XI-XV asrlarda Germaniyaning ijtimoiy-siyosiy ahvoli - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	109.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

11 Sotish

XI-XV asrlarda Germaniyaning ijtimoiy-siyosiy ahvoli

Sotib olish

«XI-XV ASRLARDA GERMANIYANING IJTIMOIY-SIYOSIY AHVOLI»
REJA:
KIRISH
1-BOB. GERMAN MILLATINING MUQADDAS RIM IMPERIYaSINING
TAShKIL TOPIShI VA UNDAGI IJTIMOIY-SIYOSIY AHVOL
1.1. Ilk feodal monarxiyasi. «German millatining Muqaddas Rim
imperiyasi» ning tashkil topishi (X-XIII asrlar)
1.2. X-XII asrlarda Germaniyaning davlat tuzumi
1.3. Germaniyada kurfyurstlar oligarxiyasi va tabaqa-vakillik monarxiyasi
davri (XIII-XVI asrlar)da ijtimoiy-si ѐ* siy tuzumda yuz bergan o‘zgarishlar
1.4. XIII-XV asrlarda Germaniyaning si ѐ
* siy tuzumi
1.5. Germaniyada reformatsiya va Prussiya absolyutizmi
2-BOB. GERMANIYa IJTIMOIY-SIYoSIY VA IQTISODIY HAYoTIDA
QONUNChILIK
2.1. O‘rta asrlarda Germaniyadagi qonunchilikning ijtimoiy-si ѐ
* siy va
iqtisodiy ha ѐ
* tga ta’siri
2.2. Germaniyada fuqarolar ha ѐ
* ti va mulkini himoya qilishga oid
qonunchiligining o‘ziga xos xususiyatlari
2.3. O‘rta asrlarda Germaniyadagi umumdavlat, oila, meros, len va shahar
huquqlarining ijtimoiy ha ѐ
* tdagi o‘rni
XULOSA VA TAVSIYALAR
FOYDALANILGAN ADABIYO TLAR RO‘YXATI

KIRISh

Mavzuning dolzarbligi. Tarix o‘tmishning yig‘ilgan, konsentratsiyalashgan
tajribalarini saqlovchi, uni avlodlarga asrab yetkazib keluvchidir. Hozirgi
zamonning har bir yirik masalasi ha ѐ* tning qaysi sohasida bo‘lmasin, jumladan,
davlat va huquqiy qurilish sohasida ham mavjud bo‘lgan tarixiy tajribalarni hisobga
olmasdan, undan unumli foydalanmasdan, chuqur o‘rganmasdan samarali hal
etilishi mumkin emas. O‘tmish voqea-hodisalarini bilmasdan turib, hozirgi
voqelikni to‘g‘ri tushunish, kelajakni ko‘ra bilish mumkin emas. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek, "O‘zlikni anglash tarixni
bilishdan boshlanadi... Tarix saboqlari insonni hush ѐ
* rlikka o‘rgatadi, irodasini
mustahkamlaydi... Inson uchun tarixdan judo bo‘lish – ha ѐ
* tdan judo bo‘lish
demakdir." 1
Tarix fan sifatida jamiyat taraqqi ѐ
* tining ob’ektiv qonunlari haqidagi
bilimlar tizimini o‘zida mujassamlashtiradi, ularni tushunish jamiyatning
kelajakdagi rivojlanishini ko‘ra bilishga imkon yaratadi. Shuning uchun ham
umuminsoniyat tarixi fanining tarkibiy qismi sifatida respublikamiz oliy o‘quv
yurtlarida fanlar sohalari bo‘yicha tarixiy fanlar o‘rganiladi. Oliy o‘quv yurtlarining
tarix bakalavriat yo‘nalishlarida Jahon tarixi fani bosqichma-bosqich Qadimgi davr
tarixi, O‘rta asrlar tarixi, Yangi tarix, Eng yangi tarix qabilida o‘rganiladi. O‘rta
asrlar tarixini o‘rganishda G‘arbiy Yevropa davlatlari tarixida alohida o‘rin
ajratiladi.
Germaniyaning o‘rta asrlardagi tarixiy taraqqi ѐ
* ti o‘ziga xos ravishda
rivojlandi. XIII asrgacha Germaniya davlati G‘arbiy Yevropadagi kuchli
davlatlardan biri edi. Keyinchalik esa ichki hududiy parchalanish natijasida u ancha
zaiflashib qoldi, G‘arbiy Yevropadagi boshqa davlatlar esa, aksincha, kuchli
markazlashgan davlatlarga aylana borishdi.
1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз к
ѐлажак йўқ. – Т.:Шарқ, 1998. 3 б.
2

