Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	3.5MB
Покупки	0
Дата загрузки	25 Март 2025
Расширение	docx
Категория	География

Xarita tili, kartografik tasvirlash usullari

foydalanadi. Masalan relyef tasvirlash usullari, kartografik usullar, kartografik
dizayn usuli va hakazo. Kartografik tasvirlash usullarining qo’llanilishida ma’lum
bir talablar qo’yilgan. Bular quyidagilardan iborat: soddaligi; ko’p joy
egallamasligi; bir-biridan aniq ajralib turishi; oson chizilishi; o’qilishi qulay
bo’lishi. Har xil tasvirlash usullarini qo’shib tasvirlash, asosan ijtimoiy-iqtisodiy
kompleks xaritalarda bir necha xil usulning qo’shib tasvirlanishidan hosil qilinadi.
Bunday usulda foydalanishda kartaning maqsad va vazifsiga qaralish kerak. Bu
usulni qo’llanishida qo’yiladigan birinchi talab karta mazmunini boyitish
hisoblanadi.
Kartadagi yozuvlar ular egallash hududiga qarab yoyib yoziladi. Masalan
Kardinera tog’ tizmasi, G’arbiy shamol oqimi, Rossiya, Himolay, Grelandiya,
Amozonka. Kichik hududlarni egallaydiganlar esa qisqartma bilan yoziladi.
Masalan yarim orol (y.o), burun (b), suv ombori (suv.omb). (4-rasm)
4-rasm . Siyosiy kartada yozuvlar.
1.3 Xaritalar turlari va ularni o’qish

II-bob. KARTOGRAFIK TASVIRLASH USULLARI.
2.1 Kartografik tasvirlash usullarining mohiyati.
Kartografiyada xaritalarni tuzish uchun foydalaniladigan istalgan shakldagi
hujjatlar manbalar deb ataladi. Har qanday xaritaning qadr-qimmati uning
mukammalligi, aniqligi, zamonaviyligi va mazmunini ishonchliligi shu
xaritani tuzishga jalb etilgan manbalarning sifatiga bog‘liq bo‘ladi.Hozirgi
geografik xaritalarning mazmuni va maqsadining har-xilligi ularni tuzish uchun
jalb etiladigan manbalarning ham juda ko‘p va xilma-xil bo‘lishiga olib keladi.
Kartografik asarni baholash va tahlil qilish — bu ularning sifatini va turini
o‘rganish ular yordamida qanday masalalarni hal qilish mumkinligini
aniqlashlardan iborat, hamda xarita tuzish uchun ma’lumot sifatida foydalanish
imkoniyatlarini aniqlash uchun olib boriladi.
Iqtisodiyot yoki ijtimoiy sohaning har bir tarmog‘i, hattoki ularning
bo‘linmalari ham murakkab obyektlar boiganligi sababli.
kartografiyalashmohiyatiga ko‘ra majmuali bo'lib hisoblanadi. Masalan,
iqtisodiyotning eng muhim tarmog‘i - qishloq xo‘jaligini kartografiyalash
tizimidapaxtachilikni kartografiyalash murakkab majmuali obyekt sifatida
alohidaajralib turadi. Paxtachilikka doir mavzuli va majmuali karta
larniyaratishning hozirgi holati, rivojlanish xususiyatlarini ifodalovchi ko‘p qirrali
majmualarni (kompleks)larni aks ettirishni ko'zda tutiladi.
Paxtachilikka doir kartalarda ekin maydonlarining joylashishi, tarkibi,
paxtaning yalpi mahsuloti va hosildorligi, paxtachilik xo'jaliklari tarkibi iqtisodiy
samaradorligi, ekologik m a’lumotlari hamda ularga o'xshash ko'rsatkichlar zamon
va makon doirasida o‘z aksini topishi kerak. Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishning
mexanizatsiyalash bilan intensiv integratsiyalashishi natijasida qishloq xo'jaligini
kartografiyalash o‘z tarmog'i doirasidan chiqmoqda. Kartografik usul yordamida
tabiiy resurslarni to‘g‘ri baholash, tabiiy-geografik voqea va hodisalar
taraqqiyotini bashorat qilish, iqtisodiy hamda ijtimoiy-demografik jarayonlarni,

masshtabdagi planlarni olishda va turli geodezik o`lchash ishlarida shu punktlarga
asoslanadi.

6-rasm . Kartografik shartli belgilar.
Topografik kartalarda masofalar hamma joyda bir xilda kichraytirilib tushiriladi va
har bir ob‘yekt maxsus shartli belgi bilan tasvirlanadi. Topografik kartalar xalq
xo’jaligining turli tarmoqlarida qo’llaniladi hamda mayda masshtabli geografik
kartalarni tuzish uchun asos bo’ladi. Topografik kartalar tuzishda ishlatiladigan
shartli belgilar joydagi ob‘yektga ma‘lum darajada o’xshagan bo’lishi, ob‘yektning
shakliga hamda uni o’z o’rnida ko’rsatilishi lozim. Shartli belgilar ishlatilganda
ular karta masshtabiga mos qilib ko’karta masshtabiga mos kelmaydigan
ob‘yektlar bo’lsa, ular masshtabsiz shartli belgilar bilan ko’rsatiladi. Topografik
kartalarning shartli belgilari masshtabli, masshtabsiz va tushintiruvchi belgilarga
bo’linadi. Kartadagi tafsilotlarning shakli va kattaligini tasvirlashda masshtabli
shartli belgilardan foydalaniladi. Masshtabli shartli belgilar maydonli va chiziqli
bo’ladi. Maydonli shartli belgilar bilan o’rmonlar, shudgorlar, ekin dalalari, ko’llar,
botqoqliklar, aholi punktlari, bog’lar tasvirlanadi va kartalardan ularning
maydonini aniq hisoblash imkoni bo’ladi.

bo`ladi. Tanlab olishda ikkita miqdoriy ko`rsatkichlardan ya'ni sintez va
normalardan foydalaniladi.
Kartani mavzuli va tipi kartada qaysi elementlarni ancha mufassal, qaysilarini
esa ancha sezilarli darajada umumlashtirib tasvirlash kerakligini belgilaydi.
Shunday, geologik yoki tuproq kartasida gidrografik to`rni aniq tasvirlash muhim,
lekin yo`llarni va aholi punktlarini, kuchli generalizatsiya qilish mumkin, ma'muriy
chegaralarni esa butunlay tushirib qoldirish mumkin. Lekin, iqtisodiy mavzudagi
kartada buni teskarisi aholi punktlarini, aloqa yo`llarini va ma'muriy bo`linishni
mufassal ko`rsatish zarur. Xuddi o`sha paytda kema qatnovi uchun muhim bo`lgan
daryolarni saqlab qolib qolgan gidrografik to`rni esa generalizatsiya qilib ko`rsatsa
bo`ladi.
Ob'ektni o`rganilganligi ham generalizatsiyaga ta'sir etadi. Ob'ekt yetarli
darajada o`rganilganda tasvirlash maksimal darajada mufassal (Kartani ushbu
masshtabi va maqsadi uchun) bo`lishi mumkin, material yetishmaganda esa u
muqarrar ancha umumlashgan, sxematik bo`lib qoladi. Bu jihatdan qaraganda
to`liq bo`lmagan manblar asosida tuzilgan prognoz va gipotetik Kartalar ancha
umumlashgani bo`ladi, chunki bunda ob'ekt hali to`liq o`rganilmagan uni tarqalish
qonuniyatlari to`g`risida faqat taxminiy ma'lumotlar bo`ladi.
Chiziqli ob'ektlarni generalizatsiya qilish har doim ularni kengligini haqiqiy
o`lchamlari bilan taqqoslaganda bo`rttirib (oshirib, ko`paytirib) berish bilan
bog`liq, qaysiki ilojsiz (muqarrar ravishda) geometrik aniqlikni buzishga olib
boradi. Maydon uzra joylashgan ob'ektlar eng avvalo sifat tavsiflarini va miqdor
gradatsiyalarini yiriklashtirish yo`li bilan generalizatsiya qilinadi. Alohida
konturlarni chiqarib tashlashda, ularni qiyofalarini (tashqi ko`rinishini) to`g`rilab
qo`yishda namoyon bo`ladigan generalizatsiyani geometrik aspektlari nihoyatda
muhimdir. Mayda konturlar ancha yiriklari bilan qo`shib yuboriladi, ko`pchilik
hollarda esa yagona areal konturi bilan almashtiriladi. Agar hodisa Kartada
izoliniyalar yordamida ko`rsatilgan bo`lsa, u holda kesim balandligi

REJA:
I-bob. Xarita tili va xaritalar haqida umumiy ma’lumotlar.
1.1 Xaritalar tarixi va tavsifi.
1.2 Xaritalar tuzishdagi talablar.
1.3 Xaritalar turlari va ularni o’qish.
II-bob. Kartografik tasvirlash usullari.
2.1 Kartografik tasvirlash usullarining mohiyati.
2.2 Kartografik tasvirlash usullarining maqsad va vazifalari, kelib chiqishi.
2.3 Kartografik tasvirlash usullarini tasvirlashdagi talablar.

