XI-XII asrlarda O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixining tarixshunosligi - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	100.2KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	25 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

66 Sotish

XI-XII asrlarda O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixining tarixshunosligi

Sotib olish

XI-XII asrlarda o’rta osiyo siyosiy hayoti
tarixining tarixshunosligi
Kirish
I Bob XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixiga oid manbalar
1.1 . O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayotida sodir bo’lgan muhim voqealar
bayoni
1.2 . O’rta Osiyoning XI asr siyosiy hayoti tarixiga oid manbalar
1.3 . O’rta Osiyoning XII asr siyosiy hayoti tarixiga oid manbalar
II Bob Chor Rossiyasi va Sho’rolar davrida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar
siyosiy hayoti tarixining o’rganilishi
2.1 . XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar
siyosiy hayoti tarixining o’rganilishi
2.2. V. V. Bartold ijodida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixining
o’rganilishi
2.3. Sho’rolar davrida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixining
o’rganilishi
III Bob Mustaqil O’zbekistonda va Xorijiy mamlakatlarida O’rta Osiyoning
XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixining o’rganilishi
3.1. Mustaqil O’zbekistonda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti
tarixining o’rganilishi
3.2 . Xorijiy mamlakatlarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti
tarixnavisligi
Xulosa
Adabiyotlar ro’yxati
2

Kirish
Vatanimiz mustaqillikka erishganidan so’ng tariximizga bo’lgan munosabat
tubdan o’zgardi. Zero o’z o’tmishini yaxshi bilgan undan to’g’ri xulosalar
chiqargan xalqgina kelajak sari xotirjam qadam tashlay oladi. Mustaqillik yillarida
tariximizga bo’lgan e’tibor hukumat darajasigacha ko’tarildi desak aslo xato
bo’lmaydi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 – yil 27 -
iyuldagi ―O’z FA tarix instituti faoliyatini takomillashtirish haqidagi qarori‖ 1
dan
so’ng haqqoniy tarixni yaratish, bu jarayonda birlamchi manbalarga asosiy e’tibor
berish, qo’yilgan muammolarni soha mutaxassislari tomonidan hal etilishi, mavjud
muammolar yechimini ilmiy asoslash borasida anchagina ishlar amalga oshirildi.
Respublikamiz prezidenti I. A. Karimov O’zbekiston mustaqillikka erishgan
kundan boshlab vatanimiz tarixini qaytadan tiklash ishlariga shaxsan bosh-qosh
bo’lib kelmoqdalar. Bu borada prezidentimiz I. A. Karimovning 1998 – yilda bir
guruh tarixchi – olimlar bilan qilgan suhbatida tarixchi-olimlarimiz oldiga bir qator
ilmiy-nazariy va amaliy dolzarb muammolarni hal etish vazifasini qo’ygan edi. 2
.
Bu uchrashuvdan keyin tarixchi – olimlarning mas’uliyatlari yanada oshdi.
Ushbu magistrlik ishida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti
tarixining tarixshunosligi yoritib beriladi.
Mavzuning dolzarbligi: O’rta Osiyo tarixini, jumladan XI-XII asrlar tarixini
o’rganish turli davrlarda ayniqsa, XIX asr ikkinchi yarmidan rus tarixchilari, keyin
Sho’ro davri tarixchilari tomonidan amalga oshirilib borildi. Lekin bu davrlarda
ayniqsa sho’ro davrida tarixni bir tomonlama sinfiylik nuqtainazaridan yoritish avj
oldi. XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy tarixini qanday g’oya, mafkura, usullar
vasitasida yoritilganligini tahlil etish va tatqiq etish tarixshunoslik fani uchun juda
muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari mustaqil O’zbekistonda va xorij
mamlakatlarda ushbu davrni yoritishdagi yutuq va kamchiliklarni tatqiq etish ham
muhimdir.
1 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 315-son, 27.07.1998-yil.
2 I. A. Karimov. ―Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q .
‖ T. , Sharq. 1998. 9-bet.
3

Mavzuning maqsadi va vazifalari: Ushbu disertatsiya ishining maqsadi XI-
XII asrlarda O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixining tarixshunosligini tarixshunoslik
fanining eng samarali va so’ngi usullari yordamida ochib berish, bu davr siyosiy
hayotiga nisbatan turli davrlarda yashab ijod qilgan tarixchilar ya’ni, XIX asr
ikkinchi yarmi XX asr boshlaridagi tarixchilar-olimlar tomonidan amalga
oshirilgan tadqiqotlar, XX asr 20-yillaridan shu asrning 80-yillari oxirlarigacha
qilingan tadqiqotlar, mustaqillik yillarida amalga oshirilgan ishlar, shuningdek,
XIX asr oxirlaridan xorij mamlakatlarida amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar ular
tomonidan bildirilgan fikr va mulohazalarini tatqiq etish va tahlil etish va shu orqali
tarixshunoslik fanining yanada rivojlanishiga hissa qo’shishdan iboratdir. XI-XII
asrlarda O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixining tarixshunosligini yoritib berishda
biroz e’tibordan chetda qolgan muammolarni topish va uni tarixchilar e’tiboriga
havola etish ishning asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi. Mavzuning vazifalari
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayotini turli tuzum va jamiyatlarda qanday
nuqtai-nazardan yoritilganligini o’rganish, turli g’oya va mafkuralarning tarix fani
taraqqiyotiga ijobiy va salbiy ta’sirini o’rganish, XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy
hayoiti tarixini yoritish ishlariga eng muhim darajada hissa qo’shgan olimlarning
tadqiqot ishlarini tahlil qilishdan iboratdir.
Mavzuning tarixshunosligi: O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti
tarixi ustida eng muhim tadqiqot ishlarini olib borgan olimlar qatoriga V. V.
Grigorev 1
, V. V. Bartold 2
, turkmanistonlik tarixchi S. G. Agajanov 3 4
, Ye. A.
1 В. В. Григорьев. ―Караханиды в Мавераннахре по Тарихи Мунаджимбаши в османском тексте //‖
ТВОРАО. – СПб., 1874.
2 В.В.Бартольд. ―Туркестан в эпоху монгольского нашествия . Соч. т. I. Изд. ―Восточной литературы , М,
‖ ‖
1963.; shu muallif: В. В. Бартольд, ―Работы по истории востоковедения . Соч. т. IX. Изд. ―Наука , М, 1977.;
‖ ‖
shu muallif: В.В.Бартольд. ―Общие работы по истории Средней Азии . Соч. т. II. ч. 1. Изд. ―Восточной
‖
литературы , М, 1963. shu muallif: В. В. Бартольд. ―Тюрки; Двенадцать лекций по истории турецких
‖
народов Средней Азии . Алматы, Изд. ―Жалын . 1998. shu muallif: В. В. Бартольд, ―Работы по
‖ ‖
источниковедению .
‖
Соч. т. VIII. Изд. ―Наука , М, 1973.
‖
3 С.Г.Агаджанов. ―Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии в IX-XIII вв . Ашхабад, Изд. ―ЫЛЫМ ,
‖ ‖
4 .; shu muallif: ―Сельджукиды и Туркмения в XI-XII вв. . Ашхабад, Изд. ―ЫЛЫМ . 1973.; shu muallif:
‖ ‖
4

Davidovich 1
, B. D. Kochnyev 2
, qirg’izistonlik tarixchi O’. Q. Qoraev 3
, ozarbayjon
tarixchisi Z. M. Bunyodov 4
, M. N. Fyodorov 5
, K. Kaen 6
, O. Pritsak 7
, T. Rays 8
, K.
K. E. Bosvort 9
, turkiyalik tarixchilar E. Merkil 10
, U. S. Hunkan 11
, M. A. Koymen 12
,
Koymen 12
, I. Kafesoglu, O. Turan 13
, A. Sevim, H. N. Orkun, tojikistonlik
tarixchilardan N. B. Najotova 14

1
Давидович Е.А. ―Нумизматические материалы для хронологии и
генеалогии среднеазиатских Караханидов // Труды ГИМ. Вып. XXVI. М.‖
1957.; shu muallif; ―О двух караханидских каганатах // Народы Азии и
‖
Африки. №1. 1968. o’sha muallif; ―Клад саганианских монет второй четверти
XI в. как исторический источник // ППВ-1968. М. 1970.
‖
2
Б.Д.Кочнев. Нумизматическая история Караханидского каганата (991-
1209 гг.). Часть I. М. «София», 2006. shu muallif: К истории денежного
‖
обращения в Средней Азии вXI-XII вв . // ИМКУ. Вып. 12. Ташкент. С.170-
‖
175. 1975. shu muallif: Находки монет конца X — начала XIII вв. на
Афрасиабе // Там же. С. 69-76. 1975. shu muallif: ―Заметки по средневековой
‖
нумизматике Средней Азии . Часть1 (Саманиды, Караханиды, Джаниды) //
‖
ИМКУ. Вып. 14. Ташкент. С. 120-131. 1978.
3
Караев О.К. ―История Караханидского каганата (X-нач.XIII вв) . – Ф.,1983.
‖
shu muallif; ―Арабские и персидские источники IX-XII вв.о киргизах и
Киргизии . – Ф.,1968.
‖
4
Буниятов З.М. ―Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов .(1097-1231) .
‖
М. 1986. Садр-ад-дин Али алХусайни. Ахбар ад-даулат ас-селджукиййа
(зубдат ат-таварих) фи ахбор ал-умара ва-л мулук асселджукиййа). Издание
текста, перевод, введение, примечания и приложения З.М. Буниятова. М.,
1980.
―Гарс ан-Ни'ма ас-Саби и Камал ад-дин ибн Фувати об истории
Караханидов // ППВ-1974. М. 1981.
‖
―Восстание огузов 1156 г. и падение Восточно-Сельджукского государства . Ашхабад, 1956.
‖
5

5
Федоров М.Н. ―Редкий караханидский дирхам из Афрасиаба // С А. 1972.‖
№3. shu muallif:―Политическая история Караханидов в конце X — начале
XI в . // НЭ. Т. X. М. 1972. shu muallif:―Политическая история Караханидов
‖
в конце первой и во второй четверти XI в . // НЭ. Т. XI. М. 1974. shu muallif:
‖
―К вопросу об исторических судьбах дихканов при Караханидах // СА.
‖
1975. №1.
6
C. Cahen. ―The historiography of the Saljuqid period. HME. London, 1962.
7
O.Pritsak .―Karachanidi sene streifragen // Oreins. 1950. Vol. 3. - №2.
8
T. T. Rice. ―The Seljuks in Asia Manor .
‖ London. 1961.
9
К. Э. Босворт. ―Мусулманские династии . Москва. Изд. ―Наука . 1971.
‖ ‖
10
E. Mercil. ―Gazneviler Devleti tarihi . Ankara, 2007.; yana o’zi; ―
‖ К irman
seljuklulari .
‖ Ankara, 1989.; yana o’zi;
―Seljuklularda hukumdarlik alametleri . Ankara, 2007.
‖
11
Omer Soner Hunkan. ―Turk hakanligi .
‖ Istambul, 2007.
12
М . А . К o у m е n. ―Buyuk Seljuklu imparatorlugu tarihi . 1. Kuruluj devri.
‖
Ank а ra,2000.; shu muallif: ―Buyuk Seljuklu imparatorlugu tarihi. Ш. Alp Arslan
ve zamai. Ankara, 2001.
13
О . Turan. ― Т urki уе Seljuklulari hakkinda resmi Vesikalar . Ankara, 1958.; shu
‖
muallif: ―Seljuklular Tarihi ve Turk-islam medeniyeti .
‖ Ankara, 1965.
14
Н. Б. Нажотова. . ―Газневидо-селджукидские отношения в XI-XII вв .
‖
Автореферат. диссертации на соискание ученой степени кандидата
исторических наук. ТАДЖ.Н У. Душанбе. 2011. Отражение истории
Газневидов и Сельджукидов в произведении «История Мас’уда» //Вестник
Таджикского национального университета (научный журнал). – Душанбе:
Сино, 2009. -№ 3 (51). – С.10-13.;
Ali Mahmudiy A’lamiy 1
, S. K. Mullajonov 2
, o’zbekiston tarixchi B. H.
1 А. М. Аъламий. ―Взаимоотношения Ирана и Хорасана в XI-XII вв . Автореферат. диссертации на
‖
соискание ученой степени кандидата исторических наук. Душанбе. 2011.
2 С. К. Муладжонов.―Тарихи Маъсуди Абул Фазл Байхаки о государственных традициях таджиков //
‖
Материалы международной научный конференции студентов. Ашхабат. 2001.; shu muallif: ―Тарихи
Маъсуди Абулфазла Байхаки как источник по изучению государственного устройство Газнавидов.
‖
6

Mahmudov 1 2
kabi tarixchilarni kiritishimiz mumkin.
Tadqiqot ob’ekti: Tadqiqot ob’ektiga O’rta Osiyoning XI-XII asrlar davri
siyosiy hayotini aks ettirib bergan barcha birinchi darajali manbalar hamda ushbu
davrda yashagan tarixchilarning voqea – hodisaga yondoshuvlari, O’rta Osiyoning
XI-XII asrlar davri siyosiy hayoti tarixiga oid Chor Rossiyasi davrida, Sho’rolar
davrida, mustaqil O’zbekistonda hamda xorijiy mamlakatlarda olib borilgan barcha
tadqiqot ishlari.
Tadqiqotning nazariy – metodologik asosi: Mavzu tadqiqotini olib borish
jarayonida tarixiy voqea-hodisaga ob’ektivlik, tarixiylik, mantiqiylik, analiz va
sintezlash, xronologik, milliylik hamda umuminsoniylik tamoyillari, milliy istiqlol
g’oyasiga tayanshga alohida e’tibor berildi. Shuningdek, prezidentimiz I. A.
Karimovning ―Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q hamda ―Yuksak ma’naviyat -‖
yengilmas kuch kabi asarlari, O’zbekistonda tarix fani oldida turgan dolzarb
‖
muammo va vazifalar haqidagi xulosa va tavsiyalari hamda O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ―O’zbekiston Respublikasi Fanlar
akademiyasi Tarix institute faoliyatini takomillashtirish to’g’risida gi 1998-yil
‖
27iyuldagi qarorlari, o’zbekistonlik, O’rta Osiyo hamda xorij mamlakatlari
tarixchilari tadqiqotlaridagi g’oya va fikrlardan, xulosalardan nazariy-uslubiy
jihatdan foydalanildi.
Tadqiqotning yangilik darajasi: XI-XII asrlar O’rta Osiyoning siyosiy
hayoti tarixchilar, sharqshunoslar tomonidan o’rganib kelindi, lekin bu davr
tarixshunosligi yetarli darajada yoritilmagan. Bu davr tarixi tarixshunosligi
tarixshunoslik adabiyotlarida juda kam va sayoz yoritilganligini ko’rishimiz
mumkin. Shuni ham ta’kidlash kerakki yurtimizda tarixshunoslik fanining
(Автореферат. дис. кан.ист. наук). Душанбе.2000.
1 B. H. Mahmudov. ―Qoraxoniylar davlatchilik tizimining xususiyatlari .
‖ Avtoreferat. Tarix fanlari nomzodi ilmiy
darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiyadan. O’zMU. Toshkent. 2010. shu muallif; ―Qoraxoniylar
davlati // O’zMil Ensk. – T. ―Davlat ilmiy nashriyoti’.2005. – 11-jild. – 84-85.; shu muallif; ―Qoraxoniylar
‖
davlatchilik tarixiga oid ayrim mulohazalar // GulDU axborotnomasi. –Guliston, 2007. -№ 3-4.- B. 77-80.; shu
‖
muallif; ―Qoraxoniylar davlati boshqaruv tizimi haqida . // O’zbekistonda Ijtimoiy Fanlar. – Toshkent, 2009. - №1.
‖
– B. 67-
2 .
7

echilmagan muammolari ham mavjuddir. Ushbu tadqiqot orqali ayrim muammoli
jihatlarni topildi. Jumladan, sho’rolar davrida hamda mustaqillik yillarida
O’zbekistonda XI-XII asrlar O’rta Osiyo tarixiga maxsus tadqiqotlar juda kam
darajada olib borilgan.
Mavzuning nazariy va amaliy ahamiyati: Ishning nazariy ahamiyati
shundan iboratki XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixining
tarixshunosligini yoritib berish orqali qo’lga kiritilgan yutuqlar hamda tajribalar
O’rta Osiyo xalqlarining rivojlangan o’rta asrlar davri siyosiy hayoti tarixining turli
davrlarda qay darajada o’rganilganligini tadqiq etish orqali yurtimizda
tarixshunoslik fanining rivojlanishiga oz bo’lsada hissa qo’shishdan iboratdir.
Dissertatsiya mavzusi tadqiqoti natijasida qo’lga kiritilgan yutuqlar tarixshunoslik
fanining keyingi tadqiqotlarida muhim nazariy ahamiyatga egadir. Amaliy
ahamiyati shundaki qo’lga kiritilgan yutuqlardan oliy o’quv yurtlarida ijtimoiy
fanlarni o’qitishda xususan, yurtimiz oliy o’quv yurtlarining tarix fakultetlari
manbashunoslik va tarixshunoslik yo’nalishlarida faoliyat yuritayotgan
professoro’qituvchilar o’z ma’ruzalarida, uslubiy qo’llanmalar tayyorlashda,
magistr va talabalar esa rivojlangan o’rta asrlar davri O’rta Osiyo siyosiy hayoti
tarixini o’rganayotganda ushbu tadqiqot natijalaridan foydalanishlari mumkin.
Shuningdek akademik litseylarning tarix faniga ixtisoslashgan guruh talabalari,
tarix fani o’qituvchilari foydalanishlari mumkin.
Mavzuning ishlab chiqarishga bog’liqligi: Dissertatsiya tadqiqoti natijasini
pespublikamizdagi kollej va litsey tarixchi o’qituvchilarining o’quvmetodik
faoliyatiga joriy etish, tarix muzeylari, sayyohlik tashkilotlari faoliyatiga tadbiq
etish tavsiya etiladi.
Dissertatsiyaning tuzilishi: Tadqiqot kirish, uch bob, sakkizta paragraf,
xulosa va adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini o’rganishda birinchi
darajali manbalarning o’rni va ahamiyati eng muhim hisoblanadi. Asl tarixiy
qo’lyozmalarni o’qish, o’rganish, taqqoslash, taxlil qila olish manbashunos –
8

tadqiqotchilardan katta mahoratni talab qiladi. O’rta asrlar davri tarixini yoritishda
eng ishonchli vosita bu – asl tarixiy qo’lyozma manbalardir. XI-XII asrlar O’rta
Osiyo tarixiga oid manbalarni tadqiq etish alohida e’tiborni taqozo etadi. Chunki,
bir manbada ta’kidlangan fikr boshqa manbada ham takrorlanishi mumkin. Bu davr
manbalarining ko’pchiligida voqea-hodisalar xronologik tarzda bayon etiladi. O’rta
Osiyo tarixining XI-XII asrlar birinchi darjali manbalariga Abulfazl
alBayhaqiyning ―Tarixi Mas’udiy , Abu Nasr Muhammad al-Utbiyning ―Tarixi ‖
Yaminiy , Abu Sa’id Abdulhay Gardiziyning ―Zayn ul-axbor , Nizomulmulkning
‖ ‖
―Siyosatnoma , Izzuddin ibn al-Asirning ―Al-Kamil fi-t-ta’rix , Sadriddin
‖ ‖
alHusayniyning ―Axbor ad-daulat as-Saljuqiyya , Imodiddin Muhammad ibn
‖
Muhammad al-Isfaxoniyning ―Nusrat al-fatra va usrat al-fitra , Abu Sa’d
‖
Abdulkarim as-Sam’oniyning ―Kitob al-ansob va boshqalarni kiritishimiz
‖
mumkin.
XIX asr o’rtalaridan boshlab Rossiya va G’arbiy Evropalik sharqshunos
olimlar O’rta Osiyoning o’rta asrlar davri tarixi bilan bog’liq qo’lyozma asarlarni
o’rganishga bel bog’ladilar. Ular qatoriga V. V. Grigorev, V. V. Radlov, N.
Veselovskiy, V. V. Bartold, V. R. Rozen, V. P. Vasilev, X. Vamberi, B. Dorn va
boshqalarni qo’shishimiz mumkin. Ushbu nomlari yuqorida ta’kidlab o’tilgan
mualliflarning barchasi O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixini dastlabki ilmiy
asosda tadqiq etish ishlariga munosib tarzda hissa qo’shdilar. Bu tadqiqotchilar
barchasi sharq tillarini yaxshi bilgan hamda ular asosan birinchi darajali manbalar
ustida keng ko’lamli tadqiqotlar olib borganlar. Ularning ko’pchiligi O’rta
Osiyoning XI-XII asrlar davri tarixiga oid ayrim manbalarni birinchilardan bo’lib
tadqiq etganlardir.
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab O’rta Osiyo xalqlari tarixini ilmiy
asosda o’rganish ishlari boshlab yuborildi. Jumladan, O’rta Osiyoning XI-XII asrlar
siyosiy hayoti tarixini ilmiy asosda o’rganish ham huddi shu davrdan boshlangan.
Bu davrda dastlabkilardan bo’lib Chor Rossiyasi tarixchilari ancha faollik bilan
tadqiqot ishlarini boshlab yubordilar. Bu qiziqishning Rossiya imperiyasi
mustamlakachilik siyosati bilan ham bog’liq tomoni bor edi albatta.
9

Lekin shunday bo’lsada O’rta Osiyo xalqlari tarixini ilmiy asoslarda
o’rganilishining boshlanishi keyingi tadqiqot ishlarida katta ahamiyatga ega bo’ldi.
XIX asr o’rtalaridan sharqshunoslik fanining rivojlana boshlashi ham O’rta
Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixining o’rganila boshlashida muhim
bo’ldi.
Rossiyiada 1917-yilgi oktabr voqealaridan keyin hayotning barcha sohalarida
yagona kommunistik mafkuraning uvtivorligi o’rnatildi. Kommunistik mafkura
ta’siridan ilm-fan sohasi shu jumladan, tarix fani sohasi ham bundan mustasno
emas edi. Tarixiy voqea-hodisani sinfiylik nuqtai-nazaridan yoritish, tarixiy
tadqiqot jarayonini faqatgina materialistik dunyoqarash bilan olib borish,
markscha-lenincha g’oyalarga sodiq bo’lish Sho’rolar davri tarixshunosligiga xos
hususiyatlar edi. Ushbu hususiyatlar Sho’rolar davri tarixshunosligiga, bu davr
tarixchilarining tarixni ob’ektiv, haqqoniy tarzda, erkin dunyoqarash bilan
o’rganishlariga o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatdi. Lekin shunday bo’lsada Sho’rolar
davrida bir-qator buyuk tarixchilar yetishib chiqdi va ular tomonidan amalgam
oshirilgan tadqiqotlar bugungi kunda ham o’z ahamiyati va qadrini yo’qotgan
emas. Xususan, Sho’rolar davrida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti
tarixiga oid samarali tadqiqotlar olib borgan bir-qator iqtidorli tarixchi – olimlar
faoliyat ko’rsatishdi. Mana shunday tarixchilar qatoriga A. Yu. Yakubovskiy,
Sergey Grigorevich Agajanov, Yelena Abramovna Davidovich, Boris Dmitryevich
Kochnyev, Qoraev Omurqul Qoraevich, Ziyo Musaevich
Bunyodov, M. N. Fyodorov kabilarni qo’shishimiz mumkin.
Ushbu dissertatsiya mavzusining nomi ―XI-XII asrlarda O’rta Osiyo siyosiy
hayoti tarixining tarixshunosligi deb nomlangan bo’lishiga qaramay ishning‖
birinchi bobi XI-XII asrlar O’rta Osiyo tarixiga oid manbalarning o’rganilish
tarixiga bag’ishlanadi. Chunki har qanday tadqiqotchi ham biror tarixiy davrga oid
tadqiqot olib borayotganda avvalo, o’sha davr manbalarini o’rganishi shartdir.