Ma’lumki, 843 yilda Verden shahrida bo‘lgan taqsimotga muvofiq «Sharqiy
Frank yerlari» - bo‘lg‘usi Germaniya hududi Lyudovik Nemisga o‘tdi. Aslida bu
yerlar bir necha qabilaviy knyazliklarning yerlari edi. Bu vaqtda mamlakatning
milliy birligi to‘g‘risida so‘z ham bo‘lishi mumkin emas edi. Gersogliklar
shimoldan janubga qarab quyidagicha tartibda joylashgan edi: Saksoniya,
Frankoniya, Shvabiya (ilgarigi Allemaniya), Bovariya. Birmuncha keyinroq borib
g‘arbda joylashgan beshinchi bir gersoglik - Lotaringiya Fransiyadan tortib olindi
va Germaniya tarkibiga kiritildi. Shuningdek, qator fransuz, italyan va slavyan
yerlari - Burgundiya, Shimoliy Italiya, Bogemiya, Avstriya va boshqalar ham tez
orada Germaniyaga qo‘shib olindi. Shu tariqa vaqtincha nisbatan yagona
Germaniya qirolligi tashkil topdi. Dastlab bu qirollik «Sharqiy franklar qirolligi»,
X asr o‘rtalarida esa Tevtonlar davlati deb atalgan. Bu davlat keyinroq - XI asrdan
Germaniya deb yuritila boshlandi. 962 yilda Saksoniyaliklar sulolasidan bo‘lgan
Otton I ga Rim papasi imperatorlik tojini kiygizdi. Otton I Rim imperatori deb atala
boshlandi, u hukmronlik qilgan yerlar esa Muqaddas Rim imperiyasi deb atala
boshlandi. Shu tariqa Germaniya imperiyasi ―german millatining Muqaddas Rim
imperiyasi nomi bilan tarixda 1806 yilgacha qoldi. 962-1806 yillar davomida‖
Muqaddas Rim imperiyasida Saksoniyaliklar sulolasidan tashqari Frankoniya
sulolasi, Gogenshtaufenlar sulolasi, Lyuksemburgalr sulolasi, Gabsburglar sulolasi
vakillari hukmronlik qilishdi.
Germaniyaning XI-XV asrlardagi tarixi tarixda nom qoldirgan ―Oltin
Bulla , ―Saksoniya zersalosi , ―Karolina va boshqa hujjatlari u yerda ijtimoiy
‖ ‖ ‖
ha ѐ
* tning tartibga solinganidan dalolat beradi. Chunki bu hujjatlarda nafaqat davlat
tuzumi, soliq turlari aks ettirilgan, balki oila va meros mulki, len huquqlari, shahar
huquqlari kabi qoidalar ham o‘z ifodasini topgan. Ana shu masalalarning barchasi
o‘zbek tilida chop ettirilgan adabi ѐ
* tlarda, O‘rta asrlar tarixi, Jahon tarixidan o‘quv
darsliklari va o‘quv qo‘llanmalarida juda qisqacha tarzda ѐ
* ritilgan.
Shuning uchun o‘rta asrlardagi Germaniya imperiyasining tarixini batafsilroq
ѐ
* ritish va tarix o‘qituvchilariga tavsiya etish dolzarb hisoblanadi.
3