Topografik kartalardan foydalanishni osonlashtirish uchun matematik, geografik va
yordamchi elementlarga bo’lib o’rganiladi. Matematik elementlarga nomenklatura,
masshtab, daraja to’ri va kartaning ramkasi, geografik elementlarga kartaning
mazmuni, yordamchi elementlarga esa ramkadan tashqari turli chizmalar va
tushintirish xatlari kiritiladi. Chiziqli shartli belgilar bilan dengiz va ko’llarning
qirg’oqlari, daryolar, aloqa vositalari va boshqa ob‘yektlar tasvirlanadi. Bunda
ob‘yektlarning uzunligi va shakli masshtab asosida beriladi (masalan, temir,
avtomobil yo’llari). Ayrim tafsilotlar masshtabsiz shartli belgilar bilan
tasvirlaganda masshtab hisobga olinmaydi (masalan, yo’l belgilari, kilometr
ko’rsatkichlari, alohida turgan daraxt va h.k.) ko’rsatiladi, agarkarta masshtabiga
mos kelmaydigan ob‘yektlar bo’lsa, ular masshtabsiz shartli belgilar bilan
ko’rsatiladi. Topografik kartalarning shartli belgilari masshtabli, masshtabsiz va
tushintiruvchi belgilarga bo’linadi. Kartadagi tafsilotlarning shakli va kattaligini
tasvirlashda masshtabli shartli belgilardan foydalaniladi.
Masshtabli shartli belgilar maydonli va chiziqli bo’ladi. Maydonli shartli
belgilar bilan o’rmonlar, shudgorlar, ekin dalalari, ko’llar, botqoqliklar, aholi
punktlari, bog’lar tasvirlanadi va kartalardan ularning maydonini aniq hisoblash
imkoni bo’ladi. Topografik kartalardan foydalanishni osonlashtirish uchun
matematik, geografik va yordamchi elementlarga bo’lib o’rganiladi. Matematik
elementlarga nomenklatura, masshtab, daraja to’ri va kartaning ramkasi, geografik
elementlarga kartaning mazmuni, yordamchi elementlarga esa ramkadan tashqari
turli chizmalar va tushintirish xatlari kiritiladi. Chiziqli shartli belgilar bilan dengiz
va ko’llarning qirg’oqlari, daryolar, aloqa vositalari va boshqa ob‘yektlar
tasvirlanadi. Bunda ob‘yektlarning uzunligi va shakli masshtab asosida beriladi
(masalan, temir, avtomobil yo’llari). Ayrim tafsilotlar masshtabsiz shartli belgilar
bilan tasvirlaganda masshtab hisobga olinmaydi (masalan, yo’l belgilari, kilometr
ko’rsatkichlari, alohida turgan daraxt va h.k.).

balandlikdan o`tuvchi a va v gorizontal tekisliklar kesib o`tgan deb faraz qilaylik,
shunda bu gorizontal tekisliklarning tepalik yonbag`irlari bilan kesishgan joylarida
egri chiziqlar hosil bo`ladi. Bu egri chiziqlar A yoki V tekislikka proektsiyalansa,
gorizontallar hosil bo`ladi, ikki gorizontal tekislik orasidagi vertikal masofa h
kesim balandligi, ikki gorizontal orasidagi masofa d qo`yilish, yonbag`ir bilan
gorizontal orasidagi burchak v esa qiyalik burchagi deyiladi. Relef kesim
balandligi, gorizontallar oralig`i d hamda qiyalik burchagi bir biriga bog`liq bo`lib
quyidagicha ifodalanadi.(7-rasm)
7-rasm Kartada gorizontallarning tasvirlanishi.
Demak yonbag`ir qancha tik bo`lsa gorizontallar shuncha zich, yotiq bo`lsa
siyrak joylashadi. Topografik kartalarda yonbag`irning nishabligi bergshtrix (qisqa
chiziqcha) lar bilan ko`rsatiladi. Gorizontallar asosiy qalinlashtirilgan va
qo`shimcha bo`ladi. Asosiy gorizontal ma'lum masshtabli topografik karta uchun
qabul qilingan kesim balandligiga muvofiq chiziladi, u uzluksiz egri chiziq

yozuv, masalan ―sol –146 l-soat, quduqning balandlik belgisini (254,3 m)
chuqurligini
(14) suvning ta'mini (sol –sho`r) hamda bir soatda quduqqa to`planadigan suv
miqdorini (146 l-soat) ekanligini ko`rsatadi.
III. Topografik kartalarda o`simlik va tuproq-gruntlarni qoplamlarining
tasvirlanishi
Topografik kartalarda mamlakatimiz xalq xo`jaligining turli tarmoqlarida,
ayniqsa qishloq va o`rmon xo`jaligida foydalanishi unda joyning o`simlik va
tuproq-grunt qatlamini mukammal tasvirlashni talab qiladi. O`simlik va tuproq-
grunt qoplamining topografik kartalarda ko`rsatilishi kartaning masshtabiga va
ularning maydoniga hamda ahamiyatiga bog`liq. Karta masshtabida egallaydigan
joyi 4 mm2 dan katta bo`lgan o`simlik va tuproq-grunt qoplami karta masshtabida
ko`rsatiladi. Lekin orientir ahamiyatiga ega bo`lgani yakka daraxt, o`rmon ichidagi
ekinzor, garchi maydoni kartada 4 mm2 dan kichik bo`lsa ham mastshabsiz shartli
belgi bilan tasvirlanadi. O`simliklar egallagan maydonning chegarasi nuqtalar
bilan ko`rsatiladi. Agar shunday maydonning chegarasida daryo, soy, kanal, yo`l,
zovur, ariq kabilar bo`lsa shu tafsilotlarni ifodalovchi shartli belgilar maydonining
chegarasi bo`lib xizmat qiladi. Daraxtlarning o`rtacha balandliklari, navlari va
yo`g`onligi maxsus raqam va yozuvlar bilan ko`rsatiladi. O`rmonzorlar boshqa
tafsilotlardan ajralib turishi uchun konturi yashil rangda bo`yaladi.
O`rmonzorlarni belgilashda 80 % qanday daraxt turida ekanligiga qarab (igna
bargli yoki keng bargli) o`sha daraxt turining maxsus shartli belgisi qo`yiladi.
Topografik kartalarda o`rmon ichidagi o`tgan yo`llar va kesilgan daraxtlar
tashiladigan yo`llar hamda mavsumiy yo`llar ko`rsatiladi. Kesilgan daraxtlarni
tashib chiqadigan yo`llarga qo`yilgan raqamlar yo`llarni kengligini, kvartallari
ichidagi raqamlar esa kvartallarning nomerini bildiradi. Butazor ham o`rmon kabi
igna bargli va aralash daraxtlar kabi o`sib turgan butazorga ajratib tasvirlanadi.
Uning shartli belgisi yoniga butazorning o`rtacha balandligi yozib qo`yiladi.