10

I Bob XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixiga oid manbalar
1.1. O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayotida sodir bo’lgan
muhim voqealar bayoni
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti o’zining qizg’in
voqeahodisalarga boyligi bilan ajralib turadi. Bu davr siyosiy hayotda katta
o’zgarishlar sodir bo’lgan, yangi-yangi sulolalarning hokimiyat tepasiga chiqqan
davrdir. X asr oxirlariga kelib O’rta Osiyo hududida hukmronlik qilib kelayotgan
Somoniylar davlatining inqirozga yuz tutishi Qoraxoniylar davlatining
Movarounnahr hududini zabt etishlari bilan yakunlandi.
Qoraxoniylar hukmdori Nasr Eloqxonning 999 – yilda Buxoroni egallashi
bilan Somoniylar hukmronligiga barham berildi. Ushbu voqea haqida Ibn al-Asirda
to’liqroq ma’lumotlar uchraydi. Uning ta’kidlashicha shu yilda Somoniylar sulolasi
hukmronligi Yamin ad-daula Mahmud ibn Sobuqtegin va Shams ud-daula (Davlat
quyoshi) unvonini olgan Abu Nasr Ahmad ibn Ali ismli turk eloqxoni tomonidan
tugatildi 1
.
1005 – yilga qadar Somoniylar va Qoraxoniylar o’rtasida ko’plab urushlar
bo’lib o’tdi va o’sha yili so’ngi somoniy Abu Ibrohim Ismoil Muntasirning
Buxoroni ozod etishdagi harakatlari muvaffaqiyatsiz yakunlanadi va Somoniylar
siyosiy tarix sahnasidan tushib ketdilar. Muntasirning o’zi esa 1005 – yilda Marv
yaqinida yashovchi arab qabilasi tomonidan o’ldiriladi. Somoniylar sulolasining
so’ngi vakili vafot etgach bo’lingan mamlakat Qoraxoniylar va Mahmud
(G’aznaviy) tomonidan qanday boshqariladi degan savol turar edi. Mahmud o’z
hokimiyatini rasman mustaqil boshqarish imkoniyatiga ega bo’ldi. U xalifa
Qodirdan Xurosonni boshqarish to’g’risida yorliq bilan birga ―yamin ad-daula va
amin al-milla unvonini ham qabul qildi‖ 2
. Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi
hukmronligi 200 yilga yaqin davom etadi. Bu davlat bir nechta viloyatlarga
1 Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-тарих. (Перевод с арабского языка, примечания и коментарии П.Г.Булгакова,
дополнения к переводу, примечаниям и комментариям, ввдение и указатели Ш.С.Камолиддин),
ТашкентЦюрих, 2005. С. 174.
2 В.В.Бартольд. ―Туркестан в эпоху монгольского нашествия . Соч. т. I. Изд. ―Восточной литературы , М,
‖ ‖
1963. C. 332.
12

bo’lingan bo’lib, Movarounnahrga dastlab Nasr Eloqxon hokimlik qilgan. Nasr
Eloqxon do’stona munosabatlar o’rnatish tarafdori ekanligini bildirib qo’shnisi
Mahmud G’aznaviy bilan elchilik munosabatlari o’rnatadi. Ammo, bunday
munosabatlar uzoq cho’zilmadi. Mahmud G’aznaviyning shimoliy Hindistonda
urush olib borayotganligidan foydalangan Eloqxon 1006 – yilda katta qo’shin bilan
Amudaryodan kechib o’tib Balx, Tus, Nishopur shaharlarini bosib oladi 1
. Biroq,
G’aznaviylar Qoraxoniylarga jiddiy qarshilik ko’rsatib ularni Xuroson hududidan
haydab chiqarishga erishdilar. Keyinroq yana bir bora Qoraxoniylar Xurosonga
hujum qildilar. Bu vaqtda Yamin ad-davla (Mahmud G’aznaviy) Toxaristonda edi.
U biroz avval, o’z askarlarini Balx shahriga to’plagan edi. Uning g’uz, halaj, hind,
afg’on hamda g’aznalik askarlardan tashkil topgan qo’shini Balxda jang
maydonidan ikki farsax uzoqlikda qulay joyda harbiy manzilgoh qurishdi.
Mahmud G’aznaviy o’z jangovor (500 ta) fillarini Ilekxon (Nasr) qo’shining
markaziga jangga tashladi 2
. Bu jangdan so’ng Qoraxoniylar qo’shini butunlay
yakson qilindi. Shundan keyin Qoraxoniylar Xurosonga harbiy yurish
uyushtirishga boshqa jur’at etmadilar.
Nasr Eloqxonning o’limidan so’ng oradan biroz vaqt o’tgach
Movarounnahrdagi hokimiyat Qoraxoniylarning Hasaniylar sulolasiga mansub
Alitegin qo’liga o’tdi. Movarounnahrni uzoq yillar boshqargan Alitegin bilan
Qoraxoniylarning ulug’ xoni (tamg’achxon) Yusuf Qodirxon o’rtasida yaxshi
munosabat o’rnatilgan edi. Bu munosabatning yanada kuchayib ketishidan
cho’chigan Mahmud G’aznaviy Yusuf Qodirxon bilan kelishib Aliteginga qarshi
ish tutdilar. Ular 1025 – yilda Movarounnahrga yurish qildilar. Alitegin
1 B. Eshov. O'zbekiston davlatchiligi tarixi. T. : ―Ma’rifat . 2009. 235-bet. ‖
2 Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-тарих. (Перевод с арабского языка, примечания и коментарии П.Г.Булгакова,
дополнения к переводу, примечаниям и комментариям, ввдение и указатели Ш.С.Камолиддин),
ТашкентЦюрих, 2005. С . 180.
13

Zarafshonning o’ng oqimida yashayotgan ko’chmanchi turkman qabilalari va
Saljuqxonning nabiralari Ismoil, To’g’rul va Dovudlardan yordam so’raydi. Bu
jangda Qoraxoniylar mag’lubiyatga uchragan bo’lsalarda, Alitegin
Movarounnahrda o’z hokimiyatini saqlab qolishga muvaffaq bo’ldi 1
.
Movarounnahr yeriga batamom o’rnashib olganlaridan so’ng ko’p vaqt
o’tmasdan, ya’ni 1015 – 1016 yillar Qoraxoniylar davlatiga mansub xonzodalar
buyuk xonlik mansabini olish yo’lidagi kurashlari, ayrim o’lkalarni egallab olish
niyatida olib borgan o’zaro urushlari qoraxonlar hukmrohligini birmuncha
ojizlashtiradi va oxir-oqibatda davlatning bo’linib ketishiga olib keladi. 1041 –
yilda Qoraxoniylar davlati ikkiga: g’arbiy va sharqiy qismlarga bo’linib ketdi 2
.
XI asr o’rtalariga kelib Xurosondagi G’aznaviylar davlati Saljuqiylar
tomonidan yo’q qilindi. Movarounnahrdani esa Qoraxoniylar o’z qo’llarida saqlab
qoldilar va bu yerda Ibrohim ibn Nasrning siyosiy faoliyati boshlanadi. U yangi
poytaxt qilib o’ziga Samarqandni tanladi va shu yerdan turib hokimiyatni
boshqardi (1040-1068). Ibrohim ibn Nasr bilan Saljuqiylar o’rtasidagi munosabat
ancha yomon edi. U Saljuqiylarning bir necha hujumlarini qaytarishga erishgan.
1068 – yilda Ibrohim ibn Nasr vafotidan keyin unng o’g’illari o’rtasida taxt uchun
kurash boshlanib, bu kurashda Shamsulmulk g’alaba qozonib hokimiyatni
egallaydi. 1072 – yilda Saljuqiy Sulton Alp Arslonning vafotidan foydalangan
qoraxoniy Shamsulmulk Saljuqiylarga tegishli bo’lgan Termiz va Balx
viloyatlarini egalladi. Ammo, ko’p o’tmay Alp Arslonning vorisi bo’lgan Sulton
Malikshoh boshchiligida Saljuqiylar Qoraxoniylarni qaytarib yubordilar.
1080 – yilda Shamsulmulk vafot etib taxtga qoraxoniy Ahmad o’tiradi.
Ahmadxon davrida musulmon ulamolari va turk lashkarboshilari o’rtasidagi
kurash avj olib ketadi. 1088-1089 yillarda saljuqiylar sultoni Malikshoh
Movarounnahrni bosib olishga qaror qildi. Malikshoh qo’shinlari Amudaryodan
kechib o’tib Buxoro tomonga yurdi va shaharni egalladi. So’ngra Qoraxoniylar
davlati poytaxti Samarqandga yurish qildi 3
. Ibn al-Asir quyidagi ma’lumotlarni
1 B. Eshov. O'zbekiston davlatchiligi tarixi. T. : ―Ma’rifat . 2009. 234-235 betlar. ‖
2 K Sh. Shoniyozov. ―O’zbek xalqining shakllanish jarayoni .
‖ T., ―Sharq . 2001. 237-bet. ‖
3 В. М. Запорожец. ―Сельджуки . Москва. ―Воениздaт . 2011. C. 136.
‖ ‖
14

keltiradi: ―482yilda (milodiy 16.03.1089 – 5.03.1090) Sulton Malikshoh
Samarqandni egalladi.
Samarqandda o’sha paytda Shamsulmulkning ukasi Ahmadxon ibn Xidrxon
hokimlik qilar edi. Ahmadxon esa Malikshohning rafiqasi Turkonxotin ukasining
o’g’li edi‖ 1
. Ahmadxon esa asir olinadi. Malikshoh Samarqand hokimi etib Abu
Toxir Xorazmiyni tayinlaydi va Isfaxonga qaytib ketadi. Tez orada Malikshoh
Qoraxoniylar hukmdorini (Ahmadxon) ozodlikka chiqaradi. Ehtimol, bunga
rafiqasi Turkonning Qoraxoniylar urug’idan bo’lganligi sabab bo’lishi mumkin.
Ahmadxon Samarqandga qaytadi va Saljuqiylarning vassali bo’lib qoldi 2
.
Ahmadxonning Saljuqiylarga bo’ysunishi lashkarboshilar va ruhoniylarning
noroziligiga sabab bo’ldi. Ahmadxon 1095 – yilda fitna uyushtirilib o’ldiriladi.
Qoraxoniylarning nomdor hukmdorlaridan yana biri Muhammad Arslonxon
(1102-1130) edi. Bu xon ham xudojo’y, mamlakatni odilona boshqarishga intilgan
kishi bo’lgan. Lekin uning davrida xonlar bilan ruhoniylar o’rtasida oldin
boshlangan raqobat davom qilib kelgan. Samarqand shahrining raisi Ashraf
Muhammad as-Samarqandiy Arslonxonga qarshi fitna uyushtiradi. Xon
fitnachilarni qo’lga olib, raisni qatl etishga buyuradi. Ruhoniylarning tarafini olib
kelgan saljuqiylar sultoni Sanjar qo’shin boshlab Movarounnahrga bostirib kirib
Samarqandni qamal etadi. Qizig’i shundaki, ruhoniylarning katta bir qismi Sanjar
nomiga maktub yozib o’z xonlarini himoya qiladilar. Ammo saljuqiylar sultoni
Arslonxonni unga (Sanjarga) suiqasd uyushtirgan deb ayblab, Samarqandni zabt
etadi. Kasal yotgan Arslonxon Sanjarning hukmi bilan 1130 – yilda Balx shahriga,
qizining oldiga jo’natiladi. U ko’p vaqt o’tmay vafot etadi 3
. 1130 – yilda
Arslonxonning o’g’li Nasr taxtga o’tiradi. Qoraxoniylar o’z mustaqilligini deyarli
yo’qotib Saljuqiylarga qaram bo’lib qoldilar.
Oradan ko’p o’tmasdan Movarounnahrga yangi ko’chmanchi qabilalar
1 Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-тарих. (Перевод с арабского языка, примечания и коментарии П.Г.Булгакова,
дополнения к переводу, примечаниям и комментариям, ввдение и указатели Ш.С.Камолиддин),
ТашкентЦюрих, 2005. С. 224.
2 В. М. Запорожец. ―Сельджуки… C. 137.
3 K Sh. Shoniyozov. ―O’zbek xalqining shakllanish jarayoni .
‖ T., ―Sharq . 2001. 301-bet. ‖
15

Qoraxitoylar (kidanlar) hujumi xavfi paydo bo’ldi. XII asrning 30 – yillarida
Qoraxitoylar Sharqiy Turkiston va Yettisuvni bosib oldilar. G’arbiy
Qoraxoniylarning ham ahvoli yaxshi emas edi. 1137 – yilda Xo’jand yaqinidagi
bo’lgan jangda Qoraxitoylar qo’shini qoraxoniy Mahmudxon qo’shinlarini tor-mor
etdilar. Bu paytda Xorazmni egallash bilan band bo’lgan Sulton Sanjar o’z vassali
Mahmudxonga yetarli yordam bera olmadi. Samarqand talon-taroj qilinib, katta
tovon undirilgach, Qoraxitoylar orqaga qaytdilar. 1141 – yilda Qoraxitoylar yana
Movarounnahr yerlariga bostirib keldilar. Ularning hujumini to’xtatish uchun
Sulton Sanjar katta qo’shin bilan Samarqand yaqiniga yetib keladi. Bu safar jang
Samarqand yaqinidagi Qatvon cho’lida bo’ldi. Hal qiluvchi bu jangda Sulton
Sanjar va qoraxoniy Mahmudxonlarning birlashgan qo’shinlari Qoraxitoylar
tomonidan mag’lub etildi. Sanjarning Qatvon cho’lidagi hij. 536/1141 – yilgi katta
mag’lubiyatidan so’ng butun Turkiston o’lkasiga shimoldan yo Amudaryogacha
bo’lgan hududlarga shimoliy Xitoy tomondan Qoraxitoylar yoki g’arbiy Lyaolar
kirib kedi 1
. Endi Qoraxoniylar Qoraxitoylarga qaram bo’lib qolishdi. Lekin
Qoraxitoylar bevosita davlatning ichki ishlariga aralashmaganlar.
O’rta Osiyoning XI asr tarixida G’aznaviylar davlatining ham alohida o’rni
bor. Ko’pchilik tarixiy-ilmiy adabiyotlarda Mahmud G’aznaviy deb yuritilgan
Abulqosim Mahmud hukmronligi davrida (998-1030) G’aznaviylarning qudrati va
shuhrati ortib Buyuk G’aznaviylar davlati barpo etildi. Bog’dod xalifasi Mahmud
G’aznaviy hokimiyatini tan olib unga yorliq yuborgach, Mahmud siyosiy jihatdan
ancha mustahkamlanib oldi.
1017 – yilda Mahmud G’aznaviyning ittifoqchisi bo’lgan xorazmshoh
Abulabbos Ma’munning o’ldirilishi va isyonchilar tomonidan taxtga Ma’munning
jiyani Abulhoris Muhammad Aminning o’tqazilishi Mahmudning Xorazmga
yurishiga sabab bo’lgan edi. Bu haqda V. V. Bartold batafsil ma’lumotlar keltirib
o’tadi jumladan, u quyidagi fikrlarni bildiradi: Alptegin va Sayyodteginlar
(Xorazm qo’shiniga boshchilik qilgan sarkardalar) asirga olinganidan so’ng
Mahmud qo’shinlari Xorazm poytaxtiga (Kat) tomon yurdi va 1017 – yil 3 –
1 К Э. Босворт. ―Мусулманские династии . Москва. Изд. ―Наука . 1971. C. 159. ‖ ‖
16

iyulda uni egalladi. Uch qo’mondon (Humortosh, Alptegin va Sayyodtegin) fillar
oyog’i tagiga tashlab o’ldirildi. Mahmud Xorazmga bosh hojib etib Oltintoshni
tayinlaydi 1
. Oltintosh ko’p jihatdan mustaqil siyosat yurgizishga harakat qilgan
bo’lsada o’zining butun hukmronligi davrida Ga’znaviy sultonlar, avval Mahmud,
keyin esa Ma’sudning vassali hisoblangan hamda harbiy yurishlar davrida
G’aznaviylar qo’shinini Xorazm qo’shini bilan to’ldirib turgan.
O’z davrining qudratli hukmdori Sulton Mahmud G’aznaviy 1030 – yilda
vafot etadi. Shundan so’ng Mahmudning vasiyati bilan ulug’ hojib Ali Qarib
boshchiligidagi bir guruh amaldorlar hukmdorning kichik o’g’li Muhammadni
taxtga o’tqazadilar. Ammo, o’sha yilning o’zidayoq Mahmudning katta o’g’li
Mas’ud taxtni ukasidan tortib olishga muvaffaq bo’ladi.
Mas’ud G’aznaviy otasi tuzgan davlatni butunligicha saqlab qololmadi.
Uning hukmronligi davrida (1030-1041) G’aznaviylar davlati o’z qo’l ostidagi
hududlarni birin-ketin qo’ldan chiqara borib, inqirozga yuz tuta boshladi.
G’aznaviylardan birinchi bo’lib Xorazm ajralib chiqdi. 1034 – yilda Horun ibn
Oltintosh G’aznaviylarga qarshi isyon ko’tardi. U Saljuqiylar va Qoraxoniylar
bilan do’stona munosabat o’rnatib, Xorazmni G’aznaviylardan mustaqil deb e’lon
qildi va Sulton Ma’sud nomiga xutba o’qishni bekor qilish to’g’risida farmon
berdi. Horun ibn Oltintosh o’sha yili katta qo’shin bilan Xurosonga yurish qildi.
Lekin Sulton Ma’sud tomonidan sotib olingan kishilar Horun ibn Oltintoshni
o’ldirdilar. Uni qo’llab-quvvatlagan Qoraxoniylar yana Samarqandga qaytib
ketadi. Shundan so’ng Sulton Ma’sud G’aznaviy Qoraxoniylar bilan muzokaralar
olib boradi va shu yo’l bilan G’aznaviylar hokimiyatiga bo’lgan xavfni biroz
kamaytiradi.
XI asrning 30 – yillarida Xurosonning bir qator viloyatlarida G’aznaviylar
Saljuqiylardan mag’lub bo’lishdi. 1035 – yilda Mas’ud G’aznaviy To’g’rulbekka
Nisoni, Chag’ribekka Dehistonni, Musoga Farovani berishga majbur bo’ladi. 1039
– yilda Xurosondagi mag’lubiyatdan so’ng Mas’ud saljuqiy qabilalari bilan
1 В.В.Бартольд. ―Туркестан в эпоху монгольского нашествия . Соч. т. I. Изд. ―Восточной литературы , М,‖ ‖
1963. C. 340-341.
17

tinchlik sulhi tuzadi. Kelishuvdan so’ng, Saljuqiylar Saraxs, Obivard, Farova va
Nisoni boshqarish huquqini oladilar 1
.
G’aznaviylarning asosiy raqiblari Saljuqiylar bo’ldi. Sulton Ma’sud katta
qo’shin bilan Saljuqiylar ustiga yurish qildi. 1040 – yilning may oyida Mari
yaqinidagi Dandanakon degan joyda bo’lgan jangda Sulton Ma’sud qo’shini
Saljuqiylar tomonidan uzil-kesil tor-mor etildi. Mag’lubiyatga uchragan Ma’sud
zo’rg’a qochib G’aznaga keldi va ko’p o’tmay fitnachilar tomonidan o’ldiriladi 2
.
Ma’sud o’limidan (1041 – yil yanvar) so’ng uning ukasi Muhammad qisqa vaqt
hukmronlik qildi. Lekin, Ma’sudning g’ayratli o’g’illaridan biri Ma’dud
(10411048) 1041 – yil aprelda taxtni egalladi 3
. Ammo, Sulton Ma’sudning
vorislari
G’aznaviylar davlatining ilgarigi qudratini tiklashga muvaffaq bo’la olmadilar.
1186 – yilda G’uriylar sulolasidan bo’lgan G’iyosiddin Muhammad
G’aznaviylarni uzil-kesil tor-mor etdi.
Butun XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayotida Saljuqiylar sulolasidan
chiqqan hukmdorlar faollik ko’rsatdilar. Saljuqiylar sulolasiga o’g’uzlarning qiniq
urug’idan bo’lgan Saljuqbek asos solgan. Ma’lumotlarga ko’ra, 1025 – yilda
Movarounnahrdagi Saljuqning nabiralari Mahmud G’aznaviyga murojaat qilib
Shimoliy Xurosonga ko’chishni (4000 oila) so’raydilar. Mahmud G’aznaviyning
ruxsati bilan shu yili Saljuqning nabiralari boshliq qiniq qabilalari Saraxs, Farova
va Obivard atroflariga joylashib, bu hududlardagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
hayotga tezda aralashib ketdilar. Ayniqsa, Sulton Alp Arslon (1063-1072) va
Sulton Malikshoh (1072-1092) hukmronligi davrida Saljuqiylar davlatining
hududlari yanada kengayib, mamlakatning yuksalgan davri bo’ldi. K. E.
Bosvortning ta’kidlashicha Sulton Malikshoh sharqda G’aznaviylarni Xorazm
hamda g’arbiy Afg’oniston hududidan surib chiqarishga erishdi. Hukmronligining
oxirlariga kelib Malikshoh Movarounnahrga yurish qilib Qoraxoniylarni o’ziga
1 С.Г.Агаджанов. ―Сельджукиды и Туркмения в XI-XII вв. . Ашхабад, Изд. ―ЫЛЫМ . 1973. С. 9. ‖ ‖
2 B. Eshov. O'zbekiston davlatchiligi tarixi. T. : ―Ma’rifat .
‖ 2009. 250-bet.
3 В.В.Бартольд. ―Туркестан в эпоху монгольского нашествия . Соч. т. I. Изд. ―Восточной литературы , М,
‖ ‖
1963. C. 366.
18

bo’ysundirdi. O’zganni ham qo’shib olgandan so’ng Qoshg’ar xoni uning oily
hokimiyatini tan oldi 1
. Sulton Malikshoh vafotidan so’ng uning vorislari o’rtasida
taxt uchun kurash avj olib ketdi. Bir necha yillik kurashlardan so’ng Sulton
Malikshohning o’g’li Sulton Sanjar (1118-1157) taxtni egallashga muvaffaq
bo’ladi. Abulhoris Sanjar Buyuk Saljuqiylar imperiyasining so’ngi sultoni edi.
Sulton Berkyoriq va Muhammad Topar davrida u Xurosonda hokimlik qilgan.
1118 – yilning 18 – aprelida Saljuqiylar sultoni Muhammad Topar vafot etadi.
Taxtga uning 14 yoshli o’g’li Mahmud o’tiradi. Bu esa Sanjarning noroziligiga
sabab bo’ladi. Sulton Mahmud va Sanjar o’rtasida 1118 – yil 14 – avgustda
to’qnashuv bo’ladi. Bu jangda Sanjar g’alaba qozonadi hamda Buyuk Saljuqiylar
davlati sultoniga aylanadi 2
. Sulton Sanjar boshqaruvi davrida Sharqiy Saljuqiylar
davlati O’rta Osiyodagi eng qudratli davlat edi. Juda ko’plab harbiy zafarlar
evaziga Xuroson va unga qo’shni bo’lgan boy o’lkalarni qo’shib oldi. Saljuqiylar
qo’shini Movarounnahr va Yettisuvdan juda katta o’ljalar olishdi. Sulton
Sanjarning Qatvon cho’lidagi Qoraxitoylardan mag’lubiyati markaziy hokimiyatga
qarshi kuchlarning bosh ko’tarishiga olib keldi. Xorazmshoh Otsiz Xurosonni
egallashga kirishdi. 1143 – yilda Sulton Sanjar Otsiz ustiga qo’shin tortishga
majbur bo’ladi. Ikki o’rtada sulh tuzilib Otsiz vaqtincha bo’lsada Sulton Sanjarga
tobeligini bildiradi 3
.
Davlat juda katta hududlarni o’z ichiga olganligidan uni yagona markazdan
turib boshqarish nihoyatda mushkul edi. Markazdan turib boshqarishning qiyinligi,
sulola vakillarining toj-taxt uchun kurashlari, mahalliy hukmdorlarning
mustaqillikka intilishlari Saljuqiylar davlatining zaiflashuviga sabab bo’lgan edi.
Saljuqiylar davlatining tanazzulga uchrashida G’uz qabilalarining o’rni katta
bo’ldi. 1153 – yilda ular Sulton Sanjar qo’shinlarini tor-mor etib, uning o’zini asir
oldilar. Sulton Sanjar 1156 – yilda asirlikdan qochishga muvaffaq bo’ldi. Lekin,
Saljuqiylar davlatini tiklay olmadi va bir yildan keyin vafot etdi.
1 К. Э. Босворт. ―Мусулманские династии . Москва. Изд. ―Наука . 1971. C. 163. ‖ ‖
2 В. М. Запорожец. ―Сельджуки . Москва. ―Воениздaт . 2011. C. 165-166.
‖ ‖
3 С.Г.Агаджанов. ―Сельджукиды и Туркмения в XI-XII вв. . Ашхабад, Изд. ―ЫЛЫМ . 1973. С. 14-15.
‖ ‖
19

XII asr O’rta Osiyo siyosiy hayotida yabgi bir sulola Anushteginiylar
faoliyati muhim ahamiyatga ega. Anushreginiylar Saljuqiylarning sodiq noiblari
sifatida Xorazmni idora qilishni boshlaganlar. Sulola asoschisi Anushtegin
yoshligida Garchistonda yashagan turk quli edi. Tarixchilar Rashididdin va Xofizi
Abru uning o’g’uz turklarining bekdili urug’iddan deb yozishadi 1
. Saljuqiylar
sultoni Malikshoh Anushteginni Xorazmga noib etib tayinlaydi. Anushteginning
o’g’li Qutbiddin Muhammad Xorazmda o’z mavqaeini mustahkamlash uchun kuch
g’ayrat sarfladi. U Sulton Sanjarga ixlos va sadoqat bilan hizmat qildi. Sulton
Sanjar Samarqandga Arslonga qarshi yurish qilmoqchi bo’lganida Movarounnahr
aholisi Qutbiddin Muhammadga maktub yo’llab nizoni bartaraf etishda yordam
so’raydilar. Ana shu vaqtda Xorazmshoh Arslonxon iltimosini inobatga olib,
Sulton Sanjar bilan xon o’rtasidagi nizoni bartaraf etishga erishadi. Bu vositachilik
muvaffaqiyati ham Xorazmshohning obro’yi va kuch-qudrati naqadar
ortganligidan dalolat beradi 2
.
Qutbiddin Muhammad vafot etgach Sulton Sanjar Xorazm hukmdorligini
uning o’g’li Alouddin Otsizga (1127-1156) topshiradi. Otsiz imkon qadar mustaqil
siyosat olib borishga harakat qiladi. Uning mustaqil siyosat olib borishga harakat
qilishi Sulton Sanjar bilan bir-necha bor to’qnashuvlarga olib keldi. Alouddin
Otsiz qancha harakat qilmasin Xorazmning to’la mustaqilligini taminlay olmadi.
Otsiz vafot etgach taxtni o’g’li El-Arslon (1156-1172) egalladi. Bu haqda Z.
Bunyodov ta’kidlashicha Hijriy 551 – yil, rajab oyining uchinchi kuni (1156 – yil
22 – avgust) El-Arslon Xorazmshohlar taxtiga o’tirdi. Birinchi farmoniga ko’ra
sipohiylar maoshi va iqto’ yer-mulklari ko’paytirildi. El-Arslon otasining
siyosatini davom ettirib Xurosonga katta e’tibor qaratdi. U avvalo, Sulton Sanjarga
itoat etishini bildirib noma va sovg’a-salomlar yubordi. Sulton hij. 551 – yil,
ramazon oyida El-Arslonni xorazmshoh deb e’tirof etib, yorliq va faxriy chopon
yubordi 3
. El-Arslon davrida mustaqillik uchun qulay vaziyat yuzaga keldi chunki
bu paytga kelib Sulton Sanjar ham vafot etgan (1157 - yil) Saljuqiylar o’rtasida
1 Z. M. Bunyodov. ―Anushtagin Xorazmshohlar davlati (1097-1231) . ‖ T., ―G’.G’ulom .1998. 7-bet. ‖
2 O’sha asar, 9-bet.
3 O’sha asar, 43-bet.
20

ichki nizolar boshlangan edi. Elarslon turkman va qipchoq qabilalari yordamida
Movarounnahrning ichki ishlariga ham aralasha boshlaydi.
Elarslon vafotidan so’ng uning o’g’illari Alouddin Takash va Sultonshoh
Mahmud o’rtasida taxt uchun kurash boshlanadi. Bu kurashda oxir-oqibat Takash
(1172-1200) g’olib chiqadi. Takash davrida Xorazmshohlar davlati hududlari
yanada kengayib qudratli davlatlardan biriga aylandi. Mamlakatda qattiq
tartibintizom o’rnatiladi.

