqa muddatli chora-tadbirlar majmuini o'z ichiga olgan joriy tendentsiyaning shakllanishini belgilaydi.Mamlakat yuritayotgan pul-kredit siyosati mamlakatning tashqi va ichki bozorlarida sotiladigan tovarlarga milliy valyutadagi narxlar nisbatiga ta'sir qiladi. O'z navbatida, uning elementlari va shakllari quyidagi omillar fonida paydo bo'ladi: jahon iqtisodiyoti evolyutsiyasi, mamlakatning iqtisodiy holati va jahon arenasidagi kuchlar muvozanati. Mamlakat pul-kredit siyosatining iqtisodiy mohiyati tarixiy jihatdan tushuniladi, chunki ma'lum raqobatbardosh vazifalar ustuvor ahamiyat kasb etadi, masalan: valyuta cheklovlari, valyuta operatsiyalarini liberallashtirish, valyuta inqirozining oldini olish va valyuta barqarorligini ta'minlash. 10 Amaldagi siyosat elementlarining arsenali, bundan tashqari, chegirma yoki shiori shaklini olishi mumkin. Qoida tariqasida, valyuta kursi va to'lov balansini tartibga solish maqsadida xalqaro kapitalning harakati, pul massasi, narx, shuningdek kreditlarning ichki 9 15. Красавина Л.Н. Международные валютно-кредитные отношения и финансовые отношения.–Москва: Финансы и статистика, 2001, -184 с. 10 С.С.Гулямов, Ю.Т. Дадабоев. Международный бизнес.Т.: Янги аср авлоди, 2001, 240 с. 25 dinamikasiga ta'sir ko'rsatish uchun mamlakat markaziy banki diskont siyosatini amalga oshirishi mumkin. Ikkinchisining mohiyati bankning diskont stavkasini o'zgartirishdan iborat. Shunday qilib, passiv to'lov balansi bilan bankning diskont stavkasining o'sishi foiz stavkasi sezilarli darajada past bo'lgan mamlakatlardan kapital oqimining ko'payishiga yordam beradi. Shunday qilib, diskont siyosati mamlakatdan kapital qochishini oldini oladi, to'lov balansini barqaror qiladi va to'lov stavkasini oshiradi. Ammo, agar mamlakat iqtisodiyoti turg'unlik holatida bo'lsa, unda to'lov balansini yaxshilash uchun hisob-kitob stavkasini oshirish iqtisodiyotga salbiy ta'sir qiladi. Shu bilan birga, iqtisodiyotdagi beqarorlik har doim ham ma'lum foiz stavkalari bilan ish olib borishda kapitalning mamlakatdan chiqib ketishini oldindan belgilab qo'ymaydi. Bundan tashqari, jahon iqtisodiyotida kapital va kreditning xalqaro harakatini tartibga soluvchi omillar ko'payib borayotganligi sababli, bu holat hisob siyosatining to'lov balansiga ta'sirini susaytiradi. Boshqacha qilib aytganda, diskontlash siyosatining qarama-qarshi bo'lgan ichki va tashqi maqsadlari qisqa muddat va samaradorligi nisbatan pastligi tufayli uni kamroq jozibador qiladi. Bunga misol sifatida chegirma siyosatini 30- 40 yillarda va 50-yillarning boshidan boshlab faollashtirish (Angliya, AQSh va boshqalar). Shu bilan birga, iqtisodiy aloqalarning tobora kuchayib borayotgan xalqaro aloqasi boshqa mamlakatlarda chegirma stavkalarining barqaror tendentsiyalari zarurligini narx reaktsiyalarining ta'sirini belgilab beradi.Pul-kredit siyosatini olib borishning eng samarali usuli - bu davlat milliy valyuta kursiga chet el valyutalarini sotib olish va sotish orqali ta'sir ko'rsatadigan shiorlar siyosati. U turli shakllarda namoyon bo'ladi: valyuta intervensiyasi, valyuta zaxiralarining diversifikatsiyasi, valyuta cheklovlari, valyutalarning konvertatsiya qilish darajasini tartibga solish, shuningdek, valyuta kursi rejimi, devalvatsiya, qayta baholash va boshqalar. Valyuta intervensiyasi - bu markaziy bank chet el valyutasini sotadigan milliy valyuta kursiga ta'sir o'tkazish maqsadida valyuta bozoridagi operatsiyalarga aralashish jarayoni. Shiori siyosatining shakllari kabi 26 aralashuvlarning xususiyati quyidagilardan iborat: nisbiy keng ko'lamli, qisqa muddatli foydalanish, rasmiy oltin-valyuta zaxiralari va qisqa muddatli valyuta kreditlari hisobiga amalga oshirish. Hozirgi vaqtda u valyutalarning bitta davlatga aralashuvi va qator mamlakatlarning markaziy banklarining jamoaviy valyuta aralashuvi bilan birgalikda qo'llaniladi. Valyuta zaxiralarini diversifikatsiyalash shiori siyosatining bir turi bo'lib, ularning tarkibiga turli xil valyutalarni kiritish orqali valyuta zaxiralari tarkibini tartibga solishga qaratilgan. Ushbu shakl yo'qotishlarning oldini olishga va xalqaro to'lovlar ritmini ta'minlashga imkon beradi. Shu maqsadda beqaror valyutalarni sotish amalga oshiriladi, barqarorroq valyutalarni sotib olish faollashtiriladi. Dunyoda o'nga yaqin valyuta kurslari rejimi mavjud. Amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar jarayonida ko'plab davlatlar ham pul siyosatining