kechuv yoniga br 0,6 deb yozilgan bo`lsa, chuqurligi 0,6 m, tubi esa qattiq (T-
tverdiy) ekanligini bildiradi.
Topografik kartalarda ko`priklar temir, yog`och, temir beton ko`priklarga
ajratilib maxsus shartli belgilar bilan tasvirlanadi. Shartli belgi yonidagi raqamlar,
masalan ko`prikning uzunligi (32m), kengligi (6 m) hamda necha tonna (15 tonna)
yuk ko`tara olishini bildiradi. Kengligi 3 m dan oshmaydigan kanal, ariq va soylar
topokartada bir chiziq bilan, 3 m dan kenglari esa qo`sh chiziq bilan tasvirlanadi.
Magistral sug`orish kanallarining kengligi 3 m gacha ingichka 10 m gacha bo`lgani
yo`g`onroq 10 m dan katta bo`lgani qo`sh chiziq bilan ko`rsatiladi. Ikkinchi
darajali sug`orish kanallari yirik masshtabli kartalarda albatta ko`rsatiladi. Mayda
masshtabli kartalarda esa umumiylashtirib ko`rsatiladi. Zovur va kollektorlarning
ko`rsatilishi ham karta masshtabiga bog`liq. Uzunligi 1 sm dan ziyod bo`lgan
zovurlar hamma topokartalarda ko`rsatiladi; 1 sm dan kichik bo`lganlari juda
chuqur hamda orientir ahamiyatga ega bo`lsagina ko`rsatiladi. Aholi yashaydigan
punktdan tashqaridagi yirik vodoprovod tarmoqlari va ularga oid inshootlar
akveduk, suv chiqarish stantsiyasi va boshqalar ham topografik kartada
ko`rsatiladi. Yirik masshtabli topokartalarda hatto suv o`tkazilgan tarnovlar,
fantonlar va vodoprovod kolonkalari ham beriladi. Quduq va buloqlarning kartada
ko`rsatilishi ularni o`rniga joylanishiga va hududning xususiyatiga bog`liq.
Cho`llaridagi quduqlar, sun'iy tabiiy suv manbaalari topografik kartada
batafsil ko`rsatiladi. Suv bilan ta'minlangan rayonlarning 1:10000 va undan yirik
masshtabli kartalarida aholi yashaydigan punktlardan tashqaridagi quduq va
buloqlarning hammasi, 1:25000 masshtabli kartalarda asosiylari, 1:50000 va
1:100000 masshtabli kartalarda faqat orientir ahamiyatga ega bo`lganlari
ko`rsatiladi. Quduq ko`k rangli doiracha bilan tasvirlanib, doiracha yoniga –K
harfi, artezian qudug`iga bo`lsa art.q deb yoziladi. Chig`iriq va shamol kuchi bilan
suv chiqaradigan quduqlar barcha masshtabdagi kartalarda maxsus shartli belgi
bilan ko`rsatiladi. Quduqning shartli belgisi yonidagi raqam va qisqartirilgan

Dunyo okeani kartalari ham dastlab okeanlar yoki ularning havzalari va
so’ngra alohida dengizlar, qo’ltiqlar va bo’g’ozlar kartalariga bo’linadi. Alohida
davlatning ma‘muriy - hududiy bo’linish kartalariga misol qilib har bir davlatning
siyosiy-ma‘muriy, provintsiyalari, viloyatlari va tumanlar kartalarini ko’rsatish
mumkin.
Kartalarni mavzusi (mazmuni) bo’yicha tasniflash. Kartalar mavzusi
(mazmuni) bo’yicha dastlab quyidagi ikki yirik guruhga, ya‘ni umumgeografik va
mavzuli kartalarga bo’linadi. Umumgeografik kartada geografik landshaftning
tasvirlanadi. Uning geografik mazmuni landshaftning elementlari — relyef,
gidrografiya ob‘yektlari, tuproq, o’simlik va grunt suvlari ko’rsatkichlaridan iborat
bo’lib, bu elementlar kartaga bir xil aniqlikda va mukammallikda tushiriladi.
Mavzuli kartada geografik landshaftning ayrim elementlari boshqa elementlarga
nisbatan aniq va mukammal tasvirlanadi. Masalan, relyef kartasida asosiy element
relyef bo’lib, u aholi punktlari, yo’llar va boshqalarga qaraganda ancha aniq va
mukammal ko’rsatiladi. Kartada biror tabiiy yoki ijtimoiy hodisa tasvirlansa ham u
mavzuli karta deyiladi. Bunday kartalarga aholi va mehnat resurslari, iqlim, tuproq
kartalari va boshqa kartalarni misol qilib ko’rsatish mumkin. Mavzuli kartalar
dastlab ikkita katta sinfga, sinflar o’z navbatida turlarga, turlar esa xillarga
bo’linadi.
Kartalarda tasvirlanadigan hududning chegarasini aniqlash va uni karta
ramkalariga nisbatan joylashtirish, ramkaning ichida va undan tashqarida kartaning
nomini, masshtabini, legendasini, har xil qo’shimcha kesma kartalarni va boshqa
shunga o’xshash ma‘lumotlarni maqsadga muvofiq joylashtirishga komponovka
deyiladi.
2.3 Kartografik tasvirlash usullarini tasvirlashdagi talablar.
I.kartada relyef tasvirlanishi shartlari.

hududiy ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarni hamda ularni tashkil etuvchilarning vujudga
kelishi va rivojlanishini tadqiq etish mumkin. Majmuali (kompleks) ijtimoiy-
iqtisodiy kartografiyaning rivojlanishi mamlakatning mustaqillik sharoitidagi
tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning tizimli tahlili natijalariga tayanuvchi
kartalarni tuzish imkoniyatini yaratadi.
Kartografik usul nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy obyektlarning
joylashishini, ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va hodisalarga xos hududiy farqlarni
kartada aks ettiribgina qolmasdan, balki ularga mos hududiy majmualarning
qonuniyatlarini ham aniqlashga imkon beradi. Buning asosida ijtimoiy-iqtisodiy va
siyosiy jarayonlarni milliy hamda turli hududiy miqyoslarda bashoratlash va
boshqarishning mustahkam milliy metodologik asoslarini ko'rsatib berish mumkin.
Bu esa ijtimoiy-iqtisodiy geografiyaning hozirgi vaqtdagi asosiy vazifasi
hisoblanadi.
Tarmoqli kartografiyalash ijtimoiy va iqtisodiy sohalarning sanoat, qishloq
xo'jaligi, transport, qurilish, aholi xizmat ko'rsatish sohasi, fan, ta’lim, madaniyat
va shunga o‘xshash tarmoqlar bo‘yicha kartalar tuzish bilan shug‘ullanadi.
Miqdor tavsiflarini umumlashtirish tasvirlanayotgan hodisani miqdor
gradatsiyalarini (bir bosqich yoki holatdan ikkinchi bosqich yoki holatga o`tishdagi
izchillik) yiriklashtirishda, uzluksiz shkalalardan pog`onalilarga o`tishda yoki bir
xillardan bir xil bo`lmaganlarga o`tishda namoyon bo`ladi. Misollar bo`lib,
topografik kartalarni generalizatsiya qilishda rel'efni kesim balandligini
kattalashtirish (orttirish) yoki aholi punktlarini yashovchilar soni bo`yicha
guruhlashni yiriklashtirish xizmat qilishi mumkin.
Kartaga olinayotgan ob'ektlarni tanlab olish (tushirib qoldirish) - bu Kartada
uni maqsadi, mazmuni va masshtabi hamda, kartaga olinayotgan hududni
xususiyatlari nuqtai nazaridan muhim va zarur bo`lgan ob'ektlarni qoldirish
demakdir. Tanlab olish sifat va miqdor tavsiflarini umumlashtirish bilan uzviy
bog`langan va legendani yangi yiriklashtirilgan bo`linishlarga bo`ysindirilgan

sho`rxoklarga ajraladi. Muayyan turdagi o`simlik yoki tuproq-grunt konturi ichida
boshqa tur o`simlik yoki tuproq grunt bo`lgan taqdirda ikkala tafsilotning ham
shartli belgisi qo`yiladi.
IV. Topografik kartalarda chegaralarning tasvirlanishi
Topografik kartalarda chegaralarni aniq tasvirlash siyosiy va ma'muriy
jihatdan katta ahamiyatga ega. Ma'muriy chegaralar davlat, viloyat, avtonom
respublika barcha masshtabdagitopografik kartalarda tasvirlanadi. 1:10000
masshtabli topografik kartalarda ma'muriy chegaralardan tashqari, shahar
chegarasi, 1:2000 va 1:5000 masshtabli topografik planlarda tumanlar, qishloq
fuqarolar yig`ini chegarasi, qishloq xo`jalik (shirkat va fermer) korxonalarining
chegaralari, temir yo`l hamda shosselar bo`ylab ajratilgan polosalarning
chegaralari ham ko`rsatiladi. Davlat qo`riqxonalarining chegaralari barcha
topografik kartalarda ko`rsatiladi. Chegaralar turli o`lchamdagi va shakldagi
punktir chiziqlar bilan belgilanib boriladi. Hududning biror chegarasidan daryo,
kanal, soy, yo`l, ariq, zovur va boshqa shu kabilar o`tsa, o`sha tavsilotlar chegara
vazifasini o`taydi. Ikki chegara bir biriga to`g`ri kelib qolgan hollarda siyosiy-
ma'muriy jihatdan yuqori hisoblangan chegaraning shartli belgisi chiziladi.
Topografik kartalarda geodezik tayanch punktlari va orientir ob'ektlarining
tasvirlanishi
Joyda o`rni aniq belgilangan koordinatalari va mutloq balandliklari ma'lum
nuqtalar geodezik punktlar deyiladi. Geodezik punktlar planli va balandlik bo`ladi.
Planli punktlar joyda beton yoki temir beton monolit ustunchalar bilan belgilangan
maxsus geodezik belgilar signal yoki piramida o`rnatiladi. Balandlik punktlari esa
joyda reper yoki marka deb ataladigan maxsus temir qoziqlar bilan belgilanadi.
Geodezik punktlar topografik kartalarda juda ham aniq tasvirlanadi. Chunki barcha

isishi va sovishi sabablari to‘g‘risidagi asarlari ham bolgan. Beruniy o’z davrida
mashxur bo’lgan globusni ham yaratib kartografiyaga katta hissa qo’shdi (1-rasm).