21

1.2. O’rta Osiyoning XI asr siyosiy hayoti tarixiga oid manbalar
Vatanimiz tarixini o’rganishda yozma manbalarning ahamiyati kattadir.
Xususan XI asr siyosiy hayotini aks ettirgan manbalarning ham o’rni alohida.
Chunki, XI asr O’rta Osiyoning siyosiy hayotini asosan yozma manbalar orqaligini
o’rgana olish mumkin. Ushbu davrda O’rta Osiyo hududida bir qancha turkiy
sulolalar tomonidan asos solingan davlatlar hukmronlik qildilar. Bular
G’aznaviylar, Qoraxoniylar, Saljuqiylar kabi davlatlardir.
XI asr birinchi yarmi O’rta Osiyoning siyosiy hayoti tarixini o’rganishda
―Tarixi Mas’udiy asarining o’rni beqiyosdir. Bu asar muallifi Abulfazl ‖
Muhammad ibn al-Husayin al-kotib al-Bayhaqiydir (995-1077 ) . U Eronning
Nishopur shahrida badavlat mansabdor oilada dunyoga kelgan va ko’p yillar
davomida G’aznaviylar davlatida turli lavozimlarda faoliyat ko’rsatgan.
Abulfazl Bayhaqiyning ―Tarixi Oli Mahmud asari 30 jilddan iborat bo’lgan.
‖
Lekin bizgacha uning faqat kichik bir qismi (6-jildining ikkinchi qismi, 7, 8, 9
jildlari hamda 10-jildning bir qismi) yetib kelgan xolos. Bu qismlar Sulton Mas’ud
(1030-1041) hukmronligi davri tarixini o’z ichiga olgan va ―Tarixi Mas’udiy
‖
nomi bilan ham ma’lum. 1
Bu asar yana oddiygina qilib ―Tarixi Bayhaqiy deb
‖
nomlanadi, bunday nomlanish birinchi bor Morley tomonidan Kalkuttada (1862)
chop etilgan matnida va keyinroq Tehronda ( 1307/1889-90 ) chop etilgan matnida
uchraydi. Muallifning o’z asarini qanday nomlagani esa bizga nomalumdir.
Muallif va uning asari haqida uning vatandoshi Abul Xasan Bayhaqi o’zining
―Tarixi Bayhaq asarida ma’lumot bergan. Ammo Abul Xasan asarning birirta
‖
to’liq nusxasini emas balki faqat alohida bir qisminigina ko’rgan xolos. Asarning
birinchi jildidagi ( Sulton Mahmud haqidagi ) ma’lumotlarni XV asrga oid Xofizi
Abruning asarida ham uchratishimiz mumkin. 2

―Tarixi Mas’udiy muallif o’zi ko’rgan va ishonchli kishilardan eshitgan
‖
ma’lumotlar, shuningdek, xukumat mah-kamalarida saklanayotgan rasmiy xujjatlar
asosida yozilgan. Asar daliliy ma’lumotlarga boyligi, voqealarning chuqur va
1 B. Ahmedov ―O’zbekiston tarixi manbalari T, ―O’qituvchi , 2001, 152-bet.
‖ ‖
2 В. В. Бартольд, ―Работы по источниковедению . Соч. т. VIII. Изд. ―Наука , М, 1973, С. 583.
‖ ‖
22

atroflicha bayon etilishi va nihoyat, zo’r badiiy mahorat bilan yozilganligi bilan
boshqa tarixi y asarlardan farq qiladi. Asarda G’aznaviylar davlatining ijtimoiy-
siyosiy hayotiga alohida to’xtalib o’tilgan. Bundan tashqari G’aznaviylar bilan
qo’shni davlatlar o’rtasidagi munosabatlar jumladan, Xorazm, Saljuqiylar,
Qoraxoniylar bilan bo’lgan siyosiy aloqalar mohirlik bilan yoritib berilgan.
Ayniqsa, G’aznaviylar bilan Xorazm, Saljuqiylar hamda Qoraxo-niylar davlati
o’rtasida bo’lgan siyosiy munosabatlar haqida qimmatli ma’lumotlar ko’p
―Tarixi Mas’udiy asarining bir qancha qo’lyozma nusxalari mavjud. Ular‖
orasidagi eng eng muhimi XVI asrda Hindistonda ko’chirilganidir. Bu qo’lyozma
bugungi kunda Londondagi Britaniya muzeyida saqlanmoqda. Ilk bor ―Tarixi
Mas’udiy asarining forsiy matnini ingliz sharqshunosi U. H. Morley nashrga
‖
tayyorlagan. Ammo kitob uning vafotidan keyin Hindistonning Kalkutta shahrida
1862-yili chop etilgan. Oradan 25 yil o’tgach ―Tarixi Mas’udiy asarining matni
‖
Tehronda toshbosma usulda yana nashrdan chiqdi (1886). Ushbu matn Adib
Peshovariy nomi bilan mashhur eronlik olim Ahmad Peshovariy tomonidan
sharhlanib nashr etildi. U matnni tayyorlashda Morley nashriga murojaat etgan,
lekin qo’lyozmaga asosiy etiborini qaratgan. Asar matni nasx xatida bosmaga
tayyorlangan 1
. Forscha matnning tahliliy nashri to’ldirishlar bilan birga 1945-yilda
Tehron universiteti professorlari G’ani va Fayoz tomonidan chop etganlar 2
. Said
Nafisiy 1941-54-yillari, Asarning arabcha tarjimasi ham bo’lib Qohirada
universitet professori misrlik Yahyo Hashshob va eronlik olim Sodiq Nashot
tomonidan chop etilgan. Bu nashr haqida taniqli arab olimi Taxo Husayin
Tehronda chop etiladigan Yag’mo jurnalida qisqagina ma’lumot berib o’tgan 3
.
―Tarixi Mas’udiy ning tahliliy matni olti marotaba nashrdan chiqqan, bu esa
‖
manbaning muhim ahamiyatga ega ekanligidan guvohlik beradi. Eronlik
tadqiqotchilar Rahbar va Fayoz tomonidan tayyorlangan so’ngi ikki nashr keng
tahliliy-ilmiy nashr talablariga to’liq javob bera oladi 4
. ―Tarixi Mas’udiy asari
‖
1 http// www. vostlit. Info/Texts/rus9/Baihaki/-framepredhtm.
2 В. В. Бартольд, ―Работы по источниковедению . Соч. т. VIII. Изд. ―Наука , М, 1973. С. 583
‖ ‖
3 http// www. vostlit. Info/Texts…
23

sovet davri tarixchilarining ham e’tiborini qozongan edi. Asar manbashunos olim
A.K.Arends tomonidan rus tilida ikki marotaba nashrdan chiqarildi 1
.
―Tarixi Mas’udiy dan o’z ilmiy tadqiqotlarida manba sifatida foydalangan‖
dastlabki tadqiqotchilardan biri bu taniqli sharqshunos olim V.V.Bartold
hisoblanadi. U o’zining ―Turkiston mo’g’ul bosqini davrida
‖ 2
deb nomlangan
mashhur asarini yozishda ―Tarixi Mas’udiy dan asosiy manbalardan biri sifatida
‖
foydalandi. Bundan tashqari u ―Manbashunoslik bo’yicha tadqiqotlar
‖ 3
asarida
Abulfazl Bayhaqiy va uning ―Tarixi Mas’udiy asarining ahamiyati haqida bizga
‖
qimmatli ma’lumotlar qoldirgan. Yana ko’plab sovet davri tarixchi, manbashunos,
sharqshunos olimlari ushbu asardan o’z tadqiqotlarida foydalanganlar va bu asarga
yuqori baho berganlar.
―Tarixi Mas’udiy nafaqat tarixchilarning balki, tilshunos olimlarning ham
‖
e’tiboriga sazovor bo’lgan asardir. Bu asar ustida lingvistik tadqiqotlar olib borgan
Maxmatqul Solihov o’zining nomzodlik dissertatsiyasini yoqlagan 4
. M.Solihov
nafaqat asarni lingvistik nuqtai-nazardan o’rgandi balki, u asar qo’lyozma
nusxalari, turli davrlarga oid nashrlar, asarni o’rganilish tarixiga ham e’tibor
qaratib o’tgan.
―Tarixi Mas’udiy asari ustida olib borilgan so’ngi yirik tadqiqotni
‖
Tojikistonlik tarixchi Sayfullo Mullajonov amalga oshirdi. U asarni tadqiq etish
orqali G’aznaviylar davlatining ichki siyosati, qo’shni davlatlar bilan bo’lgan
munosabatlarni, davlat qurulishi masalalarini ochib berdi. Bundan tashqari
―Tarixi Mas’udiy asarining o’rganilish tarixini ham tadqiq etganligi alohida
‖
4 К.С.Мулажанов.―Та’рихи Мас’уди Абулфазл Байхаки как источник по изучению государственного
‖
устройства Газнавидов. Автореферат, кандидат исторических наук, Душанбе, 2000, c 7-8.
1 Байхаки Абулфазл . ―Та’рихи Мас’уди ./Перевод и примеч.А.К.Арендс. Ташкент, 1962.
‖ Байхаки
Абулфазл . ―Та’рихи Мас’уди (1030-1041). Перевод и примеч. А.К.Арендс . Москва, Изд. 2-ое доп.
‖
―Наука , 1969.
‖
2 В.В.Бартольд. ―Туркестан в эпоху монгольского нашествия . Соч. т. I. Изд. ―Восточной литературы , М,
‖ ‖
1963.
3 В. В. Бартольд, ―Работы по источниковедению . Соч. т. VIII. Изд. ―Наука , М, 1973.
‖ ‖
4 М.Салихов. ―Префиксальные глаголы в История Бейхаки . Автореферат, кандидат филологических наук,
‖
СП Гос.Унив. Санкт-Петербург, 1993.
24

e’tiborga loyiqdir. S.Mullajonov ―Tarixi Mas’udiy asari bo’yicha nomzodlik‖
dissertatsiyasini yoqlagan 1
.
Abulfazl al-Bayhaqiyning ―Tarixi Mas’udiy asari butun dunyo
‖
sharqshunos, tarixchi olimlarining doimo diqqatini tortib kelgan qimmatli
manbadir va bundan keyin ham uning ahamiyati aslo kamaymaydi. G’aznaviylar
davlati tarixi bilan bog’liq savollarga javob topishda, ushbu davlat tarixini tadqiq
etishda, hamda o’sha davr siyosiy hayotini to’g’ri mushohada qilishda ―Tarixi
Mas’udiy asariga murojaat qilmaslikning deyarli iloji yo’q. Chunki muallif o’z
‖
asarida bevosita o’zi guvoh bo’lgan hodisalarni ham bayon etganligi bilan u
yanada qadrlidir.
XI asrga oid muhim manbalardan biri Abu Nasr Muhammad ibn
Abduljabbor al-Utbiy (961-1022; boshqa ma’lumotlarda vafoti 1036 yoki 1040) 2
ning ―Tarixi Yaminiy
‖ 2
(―Yamin ud-davla tarixi ) asaridir. Abu Nasr al-Utbiy ‖
Eronning Ray shahridan bo’lib, badavlat zodagon oilaga mansub bo’lgan. U
G’aznaviy hukmdorlaridan bo’lgan Sobuqtegin (977-997), Sulton Mahmud
(9971030) va Sulton Mas’ud (1030-1041) davrlarida saroyda yuqori davlat
lavozimlarida faoliyat ko’rsatgan.
Abu Nasr al-Utbiy o’z asarini 1021-yilda yozib tamomladi. Muallif asosiy
e’tiborini Sulton Mahmud nomini ulug’lashga qaratadi, lekin g’aznaviylar
tomonidan tomonidan amalgam oshirilgan zulmni xolisona ta’riflab bergan. Asar
X-asrning ikkinchi yarmi – XI-asrning birinchi choragi O’rta Osiyo tarixiga oid
asosiy manbalardan biri hisoblanadi 3 4
. Al-Utbiy asari qaysi davr voqealarini
yoritishi haqida akademik V.V.Bartold bizga aniqroq ma’lumot qoldirgan va
quyidagi fikrni bildirgan: ―Bu asardan biz 365-412 hij.yil 5
voqealari haqida to’liq
1 К.С.Мулажанов.―Та’рихи Мас’уди Абулфазл Байхаки как источник по изучению государственного
‖
устройства Газнавидов. Автореферат, кандидат исторических наук, Душанбе, 2000. 2
http//dicakademic.ru/dic.nst/sic/18364/УТБИ.
2 Yamin - arabcha o ’ ng qo ’ l , Sulton Mahmudga Bog ’ dod xalifasi al - Qodir (991-1031) tomonidan berilgan faxriy
nom .
3 С.Г.Агаджанов. ―Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии в IX-XIII вв . Ашхабад, Изд.
‖
―ЫЛЫМ ,
‖
4 , с 15.
5 Milodiy 976-1021 yillar
25

ma’lumot olamiz; Utbiyning ushbu davrga oid ishi Ibn al-Asir va boshqa mualliflar
uchun asosiy manba bo’lib hizmat qilgan‖ 1

Asarda Qoraxoniylarning Movarounnahrni bosib olishi haqida keltirilgan
ma’lumotlar benihoyat qimmatlidir. ―Tarixi Yaminiy o’rta asr tarixshunosligiga
‖
xos og’ir uslub (saj) bilan yozilgan 2
. Arabcha nusxasi 1847-yili Dehlida Shprenger
tomonidan nashr etilgan. Boshqa bir nashr shayx Maninining filologik sharhi bilan
Qohirada 1296/1869-yilda chop etilgan. 1301/1883-yilda Utbiy asari yana
Qohirada Ibn al-Asir matni bilan birga nashr etilgan. Peterburg Fanlar
Akademiyasi Osiyo muzeyida ―Tarixi Yaminiy ning 663/1265-yilda ko’chirilgan
‖
ajoyib qo’lyozma nusxasi saqlanadi. Utbiy asari 602/1205-yilda Abu Sharif Nosih
ibn Ja’far al-Jarbodaqoni tomonidan fors tiliga tarjima qilingan 3
. Bundan tashqari
1874-yilda Buloq va 1883-yilda Lohur shaharlarida chop etilgan. Undan ayrim
parchalar K. Shefer, T.Nyoldeke, G.Elliot va N.Douson tomonidan fransuz, nemis
va ingliz tillariga tarjima qilingan. Asarni Londonda 1858-yili Reynolds ingliz
tiliga tarjima qilgan 4
.
XI asrning mashhur tarixchilaridan biri Abu Sa’id Abdulhay ibn Zaxxok ibn
Mahmud Gardiziydir. U G’azna yaqinidagi gardiz qishlog’ida tavallud topgan.
Uning mashhur asari ―Zayn ul-axbor (―Tarixlar bezagi ) deb nomlanib
‖ ‖
G’aznaviy Sulton Abdurashid (1049-1053) ga bag’ishlangan. ―Zayn ul-
axbor ning to’liq matnini nashr etgan Abdulhay Habibi so’ngi dalillarga asoslanib
‖
Gardiziyning tug’ilgan yilini aniqlashga harakat qildi va taxminan 400/1008-1009-
yillar deb belgiladi. Asarning ―Xuroson amirlari haqida xabar deb nomlangan
‖
yettinchi bobining so’ngi qismida Gardiziy Sulton Mahmudning Hindiston,
Nimro’z, Xorazm va Iroqqa qilgan yurushlariga guvoh bo’lganligini yozadi. Agar
asar muallifi o’sha paytda 20 yoshda bo’lgan bo’lsa, u taxminan 400/1008-
1009yillarda tug’ilgan, o’zining kitobini yozgan paytda u qirq yoshdan oshgan edi.
1 В.В.Бартольд. ―Туркестан в эпоху монгольского нашествия . Соч. т. I. М, Изд. ―Восточной литературы ,
‖ ‖
1963. C. 64-65.
2 B. Ahmedov ―O’zbekiston tarixi manbalari T, ―O’qituvchi , 2001, 125-bet.
‖ ‖
3 В.В.Бартольд. ―Туркестан… C. 65.
4 A . Madraimov , G . Fuzailova . ― Manbashunoslik
‖ T , ― O ’ zbekiston faylasuflari milliy jamiyati , 2008, 152- ‖ bet .

26

Gardiziy sharq mualliflarining tarixiy va geografik asarlarini juda yaxshi bilgan,
o’z zamonasining yuksak madaniyatli kishisi ekanligi haqida uning yozgan asari
guvohlik beradi. ―Zayn ul-axbor voqealari Qadimgi dunyo davridan boshlanib‖
G’aznaviy hukmdorlaridan Sulton Mavdud (1041-1051) va Sulton Muhammad
(1030-1031; yana 1041) o’rtasida 1041-yili Dinovorda bo’lgan urushgacha
Xurosonda sodir bo’lgan voqealar haqida hikoya qiladi.
Gardiziy mazkur asarini yozishda as-Sallomiyning ―Kitob fi axbor vuloti
Xuroson , al-Jayhoniyning ―Ajoyib al-buldon , shuningdek, ibn al-Asir hamda
‖ ‖
ibn Xalliqon asarlaridan ham foydalangan 1
. Ushbu asarning yagona mashhur
qo’lyozmasi Oksforddagi Bodli kutubxonasida saqlanadi. Gardiziyning bayon
etish uslubi juda oddiy bo’lib katta qiyinchilik tug’dirmaydi lekin asosiy qiyin
tomoni keyinroq ko’chirilgan qo’lyozmalarda saqlanib qolgan ko’p ma’noli
qadimiy so’z va shakllardir. Ayrim so’z va shakllarning ma’no-mazmuni
ko’chiruvchi xattotlarga nomalum bo’lgan va bu matnda tushunmovchiliklarga
sabab bo’lgan 2
. Nemis sharqshunosi Markvartning ma’lum qilishicha bu asar bilan
Edvard Zaxau qiziqqan va Oksforddagi Bodli kutubxonasidagi sharq
qo’lyozmalari bo’limida tadqiq etgan. Uning vafotidan so’ng bu ishni G.Ete
davom ettirgan va ―Zayn ulaxbor ni to’liq tavsiflab bergan. Bodli qo’lyozmasidan
‖
tashqari yana boshqa bir qo’lyozma Kembrij qirollik kolleji kutubxonasida
saqlanadi 3
.
―Zayn ul-axbor ning turkiy xalqlar haqidagi bobi V.V.Bartold tomonidan
‖
1900-yilda rus tilida nashr etilgan. Asarning asl nusxa matnining bir qismi
Muhammad Nozim tomonidan Londonda 1928-yilda nashr ettirgan. Matnning
ushbu qismini Muhammad Qazvini Tehronda 1937-yilda yana bir bor nashr ettirdi.
Eronlik mashhur olim Said Nafisi Tehronda 1333/1954-yilda asarning juda muhim
bo’lgan to’rtinchi bobidan (Sosoniylar davri) yettinchi bobining (―Xuroson
hukmdorlari haqida xabar ) oxirigacha nashr ettirdi. Nihiyot asarning to’liq matni
‖
mashhur ikkala qo’lyozmasi asosida (Kembrij hamda Oksfortdda saqlanayotgan)
1 B. Ahmedov ―O’zbekiston tarixi manbalari T, ―O’qituvchi , 2001, 148-bet.
‖ ‖
2 http//www.drevlit.ru/texts/g/gardizi1php
3 http//www.vostlit.info/Texts/rus7/Gardizi/predphtm/?id=298
27

afg’onistonlik olim Abdulhay Habibiy tomonidan 1347/1965-yilda Tehronda fors
tilida nashr etilgan. Ushbu nashr asosida A.K.Arends asarni rus tiliga tarjima qilib
Toshkentda 1991-yilda chop ettirdi.
XI asrning yana bir muhim manbalaridan biri bu ―Siyosatnoma asaridir. ‖
Ushbu asar muallifi o’z davrining mashhur tarixchisi va davlat arbobi Abu Ali
alHasan ibn Ali ibn Ishoq at-Tusiydir (1018-1092). Ko’proq Nizomulmulk 1
nomi
bilan mashhur. Saljuqiy sultonlaridan Alp Arslon (1063-1072) hamda Malikshoh I
ning hukmronligi davrida bosh vazir lavozimida faoliyat ko’rsatgan va Saljuqiylar
davlatining ijtimoiy-siyosiy hayotida muhim rol o’ynagan. Nizomulmulk 1092-yili
Isfaxondan Bag’dodga borayotganda yo’lda ismoiliylar 2
ning josusi tarafidan
o’ldirilgan.
―Siyosatnoma asarining yana bir nomi ―Siyar ul-muluk (―Podshohlar
‖ ‖
hayoti ) dab nomlanadi. Asar 1092-yili yozib tamomlangan va muallif Bag’dodga
‖
jo’nash oldidan uning ko’chirilgan bir nusxasini sulton kutubxonasi xodimlaridan
Muhammad Mag’ribiyga Sulton Malikshohga topshirish uchun berib ketadi.
Lekin, o’sha yili ismoiliylar Malikshohni ham o’ldirib ketadi. Shu sababli
Muhammad Mag’ribiy topshiriqni bajara olmadi. Faqat oradan 13-14 yil o’tgandan
keyingina asar Malikshohning o’g’li G’iyosiddin Muhammad I (1105-1118) ga
topshiriladi. ―Siyosatnoma 51 bobdan iborat bo’lib, unda markaziy davlat
‖
apparatining tuzilishi va moliyaviy hisob-kitob ishlari, qo’shinning tuzilishi,
yuqori davlat mansablari va ularga tayinlash tartiblari, qabul marosimlari,
mansabdorlar ustidan nazorat qilish kabi umumdavlat masalalari o’rtaga qo’ylgan.
Asarda O’rta Osiyo va O’zbekiston tarixi haqida ham muhim va qimmatli
ma’lumotlar bor. Somoniylar zamonida turk g’ulomlarining davlatning ijtimoiy-
siyosiy hayoti-da tutgan o’rni, Turkiston xonlari (Qoraxoniylar) saroyida xizmat
qiluvchi xodimlarning maishiy ahvoli, Somoniylar xizmatida bo’lgan amirlarning
unvonlari, Xorazmshoh Oltintosh (1017-1032) bilan Sulton Mahmud
G’aznaviyning vaziri Axmad ibn Hasan o’rtasidagi yozishmalar shular
1 Mamlakatni tartibga soluvchi
2 X-XI asrlarda Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarida keng tarqalgan, shia oqimadan ajralib chiqqan mazhab
tarafdorlari
28

jumlasidandir. Asarda, bundan tashqari, karmatlar, botiniylar harakati, Muqanna
qo’zg’oloni haqida ham ayrim diqqatga sazovor ma’lumotlar mavjud.
Mashhur rus sharqshunos olimi B. D. Zaxoderning ―Siyosatnoma ustida‖
olib borgan ko’p yillik ilmiy izlanishlari shuni kursatdiki, asarning 43 bobi
Nizomulmulk tarafidan, qolgan 8 bobi qariyb 20 yildan keyin uni qaytadan taxrir
qilgan olim (nomi ma’lum emas) tomonidan yozilgan. ―Siyosatnoma ning
‖
forsiycha (1931, 1956 yy.), fransuzcha (1893 y.), inglizcha (1960 y.) hamda ruscha
(1949 y.) tarjimalari mavjud.
―Devonu lug’at at-turk (―Turkiy so’zlar lug’ati ) – 638 sahifadan iborat
‖ ‖
turkey-arabiy lug’at - Mahmud Qoshg’ariy nomi mbilan mashhur bo’lgan XI asra
yirik tilshunos olimining noyob asaridir. Olimning to’liq ismi Mahmud ibn al-
Husayn ibn Muhammad al-Qoshg’ariy bo’lib, Qoraxoniylar xizmatida bo’lgan turk
beklaridan birining oilasiga mansub. U 1029— 1038 yillar orasida taxminan
Barsg’onda tug’ilgan, lekin umrining ko’p qismini Bolasog’un, Qoshg’ar, Bag’dod
va boshqa shaharlarda o’tkazgan. Mahmud Qoshg’ariy yoshligida yaxshi ma’lumot
olgan va o’rta asr fanining ko’p sohalarini, xususan arab tili, turkiy tillar, tarix
hamda geografiya fanlarini chuqur egallagan 1
. Hayoti va ilmiy faoliyati bilan
atroflicha shug’ullangan olimlar (A. N. Kononov, A. Rustamov, Muallim Rif’at,
H. Hasanov va b.) ning fikricha, Mahmud Qoshg’ariy U O’rta Osiyo, Eronga
sayohat qilib, bu mamlakatlarning bir talay yirik shaharlarida bo’ldi, ularning
mashhur kishilari (olimlari va shoirlari) bilan tanishdi, suxbatlashdi. Bu olimning
bilimini nazariy va amaliy jihatdan birmuncha boyitdi.
Mahmud Qoshg’ariy o’zining turkiy tillarga bag’ishlangan ikki muhim asari
bilan shuhrat topdi. Bulardan biri ―Javohir an-nahv fi lug’at at-turk (―Turk tili
‖
sintaksisi asoslari ) nomi bilan ma’lum. Afsuski, bu muxim asar bizning
‖
zamonimizgacha etib kelmagan. Olimning ikkinchi asari ilmiy jamoatchilikka ko’p
vaqtlardan beri ma’lum va mashhur bo’lgan ―Devonu lug’at at-turk (―Turkiy
‖
so’zlar lug’ati ) dir. Bu asar 1072-1077 yillar orasida yozib tamomlangan va xalifa
‖
1 A. Madraimov, G. Fuzailova. ―Manbashunoslik T, ―O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati , 2008, 154-bet
‖ ‖
29

Muqta’diy (1075-1094 yy.) ga bag’ishlangan. Asar muallifning turk qabilalari va
urug’lari orasida yurib to’plagan ma’lumotlari asosida yuzaga kelgan va XI asrdagi
turkiyzabon qabila va urug’larning tili, lahjasini, shuningdek, ularning etnik
tarkibini o’rga-nishda muhim manba vazifasini o’taydi.
―Devonu lug’at at-turk muqaddima va lug’at qismlardan iborat.‖
Muqaddimada turk tilining boshqa tillar orasidagi o’rni va ahamiyati, uning ayrim
xususiyatlari, mazkur asar-ni yozishda muallif o’z oldiga qo’ygan vazifalar,
shuningdek, asarning tuzilishi haqida so’z boradi.
Lug’at qismida X—XI asrlarda turkiy xalqlar orasida iste’fodada bo’lgan
so’zlar atroflicha izohlab berilgan. Lug’atning tarix fani uchun qimmati shundaki,
unda har bir turkiy qabila (bijanaq — pecheneg, qipchoq, o’g’iz, yamoq, boshqird,
bismil, qoy, yaboqu, tatar, qirg’iz, chi-gil, tuxsi, yag’mo, uyg’ur, ig’roq, joruq,
jumul va b.), ularning belgilari (tamg’alari), turar joylari hamda ijti-moiy-siyosiy
hayotda tutgan o’rni atroflicha yoritib berilgan. Bu jihatdan Mahmud
Qoshg’ariyning mazkur asari O’rta
Osiyo, O’zbekiston va Qozog’istonning turkiyzabon xalqla-ri tarixini o’rganishda,
qolaversa o’zbek xalqining etnik tarixini o’rganishda bosh manbalardan biri
hisoblanadi.
―Devonu lug’at at-turk ning yagona qo’lyozma nusxasi hozir Istambul
‖
(Turkiya)da saklanmoqda. Asarning arabcha matni 1915-1917 yillari uch jildda
Istambulda, mukammal o’zbekcha tarjimasi S. M. Mutallibov tomonidan amalgam
oshirildi va I960— 1963 yillarda Toshkentda chop etilgan. Asarni usmonli turkcha
tarjimasi 1939-1941 yillari B. Atali, inglizcha 1982-1985 yillarda R. Dankoff bilan
J.
Kelli, uyg’urchasi esa 1981—1984 yillari chop ettirilgan 1
.
Abu Rayhon Beruniyning tarixiy asarlaridan biri ―Kitob ul-musammara fi axbori
Xorazm (―Xorazm haqidagi axborotlar xususida suhbatlar ) U ―Tarixi Xorazm
‖ ‖ ‖
(―Xorazm tarixi ), ―Mashohiri Xorazm (―Xorazmning mashhur kishilari»)
‖ ‖
nomi bilan ham ma’lum. G’aznada yozilgan. Asarda Xorazmning Sulton Mahmud
1 A. Madraimov, G. Fuzailova. ―Manbashunoslik T, ―O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati , 2008, 154-bet
‖ ‖
30

G’aznaviy qo’shini tomonidan bosib olinishidan (1017 y.) to Saljuqiylar xuruji
(1043 y.) gacha o’tgan davr ichidagi ijtimoiy-siyosiy tarixidan bahs yuritiladi.
Afsuski, bu muhim asar bizning zamoni-mizgacha etib kelmagan. Ayrim parchalar
Abulfazl Bayhaqiyning (q.) 1056 yili yozib tamomlangan ―Tarixi Bayhaq , Yoqut‖
Xamaviyning (q.) ―Mo’jam ul-buldon asarlarida saqlanib qolgan.
‖
O’rta Osiyo tarixiga oid XI asr manbalari nafaqat shu davr tarixini
o’rganuvchi tarixchilar uchun balki tariximizning undan avvalgi voqealarini
o’rganishda ham muhimdir. XI asr tarixiga oid manbalarning aksariyati Chor
Rossiyasi va Sho’rolar davrida, shuningdek xorijiy mamlakatlarda o’rganildi
hamda ilmiy tadqiqotlarda foydalanildi. Hozirgi kunda esa ushbu davr manbalarini
yangicha tadqiqot usulluri yordamida yanada chuqurroq o’rganish zarurdir.