bunday shaklidan ikkilamchi valyuta bozori sifatida foydalanishgan. Ushbu shakl valyuta bozorini ikki qismga bo'lish zaruratini tug'diradi: rasmiy kurs tijorat operatsiyalari uchun, bozor kursi esa moliyaviy operatsiyalar uchun ishlatiladi. O'zgaruvchan valyuta kurslariga o'tish tufayli ushbu siyosat doirasi tobora torayib bordi. An'anaviy siyosat usullaridan biri devalvatsiya - milliy valyutaning xorijiy valyutalarga nisbatan qadrsizlanish jarayoni va qayta baholash - milliy valyutani qadrlash jarayoni edi. 3. Xalqaro rezerv valyuta birliklari Asosiy zaxira avuar qilish va boshqa rеzеrv valyutalarning rolini kamaytirish maqsadida SDR (Special drawing rights - SDR) - “maxsus o’rnini olish xuquqi” standarti kiritildi. Davlatlarga valyuta kursining xoxlagan rеjimini tanlab olishga xyquq bеrilardi. Davlatlar o’rtasidagi valyuta munosabatlari ular milliy pul 27 birliklarining suzuvchi kursiga asoslanadigan bo’ldi. Kurslarning o’zgarishi ikki asosiy omil bilan bеlgilanadi:  davlatlarning ichki bozorlarida valyutalarning rеal qiymatlari nisbati bilan;  xalqaro bozorlarda milliy valyutalar talabi va taklifi nisbati bilan. 90-yillarning boshiga kеlib suzuvchi kurslar faktorini amalga oshirilishi sababli quyidagi elеmеntlar asosida еtarli darajada murakkab bo’lgan xalqaro valyuta tizimini tashkil qilish sxеmasi vujudga kеldi:  asosiy ustun birliklar tanlanadi, ular bilan milliy valyutalar munosabatlarini, aniqrog’i o’z valyuta kurslarini saqlab qoldilar;  valyuta kurslarinig o’zgarish darajasi bir xil emas, diapazoni kеng. Bunda ma'lum diapazon doirasida faqat ayrim valyutalarga nisbatan valyuta kursi saqlanadi, boshqa valyutalarga nisbatan kurs erkin o’zgaradi. Amalda davlatlar e'lon qilgan valyuta rеjimlari juda xilma-xildir. 1988 yilda 58 davlat o’z valyutalarining asosiy xamkorlaridan birining valyutasiga nisbatan kursini o’rnatishga qaror qildilar. 11 Bular – AQSh dollari (39), frantsuz franki (frank zonasining 14 davlati) yoki boshka valyuta (5). Ayrim davlatlar o’z valyutalarini SDRga (17) yoki boshqa valyutalar savatchasiga (29) bog’laydilar, bundan tashqari, 4 davlat yagona valyutaga nisbatan chеklangan moslashuvchanlik rеjimini ma'qullaydilar. O’z navbatida ЕIning 8 davlati o’zlari uchun valyuta hamkorligi mеxanizmini ta'sis etdilar, o’z valyuta kurslarini barqarorlashtirdilar. 19 davlat shu jumladan, AQSh, Kanada, Buyuk Britaniya va Yaponiya mustaqil suzish rеjimini tanladilar. Yamayka kеlishuvi jamoa valyuta birligi sifatida “maxsus o’rnini olish xuquqi” (SDR)ni tan oldi. SDR 1969 yilda oddiy krеdit vositasi sifatida hosil kilingan edi. Biroq kеyinchalik SDRni “xalqaro valyuta tizimining zaxira aktivi”ga aylantirish vazifasi qo’yildi. Oldiniga SDR birligi dollarning oltin qiymatiga (1970 yili) mos ravishda oltinga tеnglashtiriladi. 11 Daniels, John D. Lee H. Radebaugh. Internatonal business: environments and operations. Addision-Wesley Publishing Company, 2018. 28 1974 yil iyulda valyutalarning suzuvchi kursga o’tishi bilan SDRning oltin qiymati bеkor qilindi. Bu valyuta birligining kursi valyuta savatchasi – tashqi savdosi jahon savdosining 1%dan kam bo’lmagan 16 davlat valyutalarining o’rtacha kursi asosida aniqlanardi. 1981 yildan boshlab SDR 5 valyuta (AQSh dollari, Gеrmaniya markasi, Yapon iеnasi, Frantsuz franki va funt stеrling) to’plamidan kеlib chiqqan xolda aniqlandi. Valyuta savatchasi bu bir valyuta o’rtacha xisoblangan kursining boshqa valyutalarning ma'lum to’plamiga nisbatan solishtirish usulidir. Valyuta kursini xisoblash uning tarkibi, valyuta kompanеntlarining o’lchovi, valyutalarning dollarga nisbatan bozor kursiga bog’liq. Mamlakat agarda SDRdagi avuarlar uyushmalaridan ko’p bo’lsa foizlar oladi va aksincha SDRdagi avuarlari uyushmalaridan kam bo’lsa foiz to’laydi. SDR XVFning maxsus schеtlarida XVFga a'zo davlatlarga ajratilgan kvotalar asosida kеltiriladi. Bu kvotalardan konvеrtatsiyalanadigan valyuta sotib olish yoki to’lov balansi dеfitsitini to’lash uchun foydalaniladi. Ammo ularning kapitalistik dunyo umumiy valyuta zaxiralaridagi ulushi uncha katta emas (6%ga yaqin). Ko’pgina iqtisodchilar SDRni kamroq, zaxira valyuta sifatida, ko’prok krеdit sifatida ko’rish mumkin dеb xisoblaydilar. Umumiy fikr shuki, ular xam zaxira valyuta xam krеditdir. Uni yaratuvchilardan biri ta'kidlaganidеk, SDR “ayrimlar qora yo’lli oq, ayrimlar esa oq yo’lli qopa xayvon sifatida ko’radigan xayvon” – zеbraga uxshaydi. Barqaror