. 1-rasm. Abu Rayhon Beruniy globusi
O’tgan yigirma ikki yil ichida Respublikaning 1:1 000 000 lik masshtabli ekologik
xaritasi, iqtisodiy xaritasi va bir qancha O’zbekiston o’quv xaritalari chop etildi.
1999-yil da respublikamiz Prezidentini farmoyishi bilan “O’zbekiston geografik
atlasi” yaratildi. Unda respublikamizdagi bo’lgan katta iqtisodiy o’zgarishlar o’z
ifodasini topgan. ( 2000-2001 - yillarda )
1.2 Xaritalar tuzishdagi talablar
Geografik xarita tuzish va undan to’la foydalanish uchun uning
xususiyatlarini bilish zarur. Shuning uchun ham xarita tuzishda va undan
foydalanishda taxliliy yo’ldan foydalaniladi. Xaritaning har bir elementi alohida
o’rganilishi, bu elementlarning vazifasi, ahamiyati va ular orasidagi o’zaro
bog’liqlikni bilish kerak. Kartografik tasvir geografik xaritaning negizidir, unda
tabiiy va sosial-iqtisodiy voqea va hodisalar to’g’risida yetarli darajada ma’lumot
berilib, ularning tarqalishini, holatini, o’zaro aloqasi va rivojlanishi tasvirlanadi.
Bu ma’lumotlar geografik xaritaning asosini tashkil qiladi. Xaritaning mazmuni bir

Geograf, Yer yuzasidagi tabiiy, ijtimoiy hodisalar va uning jarayonlarini xarita
yordamida o’rganadi va xaritalar tuzadi.
I.BOB. XARITA TILI VA XARITALAR HAQIDA UMUMIY
MA’LUMOTLAR.
1.1 Xaritalar tarixi va tavsifi.
Vaqt o’tishi bilan kartografiya fanining ta’rifi ham o’zgarib takomillasha
bordi va yaqin vaqtlargacha kartografiya-geografik xaritalar to’g’risidagi fan deb,
uning asosiy vazifasi geografik xaritalarni tuzish va undan foydalanish yo’llarini
o’rgatishdan iborat deb kelingan. «Xarita» atamasi o’rta asrlardan buyon
foydalanib kelinmoqda. Bu atama lotincha «chartes» so’zidan olinib papirus
qog’oz varog’i degan tushunchani bildiradi. Hozirgi vaqtda «xarita» atamasi
dunyoning turli davlatlar tillarida ishlatilib kelinmoqda. Masalan, fransuzcha carte,
nemischa-Karte, italiyancha va portugalcha-carta, gollandcha kaart va hokazolar.
Shu bilan bir qatorda bu atama o’rniga, bir qancha mamlakatlarda boshqa atama
bilan, ya’ni «marra» so’zining ishlatib polotnani bir bo’lagi degan ma’noni
bildiradi. Masalan, inglizlar-map deb ataydilar. Ba’zi mamlakatlarda ikkala atama
ham ishlatilib kelinmoqda. Masalan, inglizlar «chart» so’zini dengiz va
aeronavigasiya xaritalarida ishlatiladilar, ispanlar «carta» atamasini plan, dengiz
xaritalarida ishlatadilar. Ba’zi manbalarda xarita - Yer yuzasini tekislikdagi
kichraytirilgan tasviri deb yuritilib kelingan. Haqiqatdan ham geografik xaritalar
matematik yo’l bilan hisoblash natijasida Yer ellipsoidini tekislikda kichraytirilib
tasvirlanishi natijasida vujudga keladi. Yuqorida aytilganidek, xaritalarda voqea va
hodisalar maxsus belgi-obrazli modellar yordamida tasvirlanadi. Tasvirlanayotgan
voqea va hodisalarning miqdorini, sifatini, joylashgan o’rnini va boshqa
xususiyatlarini xaritaga qarab bilish mumkin. Lekin xaritaning maqsadiga,
masshtabiga va ishlatilishiga qarab tasvirlanayotgan tafsilotlar saralanib,
umumlashtirilib, ya’ni generalizasiya qilingan holda tasvirlanadi. Kartografik
tasvir geografik xaritaning asosiy qismi bo’lib, tasvirlanayotgan hududning tabiiy
va sotsial-iqtisodiy jihatlarini, voqea va hodisalarning geografik joylanish

4

Daryolarning
tasviri Daryolarning kengligi
1:2000 1:5000 1:1000
0 1:25000 1:50000 1:100000
Bir chiziq bilan
Oralig`i 0,3 mm
bo`lgan qo`sh
chiziq bilan
Karta masshtabida
haqiqiy kengligi
saqlangan xolda
qo`sh chizi bilan 1-2,5
gacha
-
1,25
dan
katta 2,5
gacha
-
2,5
dan
katta 3 gacha
3-5
5
dan
katta 5 gacha
-10
10
dan
katta 5 gacha
5-20
20
dan
katta 10 gacha
10-50
50 dan
katta
Daryolarni bir chiziq bilan ifodalanishda yuqori oqimidan kuyi oqimiga
tomon chiziq yo ` g ` onlasha boradi . Kengligi 3 mm dan ortiq bo ` lgan daryo va
soylarning kengligi va chuqurligi kechuvlarga va aholi yashaydigan punkt yaqiniga
va boshqa zarur joylarga yozib qo ` yiladi . Qo ` sh chiziq bilan tasvirlangan daryo
yoki soylarning oqim tezligi ( m - sek ) oqim yo ` nalishini ko ` rsatuvchi strelka yoniga
yoziladi . Topografik kartalarda daryolar nomining bosh harflar bilan , masalan
AMUDARYo yozilishi unda kema qatnay olishini , birinchi bosh harf bilan
qolganlari kichik harf bilan yozilishi masalan , Qoradaryo kema qatnay olmasligini
bildiradi . Doimo turadigan daryo yoki soylar tutash ko ` k chiziq bilan , suvi qurib
qoladiganlari ko ` k uzik chiziqlar bilan , yer ostiga singib , yana yer betiga oqib
chiqadiganlari qator ko ` k nuqtalar bilan tasvirlanadi . Quruq daryo yoki soylarni
o ` zani punktr ( uziq chiziq ) jigarrang chiziq bilan ifodalanadi . Daryo o ` zaniga
qo ` yilgan shartli belgilar va yozuvlar o ` zanini xarakterini , masalan VDP
( sharshara ), par ( ostona ) va boshqalarni bildiradi . Suv sathini balandlik belgisi
ko`k doiracha va raqam ham ko`k bilan ko`rsatiladi. Topografik kartalarda
kechuvlar qisqartirib ―br (brod) deb yoziladi, ularning chuqurligi kasrning
suratida va daryo tubidagi gruntining turi kasrning mahrajida ko`rsatiladi. Masalan,

Grafiklar Qirqim kartalar
3-rasm. Xaritaning qo’shimcha elementlari.
Hamma xaritalar kartografik proyeksiyalar asosida tuziladi va Yer ellipsoidini
tekis yuzaga yoki qog’ozga tushirish yo’llarini ko’rsatib beradi. Kartografik to’r
(geografik kenglik va geografik uzoqlik) esa geografik elementlarning yer
yuzasidagi o’rnini tasvirlaydi. Lekin ba’zi bir xaritalarda kartografik to’r
berilmasligi ham mumkin. Masalan, Geografik atlasda faqat siyosiy-ma’muriy va
tabiiy xaritalarda berilsa yetarlidir. Chunki ba’zi bir tasvirlangan hududlar maydon
jihatdan kichkina bo’lsa, kartografik to’r ko’rsatilsa xaritaning o’quvchanligi
qiyinlashadi, yoki xaritada  va  larni aniqlash ishlari ko’zda tutilmagan bo’lishi
mumkin. Ba’zan xaritaning maxfiyligi ham e’tiborga olinadi.
Har bir topshiriqni bajarishda topografik va obzor topografik xaritalar
elementlarini tasvirlashda zarur bo’ladigan ko’rsatmalar va shartli belgilarni puxta
o’rganib chiqish talab etiladi. Bunday ma'lumotlar metodik ahamiyatga ega bo’lib,
ular xaritani tuzishda, umumgeografik xaritalarni asosiy elementlarini (relyef,
gidrografiya, aholi punktlari, yo’llar va h.k.) generalizatsiya qilishda va ushbu
hududdagi boshqa obyektlar bilan uyg’unlashuvini geografik jihatdan tushunishda
muhim ahamiyatga ega.
Umumgeografik xaritalarni tuzishda, yuqoridagilar bilan mutaxassislarining
maslahatlari ham zarurdir. Xaritalar tuzish va loyihalashda turli xil usullardan