1.3. O’rta Osiyoning XII asr siyosiy hayoti tarixiga oid manbalar
XII asr O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixiga oid qimmatli manbalardan biri
―Al-Kamil fi-t-ta’rix asaridir. Asar muallifi mashhur arab tarixchisi Abu-l-Xasan
‖
Ali ibn Muhammad ibn Muhammad ibn Abdulkarim ibn Abdulvohid ash-
Shayboniydir (hijriy. 555-630 / milodiy 1160-1233). U ko’proq Izzuddin ibn
alAsir al-Jazariy nomi bilan mashhur. Ibn al-Asir Dajla daryosi yuqori oqimida,
Mosul shahridan uch kunlik masofada joylashgan Jazirat ibn Umar shahrida
tug’ilib o’sgan. Ibn al-Asirning tug’ilgan vaqti haqida eng aniq ma’lumotni bizga
tarixchi Ibn Xalliqon qoldirgan bo’lib, uning takidlashicha Ibn al-Asir hijriy 555yil
jumoda-l-ula oyining 4-kunida (1160-yil 13-may) tug’ilgan. Keyinchalik u oilasi
bilan birga Mosul shahriga keladi. U yerda ilm olish bilan mashg’ul bo’ladi va o’z
ilmini Arabiston, Suriya va Falastin bo’ylab qilgan sayohatlarida yanada boyitadi.
U ko’proq hadis va tarix ilmiga qiziqadi. Hayotining katta qismini Mosul shahrida
o’tkazadi, o’zini fanga bag’ishlaydi. Hijriy 584-yilda (milodiy 1188-yil) hatto
Salohiddin va salbchilar o’rtasidagi urushda ham qatnashadi. Umrining oxirlarida
Suriyaga keladi so’ngra Mosulga qaytib o’sha yerda vafot etadi 1
.
1 http: www.vostlit.info/Texts/rus/Athir/index.phtml?id=530
31

―Al-kamil fi-t-tarix 12 jilddan iborat bo’lib, dunyoning yaratilishidan to‖
1231 yilga qadar Sharq mamlakatlarida bo’lib o’tgan ijtimoiy-siyosiy vokealarni
yilmayil, xronologik tartibda, bayon etib beradi. Asarda ko’pgi-na qimmatli
manbalar, xususan Tabariy hamda as-Sallomiyning 2
bizgacha etib kelmagan
―Kitob fi axbor vuloti Xuroson (―Xuroson hukmdorlari haqida axborot
‖
beruvchi kitob ) kabi asarlardan keng foydalangan.
‖
Al-kamil fi-t-tarix ning birinchi kismi (I-II jildlari) olamning yaratilishi dan
‖
to 931 yilgacha bo’lgan vokealarni o’z ichiga oladi; mustaqil ahamiyatga ega emas
— avval o’tgan olimlarning (Balazuriy, Tabariy, Ibn Misqavayx, as-Sallomiy va b.
q.) asarlariga tayanib yozilgan. Pekin bu qismda ham, ko’p hollarda, asosiy
manbada (masalan, Tabariyda) uchramaydigan muhim va kimmatli ma’lu-motlar
bor. Masalan,
751 yili Talas daryosi bo’yida arab va O’rta Osiyo qo’shinlari bilan Xitoy armiyasi
o’rtasida bo’lib o’tgan urush va unda kup minglik xitoy armiyasining tor-mor
etilishi haqidagi ma’lumot shularjumlasidandir. Un-dan tashqari, as-Sallomiy va
uning muxim tarixiy asari haqidagi ma’lumot Ibn al-Asir tufayli bizgacha etib kel-
gan. Asarning VII— XII jildlari mustaqil ahamiyatga ega bo’lib, 924-1231 yillar
orasida SHarq mamlakatlarida, shuningdek O’rta Osiyo va O’zbekistonda bo’lib
o’tgan voqea-larni o’z ichiga oladi va asosan qo’lyozma manbalar, shuningdek
tarixni yaxshi bilgan kishilar bergan axborot hamda muallifning shaxsiy
kuzatuvlari bilan to’plangan aniq ma’lumotlar asosida yozilgan.
Umumiy tarix yo’nalishida yozilgan ushbu arab tilidagi ko’p jildli asarning
bizgacha bir qancha qo’lyozma nusxalari yetib kelgan bo’lib, uning alohida jildlari
dunyoning turli qo’lyozma fondlarida saqlanmoqda. Ibn al-Asir asarini evropalik
sharqshunos olim S. Tornberg mavjud qo’lyozmalar asosida to’liq tadqiq etdi
hamda 14 jildda 1851-1876 yillarda nashr ettirdi. Ibn al-Asir asarining yana bir
qancha arabcha nashrlari mavjud bo’lib, ularning eng so’ngisi 1987-yilda Bayrut
shahrida nashr etilgan. Ibn al-Asir asarining eski o’zbek tilidagi to’la tarjimasi ham
mavjud, bu ish Xiva xoni Muhammad Rahimxon II (hijriy 1282-1328 / milodiy
1865-1910) farmoni bilan 1901-1907 yillarda tarjimonlar guruhi tomonidan 12
32

jildli Misr nashri asosida amalgam oshirildi. Butarjimaning haqiqiysi va bir qancha
nusxalari Abu Rayhon Beruniy nomli O’zR FA Sharqshunoslik instituti
qo’lyozmalar fondida (inv.№ 824, 825) saqlanmoqda 1
. Asarning ayrim parchalari
rus tilida N. A. Mednikov, A. E. Krimskiy tarafidan tarjima qilingan 2
.
―Al-Kamil fi-t-ta’rix asari tarjima, izohlar berish ustida ko’plab‖
tadqiqotchilar ish olib borishgan. Bularga V. G. Tizengauzen, daniyalik olim I.
Oystrap, rossiyalik sharqshunoslari I. N. Lemanov, S. Volin, P. Juze, K. B.
Starkova, O. B. Frolov, ingliz olimi D. S. Richards kabilarni aytishimiz mumkin.
Asarni to’laligicha tarjima qilish va unga izohlar berish ishiga ayniqsa, O’zR FA
muxbir a’zosi filologiya fanlari doktori, professor P. G. Bulgakov katta hissa
qo’shdi. Keyinchalik uning ishini shogirdi Sh. S. Kamoliddin davom ettirdi.
Bundan tashqari akademik V. V. Bartold o’z tadqiqotlarida asardan muhim manba
sifatida keng foydalandi.
XII asr O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixini o’rganishda yana bir muhim
manba ―Axbor ad-daulat as-Saljuqiyya asari hisoblanadi. Asar muallifi
‖
Xorazmshoh Takash (1172-1200) saroyida hizmat qilgan Sadriddin alHusayniydir.
Uning to’la ismi Sadriddin Abul-Xasan Ali ibn Nosir al-Husayniy bo’lib, o’z
kitobini XII asr oxirlarida aniqrog’i hijriy 590 / milodiy 1194-yil 3
dan keyin
yozgan. Sadriddin al-Husayniy asarining asosiy qismi Saljuqiylar davlati tarixini
o’zida mujassamlashtirgan, lekin unda XII asr oxiridagi boshqa
voqeahodisalarning ham bayoni berilgan 4
. Asarning yana bir nomi bo’lib u
―Solnomalar sarasi
‖ 5
deb nomlanadi.
Asar matnini nemis sharqshunosi K. Zyusxeym batafsil tadqiq etgan va u
alHusayniy asarini nemis tiliga tarjima qilib o’z tadqiqotlari bilan birga nashrga
tayyorlaydi. Lekin K. Zyusxeymning bu maqsadi amalgam oshmay qoladi.
Sadriddin al-Husayniy asarini Laxor shahridagi Panjob universiteti professori
1 Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-тарих. (Перевод с арабского языка, примечания и коментарии П.Г.Булгакова,
дополнения к переводу, примечаниям и комментариям, ввдение и указатели Ш.С.Камолиддин), Ташкент-
Цюрих, 2005. С. 3-4
2 A. Madraimov, G. Fuzailova. ―Manbashunoslik T, ―O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati , 2008, 157- bet.
‖ ‖
3 В.В.Бартольд. ―Туркестан в эпоху монгольского нашествия . Соч. т. I. Изд. ―Восточной литературы , М,
‖ ‖
1963. С. 74.
4 С.Г.Агаджанов. ― Сельджукиды и Туркмения в XI-XII вв . Ашхабад. Изд. ―ЫЛЫМ. 1973. С.22.
‖
5 В.В.Бартольд. ―Туркестан в эпоху … , С. 74.
‖
33

Muhammad Iqbol 1933-yilda birinchi marta nashr ettirishga muvoffaq bo’ldi.
1943-yilda esa Anqara universiteti professori Najoti Lug’al Sadriddin al-Husayniy
asarini turk tiliga tarjima qiladi. Sadriddin al-Husayniy asaridan V.F.Minorskiy,
R.K.Kiknadze, N.N.Shengeliya, K.E.Bosvort va boshqa tadqiqotchilar o’z
ishlarida keng foydalanishgan 1
.
Asarning yagona mashhur nusxasi Britaniya muzeyida saqlanmoqda.
Professor Xautsmaning ta’kidlashicha Husayniy asarining bosh qismi Imomiddin
al-Isfaxoniy asarining qisqartirilgan ko’rinishini o’z ichiga olgan, faqat
Saljuqiylarning dastlabki davri tarixini bayon qilishda boshqa manbalardan
foydalangan 2
. Asar o’z zamonasi voqea-hodisalarini yaxshi yoritishi bilan juda
muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa O’rta Osiyo hududidagi davlatlar (Saljuqiylar,
G’aznaviylar, Qoraxoniylar, Xorazmshohlar), bundan tashqari Kavkazorti, Eron va
Iroqda kechgan ijtimoiy-siyosiy hayot tarixini o’rganishimizda juda muhimdir.
XII asrning yana bir muhim manbalaridan biri Imodiddin Muhammad ibn
Muhammad al-Isfaxoniy (hijriy 519-597-yillar / milodiy 1125-yil 20-iyun-1201yil)
ning ―Nusrat al-fatra va usrat al-fitra asaridir. Asar muallifi Imodiddin‖
alIsfaxoniy Isfaxon shahrida davlat amaldori oilasida dunyoga kelgan. Hijriy 539-
yil
/ milodiy 1141-yilda Bag’dod shahriga keladi va Nizomiya madrasasida tahsil
oladi. Imodiddin al-Isfaxoniy Misr Sultoni Salohiddin bilan birga to uning vafotiga
qadar yani hijriy 589-yilgacha / milodiy 1193-yilgacha uning yurishlarida
qatnashadi. Shundan so’ng u o’zining siyosiy faoliyatini yakunlaydi va qolgan
umrini ilmiy izlanishlarga bag’ishlaydi 3
.
Asarning yagona mashhur qo’lyozmasi Parij Milliy kutubxonasida
saqlanmoqda va u o’tgan yuz yillikda (XIX asr) etibor qaratilgan. ―Nusrat al-fatra
va usrat al-fitra asari Saljuqiylar vaziri Anushervon (vafoti hijriy 532 / milodiy
‖
1137-yil) ning forschada bitgan yilnomasini qisqacha o’z ichiga olgan. Bu yilnoma
hijriy 420 / milodiy 1029-yildan boshlanadi va Imodiddin tomonidan to hijriy 590 /
1 http: www.vostlit.info/Texts/rus/Selguk/framepred.htm
2 В.В.Бартольд. ―Туркестан в эпоху монгольского нашествия . Соч. т. I. Изд. ―Восточной литературы , М,
‖ ‖
1963. С . 74-75.
3 http: //vostlit.info/Texsts/rus17/Isfachani_Imad_ad_din/texts1phtm/?id11280
34

milodiy 1194-yilgacha davom ettiriladi. ―Nusrat al-fatra va usrat al-fitra asari esa‖
keyinroq qisqartirilib Abul Fath ibn Ali al-Bundarining asariga kiritiladi va
―Zubdat an-nusra va nuxbat al-usra deb nomlanadi. Umuman olganda Imodiddin
‖
al-Isfaxoniy asari XII asr O’rta Osiyo va unga qo’shni hududlarda sodir bo’lgan
siyosiy voqealarni to’g’ri idrok etishimizda muhim manba bo’lib hizmat qiladi.
XII asrda yozilgan manbalardan biri ―Kitob al-ansob (―Nasablar haqida
‖
kitob ) asari bo’lib uning muallifi Abu Sa’d Abdulkarim ibn Muhammad ibn
‖
Mansur as-Sam’oniydir (1113-1167-y). Marvda yirik qonunshunos olim oilasida
dunyoga kelgan, Marv, Buxoro hamda Samarqandda tahsil ko’rgan. 1155-1156
yillarda Movarounnahr va Xorazmga sayohat qilgan. Ma’lum vaqt Nishopur,
Isfaxon, Bag’dod, Xa-lab, Dimishq hamda Quddusi sharif shaharlarida hayot
kechirgan.
Sam’oniy ―Kitob ul-ansob (―Nasablar haqida kitob yoki ―Mashhur kishilar
‖ ‖
haqida kitob ) hamda 20 jildli ―Marv tarixi asarlarining muallifidir. ―Marv
‖ ‖
tarixi saqlanmagan. Fikrimizcha, bu muhim asar Chingizxon xuruji vaqtida kuyib
‖
ketgan bo’lishi mumkin, chunki o’shanda Marvning eng katta va boy kutubxonasi
bilan birga Somoniylar xonadoiiga tegishli bo’lgan ikki yirik kutubxona ham
(Yoqut Hamaviy Somoniylar kutubxo-nasini ko’rganligini aytadi) yonib ketgan.
Bizning zamonimizgacha olimning faqat ―Kitob ul-ansob asarigina etib kelgan.
‖
Asarda alifbo tartibida islomiyatdan to muallifning zamonigacha musulmon
mamlakatlarida, ko’proq Eron va Movarounnaxrda o’tgan mashxur kishilar haqida
keng ma’lu-mot beriladi.
―Kitob al-ansob Ibn Xalliqonning ma’lumotlariga ko’ra, 8 jilddan iborat
‖
bo’lgan. Afsuski uning to’la nusxasi saqlanmagan, faqat tarixchi Ibn al-Asir
tarafidan tahrir etilgan 3 jildli qisqartirilgan tahririgina saqlanib qolgan xolos.
Arabcha matni ikki marta nashr etilgan, bosh qismi 1835-yili V. Vyustenfeld
tomonidan va to’la ravishda 1912-yili professor D. S. Margolius tarafidan chop
etilgan. ―Kitob al-ansob ning Bayrut nashri ham bor
‖ 1
. As-Sam’oniy o’z asarida
Islom dini rivojiga katta hissa qo’shgan shayxlar va boshqa mashhur shaxslar
1 A. Madraimov, G. Fuzailova. ―Manbashunoslik T, ―O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati , 2008, 155-156
‖ ‖
bet.
35

haqida alifbo tartibida ma’lumot beradi va ularning har birining qisqacha
biografiyasini keltirib o’tadi. Uning shaharlarning nomlari va ularning aholisi
haqidagi ma’lumotlari O’rta asr geograflari xususan Yoqut al-Xamavi uchun ham
asosiy manba bo’lib hizmat qilgan 1
. ―Kitob al-ansob Sharqiy Saljuqiylar davlati‖
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayoti tarixidan ko’plab guvohliklar beruvchi asardir.
Asarning alohida ahamiyatga egaligi unda g’uzlar tomonidan Saljuqiylarning
Xurosondagi hukmronligiga barham berilishi voqealari ham bayon etilganidadir 2
.
XI asrning so’nggi choragi va XII asrning birinchi yarmida o’tgan adib,
shoir va adabiyotshunos olim Nizomi Aruzi Samarqandiydir. Hayoti va ilmiy-
adabiy faoliyatiga oid ma’lumotlar quyidagicha: haqiqiy ismi Najmiddin Ahmad
ibn Umar ibn Ali asli
Samarqandlik. Otasi bir paytlar Saljuqiy Alp Arslonning xizmatida bo’lgan.
Nizomi Aruzi Samarqandiy taxminan XI asrning 90-yillarida tug’ilgan; 1116-1119
yillari Sulton Sanjar (1118-1157 yy.) saroyida Nishopurda hayot kechirgan,
keyincha G’ur va
Bomiyon (Afg’onistonning markaziy qismida joylashgan viloyatlar)da hukm
yuritgan
Shansabiylar ( І X-X asrlar) xizmatiga kirgan va umrining oxirigacha o’sha yerda
kun kechirgan.
Nizomi Aruzi Samarqandiy etik-didaktik mavzuda yozilgan ―Majmu’ al-g’aroib
‖
(―Ajoyibotlar majmuasi ) yoki ―Chor maqola nomi bilan mashhur bo’lgan asar
‖ ‖
muallifidir. Asar 1156—1157 yillarda bitilgan bo’lib, to’rt qismdan iborat: 1)
dabirlar (ko-tiblar) va dabirlik hunari haqida; 2) she’riyat ilmi va shoirlarning
qadr-qiymati xususida; 3) sayyoralar haqidagi ilm va munajjimlar haqida; 4) tibb
(meditsina) ilmi va tabiblarga pand-nasihatlar 3
.
Birinchi qismda qoraxitoylar bilan Sulton Sanjar o’rtasida 1141 - yilning 9 -
sentyabrida Samarqand atrofida bo’lgan urush, Qoraxitoylar bilan Xorazm,
1 В.В.Бартольд. ―Туркестан в эпоху монгольского нашествия . Соч. т. I. Изд. ―Восточной литературы , М,
‖ ‖
1963. С. 81.
2 С.Г.Агаджанов. ― Сельджукиды и Туркмения в XI-XII вв . Ашхабад. Изд. ―ЫЛЫМ. 1973. С. 21.
‖
3 A. Madraimov, G. Fuzailova. ―Manbashunoslik T, ―O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati , 2008, 168-
‖ ‖
bet. 2
O ’ sha asar , 168- bet .
36

shuningdek, Sulton Mahmud G’aznaviy bilan Movarounnahr hukmdori Qoraxoniy
Bug’raxon Muhammad (1033-1056 yillar atrofida vafot etgan) o’rtasidagi siyosiy
munosabatlar, qoraxitoylar istilosi arafasida Buxoro sadrlarining umumiy ahvoli
haqida qisqa, lekin qimmatli ma’lumotlar keltirilgan 2
.
―Chor maqola ning ikkinchi qismida ham muhim ma’lumotlarni‖
uchratamiz. Mashhur forsiyzabon shoirlar Rudakiy (taxm. 860-941 yy.), Farruhiy
(1038 yili vafot etgan), Firdavsiy (taxminan 940-1020-1030 yillar orasi) larning
hayotiga oid, shuningdek, Bodhizning tabiiy sharoiti, masalan u erda bo’lgan 1000
ga yaqin koriz, uzuming 120 navi, Qoraxoniylar davrida Movarounnahrning
adabiy va madaniy hayotiga oid axborotlar shular jumlasidandir.
Uchinchi qismda Abu Rayhon Beruniy va Umar Hayyomning (taxm. 1048—
1123) hayoti (Nizomi Aruzi Samarqandiy u bilan yaqindan tanish bo’lgan) bilan
bog’liq ma’lumotlar berilgan.
To’rtinchi qismda o’zbekistonlik buyuk qomusiy olim Abu Ali ibn Sinoning
(980-1037 yy.) Buxoro va Xorazmdagi ilmiy faoliyati bilan bog’liq bo’lgan
ma’lumotlarni uchratamiz 1
.
Xullas, Nizomi Aruzi Samarqandiyning mazkur asari O’zbekistonning X—
XI asrlardagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotini o’rgaiishda ma’lum ahamiyatga
ega bo’lgan manbalardan biri hisoblanadi.
―Chor maqola ning forsiycha matni 1910 va 1955-1957 yillarda eronlik
‖
sharqshunos olimlar Mirzo Muhammadxon Qazviniy hamda Muhammad Mu’in
tomonidan chop qilingan. Asar ingliz (1921 y.) hamda rus (1963 y.) tillariga ham
tarjima qilingan.
XII asrning ikkinchi yarmi va XIII asr boshlarida o’tgan tarixchi olim
Fahruddin Muborakshoh Marvarrudiydir. Uning to’la ismi: Faxruddin Muhammad
ibn Mansur Marvarrudiy ko’pincha Faxruddin Muborakshoh va Faxr mudir
nomlari bilan mashhur bo’lgan. Tarjimai holiga oid ma’lumotlar juda kam.
Faxruddin Muborakshohning o’zi kitobining debochasida, shuningdek, ibn al-Asir
va ―Haft iqlim muallifi Amin Axmad Roziy keltirgan ma’lumotlarga qaraganda,
‖
1 A . Madraimov , G . Fuzailova . ― Manbashunoslik
‖ T , ― O ’ zbekiston faylasuflari milliy jamiyati , 2008, 168- ‖
bet 2
O ’ sha asar , 171- bet .
37

otasi ham, o’zi ham, G’uriylardan Shahobiddin (yoki Mu’izzuddin) Muhammad
(1173-1206 yy.) saroyida xizmat qilgan va o’z zamonasining keng ma’lumotli
kishilaridan (az jumlayi ulamoyi zu funun) hisoblanganlar 2
.
Faxruddin Muborakshoh Marvarrudiy 1206 yili o’zining mashhur ―Tarixi
Muborakshoh (―Muborakshoh tarixi ) asarini yozib tamomladi va Loxurda ‖ ‖
G’iyosiddin Mahmudga taqdim etib, uning e’tiborini qozongan. Asar, muallifning
so’zlariga qaraganda, 13 yil ichida tamomlangan. ―Tarixi Muborakshoh 136
‖
qism
(shajara) dan iborat bo’lib, unda Muhammad payg’ambar, xulafayi Roshidin
(Abubakr, Umar, Usmon, Ali), ansorlar, muhojir sahobalar, g’assaniylar, ya’ni
Suriya hukmdorlari, Yaman pod-sholari, johiliyat zamonida, ya’ni islomiyatdan
avval o’tgan shoirlar, sahobalar orasidan chiqqan shoirlar, Ajam podsholari
(Peshdodiylar, Kayyoniylar, Ashkoniylar, Sosoniylar), Ummaviylar, Abbosiylar,
Tohiriylar, Safforiylar, Somoniylar, G’aznaviylar va nihoyat G’uriylar tarixi
bayon etilgan.
Asarning biz uchun qimmati shundaki, unda Turkistonning sarhadlari va
Turkistonda ishlab chiqariladigan mol va matolar, ularning xorijiy mamlakatlarda
e’tibor qozongan navlari, turk qabilalari va urug’lari, ularning tili va madaniyati
(yozuvlari, urf-odatlari) haqida boy daliliy ma’lumotlar keltiriladi.
―Tarixi Muborakshoh ning yagona qo’lyozma nusxasi Angliya (Bodleyan
‖
kutubxonasi)da saklanmokda. Uning G’uriylar va turkiy xalqlar tarixiga oid qismi
(matni) mashhur ingliz sharqshunosi E. Denison Ross tomonidan 1927 - yili chop
qilingan 1
.
Mujmal at-tavorix va qisas. Muallifi noma’lum. Qisqa tarzda yozilgan
umumiy tarixga oid asar. Qadim zamonlardan (islomiyatdan avval o’tgan Eron
podsholari zamonidan) to o’g’uzlar tarafidan Sulton Sanjarning asir olinishi (1153
yili) va Nishopurning vayron etilishi-gacha bo’lgan davr ichida Eron va qisman
Osiyoda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy voqealar haqida hikoya qilinadi. Asar 1153
yildan keyin yozilgan. Asarning ilmiy qimmati shundaki, unda turkiy xalqlar,
1 A. Madraimov, G. Fuzailova. ―Manbashunoslik T, ―O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati , 2008, 172-bet
‖ ‖
38

ularning kelib chiqishi haqidagi rivoyatlar, turklarning vatanlaridan biri Issiqko’l
haqida boshqa manbalarda uchramaydigan ma’lumotlar keltirilgan.
―Mujmal at-tavorix ning yagona nusxasi Parij Milliy kutubxonasida‖
(qadimiy forsiy kitoblar fondi. Inv №-62) saqlanmoqda. Matni 1939 yili eronlik
mashhur adabiyotshunos olim Malik ush-shuaro Bahor tarafidan chop etilgan.
Najmuddin Abu Xafs Nasafiy Yirik tarixchi, geograf olim, tilshunos va faqih
bo’lib, to’la ismi: Najmuddin Abu Hafs Umar ibn Muxammad ibn Ahmad ibn
Luqmon an-Nasafiy (1058-1142 yy.).
Nasafiy musulmon qonunshunosligiga oid ―Manzumot an-Nasafiya fi-l-xulofiyot
‖
(―Kelishmovchiliklar haqida an-Nasafiyning she’riy asari ), ―Aqrid an-Nasafiy
‖ ‖
(―(Islom) aqidalariga an-Nasafiy sharxi ) shariat yo’l-yo’riqlari va ―Qur’on
‖ ‖
sharhiga bag’ishlangan ―Al-yavoqit fi-l-mavoqit (―Qulay vaqtlar xususida
‖
yoqutlar ), ―Zal-lat alqoriy (―Qorilarning xatolari haqida ), shuningdek
‖ ‖
tasavvufga oid ―Risolayi Najmiya (―Najmuddinning risolasi ) kabi asarlar
‖ ‖
muallifidir.
Lekin, Nasafiyning biz uchun eng muhim asari uning ―Kitob ul-qand fi
tarixi Samarqand (―Samarqand tarixi haqida qand kitob ) asaridir. U ―Kitob ul-
‖ ‖
qand fi ma’rifati ulamoyi Samarkand (―Samarqand olimlarini tanish borasida
‖
qand kitob ) nomi bilan ham mashhur. Mazkur asarda O’zbekistonning islomgacha
‖
bo’lgan tarixi, uning arab istilochilari tomonidan bosib olinishi, Samarqandning
diqqatga sazovor osori atiqalari haqida ma’lumot keltirilgan.
―Kitob ul-qand ning arabcha asl nusxasi bizgacha etib kelmagan.
‖
Nasafiyning shogirdi Abulfazl Muhammad ibn Ab-dujalil ibn Abdumalik ibn
Haydar asSamarqandiy (XII asr) mazkur asarning kiskartirilgan forscha taxririni
yaratgan. V. V. Bartoldning fikricha (Asarlar, VIII jild, M., 1973, 257-bet.)
Abulfazl Muhammad as-Samarqandiy ―Kitob ul-qand ning forscha tahririga
‖
Abulfazl Muxammad as-
Samarqandiy al-Idrisiyning (1015 - yili vafot etgan) ―Kitob komil al-ma’rifat
arrijol (―Mashhur kishilarni tanish haqida mukammal kitob ) nomli asaridan ham
‖ ‖
39

ayrim parchalarni olib kiritgan. ―Kitob ul-qand ning XV asr oxiri va XVI asr‖
boshlarida Sayd Axmad ibn Mir Vali qalamiga mansub forscha tahriri ham bor.
―Qandiyayi xurd (―Kichik qandiya ) nomi bilan mapghur bo’lgan bu asarning
‖ ‖
qo’lyozma nusxalari Sankt-Peterburg, Toshkent, Dushanbe shaxarlari-da hamda
chet el (Germaniya, Hindiston, Saudiya Arabistoni) kutubxonalarida saqlanmoqda.
―Qandiyayi xurd bir necha marta toshbosma usulida Samarqand (1909 y.),
‖
Toshkent va Tehronda (1955 y.) chop etilgan bir qismi V. L. Vyatkin (1869-1932
yy.) tarafidan rus tiliga tarjima qilingan va 1906 - yili nashr etilgan 1
.
Sa’duddin Muhammad Avfiy XII asrning so’nggi choragi va XIII asrning
birinchi yarmida o’tgan adib, tarjimon va tazkiranavis olim. 1172-1177 yillar
orasida Buxoroda tug’ilgan. Asosiy ma’lumotni ona shaxrida olgan va 1201 - yili
Samarqand hokimi Qoraxoniy Ibrohim IV ibn Husayn (1178-1204 yy.) saroyiga
taklif etilgan. Avfiy bu yerda ko’pgina fozil kishilar, jumladan shayx Najmuddin
Kubro (1221 yili Urganchda mo’g’ullar qirg’ini vaqtida halok bo’lgan) hamda
shayx Majdiddin Bag’dodiy (1216 - yili xorazmshoh Alouddin Muhammadning
amri bilan qatl etilgan) bilan uchrashgan.
Avfiy 1205 - yildan boshlab Movarounnahr va Xuroson bo’ylab ko’p
sayohat qilgan. O’shanda u dastlab Niso, Marv, Tus, Hirot va Seistonda bo’ladi. U
Nishopurda ham bo’lib, Xurosonning yetuk arabiynavis va forsiynavis shoirlari
bilan yaqindan tanishadi. Xullas, olim Xuroson shaharlari bo’ylab qilgan sayohati
vaqtida bo’lajak tazkiras uchun ma’lumotlar to’playdi.
Avfiy mo’g’ullar istilosi arafasida Hindiston safariga otlanadi. G’aznaga
etganda Chingizxon (1206—1227 yy.) boshliq mo’g’ul qo’shinlarining O’rta
Osiyoga bostirib kirgani haqida xabar tarqaladi. Avfiy Xuroson va
Movarounnahrdan kelgan qochoqlarga qo’shilib (bular ichida olimlar va shoirlar
ham ko’p edi), Hindistonga jo’naydi vg 1222 yili Uch viloyati (Panjob) ga kelib,
bu yerning hokimi Nosiruddin Qabochaning (1205-1227 yy.) xizmatiga kiradi.
1 A. Madraimov, G. Fuzailova. ―Manbashunoslik T, ―O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati , 2008, 170-171
‖ ‖
betlar.
40

Oradan ko’p vaqt o’tmay, Avfiy Gujoratga qoz і qilib tayinlanadi. U 1227 - yili
Dehliga ko’chib kelib Sulton Shamsuddin Eltutmishning xizmatiga kiradi va
umrining oxirigacha shu yerda kun kechiradi.
Nuriddin Muhammad Avfiy Uchda turgan vaqtida o’zining ―Lubob
alalbob (―Qalblar qalbi ) nomli asarini yozdi, Gujoratda esa arabiynavis olim‖ ‖
qozi Muhsin Tanuhiyning (940-994 yy.) ―Al-faraj ba’d ash-shiddatz (―Ofatdan
‖
so’nggi ovunish , 984 - yili yozilgan) nomli asarini arab tilidan fors tiliga tarjima
‖
qildi. ―Javomi’ ul-hikoyat va lavomi’ ar-rivoyat (―Hikoyalar majmuasi va
‖
rivoyatlar shu’lasi ) asarini ham o’sha yerda yoza boshladi.
‖
―Lubob ul-albob (1222—1223 yillari yozilgan) antologiya bo’lib, unda
‖
O’rta Osiyo, O’zbekiston, Xuroson, Iroq Ozarbayjon, G’azna hamda G’arbiy
Hindistonda X—XII asrlarda yashab ijod etgan 299 shoir va adib haqida umumiy
ma’lumot beriladi. Asar Uch viloyatining hokimi Raziuddin Abubakrning
topshirig’i bilan yozilgan. ―Lubob ul-albob ning forsiycha matni 1903 va 1906
‖
yil lari E. G. Braun va Mirza Muhammadxon Qazviniy tarafidan chop etilgan.
Yuqorida ta’kidlab o’tilgan asarlar XII asr O’rta Osiyo davlatlari
ijtimoiysiyosiy hayotini tarixini o’rganishda katta ahamiyatga egadir, nafaqat XII
asr balki Vatanimiz tarixining undan avvalgi davrlari tadqiq etishda ham qimmatli
manbalardir. Bu manbalarni chuqur o’rganish, tadqiq etish va uni keyingi
avlodlarga yetkazish biz manbashunos, tarixchilarning asosiy vazifasidir.