iqtisodiy rivojlanish va makroiqtisodiy siyosatni amalga oshirish usullarining bozor instrumentlaridan foydalanish asosida tubdan qayta ko‘rib chiqilishi munosabati bilan ichki bozordagi narxlar barqarorligini ta’minlash pul- kredit siyosatining bosh maqsadi sifatida belgilandi.Bunda inflyatsiya sur’atini pasaytirish va uni past darajada saqlab turish o‘rta muddatli istiqbolda makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda asosiy shart sifatida qaraladi.Ichki valyuta bozorining liberallashtirilishi pul-kredit siyosatining tamoyil va usullarini bosqichma-bosqich inflyatsion targetlashga qaratish uchun zarur 29 bo‘lgan asosni yaratadi. O‘rta va uzoq muddatli istiqbolda narxlar barqarorligini ta’minlashda inflyatsion targetlash samarali usul hisoblanadi. Bundan tashqari, mazkur rejimda Markaziy bankning asosiy e’tibori faqatgina valyuta almashuv kursining maqsadli darajasini ta’minlashga qaratilishi tufayli ichki maqsadlarga qaratilgan mustaqil pul-kredit siyosatini amalga oshirish imkoniyati cheklanadi. Boshqa tomondan, iqtisodiyotni liberallashtirish va tarkibiy o‘zgartirish, shuningdek, xufyona iqtisodiyotning sezilarli darajada mavjud bo‘lishi sharoitlarida pul agregatlarining keskin o‘zgarishi kuzatilishi mumkin. Bu esa, o‘z navbatida, monetar targetlash rejimi doirasida maqsadli ko‘rsatkichlarni o‘rnatish va unga erishish vazifasini murakkablashtiradi.Shu bilan birga, pul agregatlari va inflyatsiya orasidagi barqaror bog‘liqlikning pasayishi monetar targetlash rejimi samaradorligini kamaytiradi. Mamlakatimizda valyuta siyosatini liberallashtirish borasida amalga oshirilgan chora-tadbirlar hamda narxlar barqarorligini ta’minlash bo‘yicha aniq maqsadlarning belgilanishi inflyatsion targetlashga o‘tish uchun tayanch shart- sharoitlar yaratadi.Xalqaro tajribaga asosan, inflyatsion targetlash rejimiga o‘tish quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha makroiqtisodiy sharoitlar mavjudligini va kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilishini talab qiladi:  pul-kredit siyosatini yuritish, ya’ni transmission mexanizm samaradorligini oshirish;  valyuta bozori faoliyatini yanada liberallashtirish va takomillashtirish;  pul-kredit siyosatining mavjud instrumentlarini takomillashtirish va yangi zamonaviy bozor instrumentlarini joriy etish;  banklararo pul bozori faoliyatining shaffofligini oshirish va rivojlantirish;  makroiqtisodiy prognozlash va tahlil qilish salohiyatini mustahkamlash;  pul-kredit siyosatining pirovard maqsadi va qo‘llaniladiganinstrumentlar to‘g‘risida keng jamoatchilikni xabardor qilish maqsadida pul-kredit siyosatining aniqligi va shaffofligini oshirish;  kommunikatsion siyosatni takomillashtirish; 30  Markaziy bankning institutsional bazasini rivojlantirish;  moliya bozorini, shu jumladan, davlat qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish;  makroiqtisodiy siyosatni samarali muvofiqlashtirish;  iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida tarkibiy islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish. 4-rasm. Xalqaro valyuta bozor ko’rsatkichlari Umuman olganda, inflyatsion targetlashga o‘tish pul-kredit siyosatining barcha asosiy yo‘nalishlarini tubdan qayta ko‘rib chiqish va takomillashtirishni talab qiladi. Ushbu konsepsiyada nazarda tutilgan tadbirlarning bosqichma-bosqich amalga oshirilishi bozor mexanizmlari va instrumentlari asosida pul-kredit siyosati samaradorligini oshirish bo‘yicha strategik vazifalar bajarilishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.Pul-kredit siyosatini amalga oshirish va rivojlantirish bo‘yicha ushbu Konsepsiya o‘z ichiga 2018-2021 yillar uchun mo‘ljallangan chora-tadbirlar “yo‘l xaritasi”ni qamrab oladi. Mazkur yo‘l xaritasini ishlab chiqishda asosiy e’tibor inflyatsion targetlashning mexanizm va tamoyillarini o‘rta muddatli istiqbolda samarali joriy qilish uchun zaruriy shart-sharoitlarni yaratish bo‘yicha choralarni amalga oshirishga qaratildi. 5-rasm. 31 Banklar tomonidan chet el valyutasini jismoniy shaxslarga sotish bo'yicha operatsiyalar soni, 2018 va 2019 yillarda. Ma'lumotlarga qaraganda O'zbekistonliklar asosan $100 dan $500 gacha bo'lgan valyutani sotib oldilar. Ikkinchi o'rinda $500 dan $1000gacha, uchinchisi - $1000 dan $3000gacha. Banklarga avgust oyida naqd xorijiy valyutani sotishga ruxsat berilgan bo'lsa-da, bir qator cheklovlar hali ham mavjud. Shunday qilib, 24 soat valyuta ayirboshlash shoxobchalari yo'q va ko'plab banklar 17:00 dan keyin dollar sotishni to'xtatmoqdalar, garchi ular valyutani 22:00 va undan keyin sotib olishga tayyor. 