Hozirgi vaqtda geografik xaritalar ma’ruza vaqtida va amaliy mashg’ulotlarda
ko’rgazmali qurol bo’libgina qolmasdan, balki geografik voqea hodisalarning
tarqalishini ko’rsatuvchi, ularni sifat va miqdor ko’rsatkichlarda tasvirlovchi bilim
manbai hamdir. Geografik xaritalar yuqori darajada ixtisoslashgan yoki keng
mavzularni o z ichiga olishi mumkin. Masalan, iqlim xususiyatlarini aks ettiruvchiʻ
xarita bitta parametr (masalan, o'rtacha harorat, namlik, yog'ingarchilik va
boshqalar) yoki bir nechta parametr sifatida ko'rsatilishi mumkin. Shunday qilib,
birinchi turdagi materiallar xususiy (xususiy iqlim xaritasi), ikkinchisi esa umumiy
(umumiy iqlim xaritasi) deb nomlanadi.
Geografik xaritalar ham maqsadiga ko ra bo linadi. Bu ta'lim,
ʻ ʻ
ma'lumotnoma, navigatsiya va boshqalar bo'lishi mumkin. Ular, shuningdek, o'zlari
qamrab olgan hududda farq qilishi mumkin: dunyo xaritasi, qit'alar, dunyoning bir
qismi, alohida mintaqalar, mamlakatlar, kichikroq shtat birliklari va hokazo.
Alohida-alohida, tabiiy va ijtimoiy parametrlarning kombinatsiyasini aks ettiruvchi
ishlanmalarni alohida ta'kidlash kerak. Bu turdagi geografik xaritalar har yili
jamiyatning atrof-muhitga bo'lgan qiziqishi ortib borayotgani, insonning tabiatga
ta'siri tufayli paydo bo'ladi. Bu turga muhandislik-geografik, agroiqlim, tabiiy
resurslarni baholash xaritalari va boshqalar kiradi. Geografik xaritalarning umumiy
geografik va tematik kabi turlari ham mavjud. Agar birinchisi ma'lum tabiiy
ob'ektlarni tasvirlash uchun mo'ljallangan bo'lsa, ikkinchisidan foydalanish keng
chegaralarga ega. Ular ikkita asosiy turga bo'linadi: yer relyefini tasvirlaydigan va
ushbu hududdagi iqlim sharoitining xususiyatini ko'rsatadigan fizik-geografik va
ijtimoiy-iqtisodiy. Ikkinchi turdagi tematik xaritalar ko'rsatiladigan ma'lumotlar
turiga ko'ra farq qiladigan ko'proq kichik toifalarni o'z ichiga oladi. Bular
iqtisodiyot, fan, aholi, iqtisod, madaniyat, ta lim, sog liqni saqlash va boshqalar
ʼ ʻ
xaritalari bo lishi mumkin.
ʻ
Geografik xaritalarning qanday turlari haqida gapirishdan oldin, ushbu
atamaning ta'rifini bilish kerak. Geografik xarita - Yer yuzasining tekislikdagi

Sherobod kanali), qish kunlari qisqa , yillik foydali harorat miqdori juda ham
yuqori bo’lishini u yerda ingichka tolali paxta yetishtirish mumkinligini tasavvur
qilsa bo’ladi.(5-rasm)
5-rasm. Surxondaryo viloyati tabiiy kartasi.

Xaritani o’qish deganda kartografik belgi-modellar orqali tasvir ma’nosini
tushunish demakdir. Shartli belgilar orqali joylari aniqlandi. Shuning uchun
o’quvchilarga xaritani o’qishga o’rganishdan oldin, ular ekskursiyalarga olib
chiqiladi, relyef va ularning elementlari, tor, yassi tor, tepalik, yonbag’ir, vodiy,
uzanlar va ularning xaritada tasvirlanishini tushuntirish zarur. Xaritada
tasvirlangan voqea-hodisalarni alohida emas, balki ularning o’zaro borliqligini, bir-
biriga ta’sirini bilib olish shart.

Joyning relefini tasvirlashda topografik kartaning masshtabi va bajariladigan
ishlarga qarab turli talablar qo`yiladi. Topografik kartalar: a) joy relefining tipi,
shakllari, o`lchami va bir biriga nisbatan joylanishini; b) nuqtalarning absolyut va
nisbiy balandliklarini; v) yonbag`irlik yo`nalishi va qiyaligini; g) joyni boshqa
tafsilotlari relefi bilan bog`liqligini aniqlashga imkon bersin. Topografik kartalarni
masshtabiga hamda tasvirlanadigan joy relefining murakkabligiga qarab turli
balandlik kesimlari qabul qilingan. (I-jadval), bu kartalarda relefni mazkur
talablarga mos qilib tasvirlashga imkon beradi.
Balandlik kesimlari (m) I-jadval.
Joyning xarakteri Topografik plan va kartalarning masshtabi
1:2000 1:5000 1:10000 1:2500 1:5000 1:100000
Yassi tekisliklar
past-baland yerlar
va sertepa
tekisliklar tog`li
rayonlar, tog` oldi
rayonlar,qum
cho`llari baland
tog`lar 0,5
0,5-1,0
2,0
- 0,5
1,0
5,0
- 1,0-2,5
2,5
5,0
- 2,5
5,0
5,0
10,0 10,0
10,0
10,0
20,0 20,0
20,0
20,0
40,0
Mamalakatimiz hududining turli masshtabdagi topografik kartalarini tuzish va
boshqa ilmiy - amaliy ishlarda foydalanish maqsadida geodezik tayanch
shahobchalari barpo qilingan . Topografik kartalar tuzishda relefni geometrik
jihatidan aniq va mukammal tasvirlashga imkon beradigan usullari , gorizontallar
usuli va nuqtalar balandligini yozish hamda maxsus shartli belgilardan
foydalaniladi .
Topografik kartalarda relef asosan gorizontallar bilan tasvirlanadi. Gorizontal
chiziq balandligi bir xil bo`lgan nuqtalarni tutashtiruvchi chiziqdir, uni ―izogips
deb ham ataladi. Uni quyidagi shaklda tushuntirish mumkin. Tepalikni bir xil

Kirish
Geografik xarita Yer yuzasidagi tabiiy va ijtimoiy voqea va hodisalarni
ma’lum bir vaqtdagi holatini maxsus belgilar-modellar yordamida, matematik yo’l
bilan kichraytirilib tasvirlangan ko’zgudir. Geografik xaritasiz biron-bir hududning
tabiati, xo’jaligi, tarixi va boshqa xususiyatlari to’g’risida aniq ko’rgazmali
ma’lumot olib, tasavvur hosil qilish qiyin. O’z vatanini va uning hududlarini bilish,
o’rganish uchun dastavval uning kartografik tasviriga ega bo’lish lozim. Shu
sababdan geografik xaritalarga bo’lgan e’tibor bugungi kunda tobora oshib
bormoqda. Geografik xaritadan maktabda va kundalik axborot vositalarida
(ayniqsa televideniyada) eng yangi va ko’rgazmali informasiya beruvchi manba
sifatida keng foydalanilmoqda. Xaritalar takomillashib, atrofimizni o’rab turgan
borliqning universal modeliga aylanmoqda. Respublikamizda tayyorlanayotgan
mutaxassislar, barcha oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida kartografiya fani asosiy
fan sifatida o’rganiladi.
Xaritalar murakkab kartografik asar hisoblanadi va ularni maxsus o’rganishni
talab qiladi. Xaritalarning xususiyatini bilish, o’rganish geograf mutaxassisiga
mansubdir. Xaritalar inson hayotini turli tarmog’ida ishlatiladi. Xaritaga
insoniyatni zaruriyati insoniyat paydo bo’la boshlaganda, ya’ni ibtidoiy jamoadan
boshlangan. Bu vaqtda odamlar territoriyani o’rganish va yodda saqlash maqsadida
tosh ustida joyni turli xil tasvirini chizib qoldirgan. Insoniyat jamiyatini taraqqiy
etishi bilan birgalikda geografik xaritalar ham taraqqiy etgan. Joyning tosh ustidagi
oddiy chizmasidan, to hozirgi murakkab va aniq xarita orasida, insoniyatni butun
asrlar davomida qilgan ilm, fan texnika va geografik kashfiyotlari yotadi. Hozirgi
davr xaritalari chuqur mazmunga ega bo’lib, murakkab elementlardan iborat. Ular
yer yuzida, havoda va kosmosda olib boriladigan bir qator ishlarning ayrilmas
qismi hisoblanadi. Masalan: geologiya qidiruv ishlarini, dengiz navigasiyasi, ob-
havoni oldindan aytib berish, agrotexnika va meliorasiya ishlarini xaritasiz olib
borish mumkin emas. Ayniqsa, xaritasiz geograf, qalamsiz shoirga o’xshab ketadi.