41

II Bob Chor Rossiyasi va Sho’rolar davrida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar
siyosiy hayoti tarixining o’rganilishi
2.1. XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar
siyosiy hayoti tarixining o’rganilishi

Chor Rossiyasida O’rta Osiyo tarixini haqiqiy ilmiy asosda o’rganish ishlari
XIX asrning o’rtalaridan boshlandi desak xato bo’lmaydi. Bu qiziqish Chor
Rossiyasining mustamlakachilik siyosati bilan ham bevosita bog’liq edi. Har-bir
mustamlakachi davlat biror hududni bosib olmoqchi bo’lsa avvalo o’sha hududda
yashovchi xalqlarning o’tmishi, urf-odatlari, tili, dini, madaniyatini o’rganishga
harakat qiladi. XIX asr o’rtalaridan ayniqsa Chor Rossiyasining O’rta Osiyoga
nisbatan tajovvuskorona siyosati yanada kuchaydi. Chor Rossiyasining O’rta
Osiyoga yuborilgan missiyalari, harbiy ekspiditsiyalari tarkibida O’rta Osiyo
tarixiga qiziquvchi tarixchilar ham bor edi. Chor Rossiyasida O’rta Osiyo tarixini
tadqiq etish ishlariga Sankt-Peterburg Fanlar Akademiyasi shuningdek, Sankt-
Peterburg Universiteti olimlarining hizmatlari katta bo’ldi.
42

Chor Rossiyasining O’rta Osiyoni zabt etishi natijasida esa O’rta Osiyo
xalqlari tarixini yaxshi biladigan mutaxasislarga bo’lgan ehtiyoj yanada oshadi.
O’rta Osiyoning bosib olinishi chog’ida va undan keyin davrlarda ko’plab rus
tarixchi-sharqshunos olimlari O’rta Osiyoga tashrif buyurib tariximizni o’rganish
ishlarini jiddiy sur’atda boshlab yuborishdi. Ular faqatgina davlat manfaatiga
hizmat qilish uchungina O’rta Osiyo tarixini o’rgana boshladi desak xato bo’lar
edi. Ular orasida O’rta Osiyo tarixiga qiziqadigan fidoiy olimlar ham ko’p edi.
Sankt-Peterburg Fanlar Akademiyasi a’zosi bo’lgan V. V. Zernov (1858
yildan a’zo) O’rta Osiyo tarixi bo’yicha Chor Rossiyasidagi birinchi mutaxasis edi.
Hali bu davrda O’rta Osiyo xalqlari tarixi G’arbiy Evropaliklarga deyarli ma’lum
emas edi 1
. Keyinroq V. V. Grigorev, V. V. Radlov, N. Veselovskiy, V. V.
Bartold va boshqa ko’plab O’rta Osiyo tarixi bo’yicha mutaxasis olimlar yetishib
chiqdi.
XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayotini o’rganish XIX asrning ikkinchi
yarmidan boshlandi. XI-XII asrlar O’rta Osiyo tarixiga V. V. Grigorev, X.
Vamberi, B. Dorn, V. V. Radlov kabi bir qator tadqiqotchilar katta qiziqish bilan
qarab, uni ilmiy jihatdan o’rganishga o’z hissalarini qo’shishgan. Jumladan, X.
Vamberi o’z asarida bir qancha arab-fors tilidagi manbalardan foydalangan holda
qoraxoniylarning Buxoro shahrini zabt etishi, ularning qo’shni davlatlar ya’ni
g’aznaviylar va saljuqiylar bilan o’zaro munosabatlariga oid siyosiy jarayonlar
haqidagi ma’lumotlarni qayd etgan 2
.
XIX asrning ikkinchi yarmidan O’rta Osiyo tarixini tadqiq etish ishlariga katta
hissa qo’shgan tarixchilardan biri V. V. Grigorev hisoblanadi. V. V. Grigorev XIX
asrda Sankt-Peterburg universitetining Sharq tarixi kafedrasining dastlabki
tadqiqotchilaridan edi. V. V. Grigorev 1867-yildan to umrining oxirigacha ya’ni
1881-yilgacha rus Arxeologiya jamiyatining Sharq bo’limini boshqardi. XIX
asrning ikkinchi yarmidan boshlab Chor Rossiyasida tarix fanlarining
rivojlanishida V. V. Grigorevdek tarixchilarning xizmati katta bo’ldi. U o’z
1 В. В. Бартольд, ―Работы по истории востоковедения . Соч. т. IX. Изд. ―Наука , М, 1977, С. 581 ‖ ‖
2 Г. Вамбери. ―История Бохары или Трансоксиании с древнейших времен до настояшего . Т.I. – СПб., 1873.
‖
– С. 226.
43

tadqiqotlari bilan O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixini ilmiy asosda o’rganganish
ishlarini boshlab bergan dastlabki vakillardan hisoblanadi. Jumladan, V. V.
Grigorev o’z tadqiqotida 1
O’rta Osiyo hududida hukmronlik qilgan Qoraxoniylar
davlati tarixiga alohida qiziqqan va bu davlat tarixini qadimiy qo’lyozma manbalar
asosida o’rgangan.
B. Dorn O’rta Osiyoning XI-XII asrlar davri numezmatikasiga doir
tadqiqotlar olib borgan dastlabki tarixchi olimlardan hisoblanadi. Uning
tadqiqotlari XI-XII asrlarda ( qoraxoniylar davrida ) zarb etilgan turli tanga
pullarning tahliliga bag’ishlangan 2
. Uning izlanishlari natijasida O’rta Osiyoning
XI-XII asrlar siyosiy hayoti haqida, jumladan, qoraxoniy hukmdorlari, ular
tomonidan olib borilgan siyosat haqida ma’lumotlarga ega bo’lindi. B. Dorn
tomonidan olib borilgan numezmatik tadqiqotlar O’rta Osiyoning XI-XII asrlar
davri numezmatikasining keyingi taraqqiyotiga samarali ta’sir ko’rsatdi. B. Dorn
boshlab bergan tadqiqotlarni keyinchalik sovet davrining mashhur numezmatlari
Ye. A. Davidovich, M. N. Fyodorov, B. D. Kochnev kabilar davom ettirishdi.
XIX asrning ikkinchi yarmidan O’rta Osiyo tarixini yadqiq etishga XIX asr
ikkinchi yarmi XX asr boshlari rus sharqshunosligi maktabida o’z o’rniga ega
bo’lgan Baron Viktor Romanovich Rozen ( 1849 – 1908 ) ham o’z hissasini
qo’shgan. U hali talabalik yillaridayoq O’rta Osiyo xalqlari tarixini qo’lyozma
manbalar asosida o’rganishni boshlagan edi. V. R. Rozen birinchi darajali
manbalarni o’rganish, tahlil etishga ahamiyat beradi. O’zi bir – qancha sharq
tillarini o’rgangan edi. V. R. Rozen Turkistonda bo’lgan vaqtlarida O’rta Osiyo
tarixi bilan bog’liq bo’lgan arab, fors va turkiy tillardagi qo’lyozma manbalarni
yig’ish va ularni o’rganishga alohida e’tibor beradi. U O’rta Osiyoning XI-XII
asrlar tarixiga oid bir qator manbalarni jumladan: Izzuddin ibn al-Asir al-Jazariy
(hijriy. 555-630 / milodiy 1160-1233) ning ―Al-Kamil fi-t-ta’rix ( ―Mukammal‖
tarix ) , Sadriddin Abul-Xasan Ali ibn Nosir al-Husayniyning ―Axbor ad-daulat
‖
1 В. В. Григорьев. ―Караханиды в Мавераннахре по Тарихи Мунаджимбаши в османском тексте //
‖
ТВОРАО. – СПб., 1874.
2 B. Dorn. ―Uber die Munzen der Ileke oder ehemaligen Chane von Turkestan // Malangens Asiatiques. – Berlin,
1881.
44

as-Saljuqiyya ( ―Saljuqiylar davlati to’g’risida xabarlar ) , Imodiddin‖ ‖
Muhammad ibn Muhammad al-Isfaxoniy (hijriy 519-597-yillar / milodiy 1125-yil
20-iyun-1201-yil) ning ―Nusrat al-fatra va usrat al-fitra asarlarini o’rganadi.
‖
Bundan rashqari V. R. Rozen qoraxoniylar tomonidan Movarounnahrning zabt
etilishiga masalasiga oid alohida birinchi darajali manbalar asosida tadqiqotlar olib
borgan 1
. V. R. Rozen XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlari rus
manbashunoslik maktabining rivojlanishiga munosib hissa qo’sha oldi 2
.
V. V. Radlov ( 1837 – 1918 ) ning turkiy xalqlarning tili, adabiyoti va etnik
tarixini o’rganishga bag’ishlangan ilmiy tadqiqot asarlari 3
ham XI-XII asrlar davri
tarixini o’rganishda katta ahamiyatga ega. Ammo tadqiqotchining ayrim fikrlari
munozaralidir. V. V. Radlovning ta’kidlashicha Qoraxoniylar davlatiga uyg’urlar
asos solganlar. Bu fikr haqiqatdan uzoqroq so’ngi tadqiqotlarga ko’ra
Qoraxoniylar davlatining tashkil etilishida qarluqlarning o’rni katta bo’lgan. Aslini
olganda Qoraxoniylar davlati bir qancha turkiy sulolalar konfederatsiyasidan iborat
edi.
XI-XII asrlar O’rta Osiyo tarixini ilk bora tadqiq etgan tarixchilardan yana biri
V. P. Vasilevdir. V. P. Vasilev o’z tadqiqotlarida asosan O’rta Osiyoning sharqiy
mintaqalarida sodir bo’lgan voqea-hodisalar haqida ma’lumotlar beradi. U o’z
asarida 4
qoraxoniylar hamda qoraxitoylar o’rtasidagi munosabatlarga ham to’xtalib
o’tadi.

1 В. Р. Розен. ―Рассказ Хилаля ас-Саби о взятии Бухары Богра-ханом , т. II. M., 1888.
‖
2 В. Р. Розен. ―Список персидским, турецко-татарским и арабским рукописям Библиотеки И. СПБ.
Университета . Ч. II, арабские сочинения, - ЗВОРАО, т. III. 1889.
‖
3 В. В. Радлов. ―Опыт словаря тюркских наречей Т. I. Ч. 2. – СПб., 1893. – С. 66; Из Сибири. – Москва:
‖
Наука, 1989.; Shu muallif: ―К вопросу об уйгурах // ЗИАН. (Приложение) – СПб., 1893. №2.
‖
4 В. П. Васильев. ―История и древности восточной части Средней Азии от Х до ХIII века с приложением
перевода китайских известий о Киданях, Джурджитах и Монголао – Татарах .- ТВОРАО, Ч. IV, 1859.
‖
45

2.2. V. V. Bartold ijodida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti
tarixining o’rganilishi
Vasiliy Vladimirovich Bartold 1869-yil 3 (15) noyabrda Sankt-Peterburg
shahrida ruslashgan nemis oilasida tavallud topgan. Otasi birja dalloli vazifasida
faoliyat ko’rsatgan. Yosh Bartolddagi bilimga chanqoqlikni otasi ko’ra oldi va uni
qo’llab-quvvatladi. Bu haqda Bartoldning o’zi quyidagicha ta’kidlagan edi:
―Otam keng bilimga ega bo’lmasada ilm-fanning ahamiyatini yaxshi tushunar edi
va tarixchilkka birmuncha iste’dodim borligini bilib qoldi hamda mening
intilishlarimni to’la qo’llab-quvvatladi‖ 1
. V. V. Bartold 1887-yilda 8№
SanktPeterburg gimnaziyasini oltin medal bilan tamomladi. Biroz o’ylab
ko’rgandan so’ng Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarining tarixi o’rganishga qaror
qildi. 1887yilning kuzida Sankt-Peterburg universiteti sharq tillari fakultetining
arab-forsturk-tatar tillari yo’nalishiga o’qishga topshirdi. U talabalik yillarida arab,
fors hamda turkiy tillarni juda chuqur o’rgandi va ishtiyoq bilan Yaqin va O’rta
Sharq mamlakatlari tarixini o’rgandi. Sharq va O’rta Osiyo tarixi bo’yicha
Pofessor N. I. Veselovskiy ( 1848-1918 ) dan saboq oldi. Sharq tarixi kafedrasida
prof. N. I. Veselovskiy V. V. Bartoldga erkin ilmiy ijod qilish uchun sharoit
yaratib berdi.
Uning haqiqiy ilmiy rahbari ko’pqirrali mashhur olim Viktor Romanovich Rozen (
1849-1908 ) edi. Universitetda V. V. Bartold turkshunos olimlar P. M.
Melioranskiy ( 1868-1906 ) hamda akad. V. V. Radlovlar bilan yaqindan tanishdi.
1 В. В. Бартольд, ―Работы по истории востоковедения . Соч. т. IX. Изд. ―Наука , М, 1977, С. 789.
‖ ‖
46

V. V. Bartold universitetda o’qib yurgan kezlaridayoq ilmiy-tadqiqot ishlarini
boshlab yuborgan edi. 1889-yilda ―O’rta Osiyoda xristianlik dini deb nomlangan‖
tadqiqoti uchun fakultetning kumush medali bilan taqdirlanadi. U 1891-yilda
universitetni tamomlaydi va V. R. Rozen maslahati bilan 1891-1892 yillarda
Ga’rbiy Evropaning bir-qator davlatlariga ilmiy safarga chiqadi. Ushbu safari
chog’ida mashhur islomshunos olim Avgust Myuller ( 1848-1892 ) ma’ruzalarini
tinglaydi. Bundan tashqari Strasburg universitetida taniqli arabshunos Teodor
Nyoldeke ( 1836-1930 ) ma’ruzalarini tinglashga muvoffaq bo’ladi.
V. V. Bartold 1906-yildan 1910-yilgacha Sankt-Peterburg universiteti sharq
tillari fakultetida mudir lavozimida, 1905-yildan 1912-yilgacha Rus arxeologiya
jamiyatining Sharq bo’limida mudiri lavozimida ishladi. 1913-yilda Peterburg
Fanlar Akademiyasi a’zoligiga qabul qilindi. V. V. Bartold o’z faoliyati davomida
Eron, Kavkaz, Arab mamlakatlari, turkiy xalqlar, mo’g’ullar tarixini o’rgandi.
Lekin hammasidan ham ko’ra u o’zining o’tmishdoshlari V. V Grigorev va N. I.
Veselovskiylar boshlab bergan O’rta Osiyo tarixini o’rganishga katta e’tibor
qaratdi. V. V. Bartold 1917-yildan keyingi faoliyatiga to’xtaladigan bo’lsak, u
Fanlar Akademiyasi sharqshunoslar jamiyatining doimiy a’zosi bo’ldi, O’rta Osiyo
Davlat Universiteti tashkil etilishi ishlarida qatnashdi, 1918-yildan sharqshunoslar
uyushmasini boshqardi, so’ngra 1928-1930 yillarda turkshunoslik bo’limini
boshqardi, ―Eron jurnali muharriri va Akademiyaning boshqa nashrlariga ham
‖
bosh-qosh bo’ldi. V. V. Bartold butun umrini ilm-fanga bag’ishlagan favqulotta
iste’dodli inson edi. U 1930-yilda 61 yoshida vafot etdi. Uning vafoti butun dunyo
tarixchi, sharqshunoslari uchun katta yo’qotish bo’ldi. O’rta Osiyo tarixini
o’rganishga qo’shgan buyuk hissasi uchun undan minnaddor bo’lib qolamiz.
Akademik V. V. Bartoldning ―Turkiston mo’g’ul bosqini davrida deb
‖
nomlangan mashhur asari O’rta Osiyoning o’rta asrlar davri tarixshunosligiga oid
juda muhim asardir. Asarda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayotida sodir
bo’lgan voqealarga ham keng to’xtalib o’tilgan. Bu V. V. Bartold faoliyatidagi
dastlabki yirik tadqiqot edi. Asarning birinchi qismi ―Matnlar deb nomlanib arab
‖
va fors tilidagi birlamchi manbalarni o’z ichiga olgan edi. ―Matnlar 1898-yilda
‖
47

Sankt-Peterburg shahrida nashr etilgan. Asarning ikkinchi qismi (―Turkiston )‖
ham
Sankt-Peterburg shahrida 1900-yilda chop etilgan. Shu yilning o’zida ―Turkiston
‖
Sankt-Peterburg universiteti sharq tillari kafedrasiga Sharq tarixi magistri ilmiy
darajasini olish uchun tavsiya qilinadi. Dissertatsiya himoyasi 1900-yil
19noyabrda (2-dekabr) bo’lib o’tdi. V. V. Bartoldning ushbu tadqiqotiga professor
N.
I. Veselovskiy yuqori baho bergan edi va Turkiston tarixi bo’yicha birorta
tadqiqotchi xali bunday darajada ish qilmaganligini ta’kidlagan edi. O’sha paytda
yana bir tarixchi professor V. A. Jukovskiy ham N. I. Veselovskiy singari ishning
ilmiy ahamiyatiga yuqori baho bergan edi. Tadqiqotning ilmiy ahamiyati yuqori
ekanligini hisobga olib Sankt-Peterburg universiteti Kengashi V. V. Bartoldga
Sharq tarixi doktori ilmiy darajasini berdi.
Ingliz sharqshunosi E. Denison Ross 1928-yilda asarning inglizcha tarjimasi
so’z boshisida V. V. Bartoldning ―Turkiston asari O’rta Osiyo tarixini
‖
o’rganishda yangi davrni boshlab berdi deb ta’kidlagan edi. Haqiqatan, V. V.
Bartoldgacha O’rta Osiyoning deyarli faqat siyosiy hayoti tarixi bilan mashhur
sharqshunoslar N. V. Xanikov, V. V. Grigorev, P. I. Lerx, N. I. Veselovskiy
kabilar shug’ullanishgan, lekin ular alohida savollarga javob qidirishgan. V. V.
Bartold tarix fanida birinchi bo’lib O’rta Osiyo tarixini yangicha usulda tadqiq
etish ishini boshlab berdi 1
.
V. V. Bartold asarining davriy chegarasi VIII-XIII asrlarni o’z ichiga oladi.
Garchi asar nomi ―Turkiston mo’g’ul bosqini davrida deb nomlansada O’rta
‖
Osiyoning mo’g’ullar bosqini davrigacha bo’lgan ijtimoiy-siyosiy hayoti, O’rta
Osiyo hududidagi davlatlar siyosiy hayoti, xalqaro munosabatlar masalalari ajoyib
tarzda yoritib berilgan. V. V. Bartold o’z asarida X asrning oxiri XI asrning
birinchi yarmida o’zaro ittifoqda bo’lgan turkiy xalqlarning Movarounnahrni istilo
qilishi va ularning ko’chib kelishiga e’tibor qaratib o’tadi. Qoraxoniylar va
Saljuqiylar kabi turkiy davlatlarga asos solinishi uning fikricha, Movarounnahr,
1 В.В.Бартольд. ―Туркестан в эпоху монгольского нашествия . Соч. т. I. Изд. ―Восточной литературы , М,
‖ ‖
1963. C. 24-25.
48

Xorazm va Xurosonning o’rta asrlar davri voqeligini yangi bosqichga ko’tardi.
Turkiy harbiy-ko’chmanchi boshqaruv tizimi, urug’-aymoqchilik tizimi markaziy
davlat boshqaruvida ham o’zgarishlarga olib keldi. Qoraxoniylar va Saljuqiylar
davlatlarining tashkil topishi natijasida XI asrdan boshlab O’rta Osiyo
ijtimoiysiyosiy hayotida dehqonlarning (katta yer-mulk egalari) mavqei qanday
pasayib borganligi, yangicha ―iqto tartibining ijtimoiy-siyosiy hayotda muhim‖
ahamiyatga ega bo’lib borganligi masalalarini ham birinchi marta aynan V. V.
Bartold yaxshi ochib bera oldi.
XI asrdan O’rta Osiyoning siyosiy hayotida katta o’zgarishlar sodir bo’ldi.
Movarounnahr va Xurosonda hokimiyatni turkiy sulolalar o’z qo’llariga olishdilar.
1005-yilda Somoniylar sulolasi to’la barham topdi. Xurosonda G’aznaviylar
Movarounnahrda Qoraxoniylar davlatlari tashkil topdi. Bu kabi hodisalar V. V.
Bartoldning ―Turkiston mo’g’ul bosqini davrida asarida keng bayon qilib
‖
berilgan. Shuningdek, asarda G’aznaviylar hamda Qoraxoniylar davlatlari
o’rtasidagi munosabatlar, xususan, Qoraxoniylar davlati hukmdori Yusuf
Qodirxon va G’aznaviylar davlati hukmdori Mahmud G’aznaviy o’rtasidagi
diplomatik aloqalar, G’aznaviylar davlati bilan Xorazm Ma’muniylar davlati
o’rtasidagi munosabatlar va Xorazmning Mahmud G’aznaviy tomonidan bosib
olinishi, G’aznaviylar davlatining inqirozi, Qoraxoniylar hukmronligi davrida
Movarounnahrdagi ijtimoiy-siyosiy hayot, davlat boshqaruvi masalalari,
Qoraxoniylar bilan Saljuqiylar o’rtasidagi munosabatlar, Qoraxoniylar davlatining
zaiflashuvi, XII asrning 30-yillaridan boshlangan qoraxitoylarning
Movarounnahrga bosqinchilik yurushlari katta mahorat bilan yoritib berilgan.
―Turkiston mo’g’ul bosqini davrida asarining II bobida O’rta Osiyoning
‖
XII asr tarixini batafsil bayon qilinadi, III bobida esa XII asr va XIII asr boshlarida
hukmronlik qilgan Xorazmshohlar (Anushteginiylar) davlatiga bag’ishlangan.
Unda Xorazmshohlar davlatining qanday qilib saljuqiylardan mustaqil bo’lgani,
uning qoraxitoylar bilan olib borgan munosabatlari, hukmdorlarning Xorazm,
Movarounnahr hamda Xurosonda olib borgan siyosatlari, qoraxitoylar
hukmronligiga chek qo’yilishi kabi voqea-hodisalar bayon qilinadi.
49