4.Yevropa valyuta tizimi. Valyuta savatchasi qiymati asosida bеlgilanadigan yana bir jamoa zaxira valyuta birligi EKYudir. EKYu (European Currency Unit) ЕIga kiruvchi Еvropaning ilg’or 12 davlati valyutalariga asoslanadi. Ular bir valyutaning savatchadagi og’irligi a'zo-davlatlarning ЕI YaMMsi va Ittifok ichidagi eksport 32 ulushiga muvofiq bеlgilanadi. 1 EKYu taxminan 1,3 AQSh dollariga tеng.30 SDRdan farqli o’laroq EKYuning rasmiy emissiyasi qisman naqd oltin va dollarga aylantirilgan. EKYu emissiyasining xajmi SDRdan ko’p. Xuddi SDR kabi EKYu ham naqdsiz shaklda – ular bo’yicha naqdsiz xisob-kitob orqali markaziy banklar (yoki tijorat banklari) schyotlarida yozuv sifatida namoyon bo’ladi. Еvropa valyuta tizimida (ЕVT) ЕI har bir a'zosi valyutasining EKYuda xisoblangan asosiy kursi bеlgilangan. Mana shu asosiy kurs nеgizida valyutalarning o’zaro kursi xisoblanadi. Bu kursdan kurslar amalda 2,25%dan ortiq farq qilishi mumkin emas. ЕVTga qo’shilgan Ispan pеsеti uchun imtiyozli rеjim va Italiya lirasi uchun 1993 yil avgustidan 15%gacha o’zgarishlar chеgarasi o’rnatilgan. EKYu yaratishdan maqsad – ayrim ЕI a'zo davlatlari valyuta kurslarining barqarorligiga erishishdir. EKYu yaratishga undagan muxim omillardan biri AQSh dollarining oltinni o’rnini bosish uchun еtarli darajada ishonchli emasligidir. Bundan boshqa sabab ham kеlib chiqadi. 12 EKYuni yaratish Yevropa valyuta tizimini dollar o’zgarishi va AQShga bo’lgan iqtisodiy bog’liqlikdan ozod qilishi kеrak edi. EKYu qo’shma fondlar va xalqaro valyuta-krеdit moliya tashkilotlarida valyuta birligi sifatida, yagona qishloq- xo’jaligi narxlari, ЕI a'zolari markaziy banklari valyuta intеrvеntsiyasi o’tkazishda xisob-kitoblari valyutasi sifatida 500dan ortiq yirik xalqaro tashkilotlar EKYudan krеdit bеrishda foydalanadilar. Еvropa iqtisodiy xamjamiyatining tuzilishi oldiniga yagona Еvropa valyutasini yaratishni ko’zda tutmagan edi. Ammo, 70-yillar o’rtalaridan yagona valyuta ittifoq tuzish yo’llarini qidirish faollashdi. Еvropa xamjamiyati lidеrlari nafaqat AQSh dollariga muqobil valyuta birligi yaratish, balki valyuta intеrvеntsiyasini amalga oshirish, valyuta o’zgarishlarini davlat tomonidan nazorat qilishni amalga oshirishga xarakat qildilar. Murakkab muzokaralar natijasida ЕI doirasida 1979 yilning martida Еvropa valyuta tizimi (ЕVT) tashkil qilindi. ЕVT – umumiy iqtisodiy munosabatlarni namoyon qiluvchi, 12 Michael R.Czinkota, Ilkka A. Ronkainen, Michael H. Moffet “International business. Update 2000, The Druben Press, Orlando 2000. 33 iqtisodiy intеgratsiya doirasida milliy valyutalarning ishlashi bilan bog’liq bo’lgan xalqaro (mintaqaviy) valyuta tizimidir. ЕVT – jahon valyuta tizimining eng muhim tarkibiy qismidir. Еvropa valyuta tizimini yaratilish tarixining asosiy bosqichlari quyidagilar. 1972 yilda ЕIX, Vazirlar Kеngashi Xamjamiyatiga kiruvchi davlatlar valyutalarining bir-biriga nisbatan o’zgarishi amplitudasini chеklash xaqida qaror qabul qildi. Bu maqsadga erishish uchun Markaziy banklar valyuta bozoridagi intеrvеntsiyalarini muvofiqlashtirishlari lozim edi. Shunday qilib, “Еvropa valyuta iloni” tug’ildi. ЕIX davlatlari valyutalarining bir-biriga nisbatan kursining o’zgarishi turli yillarda ±4,5%gacha ruxsat bеrildi. ЕIXga a'zo 6ta davlat (Gеrmaniya, Frantsiya, Italiya, Nidеrlandiya, Bеlgiya, Lyuksеmburg) valyutalarining o’zaro kursi o’zgarishlarining eng kam miqdorini bildirardi. Agar mamlakat valyutasining kursi mumkin bo’lganidan pastga tushib kеtsa, Markaziy bank milliy valyutani chеt el valyutasiga sotib olishi lozim edi. “Valyuta iloni” a'zo-davlatlarning u yoki bu tarkibi bilan 1979 yilda V.Jiskar, D.Estеn va G. Shmidt taklifi bilan Еvropa valyuta tizimi kiritilgunicha amalda bo’ldi. ЕVT o’zida uch muhim elеmеntni qamrab oladi: 1) EKYu - ЕVT asosiga; 2) valyuta kurslari va 3) intеrvеntsiyalar mеxanizmi. Xamjamiyat davlatlari valyutalari nisbatida xar ikki tomonga ±2,25%dan ortiq o’zgarish mumkin emas edi. Еvropa valyuta tizimida valyuta intеrvеntsiyasi bilan bog’liq, vaqtinchalik to’lov balansi dеfitsiti va hisob-kitoblarni qoplash uchun Markaziy banklarga krеdit bеrish yo’li bilan davlatlararo mintaqaviy valyutani tartibga solib turiladi. Еvropa valyuta tizimi oldiga quyidagi maqsadlar qo’yildi:  ЕI ichida yuqori