3

Proyeksiya turlari. Koordinata to’ri.

Triangulyatsiya. Masshtablar.
2-rasm . Xaritaning matematik asosi
Xaritalardagi ochiq joylardan (ramkaning ichidagi va tashqarisidagi)
mukammal foydalanish maqsadida asosiy xaritaga qo’shimcha ravishda, qirqim
xaritalar (virezka), grafiklar, profillar, diagrammalar, blokdiagrammalar va
tablisalar beriladi, bu esa xaritani yanada mukammallashtiradi. Bularning hammasi
xaritaning qo’shimcha elementlarini tashkil qiladi.(3-rasm)

Diagrammalar

Chakalakzor saksovul o`sib turgan joy, yer bag`irlab o`sadigan daraxtlar balandligi
2 m dan oshmaydigan past bo`yli butalar (pakana archa, do`lana, zirk, na'matak va
boshqalar) maxsus shartli belgilar bilan bir-biridan ajralib ko`rsatiladi. Balandligi
0,8 m dan past bo`lgan butalar (qora qayin, brusinka, archagul va boshqalar)
butachalar shartli belgisi bilan tasvirlanadi. Balandligi 0,8 m dan past bo`lgan
qurg`oqchilik rayonlarilda o`sadigan o`simliklar shuvoq, yantoq, burgan va
boshqalar chala butalar shartli belgisi bilan ko`rsatiladi. Topografik kartada
o`tloqlar o`simlik qoplamiga qarab o`tlarning bo`yi 1 m dan baland va 1m dan past
o`tloqlarga ajratib tasvirlanadi. Qishloq xo`jaligi ekin maydonlari bog`-rog`lar,
tokzorlar va turli plantatsiyalarning tasvirlanishi kartaning masshtabiga va bu
tafsilotlarning ahamiyatiga bog`liq. Masalan, sholi, choy, paxta, tamaki hamda
boshqa shu kabi ekinlar 1:10000 va undan yirik masshtabli kartalarda alohida-
alohida shartli belgilar bilan, 1:25000 m kartada tushuntiruvchi shartli belgilar
bilan ko`rsatiladi, mayda masshtabli kartalarda ko`rsatilmasligi ham mumkin.
Orientirlar kam bo`lgan joyda ekinzorlar konturi ko`rsatilib, ichiga ―pashnya‖
(ekinzor) deb yozib qo`yiladi. Polizlar 1:25000 va undan yirik masshtabli
topografik kartalarda kul rangda ko`rsatiladi, mayda masshtabli kartalarda
ko`rsatilmasligi mumkin. Mevali bog`lar karta masshtabida 10 mm2 dan kattaroq
bo`lsa shartli belgi bilan ko`rsatiladi, aks holda masshtabsiz shartli belgi bilan
ko`rsatiladi. Topografik kartalarda ko`rsatiladigan tuproq-grunt qoplami qumloq,
toshloq, yerlar, tub jinslar yer betiga chiqib qolgan joylar, qoyalar, tosh uyumlari,
nuragan jinslar uyumi, ya'ni qurumlar, shuningdek taqir, shurxok yerlar,
botqoqliklar va boshqalardan iborat. Cho`llar bu yerdagi qumliklarning shakliga
qarab: tekis, o`ydum-chuqur, qum tepalar, tizma-tepalar, gryada barxan va x.k deb
ajratilib ko`rsatiladi. Cho`llar o`sadigan mavjud o`simliklar turiga qarab esa
o`tloqli, butazor va saksovulli qumlarga ajratib tasvirlanadi.
Botqoqli yerlar ko`k rang gorizontal shtrixlar bilan, sho`rxok yerlar ko`k rang
vertikal shtrixlar bilan tasvirlanadi. Sho`rxoklar ham, botqoqliklar ham o`tib
bo`ladigan va o`tib bo`lmaydiganlariga, shuningdek quruq va botqoqli

kattalashtiriladi, izoliniyalar suratini umumlashtirish, ularni o`zaro muvofiqlash
ishlari bajariladi. Nuqtalar usuli bilan tasvirlanadigan yoyilib tarqalgan ob'ektlar
nuqtalarni og`irligini yiriklashtirish hisobiga generalizatsiya qilinadi. Agar bu
ob'ektlar sifatli fon yoki areallar usuli bilan ko`rsatilgan bo`lsa, u holda
generalizatsiya konturlarni yoki areallarni saralab olish va ularni chegaralarini
umumlashtirish yo`li bilan amalga oshiriladi.
2.2 Kartografik tasvirlash usullarining maqsad va vazifalari,
kelib chiqishi.
Topografik plan va kartalar tuzishda ularni aniq, tushunarli va ko’rgazmali
bo’lishi uchun joy tafsilotlari va relyefi maxsus qabul qilingan shartli belgilar va
yozuvlar yordamida tasvirlanadi. Maxsus shartli belgilar o’z xususiyatiga va
vazifalariga ko’ra to’rtta gu-ruhga: konturli, masshtabsiz, chiziqli va tushuntirish
kabilarga bo’linadi. Planda tafsilotlarning tabiiy chegaralari, chiziqli inshootlardan
tashqari, nuqtalar bilan ko’rsatilib, ichi bir-biridan farqlanuvchi belgilar bilan
to’ldiriladi.
Karta va planlarda davlat standartlari bo’yicha qabul qilingan shartli belgilar,
ularning o’lchamlari, rangi plan masshtabi bo’yicha ko’rsatiladi. Barcha suv
havzalari ko’k rangda ko’rsatilsa, tabiiy relyef elementlari, gorizontallar, suv o’yib
ketgan chuqur joylar jigarrangda, boshqa hamma ob‘yektlar qora rangda
ko’rsatiladi. (6-rasm)

Xulosa va fikrlar.
Kartografik tasvirlash usullari kartografiyaning asosiy yo’nalishlaridan biri
bo’lib, Talabalarning xaritalarni o’qish salihiyatini oshirish va shartli belgilar
haqidagi tushunchalarini yanada kengaytirish va mustahkamlash geografik
kartalarda obyektlarni tasvirlash haqidagi tushunchalarni rivojlantirishda muhim
ahamiyat kasb etadi. Demak mazkur mavzuni o’ganish davomida kartani shartli
belgilari va tasvirlash usullari haqidagi ma’lumotlar orqali bilimlarimizni
mustahkamlab boramiz.
Kartografiyaning asl mohiyati ham kartalarni foydalanuvchi uchun qulay
tarzda o’qilishini ta’minlash maqsadida uni generalizatsiyalash va loyihalash,
kartografik usullar yordamida boyitish hisonlanadi. Ushbu mavzuda talaba
kartografik tasvirlash usullari yordamida xaritani tilini tushuna boshlaydi va
kartani o’qishi va uning mazmunini anglay boshlaydi. Kartalardagi har bir obyekt
va uning tasvirlanishi hamda tasvirlanishidagi talablar haqida kengroq
tushunchalarni uyg’otadi.