Ishning maqsadi va vazifalari . BMI maqsadi XI-XV asrlarda
Germaniyaning ijtimoiy-si ѐ* siy ha ѐ * tini ѐ * ritib berishdan iborat bo‘lib, bu maqsadda
o‘z oldimizga quyidagi vazifalarni qo‘ydik:
 ilk feodal monarxiyasi davrida Germaniyadagi ijtimoiy-si ѐ
* siy ahvol va
«German millatining Muqaddas Rim imperiyasi» ning tashkil topishini tahlil qilish;
 X-XII asrlarda Germaniyaning davlat tuzumiga tavsif berish;
 Germaniyada kurfyurstlar oligarxiyasi va
 tabaqa-vakillik monarxiyasi davrida ijtimoiy-si
ѐ*siy tuzumda yuz bergan
o‘zgarishlar haqida tushuncha berish;
 XIII-XV asrlarda Germaniyaning si ѐ
* siy tuzumi xususiyatlarini ochib berish;
 Germaniyada reformatsiya va Prussiya absolyutizmining
asosiy
belgilarini ko‘rsatish;
 O‘rta asrlarda Germaniyadagi qonunchilikning ijtimoiy-si
ѐ*siy va iqtisodiy
ha
ѐ*tga ta’sirini tahlil qilish
Ishning ob’ekti bo‘lib Germaniyaning rivojlangan o‘rta asrlardagi ijtimoiy-
si
ѐ*siy ha ѐ*ti, xususan german millatining Muqaddas Rim imperiyasining tashkil
topishi va undagi ijtimoiy-si
ѐ*siy ahvol tanlandi.
Ishning farazi Germaniyaning rivojlangan o‘rta asrlardagi ijtimoiy-si
ѐ*siy
ha
ѐ*tida Muqaddas Rim imperiyasining tashkil topishi kabi jahonshumul ahamiyat
kasb etgan voqea bo‘lib, tarixda nom qoldirgan Otton I, Genrix II, Fridrix I
Barbarossa, Karl IV, Maksimilian I kabi imperatorlar faoliyati bilan bog‘liq.
Ishdagi yangiliklar . Mazkur bitiruv-malakaviy ishimizda Germaniya
tarixidagi ilk feodal monarxiyasi, kurfyurstlar oligarxiyasi va tabaqavakillik
monarxiyasi hukmronliklari davrlarini tahlil etib, bu davrda ijtimoiy-si
ѐ*siy ha ѐ*tda
amalga oshirilgan ishlarni, huquqiy hujjatlarda aks ettirilgan qoidalarni
ѐ*ritib
berishga harakat qildik. Darslik, qo‘llanma, o‘quv – uslubiy majmualar, Internet
4

saytlarida bu davrda Germaniyadagi madaniy haѐ*t haqida materiallar topa
olmaganimiz tufayli, huquqiy hujjatlar va ular asosida amal qilgan qoidalarga
to‘xtalishni joiz deb bildik, chunki bu huquqiy hujjatlarda ijtimoiy ha
ѐ*tning ko‘plab
tomonlari aks ettirilgan, xususan, oila va meros huquqlari, len va shahar huquqlari
o‘z ifodasini topgan bo‘lib, german millatining ijtimoiy ahqoli haqida ma’lumot
beradi.
Ishning amaliy ahamiyati . Bitiruv-malakaviy ishda keltirilgan
ma’lumotlardan maktab Jahon tarixi o‘qituvchilari, tarix fani yo‘nalishi kollej
o‘qituvchilari, shuningdek, oliy o‘quv yurtlari tarix yo‘nalishi o‘qituvchi va
talabalari qo‘shimcha material sifatida, referatlar, kurs ishlari, ma’ruzalar, mustaqil
ishlar tay
ѐ*rlashda foydalanishlari mumkin.
BMI tuzilishi. Mazkur bitiruv malakaviy ish kirish, asosiy qismdagi 2ta bob,
xulosa va tavsiyalar hamda foydalanilgan adabi
ѐ*tlar ro‘yxatidan iborat. Ish
yuzasidan taqdimot tay
ѐ*rlangan.