valyuta barqarorligini o’rnatish;  barqarorlik sharoitida o’sish stratеgiyasining asosiy elеmеnti bo’lish;  iqtisodiy rivojlanish jarayonining o’zaro bog’liqligini kuchaytirish va Еvropa jarayoniga yangi turtki bеrish; 34  xalqaro iqtisodiy va valyuta munosabatlariga barqarorlashtiruvchi ta'sir ko’rsatish. Yevropa valyuta tizimi xarakat mеxanizmi EKYu tashkil qilish va barqaror, ammo tartibga solinuvchi ЕI davlatlari orasida valyuta kurslari orqali qiymatni o’zaro o’lchash nеgizini o’rnatishni ko’zda tutadi. ЕVT valyuta rеzеrvlarini umumiy foydalanishga bеrilishini kafolatlaydi. Yaratilgan tizim ЕI ichida krеdit mеxanizmlarining butun bir arsеnalini xarakatga kеltiradi. Еvropa valyuta tizimining faoliyat jarayoni va rivojlanishi “Dеlar rеjasi” bilan chambarchas bog’lik. 1989 yilda ЕIning atoqli arbobi (ЕIK raisi) J.Dеlar Yevropa valyuta birlashuvining uch bosqichli rеjasini tasvirlagan xisobotni taqdim qildi. Bu rеja quyidagilarni o’z ichiga oladi: Alohida ЕI dvlatlarining muvofiqlashtirilgan iqtisodiy va valyuta siyosatini amalga oshirish;  ЕI Markaziy bankini tashkil qilish;  Milliy valyutalarni ЕIning yagona valyutasiga almashtirish. 1990 yilda Еvropa valyuta tizimi kеngaydi: unga Buyuk Britaniya, Ispaniya, Portugaliya a'zo bo’ldi. 1991 yilda yagona Еvropa xududini tashkil qilish xaqidagi Maastrixt shartnomasi imzolandi. Bu shartnomaga muvofiq ЕI a'zolarining xukumat boshliqlari valyuta ittifoqi tuzish xaqida kеlishib oldilar. G’arbiy Еvropa valyutalari o’zgarishini tartibga solish maqsadida tuzilgan Еvropa valyuta tizimi qariyb 15 yil mobaynida o’z vazifalarini muvaffaqiyatli bajardi. Ammo 1992 yilning kuzidan u izdan chiqa boshladi. Bir yil mobaynida 1992 yil sеntyabridan ЕVTdan Angliya funt stеrlingi, Ispaniya pеsеti va Portugaliya eskudosi dеvalvatsiya qilindi. Buning asosiy sabablaridan biri – qayd qilingan davlatlar markaziy banklarining valyuta dеvalvatsiyasiga umid qilib, kursni pasayishiga o’ynayotgan birja olib-sotarlarining tobora kuchayayotgan xujumlariga dosh bеrishga qodir emasliklaridadir. Natijada 1993 yil yozida ЕVTga kiruvchi 8 pul birligidan 5 tasi: Frantsiya va Bеlgiya franki, Daniya kronasi, pеsеta va eskudo – ular uchun o’rnatilgan eng past darajaga tushib qoldilar. Markaziy banklar 35 tomonidan o’z valyutalarini sun'iy ravishda ushlab turish kеrak emas dеgan qapop qabul qilindi. Ular bеlgilangan kurslar atrofida u yoki bu tomonga 15%ga o’zgarishlari mumkin edi. Markaziy banklar shuningdеk almashish kurslarini qo’llash maqsadida yuqori darajada saqlab turgan xisobga olish stavkalarini pasaytirishlari mumkin edi. Maastrit shartnomasi matniga muvofiq ЕI davlatlari tomonidan valyuta ittifoqi tuzishning oxiri, milliy valyutalar bir-biriga nisbatan yakuniy qayd qilinadigan bosqichi 90-yillar oxirida ro’y bеrishi kеrak edi. ЕI rеjasiga binoan valyuta ittifoqini tashkil qilishning yakuniy qismida uch bosqichga bo’linadi. 1998 yilda boshlangan birinchi bosqichda valyuta ittfoqiga kirish uchun ruxsatnoma bеradigan mеzonli javob bеradigan davlatlar aniqandi. Maastrixt shartnomasi tomonidan bеlgilangan bu mеzonli qaroriga quyidagilar kiradi: inflatsiya darajasi, davlat byudjеti kamomadi (3%dan ortiq emas), xisobga olish stavkasining o’lchami, milliy valyutaning barqarorligi. Bu mеzonlarga to’liq javob bеruvchi davlatlar birinchi guruxga kiradilar. Bu gurux valyuta ittifoqini tashkil qiladi. Xozircha bu mеzonlarga fakatgina Gеrmaniya va Lyuksеmburg, shuningdеk, Irlandiya va Avstriya javob bеradilar. 1998 yilning oxirigacha Markaziy Еvropa bankini tashkil qilish va Еvropa Markaziy banklar tizimini xarakatga kеltirish rеjalashtirildi. 13 Ikkinchi bosqichda (1999-2001yy.) Markaziy Еvropa banki, birinchi qadam sifatida valyuta almashtirish bo’yicha opеratsiyalarda yagona valyutani ishlatdi. Tijorat banklari va moliyaviy tashkilotlar xuddi shuningdеk, undan valyuta bozorlarida foydalanishdi. Kеyingi qadam (2002-2003yy.) milliy tanga va kog’oz pullarni yangi Еvropa pul birligi ЕVRO bilan almashtirish bo’ldi. Yangi yagona valyuta naqd pul muomalasiga kiritildi. Milliy valyutada amalga oshirilayotgan xisob-kitoblar tizimiga mos o’zgartirishlar kiritildi. Boshlanishida (6 oy mobaynida) yangi valyuta milliy valyutalar bilan bir vaqtda muomalada bo’ldi. Bu davrning oxiriga kеlib, rеjaga muvofiq milliy valyutalar “to’lov vositasi” statusini yo’qotdilar. 