―Turkiston mo’g’ul bosqini davrida asari ilmiy ahamiyatining kattaligi‖
shundaki, muallif bu asarda arab, fors va turkiy tillarda o’rta asrlarda bitilgan
birlamchi manbalarni bevosita tahlil qilib foydalangan. Bu borada u juda ko’plab
qimmatli manbalarni o’rganib chiqdi. Lekin, shuni ham ta’kidlashimiz kerakki V.
V. Bartold o’z tadqiqotiga oid barcha manbalarni ko’rib chiqqan deya olmaymiz.
Chunki ―Turkiston mo’g’ul bosqini davrida asari nashrdan chiqqandan so’ng
‖
ishga oid yana boshqa manbalar ham bor ekanligi ma’lum bo’ldi.
V. V. Bartoldning yana bir muhim ishi ―O’rta Osiyo tarixiga oid umumiy
tadqiqotlar deb nomlanadi. ―O’rta Osiyo tarixiga oid umumiy tadqiqotlar V. V.
‖ ‖
Bartoldning IX jildli asarlar to’plamining II jildiga kiritilgan, aniqroq qilib
aytganda II jildning birinchi qismi hisoblanadi. Ushbu asarni yozishni boshlashda
V. V. Bartoldga ―Yettisuv tarixidan ocherklar deb nomlangan tadqiqoti yordam
‖
berdi. Bu tadqiqot uning eng dastlabki ishlaridan bo’lib, 1898-yilda Verniy
(hozirgi Olma-Ota shahri) shahrida chop etilgan edi 1
.―O’rta Osiyo tarixiga oid
umumiy tadqiqotlar V. V. Bartoldning bir qancha alohida tadqiqotlarini o’z ichiga
‖
olgan bo’lib O’rta Osiyo hududida qadimdan yashab kelayotgan barcha xalqlar
tarixini o’zida mujassamlashtirgan yirik asarlardan biridir. ―O’rta Osiyo tarixiga
oid umumiy tadqiqotlar tarkibiga kiritilgan alohida tadqiqotlardan biri ―Yettisuv
‖
tarixidan ocherklar da XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixiga oid muhim
‖
ma’lumotlar mavjud. Masalan, unda qoraxoniylarga alohida to’xtalib o’tgan.
Qoraxoniylar davlatining paydo bo’lishi, ularning Movarounnahrda
hukmronliklarining o’rnatilishi, qoraxoniy va g’aznaviylar o’rtasidagi
munosabatlar, qoraxoniylarning Movarounnahr va Yettisuvda olib borgan siyosati,
saljuqiylar sultoni Malikshohning Movarounnahrni egallagani haqidagi
ma’lumotlarni beradi. Bunda u Ibn al-Asir ma’lumotlariga ko’proq e’tibor
qaratgan.
―O’rta Osiyo tarixiga oid umumiy tadqiqotlar tarkibidan joy olgan yana bir
‖
alohida tadqiqotlardan hisoblangan ―Turkiston tarixi da Qoraxoniylar,
‖
saljuqiylar, qoraxitoylar va xorazmshohlar davlati tarixi, ularning o’zaro siyosiy
1 В.В.Бартольд. ―Общие работы по истории Средней Азии . Соч. т. II. ч. 1. Изд. ―Восточной литературы ,
‖ ‖
М, 1963. C. 5.
50

aloqalariga alohida to’xtab o’tgan. Shuningdek, XI asrda Movarounnahrdagi
siyosiy hayot yaxshi yoritib berilgan. Gaznaviylar hamda saljuqiylar o’rtasidagi
munosabatlar, saljuqiylar davlatining kuch-qudratga to’lishi, Sulton Sanjar (1118-
1157) davridagi siyosiy vaziyat, Sulton Sanjar hamda qoraxoniy Mahmudning
1141-yilda Qatvon cho’lida qoraxitoylardan yengilishi, Saljuqiylar davlati
qudratining pasayishi, Movarounnahrda qoraxitoylar hukmronligining o’rnatilishi,
Xorazmda Anushteginiylar sulolasining mustahkamlanishi, Xorazmshohlar davlati
to’g’risidagi ma’lumotlar ham asardan joy olgan.
V. V. Bartold asarlar to’plami II jildining ikkinchi qismi bo’lgan ―O’rta
Osiyo tarixining alohida muammolari bo’yicha tadqiqotlar O’rta Osiyo tarixining‖
o’rta asrlar davri tarixini o’rganishda muhim ahamiyatga egadir. V. V. Bartoldning
ushbu ishi O’rta Osiyo tarixiga oid turli xil muammolarni qamrab oladi. ―O’rta
Osiyo tarixining alohida muammolari bo’yicha tadqiqotlar V. V. Bartold
‖
muallifligidagi xalqaro nashr bo’lgan ―Islom ensiklopediyasi ning 31 ta
‖
maqolasi 1
bilan nahoyasiga yetadi. Ushbu maqolalarning aksariyati bizni somoniy,
qoraxoniy, xorazmshox, temuriy va boshqa sulolalar hukmdorlari yoki sulolalar
tarixidan xabardor qiladi. Bu maqolalarning barchasi ham bir-xilda o’z ahamiyatini
saqlab qola olgan deya olmaymiz. Ularda ayniqsa Qoraxoniylar davlati tarixi
bo’yicha yangi ma’lumotlarning ko’pligi ko’ramiz va bu faktik ma’lumotlarning
ko’pchiligini birinchilardan bo’lib V. V. Bartold qo’lyozma manbalar taxliliga
asoslanib fanga olib kira oldi. V. V. Bartoldning ushbu ―Islom ensiklopediyasi
‖
dagi maqolalari boshqa tadqiqotchilar uchun muhim ma’lumot bo’lib xizmat
qiladi. Ushbu maqolalarda XI-XII asrlarda yashab hukmronlik qilgan ayrim
hukmdorlarning siyosiy faoliyati ochib beriladi. Masalan, qoraxoniy
hukmdorlaridan Muhammad ibn Sulaymon Arslonxon (1102-1130) haqida
ma’lumotlar keltiradi. Muhammad ibn Sulaymon Arslonxon hukmronligi davrida
Movarounnahrdagi siyosiy hayot haqida qisman bo’lsada muhim ma’lumotlarga
ega bo’lish mumkin.
Akademik V. V. Bartoldning O’rta Osiyo tarixiga oid yana bir muhim ishi
1 I. I. Umnyakovning ta’kidlashicha ―Islom ensiklopediyasi ga V. V. Bartoldning 246 ta maqolasi kiritilgan.
‖
51

―Turkiylar; O’rta Osiyoning turkiy xalqlari tarixiga oid o’n ikki ma’ruza deb‖
nomlanadi. Unda O’rta Osiyoning barcha turkiy xalqlari tarixiga oid juda muhim
ma’lumotlar mavjud. O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixi haqida ham ma’lumotlar
mavjud. Xususan, XI-XII asrlarda hukmronlik qilgan bir-qancha turkiy sulolalar
va ular o’rtasidagi munosabatlar haqida ma’lumotlar uchraydi. G’aznaviylar va
Qoraxoniylar o’rtasidagi munosabatlarga to’xtalib quyidagi ma’lumotlarni
keltiradi ―Qoraxoniylarning G’aznaviylar bilan kurashi muvoffaqiyatsiz
yakunlandi, ularning barcha yurushlari qaytarildi va ular katta yo’qotishlarga
duchor bo’ldi. Amudaryoning shimolidagi bir-nechta viloyat Mahmud izmiga
o’tdi. Mahmud o’zining oliy hokimiyatini butun sharq tan olishini va Qoraxoniylar
ham xalifa bilan faqat uning yordamida aloqa qilishini xohlar edi. Bir vaqtning
o’zida Mahmud Qoraxoniylar xoni bilan to’g’ridan-to’g’ri munosabatga kirishdi.
Bu haqda tarixchi Gardizi alohida guvohlik berib o’tgan. Uning ma’lumotiga ko’ra
Mahmud 1025-yili Qoshg’ar hukmdori Xorun Bug’roxonning o’g’li Yusuf
Qodirxon bilan Samarqandning janubida uchrashadi
‖ 1
. Shuningdek, Yusuf
Qodirxonning 1032-yilda vafot etishi haqida ham ma’lumotlar keltirib o’tadi.
―Turkiylar; O’rta Osiyoning turkiy xalqlari tarixiga oid o’n ikki ma’ruza
‖
tayyorlashda V. V. Bartoldning eng ko’p murojaat qilgan manbasi Mahmud
Qoshg’ariyning ―Devoni lig’atit-turk asaridir. Chunki turkiy xalqlar tarixini
‖
yoritishda ―Devoni lig’atit-turk asarining ahamiyati katta ekanligini V. V.
‖
Bartold o’sha vaqtlardayoq yaxshi tushunib yetgan edi.
V. V. Bartold asarlar to’plamining ―Manbashunoslik bo’yicha tadqiqotlar
‖
deb nomlangan sakkizinchi jildi O’rta Osiyoning o’rta asrlar davri
manbashunosligi uchun nihoyatda qadrlidir. U 47 ta maqola va taqrizni o’z ichiga
olgan. Ushbu tadqiqotlarning asosiy qismi V. V. Bartoldning O’rta Osiyo hamda
Kavkazga qilgan hizmat safari hisobotlaridan iborat. V. V. Bartoldning ilmiy
safarlari maqsadi va vazifasiga ko’ra turli-xil mazmunga ega. Shunday bo’lsada
har-bir xizmat safari chog’ida mahalliy davlat kutubxonalari yoki ayrim
1 В. В. Бартольд. ―Тюрки: Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии . Алматы, Изд.
‖
―Жалын . 1998. С. 67.
‖
52

shaxslarning xususiy kutubxonalarida saqlanayotgan qo’lyozmalar bilan albatta,
tanishadi va uni yana tarixiy hujjatlar ham alohida qiziqtirgan. V. V. Bartold o’z
ilmiy safarlari natijasida xali ma’lum bo’lmagan bir-qator birlamchi manbalarni
ilm-fan olamiga namiyish etdi. Uning xisobotlari tadqiqotchilarga sharq manbalari
bo’yicha juda boy materiallarni tuhfa etdi. Ko’plab sharq qo’lyozmalari
tadqiqotchilari aynan V. V. Bartoldning xisobotlari natijasida musulmon O’rta
Osiyosi tarixi manbalari bilan birinchi bora tanishdi.
U tarixiy manbalarni o’rganishda qo’lyozma matnini tanqidiy ko’rib chiqish,
tahlil qilish kabi usullardan keng foydalandi. Bularni u sharqshunos ustozi V. R.
Rozendan o’rganga edi. Uning arab, fors va turkiy tillardan yaxshi xabardorligi
manbashunoslikdagi imkoniyatlarini yanada oshirdi. Filologiya sohasidagi
bilimlari unga tarixiy manbalarning mazmun mohiyatini yanada chuqurroq
anglashga imkon berdi.
V. V. Bartold o’zining ―Manbashunoslik bo’yicha tadqiqotlar ida O’rta‖
Osiyoning XI-XII asrlar tarixiga oid ayrim manbalari va tarixchilari faoliyatiga
ham alohida to’xab o’tadi. Masalan, Abu Said Gardiziyning ―Zayn ul-axbor
‖
(―Xabarlar ko’rki ) asari xususida fikr yuritgan. Uning bu tadqiqoti 1893-1894
‖
yillarda O’rta Osiyoga qilgan ilmiy safari natijasi edi. ―Manbashunoslik bo’yicha
tadqiqotlar dan Gardiziyning ―Zayn ul-axbor asaridan V. V. Bartold tomonidan
‖ ‖
ayrim xatolari to’g’irlanib ko’chirgan arabiy matn va uning tarjimasi ham joy
olgan 1
.

1 В. В. Бартольд, ―Работы по источниковедению . Соч. т. VIII. Изд. ―Наука , М, 1973, С. 25-62
‖ ‖
53

2.3. Sho’rolar davrida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti
tarixining o’rganilishi
Sho’rolar davri tarixshunosligida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti
tarixiga oid ko’plab tadqiqotlar olib borilgan. Endilikda mazkur davrda Chor
Rossiyasidagi umumiy tadqqiqotlardan farqli mavzuga oid maxsus tadqiqotlar soni
biroz ko’paydi. Mana shunday maxsus tadqiqotlar olib borgan Sho’rolar davri
tadqiqotchi – olimlardan A. Yu. Yakubovskiy, S. G. Agajanov, Ye. A. Davidovich,
B. D. Kochnev, M. N. Fyodorov, O’ Q. Qoraev, Z. M. Bunyodov kabi tarixchilarni
alohida qayd etish lozim bo’ladi. Ularning har – biri O’rta Osiyoning XI-XII asrlar
tarixiga chuqur tadqiqotlar olib borishganlar. Lekin shunday bo’lsada bu davr
tarixshunosligi bir – tomonlamalik, yagona mafkuraning, ya’ni, kommunizm
mafkurasining ustivorligi sezilib turadi. Tarixni materialistik nuqtai – nazardan
yoritishga alohida ahamiyat berilgan. Tarixiy voqea – hodisani bayon etishda
sinfiylik g’oyalariga sodiq qolish, tarixda sinflar o’rtasida kurashni sunniy tarzda
bo’rttirib ko’rsatishga e’tibor qaratiladi.
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini o’rgangan tarixchilardan
yana biri turkmanistonlik Sergey Grigorevich Agajanovdir (1928-1998) . U asosan
Saljuqiylar davlati tarixi ustida tadqiqotlar olib bordi. Uning olib borgan
tadqiqotlari XI-XII asrlar O’rta Osiyo tarixini o’rganishda muhim ahamiyatga
egadir. S.G.Agajanovning mashhur asarlaridan biri ―IX-XIII asrlar O’rta
Osiyoning o’g’iz va turkmanlar tarixidan ocherklar deb nomlanadi. Ushbu‖
monografiya aniq faktlar asosida O’rta Osiyoning rivojlangan o’rta asrlar davri
tarixini o’zida aks ettirgan ko’pgina arab va fors tilida yozilgan manbalar asosida
tayyorlangani bilan yanada ahamiyatlidir. Asar nafaqat siyosiy hayot tarixi, balki
o’sha davrning ijtimoiy-iqtisodiy, etnik tarixini ham o’z ichiga oladi. Asarda
O’g’iz va turkman qabilalarining Saljuqiylar davlati ijtimoiy-siyosiy hayotida
54

tutgan o’rni ko’rsatib berilgan va shu bilan birga Saljuqiylarning kuchayishi
ularning Movarounnahr va Xuroson olib borgan siyosatlari, ularning G’aznaviylar,
Qoraxoniylar davlatlari bilan siyosiy munosabatlari ochib berilgan 1
.
S.G.Agajanovning yana bir mashhur asari ―XI-XII asrlarda Saljuqiylar va
Turkmaniston deb nomlanadi. Ushbu asarning ikkinchi bobi Saljuqiylar‖
davlatining siyosiy tuzilishi deb nomlanib unda davlatining XI-XII asrlardagi
siyosiy hayoti haqida batafsil ma’lumotlar beriladi 2
. Bu esa bizga XI-XII asrlardagi
O’rta Osiyodagi siyosiy hayotni yanada yaxshiroq o’rganishimizda yordam beradi.
Asarning mazkur bobida sulton hokimiyatidan tortib to vazirlar faoliyati, davlat
organlarining faoliyati, saljuqiylar boshqaruvida muhim ahamiyatga ega bo’lgan
beshta devonlik, ma’muriy boshqaruv, mahalliy boshqaruv, sud organlari haqida
juda muhim ma’lumotlar keltiriladi. Shuni ham alohida qayd etib o’tish lozimki
sovet davri tarixshunosligida S.G.Agajanovning tadqiqotlarigacha Sharqiy
Saljuqiylar davlati tarixiga oid tadqiqotlar hali u darajada chuqur emas edi. Bundan
tashqari ko’p xollarda sovet davri tarixshunosligida Saljuqiylar davlatining siyosiy
tomonlari ko’proq o’rganilgan bo’lib davlatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga
unchalik darajada katta e’tibor qaratilmas edi. S.G.Agajanov esa sovet davri
tarixshunosligida birinchilardan bo’lib ushbu muammolar ustida keng ko’lamda
tadqiqot ishlarini olib borgan tarixchi olimlardan hisoblanadi.
S.G.Agajanovning asari ham sovet davri tarixshunosligiga xos bo’lgan sinfiy
kurash masalalarini ham o’z ichiga oladi. Yagona mafkuraning hukmronligi sovet
tarixshunosligiga o’zining salbiy ta’sini ko’rsatmay qolmadi. Misol uchun
S.G.Agajanovning ―XI-XII asrlarda Saljuqiylar va Turkmaniston asarining
‖
oxirgi uchinchi bobida sinfiy kurash masalalariga alohida e’tibor qaratib o’tiladi.
Shunday bo’lsada S.G.Agajanovning tadqiqotlari hozirgi kuda ham o’zining ilmiy
ahamiyatini yo’qotmagan.

1 С.Г.Агаджанов. ―Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии в IX-XIII вв . Ашхабад, Изд.
‖
―ЫЛЫМ , 1969
‖
2 С.Г.Агаджанов. ―Сельджукиды и Туркмения в XI-XII вв. . Ашхабад, Изд. ―ЫЛЫМ . 1973.
‖ ‖
55

S.G.Agajanov Saljuqiylar davlati tarixiga oid yana ko’plab tadqiqotlar olib
borgan 1
. U o’z ishlarining asosiy qismini Saljuqiylar davlati tarixiga oid
muammolarni echishga qaratdi.
Sovet davri tarixshunosligida numezmatik tadqiqotlarning ham o’rni
alohidadir. Ayniqsa, XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixini o’rganishda
numezmatik manbalarning ahamiyati katta. Sovet davrining mashhur
numezmatiklaridan biri Yelena Abramovna Davidovich O’rta Osiyo tarixini
numezmatik manbalar asosida tadqiq etdi 2
.
Sovet davri numezmatiklaridan yana biri M. N. Fyodorovdir. M. N. Fyodorov
ham huddi Ye. A. Davidovich kabi qoraxoniylar davri O’rta Osiyo tarixini
numezmatik tadqiqotlar orqali o’rtgandi 3
. U numezmatik manbalar asosida
Qoraxoniylar davlati siyosiy hayotini, qoraxoniylar va saljuqiylar o’rtasidagi
munosabatlar, qoraxoniylar davlati hukmdorlari olib borgan siyosati kabi
masalalarni tadqiq etdi.
XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixini o’rgangan tarixchilardan
Boris Dmitryevich Kochnyev (1940-2002) olib borgan tadqiqotlar muhim
ahamiyatga ega. B.D. Kochnyev O’rta Osiyoning XI-XII asrlar ijtimoiy-siyosiy
hayoti tarixini numezmatik manbalar asosida mohirona yoritib bera olgan tarixchi
olimlardan hisoblanadi. B.D. Kochnyev deyarli butun faoliyatini O’rta Osiyo
hududida hukmronlik qilgan Qoraxoniylar davlati numezmatikasini tadqiq etishga
bag’ishladi. U tangalarni tadqiq etish orqali Qoraxoniylar davlatida hukmronlik
qilgan hukmdorlarning shajarasini tuzib chiqa oldi. Bu esa Qoraxoniylar davlati
1 С.Г.Агаджанов. ―Восстание огузов 1156 г. и падение Восточно-Сельджукского государства . Ашхабад,‖
1956.; shu muallif: ―К вопросу о торговой и дипломатической практике огузо-туркменских лемен X-XI вв .
‖
ИАН ТССР, № 3. ―Новый источник по истории Средней Азии . ИАН ТССР, № 5. Ашхабад, 1971. shu
‖
muallif: ―Новые материалы о происхождении туркмен . ИАН ТССР, СОН, № 2. shu muallif: ―Государство
‖
Сельджукидов и Средняя Азия в IX-XIIвв . М., 1991.
‖
2 Давидович Е.А. ―Заметки по нумизматике Средней Азии . Ч.1 // Материальная культура Таджикистана .
‖ ‖
Вып. 2. Душанбе. 1971. ―Денежное хозяйство Средней Азии после монгольского завоевания и реформа
Мас'уд-бека (XIII в.) . М. 1972. ―Монеты Ферганы как источник для характеристики института феодальных
‖
пожалований за службу в Средней Азии X в . // ППВ-1969. М. 1972. ―Вопросы хронологии и генеалогии
‖
Караханидов второй половины XII в . // Средняя Азия в древности и средневековье (история и культура) .
‖ ‖
М. 1977.
3 Федоров М.Н. ―Политическая история Караханидов в конце X — начале XI в . // НЭ. Т. X. М. 1972.
‖
―Политическая история Караханидов в конце первой и во второй четверти XI в . // НЭ. Т. XI. М. 1974.
‖
―Очерк истории Восточных Караханидов конца X — начала XIII в. По нумизматическим данным //
‖
Киргизия при Караханидах. Фрунзе. 1983 .
56

tarixining eng muammoli jihati hisoblangan hukmdorlar shajarasi masalasini
oydinlashtirdi. B.D.Kochnyev o’z tadqiqotlari bilan nafaqat numezmatika fani
rivojini bir pog’onaga ko’tardi shuningdek, O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy
hayoti tarixiga qiziquvchi tarixshunoslar uchun ham juda muhim bo’lgan
tadqiqotlar qoldirdi 1
.
XI-XII asrlar O’rta Osiyo tarixini o’rganishga katta hissa qo’shganlardan
qirg’izistonlik mashhur tarixchi Qoraev Omurqul Qoraevich (1930-2002)
hisoblanadi. O.Q.Qoraev o’z tadqiqotlarining asosiy qismini O’rta Osiyoda
hukmronlik qilgan Qoraxoniylar davlati tarixini o’rganishga bag’ishladi.
O.Q.Qoraev 1970-yillarning oxirlaridan boshlab Qoraxoniylar davlati tarixini
o’rganishga jiddiy e’tibor qarata boshladi. U Qoraxoniylar davlati tarixiga oid
tadqiqoti davomida mavzuga oid asosiy manbalarni va shuningdek mavzuga
aloqasi bo’lgan turli-tuman manbalarni puxtalik bilan o’rgandi. 1983-yilda
O.Qoraev o’zining ―Qoraxoniylar xoqonligi tarixi. ( X-XIII asr boshlari ) nomli‖
fundamental tadqiqotini nihoyasiga yetkazdi. O.Qoraevning ushbu monografiyasi
sovet davri tarixshunosligi, sharqshunosligi hamda turkshunosligida Qoraxoniylar
tarixiga oid dastlabki umumlashtirilgan tadqiqot edi. Oradan bir yil o’tib Uz SSR
FA Abu Rayxon Beruniy nomli sharqshunoslik institutida Qoraxoniylar davlati
tarixiga oid doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi.
O.Qoraev o’zining ko’pgina tadqiqotlari 1
orqali XI-XII asrlar O’rta Osiyo
tarixini o’rganish ishlariga katta hissa qo’shdi. Uning ―Qoraxoniylar xoqonligi
tarixi. (X-XIII asr boshlari) nomli monografiyasida ko’lami keng bo’lgan savollar
‖
muhokama qilingan. Muallif tadqiqot manbashunosligining eng asosiy
muammolarini o’rganishga batafsil to’xtalib o’tgan. Qoraxoniylar tarixini tadqiq
etish ishlari taxminan XIX asrning 30-yillariga borib taqaladi. Ular Qoraxoniylar
davriga oid dastlabki numezmatik tadqiqotlar edi. Qoraxoniylar tarixi
muammolarini keng miqyosda tadqiq etish ishlari faqat XX asrdagina amalga
oshirildi. O.Qoraevning o’zi ta’kidlaganidek, aynan V.V.Bartold o’z
o’tmishdoshlari tadqiqotlarini tahlil qilib, taqqoslab O’rta Osiyoda qoraxoniylar va
1 Караев О.К. ―История Караханидского каганата (X-нач.XIII вв) . – Ф.,1983.; shu muallif: ―Арабские и
‖
персидские источники IX-XII вв.о киргизах и Киргизии . – Ф.,1968.
‖
57

kidanlar davri tarixiga oid ko’p ishlar qildi. V.V.Bartold tadqiqotlari orqali bizni
qoraxoniylar tarixidan xabardor qildi hamda qoraxoniylar siyosiy hayotining eng
muhim jihatlariga e’tibor berdi. Kekin u iqtisodiy hayotni, shaharlar hayotini kam
darajada o’rgandi. O.Qoraev esa ushbu muammolar ustida tadqiqot olib bordi.
Shuningdek O.Qoraev tadqiqotlari davomida Qoraxoniylar davlatining kelib
chiqishi, davlat hukmdorlarining unvonlari, davlatning siyosiy tuzilishi,
Qoraxoniylar davlatining ikki qismga yani sharqiy qoraxoniylar hamda g’arbiy
qoraxoniylarga bo’linib ketishi, kidanlar (qoraxitoylar) va xorazmshohlar
o’rtasidagi kurash, ijtimoiy-iqtisodiy hayot, xo’jalik va madaniy hayoti
muammolariga katta e’tibor qaratgan.
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini o’rgangan sovet davri
tarixchilaridan yana biri ozarbayjonlik Ziyo Musaevich Bunyodov (1921-1997)
dir.
Z. Bunyodov o’z tadqiqotlarining bir qismini Anushtegin-Xorazmshohlar davlati
(1097-1231) tarixiga bag’ishladi 1
. Anushtegin-Xorazmshohlar davlati tarixi Z.
Bunyodovga qadar sovet davri tarixshunosligida akademik V. V. Bartold
tomonidan chuqur o’rganilgan edi. Ammo V. V. Bartold tadqiqotlaridan so’ng
ham
Anushtegin-Xorazmshohlar davlati tarixga oid bir qator qo’lyozma manbalarning
mavjud ekaligigi ma’lum bo’ldi. Z. Bunyodov o’sha manbalar ustida ham tadqiqot
olib bordi. Uning eng mashhur asarlaridan biri ―Anushtegin-Xorazmshohlar
davlati
(1097-1221) deb nomlanadi. Muallif ushbu asarda ko’proq Xorazmshohlar‖
davlatining siyosiy hayoti tarixiga to’xtalib o’tadi. Bundan tashqari
ijtimoiyiqtisodiy va madaniy hayotini ham o’rgangan. Asarda Xorazmshohlar
davlatining tashkil topishi, taxt uchun kurashlar, Xorazmshohlar davlatining harbiy
tuzilishi, Xorazmshohlar davlatidagi yuqori mansab egalari shuningdek
Xorazmshohlar davlatining Chingizxon boshchiligidagi mo’g’ul qo’shinlari
tomonidan bosib olinishi kabi voqea-hodisalar bayon etib berilgan. Z. Bunyodov
1 Буниятов З.М. ―Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов .(1097-1231) . М., 1986.
‖

58

o’zining mazkur asarida Xorazmshohlar davlati tarixiga oid manbalarning tahlili,
yoki bo’lmasa manbalarni o’zaro taqqoslash kaba masalalarga ko’p e’tibor
qaratmaydi. Xatto, bu haqda muallifning o’zi ham ta’kidlab o’tgan. Ammo, Z.
Bunyodov Xorazmshohlar davlati tarixi manbashunosligi ustida katta tadqiqot
ishlarini olib bordi. U XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixiga oid
Sadriddin al-Husayniyning ―Axbor ad-Davla as-Saljuqiya asarini rus tiliga‖
tarjima qilgan va unga sharhlar tayyorlab nash ettirgan 1
. U yana turkiy sulolalardan
qoraxoniylar tarixiga ham qiziqib ko’rgan 2
.
Shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki Z. Bunyodov Xorazmshohlar davlati
tarixiga oid qanchalik tadqiqotlar olib borgan bo’lmasin, lekin uning barcha
jihatlari to’laligicha yoritib berilgan deya olmaymiz.
XX asrning 50-yillarida sovet tarixshunosligida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar
siyosiy hayoti tarixi bo’yicha bir qancha ishlar qilindi. Bularni keng miqyosda olib
borilgan tadqiqotlar deya olmaymiz albatta. Bunday tadqiqotlarda ko’pincha eng
muhim siyosiy voqealar o’z aksini topgan. O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy
hayoti tarixini qisman o’z ichiga olgan asarlardan biri ―O’zbekiston xalqlari
tarixi dir. Bu asar 1950-yilda nashrdan chiqqan bo’lib, uni sovet davrining
‖
mashhur tarixchilari K. B. Trever, A. Yu. Yakubovskiy hamda M. E.
Voronsevlarning hammualifligida yozilgan. Asar ikki qismdan iborat. Uning
birinchi qismi O’zbekiston tarixining qadimgi davridan to XVI asr boshlarigacha
bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Asarning oltinchi bobida O’rta Osiyoining XI-XII
asrlar davri tarixi bayon qilib beriladi 3
. Xususan, Movarounnahrda qoraxoniylar
hukmronligining o’rnatilishi, qoraxoniylar hamda g’aznaviylar o’rtasidagi
munosabatlar, Xorazm va Mahmud G’aznaviy munosabatlari, Xorazmning
1 Садр-ад-дин Али ал-Хусайни. Ахбар ад-даулат ас-селджукиййа (зубдат ат-таварих) фи ахбор ал-умара ва-л
мулук ас-селджукиййа). Издание текста, перевод, введение, примечания и приложения З.М. Буниятова. М.,
1980.
2 З.М. Буниятов. ―Гарс ан-Ни'ма ас-Саби и Камал ад-дин ибн Фувати об истории Караханидов // ППВ1974.
‖
М. 1981.
3 К. Б. Тревер, А. Ю. Якубовский, М. Э. Воронцев. ―История народов Узбекистана . (С древнейших времен
‖
до начала XVI века). Т. Изд. АН УзССР. 1950. С . 267-333
59

Mahmud G’aznaviy tomonidan bosib olinishi, Xorazmshohlar saltanatining
inqirozi kabi masalalar bayon etiladi.