Karta yoki atlaslarning dasturi loyihalashning negizi hisoblanadi va u
quydagilarni: karta tuziladigan hudud nomi, kimlar uchun mo’ljallanganligi, daraja
to’ri, tipi, karta va atlaslarning mavzulari, matematik asosi, kartalarning mazmuni,
genaralizatsiyasi, tasvirlash usullari va shakllari, statistik va kartografik manbalari,
ulardan foydalanish tartibi hamda karta yoki atlaslar tayyorlash texnologiyalarini
o’z ichiga oladi. Ushbu ko’rsatilgan ishlar bajarilib, mutaxassislar va
buyurtmachilar tomonidan muhofaza qilinib, tasdiqdan o’tgandan so’ng u asosiy
hujjat bo’lib hisoblanadi va undan amaliyotda foydalanish yo’lga qo’yiladi.
Kartalarni ilmiy tasniflash quyidagi qator mantiqiy talablarni qoniqtirishi
talab etiladi. Birinchidan, umumiy tushunchadan xususiy tushunchaga o’tishda
(keng tushunchani ancha tor tushunchalarga bo’lishda bochqichma-bochqich
borish) ketma-ketlik bo’lishi shart. Ikkinchidan, tasnifning har bir pog’onasida
bo’lishning ma‘lum aniq belgisini qo’llanish zarur. Uchinchidan, keng tushunchani
ancha tor tushunchalarga bo’lgan paytda, ularning umumiy yig’indisi keng
tushuncha hajmiga mos kelishi kerak.
Tasniflashni har bir pog’onada ajratilgan guruhlar o’zaro bir-biridan aniq
farqlanishi, tasnif qancha maydalashsa amalda bu talabni bajarish shuncha
qiyinlashib boradi. Barcha turdagi kartografik asarlarni to’plovchi va ularni
saqlovchi muassasalar dastlab ularni shakliga (bichimiga) ko’ra guruhlarga
ajratadi, bunda geografik kartalar, atlaslar, relyef kartalari va globuslar alohida
tasniflanadi.
Kartalar egallagan maydoniga ko’ra dunyo, yarim sharlar, materiklar, qit‘alar,
okeanlar, dengizlar, alohida davlatlar kartalari va boshqa kartalarga bo’linadi.
Tabiiy geografik, iqtisodiy geografik va ma‘muriy-hududiy tamoyillarga
(bo’linishga) ko’ra har bir davlat yoki materik kartalarini yana guruhlarga ajratish
mumkin. Masalan, materiklarning tabiiy geografik rayonlari kartasi, alohida
davlatlarning tabiiy-geografik rayonlari kartasi bunga misol bo’la oladi.

xususiyatlarini, ularning o’zaro bog’liqligi va xatto o’zgarishini bashorat qilish
imkoniyatiga ham egadir. Qabila
va urug’lar, xalqlarning biror hududda joylashishi va o‘z tarixi davomida bu
hududlarning o‘zgarishi, mustamlakalar natijasida yangi xalqlarning kelib
joylashishi kabi masalalar tarixiy geografiya bofiimi sifatida MJGLyubavskiyning
Rossiya tarixiy geografiyasiga oid asarida tilga otib o‘tilgan.
Surat al-arz” kitobi o’z davrida juda mashhur bo‘lgan? undan hamma
bilimdonlar O‘rta asrlarda xalifa Ma’mun tashkil qilgan “Bayt al-qikma”
(“Donishmandlar uyi”) da buyuk alloma Muhammad Muso al-Xorazmiy ham
faoliyat ko'rsatgan. Xalifa Ma’mun o‘sha davrda er yuzining batafsil kartalarini
tuzish to‘g‘risida topshiriq bergan. “Dunyo kartalari” aslida yaxlit atlas bo‘lishi
kerak edi. Atlas tuzish ishi bilan 70 ga yaqin olim shug‘ullangan, ularga esa
Muhammad Muso al-Xorazmiy boshchilik qilgan. Bu kartalar yig’indisi “Ma’mun
dunyo kartasi” nomi bilan ham yuritilgan. Tadqiqotchilaming fikricha, uni tuzish
ishlari 840-yillarga yaqin tugallangan bo‘lsa kerak.
O’tgan asrning 70-yillarida O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi
geografiya bo’limida kartograflar guruhi tashkil qilinib, respublikamizning
kompleks xaritalarini tuzishga kirishilgan. Nazariy jihatdan ham ma’lum darajada
ishlar qilindi. Masalan, O’rta maktab kartografiyasi, paxtachilik, agroiqlim,
tabiatni muhofaza qilishga doir bir qancha kartografik to’plamlar nashr qilindi.
O’zbekiston Milliy Universitetining Geografiya fakultetinning «Geodeziya va
kartografiya» kafedrasining tashabbusi bilan respublikamizda birinchi marta
O’zbekiston atlasi nashr qilinib, (1981 yil) respublikamizda o’quv
kartografiyasining rivojlanishiga asos soldi.
Beruniy asarlari orasida geografiyaga doir maxsus kitoblar anchagina; uning
astronomiya va boshqa sohalarga bag‘ishlangan kitoblarida ham geografik
ma’lumotlar ko‘p. Beruniyning uzunliklar va kengliklar, Yer yuzidagi odamlar
yashaydigan mamlakatlaming chegaralarini aniqlash, suratga tushirish, havoning

Xaritani o’qiy oladigan kishi xaritada tasvirlangan hududda nimalar borligini
biladi xalos. Xaritani tushungan kishi esa, tasvirlangan voqea va hodisalarni
izohlab, har tomonlama ta’riflab, o’zaro bog’liqliklarini ayta oladi. O’qish va
tushunish bir-biriga bog’liq. Xaritani o’qishni bilmasa, uni tushunib bo’lmaydi.
Ammo xaritani tushunmasdan o’qiy olsa bo’ladi.

qancha geografik elementlardan tashkil topgan. Masalan, umum geografik
xaritaning mazmunini quyidagi elementlar tashkil qiladi: suv obyektlari, yer
yuzasining relyefi, usimliklar qoplami va tuproq, aholi yashaydigan joylar, aloqa
yo’llari va aloqa vositalari, sanoat, qishloq xo’jaligi, madaniy obyektlar va
ma’muriy chegaralar. Geografik elementlar hamma xaritalarda bir xilda mukammal
tasvirlanmaydi. Masalan, biron mavzuga bag’ishlangan xaritada uning mazmunga
mos hududda georgafik elementlar tanlanadi. Misol uchun tuproqlar xaritasiga
aloqa yo’llari va aholi vositalari, relyef xaritalari uchun aloqa yo’llari va aholi
yashaydigan joylarning hammasi tasvirlanishi shart emas. Lekin xaritaning
mazmuni va maqsadiga, tasvirlanayotgan elementlarning ahamiyatiga qarab ba’zi
bir geografik elementlarning hamma mavzuli xaritalarda bo’lishi shart. Masalan,
O’rta Osiyoga tegishli mavzuli xaritalarda gidrografik obyektlarni ahamiyati katta
bo’lgani uchun imkoni boricha to’laroq ko’rsatiladi. Chunki suv obyektlari
(gidrografiya) mavzuli xaritalarning boshqa elementlarini birbiriga bog’lovchi
zarur elementdir.
Xaritani geometrik jihatdan aniq va
tasvirlarning to’g’ri bo’lishi xaritaning
matematik asosiga bog’liq. Matematik asos o’z
navbatida bir qancha elementlardan tashkil
topgan. Masalan, proyeksiya va koordinata to’ri,
masshtab hamda geodezik asos
(triangulyasiya, poligonometrik va nivelirlash shaxobchalari) va komponovka (2-
rasm).

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Sh. Murodov, R.Ismatullayev, N. Toshimov, B. Siddiqov “Topografik
chizmachilik”.
2. SH.A.Suyunov. “K A R T O G R A F I Y A”
3. Eshkobil Safarov , Sevar Salohitdinova “UMUMGEOGRAFIK
XARITALARNI LOYIHALASH VA TUZISH
4. N.R. Alimqulov, E.YU.Safarov, SH.A. Xolmurodov “TOPOGRAFIYA VA
KARTOGRAFIYA ASOSLARI”
5. Muqumov A.M “YER TUZISH ASOSLARI”
6. T. Mirzaliyev, I.Musayev, E. Safarov “IJTIMOIY-IQTISODIY
KARTOGRAFIYA”
7. N.R. Alimqulov, E.Yu.Safarov “ KARTOGRAFIYA”
8. R. N. Tolibov. “Tabiiy kartalarni tuzish va loyihalash”
9. Ibraimova A.A. “Kartalarni loyihalash va tuzish”
10. Turg'unboy Mirzaliyev “Kartalarni loyihalash va tuzish ”
11. Xurshidbek Baxtiyorovich Xalilov “Geografik kartalardan foydalanish hamda
ularning mazmunini o’qib tushunishda o’quvchilarda kartografik
kompetentsiyalalarni shakllantirish metodikasi”
12. S. Salohitdinova, G‘. Yakubov “Kompyuter grafikasi va kartalarni jihozlash”