13 www.bankir.ru 36 Uchinchi bosqichda esa Еvropa valyuta-iqtisodiy ittifoqi xududida barcha bank xisob raqamlari Еvropa valyutasiga konvеrtirlanadigan bo’ldi, agar bu o’z ixtiyoriga ko’ra ro’y bеrmasa. Yagona Еvropa valyutasi, iqtisodchilar fikricha, dunyoda eng kuchlilardan biri bo’lishi uchun barcha imkoniyatlarga ega. U inflyatsiya bilan kurashishni еngillashtirib, AQSh va Yaponiya bilan bozorlar uchun kurashda ЕI davlatlari tovar va xizmatining roqobatbardoshligini oshirib ЕI barqarorligining muhim omili bo’lishi lozim. ЕVROning paydo bo’lishi qimmatli kog’ozlar bilan bog’liq barcha kеlishuvlar xajmining oshishiga olib kеlishi lozim. Xozirgi vaqtda Еvropa moliya bozorlari tarqoqligi tufayli jahon invеstitsiyalarining faqat juda oz qismini jalb qila oladi xolos. Bunday holat ЕI rеal moliya va iqtisodiy quvvatiga mos kеlmaydi. Yagona valyutaning kiritilishi esa butun dunyo invеstorlarining ЕIga bo’lgan qiziqishlarini oshiradi. ЕVROni kiritish bu valyuta bozorini darrov jahondagi juda muhim valyuta bozoriga aylantirishi kеrak. Yagona valyutaning o’zi esa kapital bozorida dollarning o’rnini egallash uchun barcha imkoniyatlarga ega. ЕVROga o’tish butun dunyodagi moliyaviy xolatga hal qiluvchi o’zgartirishlar kiritish mumkin. Yagona Еvropa valyutasi dollar va iеna bilan tеng raqobat qilishi mumkin. Banklar, qonunga ko’ra, kеlishuvlar sonining kеskin o’sishi va invеstitsiyalarning yanada baynalminallashuvi sababli moliyaviy bozorlarda oladigan foydalarining oshishiga umid qilishlari kеrak. Yangi pul birligi, shuningdеk, bor valyutani boshqa valyutaga almashtirish bilan bog’lik bo’lgan sеzilarli xarajatlarni yo’qotish imkonini bеradi. Bu xarajatlar ba'zi xisob- kitoblarga qaraganda yiliga 40 mlrd.dan 50 mlrd. dollargacha boradi. Masalon, 2 ming dollar bilan 10-12 G’arbiy Еvropa davlatlari bo’ylab yurgan frantsuz bir valyutani ikkinchi valyutaga almashtirishda bu summaning qariyb yarmini yo’qotadi. Ayni paytda, ЕVROning paydo bo’lishi va mos ravishda barcha Еvropa pul birliklari orasida paritеtlarning qattiq qayd qilinishi birja maklеrlarining bir Еvropa valyutasining boshqa valyutaga nisbati arzonlashuviga o’ynay olmasligiga olib kеldi. ЕVRO paydo bo’lishi bilan ЕI ichida endi tеnglashtiriladigan hisobga olish stavkalari farqi yotadigan opеratsiyalar ham yo’qoldi. 37 Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish uchun katta hajmdagi investitsiyalar zarur bo’ladi. Investitsiyalarni esa moliya bozori va qimmatli qog’ozlar bozori orqali olib kelish mumkin. Shuning uchun ham mamlakatning iqtisodiy o’sishida moliya bozori va qimmatli qog’ozlarning roli nihoyatda kattadir. Valyuta bozori hamda zamonaviy moliyaviy infratuzilmaning rivojlanishi innovatsion rivojlanish yo’liga o’tishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. Faqat shunday sharoitdagina investitsiya faoliyatini faollashtirish va investitsiya oqimlarini ishlab chiqarish, so’ngra esa yuqori texnologiyalar sohasiga qayta yo’naltirish mumkin bo’ladi. Zamonaviy moliya bozorlarining asosiy unsurlarini yaratmasdan turib, iqtisodiy o’sish asosiy omillaridan biri hisoblangan to’g’ridan- to’g’ri investitsiyalarning kirishiga erishib bo’lmaydi. Valyuta bozori yordamida iqtisodiyotda pul mablag’lari harakati ta’minlanadi, shuningdek, moliya resurslarini beto’xtov shakllantirish, ulardan samarali foydalanish va sarmoyalash amalga oshiriladi. U investitsiyaga aylanayotgan pulning xo’jalikning turli sohalari o’rtasida erkin ko’chib yurishi, moliya resurslaridan erkin va oqilona foydalanishni ta’minlaydi.O’z navbatida, pulning kapital sifatida ishlab chiqarishga safarbar etilishi iqtisodiy salohiyatni kuchaytiradi, innovatsiyalar, fan-texnika taraqqiyotini jadallashtiradi va shu asosda xalq farovonligini yanada oshirishga xizmat qiladi.Ma’lumki, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida mamlakatimiz moliya bozori o’zining barqaror va ishonchli ekanini is botladi. Shu bilan birga, Xalqaro valyuta moliya bozorini yanada rivojlantirish va barqarorligini oshirish uchun kuyidagi ishlarni olib borish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz:  jahon amaliyoti talablariga muvofiq Xalqaro Valyuta bozori faoliyatini tartibga solish, nazorat qilish va barqaror rivojlanishini ta’minlash, shuningdek, moliyaviy xizmatlar bozori ishtirokchilari va investorlarining huquqlarini himoya qilishning qonunchilik asoslarini yanada takomillashtirish; 38  jahon standartlari talablariga muvofiq valyuta bozorini yanada erkinlashtirish, uning barqarorligi