60

III Bob Mustaqil O’zbekistonda va Xorijiy mamlakatlarida O’rta Osiyoning
XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixining o’rganilishi
3.1. Mustaqil O’zbekistonda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti
tarixining o’rganilishi

Vatanimiz istiqlolga erishganidan so’ng tariximizni yangicha yondoshuv
bilan, xolis yoritish ishlariga katta e’tibor berilmoqda. Bugungi kunda yurtimiz
tarixini o’rganishni istagan har qanday tadqiqotchi uchun keng imkoniyatlar eshigi
ochilgan desak xato bo’lmaydi. Hukumatimiz va shaxsan prezidentimiz I. A.
Karimov yurtimiz tarixini chuqur o’rganish zarur ekanligini ta’kidlab muhim
bo’lgan qaror va farmonlar chiqargani bunga dalil bo’la oladi. Prezidentimiz I. A.
Karimov 1998-yilda bir guruh tarixchi olimlar bilan bo’lgan suhbatida yurtimiz
o’tmishini tadqiq etish naqadar muhim ekanligini alohida ta’kidlab o’tgan edi.
Mustaqil O’zbekistonda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi
kam o’rganilgan mavzulardan hisoblanadi. Qilingan ishlarning asosiy qismi
darsliklar, o’quv uslubiy qo’llanmalardan iborat bo’lib umumiy O’zbekiston
tarixining bir davri sifatida berib ketilgan. Ko’pincha o’zidan oldingi
tadqiqotchilarning fikrlari yana takrorladi. Mavzuga oid alohida ilmiy ishlar
barmoq bilan sanarli darajada kam qilingan. Mavzu bo’yicha Sho’rolar davrida
ko’pgina tadqiqotlar amalga oshirilgan edi lekin ularda o’sha davr mafkurasi,
tarixni yoritishda eskicha yondoshuvlar yaqqol namoyon bo’ladi. Bugungi kunda
esa O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini yangicha dunyoqarash
bilan, yangicha uslubiy yondoshuvlar bilan yoritish muhim ahamiyatga egadir.
Mustaqil O’zbekistonda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar o’rganganlardan K.
Sh. Shoniyozov, A. A. Asqarov, B. Ahmedov, A. S. Sagdullaev, A.
Muhammadjonov, R. Murtazaeva kabi tarixchilarni tilga olishimiz mumkin. Lekin
ushbu tarixchilarning ilmiy tadqiqot mavzulari bevosita O’rta Osiyoning XI-XII
asrlar siyosiy hayoti tarixi bo’lmagan.
Mustaqillik yillarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixini o’rgangan
olimlardan Karim Shoniyozovdir. O’zbek xalqining etnik shakllanish jarayoni
61

yoritish K. Shoniyozovning asosiy tadqiqot mavzusi hisoblanadi. Ammo K.
Shoniyozov o’z tadqiqotlarida 1
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi
keng yoritgani alohida diqqatga sazovordir. K. Shoniyozov O’rta Osiyo hududida
XI-XII asrlarda hukmronlik qilgan bir qator davlatlar jumladan, Qoraxoniylar,
G’aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar hamda Qoraxitoylar davlatlari
o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni ko’plab manbalar va adabiyotlar asosida yoritib
bergan. XI asr boshlaridan g’aznaviylar va saljuqiylar o’rtasida boshlangan siyosiy
mojorolarning asl sabablari, bu kurashning oxir-oqibatda qanday yakunlangani,
saljuqiylar siyosiy mavqeining mustahkamlanib Xuroson va Movarounnahr
hududlarini birin-ketin zabt etishlari, shuningdek qoraxoniylarning g’aznaviylar va
saljuqiylar hamda qoraxitoylar bilan bo’lgan munosabatlari, qoraxitoylarning
qanday qilib Movarounnahr hududlarini qaramga aylantirishi masalalarini mohirlik
bilan yoritib bergan.
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi bilan qiziqqan yana bir
tadqiqotchilardan Nosir Muhammaddir. Nosir Muhammad o’zining ―Turon
davlatlari va hukmdorlari‖ 2
deb nomlangan asarida O’rta Osiyo shu jumladan,
O’zbekiston hududida faoliyat yuritgan davlatlar tarixiga to’xtab o’tadi. Nosir
Muhammadning ―Turon davlatlari va hukmdorlari asari mustaqillik yillarida ikki
‖
marta nashrdan chiqdi. So’ngi ikkinchi nashri tuzatish hamda to’ldirishlar bilan
2013 – yilda amalga oshirilgan. Nosir Muhammad asarining bir qismi O’rta Osiyo
hududida XI-XII asrlar faoliyat ko’rsatgan bir – qator davlatlar shu jumladan,
Qoraxoniylar davlati, G’aznaviylar davlati, Saljuqiylar davlati, Xorazmiylar
davlati, Qoraxitoylar davlatlari tarixiga alohida – alohida to’xtaladi. Muallifning
ta’kidlashicha ushbu asarning yozilishiga asosiy turtki bo’lgan bo’lgan hodisa bu
K. E. Bosvortning ―Musulmon sulolalari asari hisoblanadi. Muallif asarni
‖
yozishda K. E. Bosvortning ―Musulmon sulolalari kitobi namunasidan
‖
foydalanadi, ya’ni, asarning strukturaviy tuzilishi K. E. Bosvort kitobidan farq
qilmaydi. Nosir Muhammadning ―Turon davlatlari va hukmdorlari kitobida
‖
1 K. Sh. Shoniyozov. ―Qarluq davlati va qarluqlar . Toshkent. ―Sharq . 1999.; shu muallif, ―O’zbek xalqining
‖ ‖
shakllanish jarayoni . Toshkent. ―Sharq . 2001.
‖ ‖
2 N. Muhammad. ―Turon davlatlari va hukmdorlari . Toshkent. ―Dizayn-press . 2013.
‖ ‖
62

huddi K. E. Bosvortning ―Musulmon sulolalari kitobidagi kabi davlatlar tarixi‖
bayon etilganidan so’ng davlatda hukmronlik qilgan hukmdorlarning xronologik
tarzda shajarasi berib boriladi. Umuman olganda muallifning ushbu asari O’rta
Osiyoning qadimgi davrdan to XX asrgacha bo’lgan davrda mavjud bo’lgan
deyarli barcha davlatlar tarixi shu jumladan, O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy
hayoti tarixiga oid qisqacha ta’rifdan iboratdir. Muallif bu borada XI-XII asrlar
O’rta Osiyo tarixshunosligida katta o’zgarishlarni amalgam oshirgan deya
olmaymiz. Nosir Muhammadning ―Turon davlatlari va hukmdorlari asari
‖
tanqidiy, tahliliy jihatdan ko’rib chiqishni taqozo etadi.
So’ngi vaqtlarda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixi bo’yicha qilingan
muhim ishlardan biri Mahmudov Behzod Hamidovich tomonidan himoya qilingan
nomzodlik dissertatsiyasidir. Dissertatsiya mavzusi ―Qoraxoniylar davlatchilik
tizimining xususiyatlari deb nomlanib akademik A. R. Muhammadjonov ilmiy
‖
rahbarligida O’zbekiston Milliy Universitetida 2010-yilda himoya qilingan. Ushbu
tadqiqot ishi mustaqillik yillarida Qoraxoniylar davlati tarixi bo’yicha qilingan
dastlabki yirik ilmiy tadqiqot ekanligi bilan muhim ahamiyatga egadir. Shuni
alohida ta’kidlashimiz lozimki B. H. Mahmudov o’z tadqiqotida bir-qator yangicha
fikrlarni ilgari surgan. B. H. Mahmudov tadqiqotlari davomida V. V. Bartold, O.
Pritsak, O. Qoraev kabi yirik tarixchilarning ayrim fikrlariga qo’shilmaydi.
Masalan Qoraxoniylar davlatiga asos solgan qabilalarni aniqlash, davlatning
tashkil topish davrini aniqlash va boshqalar. U fikrlari ko’proq K. Sh. Shoniyozov
xulosalariga yaqinroq. B. H. Mahmudov o’zining qator tadqiqotlarida 1
O’rta
Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayotida muhim rol o’ynagan qoraxoniylar
sulolasi tarixi bilan bog’liq bo’lgan muhim xulosalarini berib kelmoqda.
1 B. H. Mahmudov. ―Qoraxoniylar davlatining tashkil topgan sanasi bilan bog’liq muammolar // GulDU
‖
axborotnomasi. – Guliston, 2004. - № 3-4. – B. 72-76.; shu muallif; ―Qoraxoniylar davlati // O’zMil Ensk. – T.
‖
―Davlat ilmiy nashriyoti’.2005. – 11-jild. – 84-85.; shu muallif; ―Qoraxoniylar davlatchilik tarixiga oid ayrim
mulohazalar // GulDU axborotnomasi. –Guliston, 2007. -№ 3-4.- B. 77-80.; shu muallif; ―Tavg’achxon atamasi
‖
xususida // Moziydan sado. – Toshkent, 2008. - № 2. –B. 39-41.; shu muallif; ―Qoraxoniylar davlati boshqaruv
‖
tizimi haqida . // O’zbekistonda Ijtimoiy Fanlar. – Toshkent, 2009. - №1. – B. 67-74.
‖
63

B. H. Mahmudov o’zi tomonidan o’rganilgan mavzuning o’rganilganlik
darajasini to’rt guruhga bo’ladi:
1. XX asrning 20-yillarigacha bo’lgan davrda olib borilgan tadqiqotlar.
2. Sho’rolar hukmronligi davrida olib borilgan tadqiqotlar.
3. Mustaqillik yillarida olib borilgan hamda davom ettirilayotgan
izlanishlar, tadqiqotlar va chop etilgan adabiyotlar.
4. Mavzuga oid xorijda amalgam oshirilgan tadqiqotlar 1
.

1 B. H. Mahmudov. ―Qoraxoniylar davlatchilik tizimining xususiyatlari . Avtoreferat. Tarix fanlari nomzodi ilmiy ‖
darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiyadan. O’z MU. Toshkent. 2010. 4-bet.
64

3.2. Xorijiy mamlakatlarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti
tarixnavisligi
Xorijiy mamlakatlar tarixshunosligida O’rta Osiyo hududida hukmronlik
qilgan XI-XII asr davlatlari tarixiga qiziqish asosan XIX asrning o’rtalaridan
boshlangan. Mazkur davrdan boshlab XI-XII asrlarda O’rta Osiyo hududida
hukmronlik qilgan G’aznaviylar, Qoraxoniylar, Saljuqiylar davlatlari tarixini
o’rganish ishlari boshlab yuborildi. Bu borada dastlabki davrda G’arbiy
Yevropalik tarixchilar yetakchilik qilishdilar. G’arbiy Yevropada sharqshunoslik,
manbashunoslik hamda turkshunoslik fanlarining rivojlana boshlashi ham O’rta
Osiyoda hukmronlik qilgan XI-XII asrlar davlatlari tarixining o’rganilishiga ijobiy
ta’sir ko’rsatdi.
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixida muhim rol o’ynagan
davlatlardan bo’lgan Saljuqiylar davlati tarixiga qiziqish XIX asrning o’rtalaridan
anchagina kuchaydi. Saljuqiylar davlati tarixiga oid dastlabki maxsus tadqiqot
ishlari fransuz tarixchisi Sh. Defremer tomonidan amalga oshirilgan edi. Sh.
Defremer saljuqiylar sulolasining beshinchi sultoni Berkyoriq (1094-1105)
hukmronligi davri haqida tadqiqotlar olib borgan. Sh. Defremer tadqiqotlari
1853yilda Parij shahrida nashr etilgan edi.
XIX asrning oxirlarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi
bilan qiziqqan tadqiqotchilardan biri Stenli Len Pul hisoblanadi. Stenli Len-Pul o’z
davrining mashhur sharqshunos va numezmatigi bo’lib musulmon sharq
mamlakatlarida hukmronlik qilgan ko’plab sulolalar tarixiga alohida e’tibor
qaratgan. Stenli Len-Pul o’z asarida 1
musulmon mamlakatlarida hukmronlik qilgan
deyarli barcha sulolalar tarixini qisqacha bo’lsada xronologik ketma-ketlikda
keltirib o’tadi. Stenli Len-Pul asarida XI-XII asrlarda O’rta Osiyo hududida
hukmronlik qilgan bir-qator sulolalar tarixiga oid munim ma’lumotlar uchraydi.
Jumladan, asar Stenli Len-Pul asarining oltinchi, yettinchi hamda sakkizinchi
boblari XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti haqidagi faktik ma’lumotlarni o’z
1 Стенли Лен-Пуль ―Мусулманские династии: Хронологические и генеологические таблицы с
историческими ввдениями . Перевод с англиского с примечаниями и дополнениями В. В. Бартольда. ‖
Москва. Изд. ―Восточная литература . 2004.
‖
65

ichiga oladi. Biz uchin mihim jihati G’aznaviylar, Qoraxoniylar, Saljuqiylar hamda
Xorazmshohlar davlatlari tarixiga alohida-alohida to’xtalib o’tilganidir. Bu borada
u biq-qator numezmatik va birinchi darajali qo’lyozma manbalardan foydalanadi.
Stenli Len-Pul asari dastlab 1894-yilda nash etilgan edi. Keyinchalik ya’ni
1899yilda esa V. V. Bartold tomonidan ingliz tilidan rus tiliga tarjima qilinib,
o’zgartirish va qo’shimchalar kiritilib chop ettirilgan edi.
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixiga oid tadqiqotlar olib borgan
tadqiqotchilardan biri ingliz tarixchisi A. Lembton edi. A. Lembton o’z
asarlarlarida 1
Saljuqiylar davlati tarixi ijtimoiy-iqtisodiy hayotini, shuningdek
davlat boshqaruvi, qo’shni davlatlar bilan bo’lgan munosabatlarni bayon qilib
beradi. Bundan tashqari A. Lembton saljuqiy hukmdorlaridan Sulton Sanjar davri
tarixiga ham alohida qiziqib ko’rgan, xususan Sulton Sanjar bilan qoraxoniylar,
qoraxitoylar, g’uzlar o’rtasidagi munosabatlar yaxshi yoritib bergan. A. Lembton
o’z tadqiqotlarida birinchi darajali qo’lyozma manbalardan keng foydalangan.
Mashhur fransuz sharqshunosi K. Kaen XX asr o’rtalarida XI-XII asrlarda
Saljuqiylar davlati tarkibiga kirgan hududlarning siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy
hayoti tarixini chuqur o’rgangan. K. Kaenning asosiy e’tibori saljuqiylar davrida
O’rta Osiyo, Eron hamda Old va Kichik Osiyo tarixini o’rganishga qaratilgan edi.
K. Kaen o’z tadqiqotlarida 2
shuningdek Saljuqiylar davlatining harbiy yurishlari,
Saljuqiylar davlatining davlat boshqaruvi, ularning XI-XII asrlarda O’rta Osiyo
hududida olib borgan siyosatiga alohida e’tibor bilan qaragan.
O. Pritsak XX asr o’rtalarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti
tarixiga oid ilmiy tadqiqotlar olib borgan evropalik tarixchi olimlardan
hisoblanadi.
O. Pritsak o’zining tadqiqotlarida Qoraxoniylar davlati tarixini yoritishga asosiy
e’tibor qaratadi. U o’z asarida 3
Qoraxoniylar davlatiga asos solinishi,
qoraxoniylarning Movarounnahrni zabt etishi, qoraxoniylarning g’aznaviylar bilan
1 A. Lembton. The Adminstration of Sanjar’s Empire as Illustrated in the ―Atabat al-Kataba . // BSOAS, London,‖
1957.
2 C. Cahen. ―The historiography of the Saljuqid period. HME. London, 1962.
3 O. Pritsak .―Karachanidi sene streifragen // Oreins. 1950. Vol. 3. - №2.; Shu muallif; Die Karachaniden // Der
Islam. Berlin, 1953.
66

bo’lgan munosabatlari, qoraxoniylarning davlat boshqaruvi kabi masalalarga
to’xtalib o’tgan.
Evropalik tarixshunoslardan yana biri Tamara Rays XX asrninig ikkinchi
yarmida o’z ilmiy tadqiqotlarining bir qismini O’rta Osiyoning XI-XII asrlar
siyosiy hayoti tarixini o’rganishga qaratgan. T. Raysning ―Saljuqiylar Kichik
Osiyoda nomli asarida‖ 1
Saljuqiylar davlatiga asos solinishidan to ularning Kichik
Osiyoni zabt etishlarigacha bo’lgan tarixi bayon etib beriladi. T. Rays asarida
saljuqiylarning O’rta Osiyo hududida olib borgan siyosati haqida muhim
ma’lumotlar bor. Jumladan, somoniylar va g’aznaviylar o’rtasidagi munosabatlar,
g’aznaviylar va saljuqiylar o’rtasidagi munosabatlar, saljuqiylar hamda
qoraxoniylar o’rtasidagi munosabatlar, mashhur Dandanakon jangi haqidagi
malumotlar, saljuqiylar davlat boshqaruvi, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayoti kabi
masalalar ham o’rganilgan. Muallif voqea-hodisalarni ixcham va ravon qilib
yetkazib bera olgan.
Ingliz sharqshunosi K. E. Bosvort XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab
Sharq mamlakatlarida hukmronlik qilgan sulolalar tarixini yoritib bergan.
Manchester Universiteti professori K. E. Bosvort o’zining ―Musulmon sulolalari
‖
asarida XIX asrning oxirlarida Stenli Len-Pul boshlab bergan Sharq mamlakatlari
musulmon sulolalari tarixini xronologik ketma-ketlikda yoritib berish ishini davom
ettiradi. Biz uchun muhim tomoni K. E. Bosvort o’z tadqiqotida 2
O’rta Osiyo
hududida XI-XII asrlarda hukmronlik qilgan turkiy sulolalar tarixini o’rgangan. U
o’rta asrlar sharq qo’lyozma manbalaridan dastlabki tadqiqotlaridan birini
1967yilda ―Islamic Surveys nomi ostida Edinburg universitetida nashr ettiradi.
‖
K. E.
Bosvort o’z tadqiqotlarida numezmatik manbalardan keng foydalangan bu esa
uning ishining qiymatini yanada oshiradi. Chunki ayrim sulolalarning jumladan,
XI-XII asrlarda O’rta Osiyoda hukmronlik qilgan qoraxoniylar sulolasining
hukmdorlar shajarasi juda murakkab masalalardan hisoblanadi K. E. Bosvort
1 T. T. Rice. ―The Seljuks in Asia Manor . London.
‖ 1961.
2 К. Э. Босворт. ―Мусулманские династии . Москва
‖ . Изд . ― Наука . 1971. ‖
67

o’zining kichik va puxta tadqiqoti orqali ushbu masalaga to’xtab o’tadi. Bunday
masalalarni hal etishda numezmatik manbalarning o’rni kattadir.
XX asrning ikkinchi yarmidan Tamara Talbot Rays O’rta Osiyoning XI-XII
asrlar tarixiga qiziqib ko’rgan tarixchilardan hisoblanadi. Tamara Rays o’zining
―Saljuqiylar. Kichik Osiyoni zabt etgan ko’chmanchilar nomli asarida‖
Saljuqiylar davlati tarixi bilan bir qatorda O’rta Osiyo hududida hukmronlik qilgan
G’aznaviylar, Qoraxoniylar, Xorazmshohlar davlatlari tarixiga ham to’xtalib
o’tadi.
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini o’rganish ishlariga
turkiyalik tarixchilar ham salmoqli hissa qo’shishgan. Ularga Erdogan Merkil,
Ozavdin Abdulkerim, Umer Soner Hunkan, M. A. Koymen, I. Kafesoglu, O.
Turan, A. Sevim, H. N. Orkun va boshqalarni qo’shishimiz mumkin.
Ularning ichida Umer Soner Hunkanning so’ngi yillarda chop etilgan ―Turk
xoqonligi deb nomlangan monografik asari
‖ 1
alohida ahamiyatga egadir. Muallif
asarni yozishda shu davr tarixiga daxldor deyarli barcha manba va adabiyotlardan
foydalangan. Mazkur asar Qoraxoniylar davlati tarixiga bag’ishlanib, unda
davlatning tashkil topishidan to uning tanazzuliga qadar bo’lgan davrning
ijtimoiysiyosiy voqealari bayon etib berilgan.
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini Erdogan Merkil yaxshi
yoritib bera olgan. E. Merkil o’z tadqiqotlarida 2
G’aznaviylar hamda Saljuqiylar
davlatlarining o’zaro munosabatlari ko’proq yoritgan. Shuningdek Qoraxoniylar
davlati tarixiga ham to’xtalib o’tadi.
Turkiyalik tarixchilar ayniqsa saljuqiylar mavzusiga katta e’tibor bilan
qaraganlar va tadqiq etganlar. Saljuqiylar davlati tarixini o’rganishga ayniqsa I.
Kafesoglu 3
, M. A. Koymen 4
hamda O. Turan 5
kabi tarixchilar katta hissa
qo’shganlar. Turkiyalik tadqiqotchilar Saljuqiylar davlati siyosiy hayoti, davlat
1 Omer Soner Hunkan. ―Turk hakanligi . Istambul, 2007.
‖
2 E. Mercil. ―Gazneviler Devleti tarihi . Ankara, 2007.; shu muallif: ―Sultan Gazneli Mahmud . Ankara, 1987.
‖ ‖
3 I. Kafesoglu. ―Sultan Melikshah devrinde Buyuk Seljuklu imparatorlugu . Istanbul, 1953.; shu muallif:
‖
Harezmshahlar Devleti tarihi (485-617 / 1092-1229 ). Ankara,1956.
4 М . А . К o у m е n. Buyuk Seljuklu imparatorlugu tarihi . 1. Kuruluj devri. Ank
‖ а ra, 2000.; shu muallif: ―Buyuk
Seljuklu imparatorlugu tarihi. Ш . Alp Arslan ve zamai. Ankara, 2001.; shu muallif: ―Tugrulbey . Ankara, 1986.
‖
5 О . Turan. ―Seljuklular ve islamiyet .
‖ Istanbul, 1998.
68

boshqaruvi muammolari, ijtimoiy-iqtisodiy masalalariga ahamiyat berganlar.
Sobiq Ittifoq davridan so’ng Rossiyada O’rta Osiyo tarixini tadqiq etish ishlari
davom etdi. Bu borada mashhur tarixchi-numezmatik olim Boris Dmitryevich
Kochnyev (1940-2002) ning tadqiqotlari 1
alohida ahamiyatga ega. B. Kochnyev
o’z tadqiqotlarini sovet davrida boshlagan edi va u o’zi boshlagan tadqiqot
ishlarini sovet davridan keyingi davrlarda ya’ni to umrining oxirlarigacha (2002-
yilgacha ) davom ettirdi. B. D. Kochnyev O’rta Osiyoda XI-XII asrlarda
hukmronlik qilgan Qoraxoniylar davlati tarixini numezmatik manbalar asosida
juda yaxshi o’rgangan tarixchilardan hisoblanadi. B. D. Kochnyev o’z ustozi Ye.
A. Davidovich bilan qoraxoniylar davri numezmatikasini puxta tadqiq etdi.
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixini o’rgangan rossiyalik tarixchilardan
yana biri V. M. Zaparojes bo’lib, u asosan Saljuqiylar davlati tarixini o’rgangan.
V. M. Zaparojes o’zining eng so’ngi tadqiqotlaridan birida ya’ni ―Saljuqiylar‖
deb nomlangan asarida 2
Saljuqiylar davlati hukmdorlarining O’rta Osiyoda olib
borgan siyosiy faoliyati haqida ham ma’lumotlar keltiradi. V. M. Zaparojes o’z
asarida
o’g’uz qabilalari tarixidan to Kichik Osiyodagi Saljuqiylar davlatigacha bo’lgan
tarixni bayon etib bergan. Jumladan, saljuqiylarning O’rta Osiyo siyosiy hayotiga
tobora ko’proq aralasha borish jarayonlari, ularning G’aznaviylar davlati bilan
bo’lgan munosabatlari, Saljuqiylar davlatining vujudga kelishi, qudratli davlat
birlashmasiga aylanib qo’shni hududlarni istilo etishlari, saljuqiylarning buyuk
sultonlaridan Alp Arslon ( 1063-1072 ) , sulton Malikshoh ( 1072-1092 ) , sulton
1 Б.Д.Кочнев. Нумизматическая история Караханидского каганата (991-1209 гг.). Часть I. М. «София», 2006.
Караханид Али-тегин в Бухаре// Бухара и мировая культура. Вып. 3. Ч. 1. ТД. Бухара. 1995 г. С. 93-95. shu
muallif: О
содержании серебра в караханидских дирхемах конца X — нач. XII вв. // Проблемы реставрации
культурного наследия народов Средней Азии и технологии древних и средневековых ремесленных
производств. ТД. Самарканд. 1995 г. С. 56-58. shu muallif: Караханидские фельсы Кеша// Согд в системе
культурных связей Центральной Азии.ТД. Самарканд. 1999 г .С. 80-81. shu muallif: Мавераннахр накануне
создания Западного Караханидского каганата (в свете нумизматики) // ИМКУ. Вып. 31. Самарканд. 2000 г.
С. 178-203. yana o’zi; Караханидский каганат// Очерки по истории государственности Узбекистана. Ташкент.
2001 г. С. 65-84. shu muallif: Конечный этап нумизматической истории Караханида Мухаммада б.
Насра// НЦА. Вып V. Ташкент. 2001 г. С. 63-75. . shu muallif: О датировке монет Караханида
КадырТафгачхакана Сулаймана// Культурное наследие Средней Азии. Ташкент.2003 г. С.135-140.
2 В. М. Запорожец. ―Сельджуки . Москва. ―Воениздaт . 2011. C. 295.
‖ ‖
69

Sanjar ( 1118-1157 ) , 1092-1118 yillarda Saljuqiylar davlatining ichki siyosiy
hayoti haqida batafsil tadqiqotlar olib borgan.
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini tadqiq etgan
tarixchilardan yana biri R. Raxmonaliyev hisoblanadai. R. Raxmonaliyevning
mashhur asarlaridan biri ―Turkiylar saltanati. Buyuk sivilizatsiya deb nomlanadi.‖
R. Raxmonaliyev mazkur asarida insoniyat sivilizatsiyasiga ulkan hissa qo’shgan
deyarli barcha turkiy sulolalar tarixini umumiy yoritib bergan. Asarda O’rta O’siyo
hududida hukmronlik qilgan bir qator qudratli turkiy davlatlar tarixi ham alohida
yoritilib o’tilgan. Jumladan, Qoraxoniylar davlati, G’aznaviylar davlati, Saljuqiylar
davlati, Xorazmshohlar davlati tarixi, ushbu davlatlarning XI-XII asrlar O’rta
Osiyo siyosiy hayotida tutgan o’rni, ularning o’zaro munosabatlari qulay va
ixcham tarzda bayon etib berilgan.
Qo’shni respublikalarda ham O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti
tarixiga oid tadqiqot ishlari amalga oshirilib kelinmoqda. Xususan, mustaqil
Tojikiston respublikasida bir-qator tarixchi-olimlar mazkur davr tarixi bo’yicha
nomzodlik yoxud doktorlik dissertatsiyalarini himoya qilgan. Mana shunday
tarixchilardan biri Najotova Nigina Baratovna bo’lib, u o’zining bir-qator
tadqiqotlarida 1
XI-XII asrlarda O’rta Osiyo hududida sodir bo’lgan voqealarni
yoritib bergan. N. B. Najotova 2011-yil Dushanbe shahrida, Tojikiston Milliy
Universitetida ―XI-XII asrlarda G’aznaviylar va Saljuqiylar o’zaro a’loqalari
‖
mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. N. B. Najotova G’aznaviylar
va Saljuqiylar munosabati tarixi yoritilgan tadqiqot ishlarini quyidagi guruhlarga
bo’lgan:
1. Sovet sharqshunoslari V. V. Bartold, A. Yu. Yakubovskiy, A. E.
Bertels, V. Gordlevskiy, S. G. Agajanov, I. P. Petrushevskiy, L. Zaxoder, V. M.
Masson, G. A. Pugachenkova, E. V. Rtveladze, S. P. Tolstov kabilar tomonidan
1 Н. Б. Нажотова. Происхождение Сельджукидов //Известия Академии наук Республики Таджикистан.
Отделение общественных наук. –Душанбе: Дониш, 2009. -№ 1. -С. 36-40.; shu muallif: Политические
взаимоотношения Газневидов и Сельджукидов //Вестник Таджикского национального университета
(научный журнал). -Душанбе: Сино, 2011. -№ 2 (66). -С.136-141.