ko`rinishida chiziladi. Asosiy gorizontallarini kesim balandili kartaning ostki
qismida ramkadan tashqarida ko`rsatiladi. Relefni o`qish oson bo`lishligi uchun
har beshinchi gorizontal qalin qilib chiziladi. Masalan, kartada gorizontallarning
kesim balandligi 5 m bo`lsa, 0 gorizontaldan boshlab 25, 50, 75, 100 va h.k.
gorizontallar qalin bo`ladi, ularga qirqib gorizontallarni balandlik belgisi
yonbag`irlikni yuqorilashiga qarab raqam bilan yozib quyiladi. Gorizontal siyrak
bo`lgan hollarda ularni orasida qo`shimcha (yarim) gorizontallar o`tkaziladi. Yarim
gorizontallar kartada uziq (punktir) chiziqlar bilan ko`rsatiladi.
Juda tik yonbag`irlik relef shakllari (jar, qoya, jilg`a, o`pirilma, surilma va
boshqalar), juda kichik tabiiy relef shakllari (g`oya, xarsang kurom va boshqalar)
hamda inson faoliyati natijasida vujudga kelgan kichik sun'iy relef shakllari
(ko`tarma, uyilma, damba va boshqalar) kartada gorizontallar bilan ko`rsatib
bo`lmasa ularni maxsus shartli belgilar bilan ifodalanadi. Bu shartli belgilar bilan
shakllari esa qora rangda ko`rsatiladi, belgi yoniga esa relefning balandligi yoki
chuqurligi yozib qo`yiladi.
II. Kartada gidrografik obyektlarning tasvirlanishi.
Gidrografik ob'ektlardan transport vositalari, sanoat, qishloq xo`jaligi va
aholini suv hamda elektr energiya bilan ta'minlash manbai sifatida foydalaniladi.
Hududning relefi ko`pincha uning gidrografiyasiga bog`liq. Aholi yashaydigan
punktlar, yo`llar va boshqa muhandislik inshootlari loyihasini tuzishda gidrografik
ob'ektlar e'tiborga olinadi. Bu esa topografik kartada gidrografik ob'ektlarning
to`liq va mukammal tasvirlanishini taqozo etadi. Topografik kartadan foydalanish
uchun shu kartada tasvirlangan dengiz, ko`l va suv omborlarining qirg`oqlari,
daryo, soy va kanallar buloq, quduq va boshqa gidrografik ob'ektlar, ular bilan
bog`liq bo`lgan transport haqida, melioratsiya, sug`orish va axolini suv bilan
ta'minlash maqsadida qurilgan turli gidrotexnik inshootlar haqida to`liq
ma'lumotlar ifodalangan bo`lishi kerak. Topografik kartalarda dengizlarning
qirg`oq chiziqlari tasvirlanib unda eng baland sathi ifodalanadi. Dengiz qirg`oq

1-Ilova
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
EKOLOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI
KURS ISHI
Mavzu: Xarita tili, kartografik tasvirlash usullari.
Bajardi: 32-23-guruh 2-bosqich talabasi Gadoyboyeva. Sh
Ilmiy rahbar: Umirzaqov. O

shartli tasviri. Uni qurishda yer yuzasining egriligi va uning tabiati hisobga olinadi.
Kichik maydonning ikkala sohasi ham, sayyoramizning butun yuzasi tasvirlanishi
mumkin. Bu turli xil ob'ektlarning o'lchami, shakli va nisbiy joylashuvi qanday
ekanligini ko'rish imkonini beradi. Shuningdek, xaritalar yordamida siz
masofalarni, koordinatalarni va er yuzasining dengiz sathidan balandligini
aniqlashingiz mumkin. Masalan, dunyoning fizik xaritasi Yerning butun yuzasida
joylashgan tabiiy ob'ektlarning o'zaro bog'liqligi, ularning muayyan miqdoriy va
sifat xususiyatlarini hisobga olgan holda joylashishini ko'rsatadi. Ushbu
ma'lumotnoma materiallarining bir nechta tasnifi mavjud. Masalan, geografik
xaritalarning quyidagi turlari masshtabiga ko‘ra farqlanadi: yirik masshtabli, o'rta
va kichik miqyosda. Turli masshtablar kartograflarga bir xil hududning tuvaliga
turli o'lchamdagi yer yuzasi tasvirini joylashtirish imkonini beradi. Masshtabni
bilish oddiy hisob-kitoblar orqali tasvirlangan ob'ektlar orasidagi masofani
aniqlash imkonini beradi.
Geografik kitoblar singari xaritalar ham geografik bilimlarni o’rgatadi.
Kitoblarda yer yuzasi so’z bilan tasvirlansa, xaritada obrazli-belgilar voqeylikning
modelini ko’rsatadi. Lekin uni tushunib yetish uchun xaritani bilish, tushunish
kerak. Bu tushunchalar maktabdan boshlanadi. Xaritani bilish deganda obrazli
belgi yordamida obyektlarning qayerda joylashganini bilish kifoya qilmaydi. Uni
bilish uchun xaritani tuzish, o’qish, tushunish, kartografik model tasavvuriga ega
bo’lmoq zarur. Xaritani o’qish va tushunish deganda xaritadagi voqea va
jarayonlarni o’zaro bog’langan, lekin mazmun jihatdan bir-biridan farq qiluvchi
belgilarini bilamiz. Xaritada tasvirlangan voqea-hodisalarni shartli belgilar
yordamida o’qish degani xarita mazmunini to’liq tushunib yetadi, degan gap emas.
Buning uchun xarita mazmuni to’g’risida ma’lum darajada nazariy geografik
ma’lumotga ega bo’lmoq kerak. Masalan, Surxondaryo vodiysi tasvirlangan tabiiy-
geografik xaritalardan, uni shimol tomoni to’rlar bilan o’ralganligi,
mamlakatimizning janubiy kengligida joylashganligi, suv obyektlarning
mavjudligini (Surxondaryo, Sherobod daryo, Janubiy Surxon suv ombori va

chizig`i bo`ylab chizilgan ko`k polosa dengiz satxining ko`tarilib-pasayib turishini,
uni yonidagi raqam esa dengiz sathining o`rtacha pasayish darajasini (m) bildiradi.
Bu polosaning ko`rsatilishi kartaning masshtabiga bog`liq. Bu polosa masalan
1:10000 masshtabli kartada 5 mm dan katta, 1:25000 va 1:100000 masshtablarda 2
mm dan katta bo`lgandagina ko`rsatiladi. Polosaning ichiga qo`yilgan shartli
belgilar polosaning osti qumli, shag`alli va toshli ekanligini bildiradi. Kartaning
masshtabida 1 mm2 dan katta joyni egallaydigan ko`llar va suv havzalari yirik
masshtabli kartalarda ko`rsatiladi. Mayda masshtabli, masalan, 1:100000
masshtabli topografik kartada maydoni 1 gektardan kichik bo`lgan ko`l va sun'iy
havzalar ko`rsatilmasligi mumkin. Lekin ba'zi hududlarning landshaft
xususiyatlarini ifodalash maqsadida, sanoat ahamiyatiga ega bo`lgan va shifobaxsh
ko`llar, daryo boshlanadigan yoki orientir ahamiyatiga ega bo`lgan, shuningdek
rayonlardagi chuchuk suvli ko`llarni karta masshtabida 1 mm2 dan kichik joyni
egallasa ham masshtabsiz belgi bilan ko`rsatiladi. Ko`lning qirg`oq chizig`i
tasviridan qirg`oqning shakli, tipi va relefini, ko`l sathini o`zgarishini va boshqa
xususiyatlarini bilib olish mumkin. Tutash (uzluksiz) chiziq ko`l sathini
doimiyligini, punkt (uzik) chiziq ko`l qurib qolish mumkinligini bildiradi. Qurib
qolayotgan yoki botqoqqa aylanayotgan ko`llarni, qamish va ko`g`a o`sib
borayotgan Sho`rhok va o`t bosayotgan qismlarini maxsus shartli belgilardan bilib
olish mumkin. Topografik kartalardagi daryolar tasviridan ularning uzunligi,
kengligi, chuqurligi, egri-bugriligi, suvning oqish tezligi, kema qatnoviga
yaroqliligi va boshqa xususiyatlarni bilish mumkin. Daryolarning tasviri karta
masshtabiga bog`liq. Masalan, 1:25000 va undan yirik masshtabli kartalarda
barcha daryo va soylar ko`rsatiladi; 1:50000 va 1:100000 masshtablilarida karta
masshtabida 1 sm dan kam bo`lgan soylar ko`rsatilmaydi. Topografik kartalarda
daryo yoki soylar uning masshtabiga qarab bir yoki qo`sh chiziq bilan ifodalanish
mumkin (2 jadval).
Kartada daryolar tasvirining masshtabga qarab o`zgarishi ( II-jadval )

Xarita tili, kartografik tasvirlash usullari

Купить