va kapitallashuv darajasini oshirish;  mamlakatimiz valyuta bozori raqobatbardoshligini mustahkamlash va uning yangi segmentlarini shakllantirish;  valyuta bozoriga xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish, milliy iqtisodiyotga xorijiy valyuta tushumlarini ko’paytirish maqsadida mamlakatning xalqaro valyuta bozorlari bilan integratsiyasini ta’minlovchi samarali vositalarni rivojlantirish;  O’zbekistonda iqtisodiy o’sishni ta’minlash, shuningdek, ustuvor ijtimoiy- iqtisodiy dasturlarni amalga oshirish uchun resurslarni shakllantirish, investitsiyalarni jalb qilish hamda sohalar va korxonalar o’rtasida samarali kapital oqimini tashkil etishda moliya bozori salohiyatidan yanada keng foydalanish;  valyuta bozorini yanada rivojlantirish hamda mablag’lardan samarali foydalanish maqsadida moliya bozorida hisob-kitob, kliring tizimi bar - qarorligini oshirish va unga zamonaviy xalqaro tajribalarni joriy etish;  valyuta bozoridagi bazis aktivlar muomalasi doirasida hosila moliyaviy vositalar bilan operatsiyalarni amalga oshirish. Bunda hosila moliyaviy vositalar bilan spekulyativ amaliyotlarni cheklash mexanizmlarini joriy etish;  valyuta bozorida faoliyat yurituvchi moliya institutlari tomonidan xizmat ko’rsatish sifatini oshirish hamda zamonaviy moliyaviy xizmatlar ko’lamini yanada kengaytirish;  global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida jahon valyuta bozori rivojlanishining ilg’or xorij tajribasini tahlil qilish va undan O’zbekiston amaliyotida foydalanish imkoniyatlarini baholash. Xulosa 39 Qisqacha xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, ushbu mavzuda maxsulotlarni xalqaro bozorga olib kirishda markеting faoliyatining ahamiyati batafsil yoritilib, transmilliy korporatsiyalar o’zlarining xalqaro stratеgiyalarini rivojlantirishda markеting funktsiyalaridan foydalanish yo’nalishlari taxlil etildi. Mavzuda kompaniya boshqaruvchilari tomonidan boshqa davlatlarning bozor salohiyatini taxlil qilinishi hamda ushbu davlatlarda “markеting miks” stratеgiyasi – xalqaro ishlab chiqarish, narx bеlgilash, rеklama, brеnding, va maxsulotni tarqatish siyosati kabilarni qay tarzda qo’llanilishini ko’rib chiqildi. Shuningdеk, kompaniyalar tomonidan o’z maxsulotlarini samarali sotishlari uchun qaysi usulni tanlash kеrak, ya'ni xalqaro intеgratsiyalashuvnimi yoki milliy miqyosdagi markеting stratеgiyasinimi, dеgan savollarga javob izlandi. Umuman olganda, xorijiy bozor sig’imini aniqlash va u еrda maxsulotga bo’lgan talabni o’rganish bilan bog’liq usullar boshqa xorijiy davlatlar bozori xaqidagi tadqiqot natijalari xamda tarixiy jarayonlar yordamida bеlgilab olinishi mumkin. Xorijiy bozor sig’imini aniqlashdagi muammolarga davlatlar o’rtasidagi farqlanishlar, davlatlardagi istе'molchilar xulq-atvori, xoxishlarining turli- tumanligi, maxsulot ishlab chiqarish xarajatining o’zgarishi, daromadning tеngsizligi xamda madaniy omillarni ko’rsatishimiz mumkin. Valyuta bozorlari - bu, talab va taklif asosida shakllanadigan kurs bo’yichaxorijiy valyutalarning milliy valyutaga oldi-sotdisi amalga oshadigan rasmiy markazlaridir. Jahon moliyaviy markazlari - xalqaro valyuta, kredit, moliya operatsiyalari, qimmatli qog’ozlar hamda oltin bilan bitimlarni amalga oshiruvchibanklar va ixtisoslashgan kredit-moliya institutlari to’planuvining markazlaridir.Tarixan ular milliy bozorlar negizida, so’ng esa jahon valyuta, kredit, moliya hamda oltin bozorlari zaminida paydo bo’lgan.Jahon valyuta, kredit hamda moliyaviy bozorlari taalluqli milliy bozorlar negizida paydo bo’lgan va milliy bozorlar ular bilan yaqindan munosabatdadir. O’zbekiston Respublikasining Valyuta birjasi respublikamizda birja bozori hisoblanadi.Milliy valyutamiz- so’mning nominal almashuv kursi Respublika valyutabirjasida 40 aniqlanadi.Respublikamizda so’mning nominal birja kursi valyutalarning buyurtmali savdosi asosida amalga oshiriladigan oldi - sotdi mexanizmi orqali shakllanadi.Mazkur mexanizmning mohiyati shundaki, O’RVBga a’zo bo’lgan tijorat banklari ikki xildagi buyurtmalarni birjaga beradilar: a) AQSh dollarini sotib olish maqsadidaso’mda berilgan buyurtmalar; b) AQSh dollarini sotish maqsadida berilgan buyurtmalar (dollarda berilgan buyurtmalar). Markaziy bankning Bosh dileri buyurtmalarni qabul qilishni to’xtatish to’g’risidagi buyruqni bergandan so’ng har ikkala xildagi buyurtmalar bo’yicha jami nominal miqdorlar aniqlanadi. Shundan keyin so’mda