70

amalga oshirilgan ishlar. Ular orasida muallif ayniqsa V. V. Bartold tadqiqotiga
alohida urg’u beradi.
2. Mahalliy Tojikistonlik tarixchi-olimlarning tadqiqotlari. Muallif
birinchi navbatda B. G’ofurov tadqiqotlarini alohida ta’kidlab o’tadi. Lekin B.
G’ofurov tadqiqotlarida obyektivlikdan birozchekinish holatlarini ko’rish mumkin
bo’lganidan muallif B. G’ofurov ishiga katta baho berganligi dissertasiyaning
ilmiy saviyasini biroz bo’lsada kamaytiradi. Shuningdek, N. Nig’matov, D.
Dovudova , T . Xo ’ janiyozovlarning tadqiqotlarini ham ta ’ kidlab o ’ tadi .
3. Eron va afg’on tadqiqotchilarining ishlari. Ularga S. Nafisiy, G.
Insofpura, A. Parviza, G. Yusufiy, A. Bahromiy, A. Zarrinkuba, A. Sulaymona, M.
Gubara, A.
Pajvoka, G. Jaloliy, X. Xaliliy, A. Kuxzoda, A. Habibiy kabilarning tadqiqotlarini
kiritgan.
4. G’arb mamlakatlari olimlari K. E. Bosvort, E. Braun, R. V. Bulliet, M.
Valdman, A. Laust, E. K. Lembton, A. Mets kabilarning olib borgan tadqiqotlari 1
.
Tojikistonlik tadqiqotchilardan yana biri Ali Mahmudiy A’lamiy ham XI-XII
asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayotini o’rgangan tarixchilardan hisoblanadi. Ali
Mahmudiy A’lamiy 2011-yilda Dushanbe shahrida o’zining ―Eron va
Xurosonning XI-XII asrlardagi o’zaro aloqalari deb nomlangan tarixshunoslik‖
mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi 2
. Qiziq tomoni shundaki Ali
Mahmudiy A’lamiyning ―Eron va Xurosonning XI-XII asrlardagi o’zaro
aloqalari nomli nomzodlik dissertatsiyasi bilan yuqorida ta’kidlab o’tilgan N. B.
‖
Najotovaning
―XI-XII asrlarda G’aznaviylar va Saljuqiylar o’zaro a’loqalari mavzusidagi
‖
nomzodlik dissertatsiyasi umumiy olganda ayni bir-xildagi voqae-hodisalarni o’z
ichiga oladi. Sababi N. B. Najotova dissertatsiyasida ham Ali Mahmudiy
1 Н. Б. Нажотова. ―Газневидо-селджукидские отношения в XI-XII вв . Автореферат. диссертации на
‖
соискание ученой степени кандидата исторических наук. ТАДЖ.Н У. Душанбе. 2011. С. 7-10.
2 А. М. Аъламий. ―Взаимоотношения Ирана и Хорасана в XI-XII вв . Автореферат. диссертации на
‖
соискание ученой степени кандидата исторических наук. Душанбе. 2011.
71

A’lamiyning dissertatsiyasida asosan G’aznaviylar va Saljuqiylar davlatlarining
o’zaro aloqalari yoritib beriladi. Lekin shunday bo’lsada Ali Mahmudiy
A’lamiyning tadqiqotida mavzuni yoritishning o’ziga xos
uslublaridan foydalanilgan.
Tojikistonlik tarixchilardan yana biri S. K. Mullajonov XI asr O’rta Osiyo
siyosiy hayotida muhim rol o’ynagan G’aznaviylar davlati tarixi ustida tadqiqot
ishlarini olib borgan. S. K. Mullajonov G’aznaviylar davlati tarixini
manbashunoslik tadqiqotlari asosida olib bormoqda. U o’z tadqiqotllarida 1

G’aznaviylar davlati tarixiga oid birinchi darajali manbalarni tadqiq etgan.

1
С. К. Муладжонов. ―Тарихи Маъсуди Абул Фазл Байхаки о
государственных традициях таджиков // ‖
Материалы международной научный конференции студентов. Ашхабат.
2001.; shu muallif: ―Тарихи
72

Маъсуди Абулфазла Байхаки как источник по изучению государственного‖
устройство Газнавидов.
(Автореферат. дис. кан.ист. наук). Душанбе.2000.
73

Xulosa

XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixini ilmiy asosda tadqiq etish
ishlarini XIX asrning ikkinchi yarmidan Chor Rossiyasi tarixchilari boshlab berdi.
Bunga Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosati bevosita ta’sir ko’rsatdi.
Rossiya imperiyasi uchun o’zi bosib olmoqchi bo’lgan O’rta Osiyoning tarixini
bilish muhim edi. XIX asrning ikkinchi yarmida rus sharqshunoslik maktabining
vujudga kelishi XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixini ilmiy asosda
o’rganila boshlashida muhim rol o’ynadi.
XIX asrning oxirlari XX asr boshlarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar
siyosiy hayoti tarixini ko’plab manbalar asosida eng ko’p darajada tadqiq etgan
tarixchi V. V. Bartold hisoblanadi. V. V. Bartold O’rta Osiyoning XI-XII asrlar
tarixiga oid bir qator birinchi darajali manbalarni dastlabki bora ilmiy asosda
o’rgangan olimlardan bo’ldi. Bunda V. V. Bartold tarixiy manbalarni o’zaro
taqqoslash, analiz va sintez qilish, manba matnini tanqiday tahlil qilish kabi yangi
tadqiqot usullaridan keng foydalandi. Abulfazl al-Bayhaqiyning ―Tarixi
Mas’udiy , Abu Nasr Muhammad ibn Abduljabbor al-Utbiyning ―Tarixi‖
Yaminiy , Izzuddin Abu-l-Xasan Ali ibn Muhammad Ibn al-Asirning ―Al-Kamil
‖
fi-t-ta’rix kabi birinchi darajali manbalarni aynan V. V. Bartoldgina dastlabki bora
‖
chuqur tahlil asosida tadqiq etgan tarixchidir.
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi Sho’rolar davrida eng
ko’p darajada o’rganilgan. Aytish mumkinki XIX asr ikkinchi yarmi XX asr
boshlarida Chor Rossiyasida qo’lga kiritilgan dastlabki sharqshunoslik,
manbashunoslik hamda tarixshunoislik tadqiqotlari qo’lga kiritgan ilmiy yutuqlar
Sho’rolar davri tarixshunoslari uchun mustahkam poydevor vazifasini bajarib
berdi. Ushbu davrda mavzuga oid maxsus tadqiqotlar olib borilgan. Lekin
masalaning boshqa bir tomoni ham mavjud ya’ni Sho’rolar davri tarixshunosligi
Chor Rossiyasi davri tarixshunosligidan keskin farqlanadi. Sho’rolar davri
tarixshunosligida tarixiy voqea-hodisani materialistik nuqtai-nazardan yoritish
masalasi ustivor ahamiyat kasb etadi. Tarixni sinfiylak qarashlar bilan yozish,
74

tarixiy tadqiqotlar jarayonida markscha-lenincha g’oyalarga sodiq qolish kabi
masalalarga alohida e’tibor bilan qaralgan.
Sho’rolar davrida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixiga oid
tadqiqotlarning eng yaxshilari asosan Sobiq Ittifoq tarkibiga kiruvchi O’rta Osiyo
respublikalari tarixchilari tomonidan olib borildi. Bunga misol qilib biz
turkmanistonlik tarixchi S.G.Agajanov, qirg’izistonlik tarixchi O.Q.Qoraev
kabilarni aytishimiz mumkin. Ushbu tarixchilar O’rta Osiyoning XI-XII asrlar
tarixi bo’yicha maxsus ilmiy tadqiqotlar olib borganlar. Lekin ular O’rta Osiyoning
XI-XII asrlar tarixini o’z davlatlari tarixidan kelib chiqqan holda yoritishga harakat
qilganlar. Masalan, S.G.Agajanov O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixini yoritishda
o’g’uz va turkman qabilalari tarixi, Saljuqiylar davlati tarixiga katta e’tibor
qaratadi. O’g’uz va turkmanlarning O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixida tutgan
o’rnini alohida ko’rsatishga harakat qiladi. O.Q.Qoraev esa Qoraxoniylar davlatiga
katta urg’u beradi. O.Q.Qoraevning asosiy tadqiqot mavzusi ham aynan
Qoraxoniylar davlati tarixi hisoblanadi. O.Q.Qoraevning ayrim fikrlari masalan,
Qoraxoniylar davlatining tashlik topish davri, Qoraxoniylar davlatiga qaysi
qabilalar asos solganligi kabi masalalarga yondoshuvi eng so’ngi tadqiqotlarga
unchalik muvofiq kelmaydi. S.G.Agajanov hamda O.Q.Qoraevlarning olib borgan
tadqiqotlari XX asrning 60-80 yillarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixi
bo’yicha olib borilgan eng samarali tadqiqotlardan hisoblanadi. Har ikkala tarixchi
ham mazkur davr tarixi bo’yicha doktorlik dissertatsiyasini himoya qilishgan.
Ularning ilmiy tadqiqotlari hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan.
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixiga oid Sho’rolar davri tarixshunosligida
numezmatik tadqiqotlarning ham ahamiyati katta. Sho’rolar davrida O’rta
Osiyoning XI-XII asrlar tarixiga oid tadqiqotlar olib borgan bir qator istedodli
numezmatlar yetishib chiqdi. Ye. A. Davidovich, B. D. Kochnyev va M. N.
Fyodorov kabi tadqiqotchilarni mana shunday olimlar qatoriga qo’shamiz.
Ularning har birlari O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixiga oid
maxsus ilmiy tadqiqotlar olib borganlar. Ushbu numezmat olimlarning barchasi
75

Qoraxoniylar davlati numezmatikasiga alohida to’xtab o’tganlar. Ular olib borgan
tadqiqotlar V. V. Bartold ta’kidlaganidek turkiy sulolalar orasida shajara jihatidan
eng murakkabi bo’lgan qoraxoniylar sulolasi hukmdorlari shajarasining anchagina
oydinlashishiga imkon yaratdi. Yuqoridagi tadqiqotchilar nafaqat bevosita
numezmatik tadqiqotlar balki O’rta Osiyo hududida XI-XII asrlarda sodir bo’lgan
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlarni ham tadqiq etganlar.
XX asrning 60-yillarida mavzuga oid eng yirik tadqiqotlarni Turkmaniston
SSRdan S.G.Agajanov olib bordi. S.G.Agajanov O’rta Osiyoning XI-XII asrlar
siyosiy hayoti tarixi bilan bir qatorda ijtimoiy-iqtisodiy hayoti ustida ham batafsil
tadqiqotlar olib borgan dastlabki O’rta Osiyolik tarixchilardan biri edi. Ammo,
S.G.Agajanov asosiy e’tiborni o’g’uz, turkman qabilalari hamda Saljuqiylar
davlati tarixiga qaratadi. Ya’ni, O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixini
Turkmanistonning tarixidan kelib chiqqan holda yoritishga harakat qilgan.
70-yillardan boshlab qirg’izistonlik tarixchi O.Q.Qoraevning O’rta Osiyoning XI-
XII asrlar tarixi bo’yicha qilgan ishlari diqqatga sazovor. O.Q.Qoraev asosiy
e’tiborni Qoraxoniylar davlati tarixiga qaratadi.
Ozarbayjonlik tarixchi Z. M. Bunyodov tadqiqotlarida esa asosiy urg’u Saljuqiylar
hamda Xorazmshohlar masalasiga qaratiladi. Lekin, Z. M. Bunyodov tadqiqotlarni
S.G.Agajanov yoki O.Q.Qoraev olib borgan tadqiqotlarga qaraganda ilmiy
saviyasi biroz kam darajada. Chunki, Z. M. Bunyodov tadqiqotlarida biroz
bo’lsada filologik yondoshuvni ko’rishimiz mumkin.
Mustaqillik yillarida O’zbekistonda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti
tarixiga oid tadqiqotlar juda kam olib borildi va bu muammo hozirgi kungacha
davom etmoqda. O’zbekiston tarixchilari O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixi bilan
bog’liq muammolarga duch kelganlarida ko’p hollarda Sho’rolar davrida amalga
oshirilgan tadqiqot ishlaridan foydalanishmoqda. Ushbu davr tarixini qo’lyozma
manbalar asosida tadqiq etish ishlari deyarli amalga oshirilmayapti. Faqat, so’ngi
vaqtlarda B. H. Mahmudov tomonidan amalga oshirilayotgan tadqiqotlar muhim
ahamiyatga ega. B. H. Mahmudovning
76

Qoraxoniylar davlati bo’yicha yoqlagan nomzodlik dissertatsiyasi mustaqillik
yillarida qilingan eng dastlabki ishlardan bo’ldi.
Xorijiy mamlakatlarda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixiga
qiziqish asosan XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. XIX asrda O’rta
Osiyoning o’rta asrlar tarixi jumladan, XI-XII asrlar tarixi bilan Stenli Len Pul
hisoblanadi. Uning musulmon sulolari tarixiga bag’ishlangan kitobi hatto, Chor
Rossiyasi tarixchilarini ham qiziqtirgan. Stenli Len Pulning musulmon sulolalari
bo’yicha qilgan ishlarini XX asr o’rtalarida K. E. Bosvort davom ettirdi. K. E.
Bosvortning Musulmon sulolalari asari Stenli Len Pul asaridan mazmun va shakl
jihatidan katta farq qilmaydi.
O’rta Osiyo respublikalari orasida so’ngi vaqtlarda mavzuga oid eng ko’p
tadqiqotlarni Tojikistonlik tarixchilar amalga oshirmoqdalar. Ali Mahmudiy
A’lamiy, N. B. Najotova, S. K. Mullajonov kabilarning ilmiy ishlarini misol qilib
olishimiz mumkin. Ammo, ushbu tadqiqotchilarning ishlarini tahliliy jihatdan
ko’rib chiqish lozim. Chunki, Tojikistonda so’ngi vaqtlarda qilinayotgan
tadqiqotlarda tarixni sun’iy tarzda bo’rttirib ko’rsatish holatlari uchrab turibdi.

77

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:

Prezident asarlari:
1. I. A. Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T. Sharq. 1998.
2. I. A. Karimov. Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch. T. 2008.

Hukumat qarorlari
1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 315-son,
27.07.1998yil.
Kitoblar va turkum nashrlar
1. С.Г.Агаджанов. ―Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии в IX-
XIII вв . Ашхабад, Изд. ―ЫЛЫМ , 1969. ‖ ‖
2. С.Г.Агаджанов ―Сельджукиды и Туркмения в XI-XII вв. . Ашхабад,
‖
Изд. ―ЫЛЫМ . 1973.
‖
3. С.Г.Агаджанов ―Восстание огузов 1156 г. и падение
ВосточноСельджукского государства . Ашхабад, 1956.
‖
4. С.Г.Агаджанов ―Основные проблемы истории огузских племен
Средней
Азии . ФИТН. Л., 1967.
‖
5. B. Ahmedov ―O’zbekiston tarixi manbalari T, ―O’qituvchi , 2001
‖ ‖
6. В.В.Бартольд. ―Туркестан в эпоху монгольского нашествия . Соч. т. I.
‖
Изд.
―Восточной литературы , М, 1963.
‖
7. В. В. Бартольд, ―Работы по истории востоковедения . Соч. т. IX. Изд.
‖
―Наука , М, 1977.
‖
8. В.В.Бартольд. ―Общие работы по истории Средней Азии . Соч. т. II. ч.
‖
1. Изд. ―Восточной литературы , М, 1963.
‖
9. В. В. Бартольд. ―Тюрки; Двенадцать лекций по истории турецких
народов Средней Азии . Алматы, Изд. ―Жалын . 1998.
‖ ‖
10. В. В. Бартольд, ―Работы по источниковедению . Соч. т. VIII. Изд.
‖
78

―Наука , М, 1973. ‖
11. К. Э. Босворт. ―Мусулманские династии . Москва. Изд. ―Наука . 1971.
‖ ‖
12. Буниятов З.М. ―Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов .(1097-
‖
1231) . М. 1986.
13. Буниятов З.М.Садр-ад-дин Али ал-Хусайни. Ахбар ад-даулат
асселджукиййа (зубдат ат-таварих) фи ахбор ал-умара ва-л мулук
асселджукиййа). Издание текста, перевод, введение, примечания и
приложения З.М. Буниятова. М., 1980.
14. В. П. Васильев. ―История и древности восточной части Средней Азии
от Х до ХIII века с приложением перевода китайских известий о
Киданях, Джурджитах и Монголао – Татарах .- ТВОРАО, Ч. IV, 1859.
‖
15. В. М. Запорожец. ―Сельджуки . Москва. ―Воениздaт . 2011
‖ ‖
16. Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-тарих. (Перевод с арабского языка,
примечания и коментарии П.Г.Булгакова, дополнения к переводу,
примечаниям и комментариям, ввдение и указатели Ш.С.Камолиддин),
Ташкент-Цюрих, 2005.
17. Караев О.К. ―История Караханидского каганата (X-нач.XIII вв) . –
‖
Ф.,1983.
18. Караев О.К.―Арабские и персидские источники IX-XII вв.о киргизах и
Киргизии . – Ф.,1968.
‖
19. М . А . К o у m е n. Buyuk Seljuklu imparatorlugu tarihi .
‖ 1. Kuruluj devri.
Ankаra,2000.
20. М . А . К o у m е n. ―Buyuk Seljuklu imparatorlugu tarihi. Ш . Alp Arslan ve
zamai. Ankara, 2001.
21. C. Cahen. ―The historiography of the Saljuqid period. HME. London, 1962.
22. C. Cahen. ―Le Malik-nameh et I’histoire des origines Seldjucides .
‖ Oriens,
vol. II. 1949.
23. A. Lembton. ―Landlord and Peasant in Persia .
‖ London, 1953.
24. A. Lembton. ―Islamic Sosiety in Persia. London. 1954.
79

25. С. Лен-Пуль ―Мусулманские династии: Хронологические и
генеологические таблицы с историческими ввдениями . Перевод с‖
англиского с примечаниями и дополнениями В. В. Бартольда. Москва.
Изд.
―Восточная литература . 2004.
‖
26. A . Madraimov , G . Fuzailova . ― Manbashunoslik
‖ T , ― O ’ zbekiston
faylasuflari milliy jamiyati , 2008.
‖
27. E. Mercil. ―Gazneviler Devleti tarihi .
‖ Ankara, 2007.
28. E. Mercil. ―Seljuklularda hukumdarlik alametleri .
‖ Ankara, 2007.
29. E. Mercil. ―Sultan Gazneli Mahmud .
‖ Ankara, 1987.
30. О . Turan. ―Seljuklular ve islamiyet .
‖ Istanbul, 1998.
31. В. Р. Розен. ―Список персидским, турецко-татарским и арабским
рукописям Библиотеки И. СПБ. Университета . Ч. II, арабские
‖
сочинения, - ЗВОРАО, т. III. 1889.
32. В. В. Радлов. ―Опыт словаря тюркских наречей Т. I. Ч. 2. – СПб., 1893.
‖
33. O.Pritsak . Die Karachaniden . Berlin, 1953.
34. T. T. Rice. ―The Seljuks in Asia Manor .
‖ London. 1961.
35. К. Б. Тревер, А. Ю. Якубовский, М. Э. Воронцев. ―История народов
Узбекистана . (С древнейших времен до начала XVI века). Т. Изд. АН
‖
УзССР. 1950
36. K. Sh. Shoniyozov. ―Qarluq davlati va qarluqlar . Toshkent. ―Sharq . 1999.
‖ ‖
37. K. Sh. Shoniyozov. ―O’zbek xalqining shakllanish jarayoni .
‖ Toshkent.
―Sharq . 2001.
‖
38. Omer Soner Hunkan. ―Turk hakanligi .
‖ Istambul, 2007.

Dissertatsiya avtoreferatlari

1. С. К. Муладжонов. ―Тарихи Маъсуди Абулфазла Байхаки как
‖
источник по изучению государственного устройство Газнавидов.
(Автореферат. дис.
80

кан.ист. наук). Душанбе.2000.
2. Н. Б. Нажотова. ―Газневидо-селджукидские отношения в XI-XII вв .‖
Автореферат. диссертации на соискание ученой степени кандидата
исторических наук. ТАДЖ.Н У. Душанбе. 2011.
3. А. М. Аъламий. ―Взаимоотношения Ирана и Хорасана в XI-XII вв .
‖
Автореферат. диссертации на соискание ученой степени кандидата
исторических наук. Душанбе. 2011.
4. B. H. Mahmudov. ―Qoraxoniylar davlatchilik tizimining xususiyatlari .
‖
Avtoreferat. Tarix fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan
dissertatsiyadan. O’zMU. Toshkent. 2010.
5. М.Салихов. ―Префиксальные глаголы в История Бейхаки .
‖
Автореферат, кандидат филологических наук, СП Гос.Унив. Санкт-
Петербург, 1993.

Mavzuga oid ilmiy maqolalar:

1. Давидович Е.А.―Канибадамский клад караханидских монет // С А.
‖
№1.1961..
2. Давидович Е.А.―Клад саганианских монет второй четверти XI в. как
исторический источник // ППВ-1968. М. 1970.
‖
3. Давидович Е.А.―Заметки по нумизматике Средней Азии . Ч.1 //
‖
Материальная культура Таджикистана . Вып. 2. Душанбе. 1971.
‖
4. ―К истории денежного обращения в Средней Азии вXI-XII вв . // ИМКУ.
‖
Вып. 12. Ташкент. С.170-175. 1975.
5. Б.Д.Кочнев.―Заметки по средневековой нумизматике Средней Азии .
‖
Часть1 (Саманиды, Караханиды, Джаниды) // ИМКУ. Вып. 14. Ташкент. С.
120-131. 1978.
6. Б.Д.Кочнев.―Заметки по средневековой нумизматике Средней Азии .
‖
Часть2 (Караханиды) // ИМКУ.Вып. 15. Ташкент. С. 120-138. 1979.
81

7. Б.Д.Кочнев.―Шаш (Чач) и Илак при Караханидах (по нумизматическим‖
данным) // Древняя и средневековая культура Чача. Ташкент. С. 110-166.
1979.
8. Федоров М.Н ―К вопросу об исторических судьбах дихканов при
Караханидах // СА. 1975. №1.
‖
18. Федоров М.Н ―Междоусобная война 1012-1016 гг. в государстве
Караханидов // Страницы истории и материальной культуры
‖
Киргизстана. Фрунзе. 1975.
19. Федоров М.Н ―Новые данные к истории Караханидского государства
последней четверти XI в . // История и археология Средней Азии.
‖
Ашхабад. 1978.
20. Буниятов З.М.―Гарс ан-Ни'ма ас-Саби и Камал ад-дин ибн Фувати об
истории Караханидов // ППВ-1974. М. 1981.
‖
21. Н. Б. Нажотова. Отражение истории Газневидов и Сельджукидов в
произведении «История Мас’уда» //Вестник Таджикского
национального университета (научный журнал). – Душанбе: Сино, 2009.
-№ 3 (51). – С.10-13.
22. Н. Б. Нажотова. Происхождение Сельджукидов //Известия Академии
наук
Республики Таджикистан. Отделение общественных наук. –Душанбе:
Дониш, 2009. -№ 1. -С. 36-40.
23. Н. Б. Нажотова. Политические взаимоотношения Газневидов и
Сельджукидов //Вестник Таджикского национального университета
(научный журнал). -Душанбе: Сино, 2011. -№ 2 (66). -С.136-141.
24. С. К. Муладжонов. ―Абул Фазл Байхаки о государственных
традициях таджиков // Вестник Найионального университета (история
‖
и право),- Душанбе, 2003. №5.
25. С. К. Муладжонов Дивани везират при государстве Газневидов //
Материалы первый научной конференции молодых ученых Таджикистана. –
Душанбе, 1999. 4.1.
82

26. С. К. Муладжонов ―Тарихи Маъсуди Абул Фазл Байхаки о
государственных традициях таджиков // Материалы международной‖
научный конференции студентов. Ашхабат. 2001.;
27. С. К. Муладжонов ―Тарихи Маъсуди Абулфазла Байхаки как
‖
источник по изучению государственного устройство Газнавидов.
(Автореферат. дис. кан.ист. наук). Душанбе.2000.
28. B. H. Mahmudov ―Qoraxoniylar davlatining tashkil topgan sanasi bilan
bog’liq muammolar // GulDU axborotnomasi. – Guliston, 2004. - № 3-4. –
‖
B. 72- 39. B. H. Mahmudov ―Qoraxoniylar davlati // O’zMil Ensk. – T.
‖
―Davlat ilmiy nashriyoti’.2005. – 11-jild. – 84-85.
30. B. H. Mahmudov ―Qoraxoniylar davlatchilik tarixiga oid ayrim
mulohazalar // GulDU axborotnomasi. –Guliston, 2007. -№ 3-4.-
‖ B. 77-80.
31. B. H. Mahmudov ―Tavg’achxon atamasi xususida // Moziydan sado. –
‖
Toshkent, 2008. - № 2. –B. 39-41.
32. B. H. Mahmudov ―Qoraxoniylar davlati boshqaruv tizimi haqida . //
‖
O’zbekistonda Ijtimoiy Fanlar. – Toshkent, 2009. - №1. – B. 67-74.

Internet saytlari
1. www. Wikipedia.org
2. http// www. vostlit. Info/Texts/
3. www.mirknig.com
4. http//dicakademic.ru/
5. http//www.drevlit.ru/texts
6. www.e - bookspdf.org
7. www.textroad.com

83

XI-XII ASRLARDA O’RTA OSIYO SIYOSIY HAYOTI TARIXINING TARIXSHUNOSLIGI

Sotib olish