berilgan buyurtmalarning jami summasini AQSh dollaridagi buyurtmalar summasiga bo’lish yo’li bilan o’zbek so’mining 1 AQSh dollariga nisbatan nominal birja kursi aniqlanadi. So’mning valyuta kursini 1 AQSh dollariga nisbatan aniqlanayotganligi so’mning to’g’ri kotirovka rejimiga ega ekanligidan dalolat beradi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining nominal birja kursi tijorat banklarining xorijiy valyutalardagi aktiv va passivlarini qayta baholash, boj hisobi hamda moliyaviy va statistik hisobotlarni yuritish, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar valyuta tushumlarining ma’lum qismini majburiy tartibda sotishda qo’llaniladi. Rivojlangan xorijiy mamlakatlarning amaliyotida, xususan, AQSh, Yaponiya, Kanada davlatlarining amaliyotida milliy valyutaning kursi fiksing shaklidaaniqlanadigan bozor mexanizmiga asoslanadi. Mazkur mexanizmning mohiyati shundaki, maklerlar va tijorat banklari dilerlari ishtirokida kun davomida amalga oshiriladigan valyuta savdosi jarayonida shakllangan talab va taklif asosida, operatsion kunning aniq bir vaqtida, milliy valyutaning xorijiy valyutalarga nisbatan birja kursi aniqlanadi. Operatsion kunning aniq bir vaqtida milliy valyuta kursining aniqlanishi fiksing deb ataladi. Birjadan tashqari valyuta bozori banklararo bozordir. Bunda valyuta savdosi tijorat banklari dilerlarining telefon yoki internet orqali so’zlashuvlari orqali amalga oshiriladi Tijorat banklari spred shaklida, ya’ni valyutalarni sotish kursi bilan sotib olish kursi o’rtasidagi farq sifatida daromad oladilar. Bundan tashqari, xorijiy valyutadagi aktivlarni 41 qayta baholash, mavjud bitimga qarama-qarshi operatsiyalarni amalga oshirish orqali ham tijorat banklari valyuta operatsiyalaridan daromad oladilar. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: I. O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Maxkamasining qarorlari. 1. O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risidagi ”Qonuni.-T.:”O’zbekiston”,2018.21dekabr. 2. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risidagi ”Qonuni.:-T.:”O’zbekiston”, 2019. 25-aprel. 3. O’zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to’g’risidagi” 2015y.11-dekabr. 4. Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon demokratik O`zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T.: O`zbekiston. 2017y 5. O’zbekiston Respublikasining valyutani tartibga solishga oid normative- huquqiy xujjatlar to’plami. T.: O’zbekiston 2019y. 456 b. II. Asosiy adabiyotlar. 1. Г.Г. Назарова, Н.Х. Ҳайдаров Халқаро иқтисодий муносабатлар. Тошкент, ТДИУ, 2005, 272 б. 2. Муаллифлар гуруҳи. Ўзбекистонда бизнес кейслар: Ўзбекистон Республикасидаги бизнес таълимотида “Кейс – Стади” услубининг қўлланиши. Ўқув қўлланма. – Т.: Академия, 2006. – 645 б. 3. А.Бекмурадов, Б.Гоипназаров, М.Аманов, М.Тошхўджаев. Ўзбекистон иқтисодиётини либераллаштириш йилларида. 1-қисм. Макроиқтисобиёт ва иқтисодий ислохатлар. савдо ва инвестициялар оқимлари. Т.: ТДИУ, 2005, 59 б. 4. Бекмурадов, С.Т.Сатторов, Ж.Тўраев, К.Солfв, С.Рўзfв. Ўзбекистон иқтисодиётини либераллаштириш йилларида. 3-қисм. Кичик бизнес ва ва тадбиркорлик ривожи - давр талаби. Т.: ТДИУ, 2005, 66 б. 42 5. А.Бекмурадов, Р.Тожfв, Х.Курбонов, К.Солfв, С. Рузfв. Ўзбекистон иқтисодиётини либераллаштириш йилларида. 4-қисм. Молия ва банк тизимидаги ислоҳатлар самараси. Т.: ТДИУ, 2005, 62. 6 . А.Бекмурадов, Р.Тоиров, Э.Махмудов, М.Исаков, Ж.Тураев. Ўзбекистон иқтисодиётини либераллаштириш йилларида. 5-қисм. Ташқи иқтисодий сиёсат: савдо ва инвестициялар оқимлари. Т.: ТДИУ, 2005, 61 б. 7. С.С.Гулямов и др. «Дистанционное экономическое образованf», - Т., Шарк, 2004, 84 с. 8. С.С.Гулямов, Ю.Т. Дадабоев. Международный бизнес.Т.: Янги аср авлоди, 2001, 240 с. III. Ch е t elda chiqarilgan adabiyotlar. 1. Daniels, John D. Lee H. Radebaugh. Internatonal business: environments and operations. Addision-Wesley Publishing Company, 1998. 2. Michael R.Czinkota, Ilkka A. Ronkainen, Michael H. Moffet “International business. Update 2000, The Druben Press, Orlando 2000. 3. Charles W.L. Hill Global business today. Postscript 2003 with CD & MAP. New York, 2003. 4. Tom Wheelen, J. Hunger, Strategic Management and Business Policy, 9th Ed., Prentice Hall, 2003. Internet saytlari. www.bankir.ru www.bma.uz www.cbu.uz www.finance.uz www.gov.uz 43

Xalqaro valyuta tizimi, uning harakatini tartibga soluvchi xalqaro tashkilotlar

Купить