ADABIYoTLAR TAHLILI
Avvalambor shuni ta’kidlash kerakki, Germaniyaning XI-XV asrlar tarixi oid
o‘zbek tilida
ѐ*zilgan adabi ѐ*tlar deyarli yo‘q. Faqat oliy o‘quv yurtlarida Jahon
tarixining o‘rta asrlar davrini o‘rganish uchun chop etilgan ayrim darslik,
qo‘llanma va majmualar bor xolos. Biroq ularda bu davr tarixi juda qisqa tarzda
ѐ
*ritilgan 1
. Birmuncha kengroq ma’lumotlar Z.Muqimov tomonidan ѐ*zilgan
darslikda keltirilgan. 2
Shuning uchun bitiruv-malakaviy ishni
ѐ*zishda asosan rus
tilidagi adabi
ѐ*tlardan foydalanishga to‘g‘ri keldi. So‘nggi yillarda chop etilgan
adabi
ѐ*tlardan Germaniyaning o‘rta asrlar tarixiga, xususan Muqaddam Rim
imperiyasi tarixiga bag‘ishlangan adabi
ѐ*tlardan nemis tarixchilarining rus tiliga
tarjima qilib chop etilgan ―Muqaddas Rim imperiyasi: shakllanish davri kitobi,
‖
1 Ўрта асрлар тарихидан ўқув-услубий мажмуа. – Гулистон, 2012; Ўрта асрлар тарихи. – Т.:ТДПУ,
2007 ва б. 2
Муқимов З. Ч
ѐт мамлакатлар давлати ва ҳуқуқи тарихи. Қадимги дун ѐ* ҳамда ўрта асрлар
давлати ва ҳуқуқи тарихи. 1 қисм. Ўқув қўлланма..– Самарқанд, СамДУ, 1992.
5

fransuz tarixchisi F.Rappning ―German millatining Muqaddas Rim imperiyasi‖
nomli kitobi, M.V.Ponomarev va boshqalarning ―O‘rta asrlar tarixi darsligi,
‖ 1
batafsilroq ma’lumotlar mavjud. O‘rta asrlar Germaniyasidagi ijtimoiy ahvol,
qonunchilik hujjatlarining yaratilishi va asosiy qoidalari, ularning amal qilishi
―Evropada o‘rta asrlar va yangi davrdagi hokimiyat institutlari va mansablar
‖
nomli kitobda, ―Oltin Bulla nomli kitobda, mualliflar guruhining ―Xorijiy
‖
mamlakatlar davlati va huquqi tarixi darsligida, turli yillarda chop etilgan
‖
xrestomatiyalarda keltirilgan 2
.
Sovet davrida ham chop etilgan adabi
ѐ*tlarda Germaniyaning o‘rta asrlar
tarixiga oid ma’lumotlar mavjud bo‘lib, bular orasida ―O‘rta asrlar tarixi darsligi,
‖
P.N.Galanzaning ―Germaniyaning feodal davlati va huquqi kitobi,
‖
N.F.Kolesniyskiyning ―Muqaddas Rim imperiyasi kitobi ayniqsa diqqatga
‖
sazovordir. 3

Shuningdek, Germaniyaning o‘rta asrlar davri tarixiga oid ma’lumotlar bir
qator Internet saytlarida uchraydi 4
.

1 Бульст-Тил
ѐ М. Л., Йордан К., Фл ѐкѐншт ѐйн Й. Свящ ѐнная Римская имп ѐрия: эпоха становл ѐния /
П
ѐр. с н ѐм. Дробинской К. Л., Н ѐборской Л. Н., под р ѐд. Ермач ѐнко И. О. СПб., 2008; Рапп Ф. Свящ ѐнная
Римская имп
ѐрия г ѐрманской нации / П ѐр. с фр. М. В. Ковальковой. СПб., 2009; Пономар ѐв М.В., Абрамов
А.В., Тырин С.В. ― История ср
ѐдних в ѐков . - М.: Издат ѐльский дом ―Новый уч ѐбник ; Издат ѐльско - ‖ ‖
образоват
ѐльный ц ѐнтр ―В ѐди-принт , 2002. ‖
2 Властны
ѐ институты и должности в Европ ѐ в Ср ѐдни ѐ вѐка и ранн ѐѐ Ново ѐ вр ѐмя / отв. р ѐд. Т. П. Гусарова.
— М.: КДУ, 2011; Золотая булла. СПб, 1993; История государства и права заруб
ѐжных стран.Часть 1.
Уч
ѐбник для вузов/ Под р ѐд. проф. Краш ѐнинниковой Н.А. и проф. Жидкова О.А.-М.:Издат ѐльство
НОРМА, 1996; Хр
ѐстоматия памятников ф ѐодального государства и права стран Европы – М., 1961;
Хр
ѐстоматия по Вс ѐобщ ѐй истории государства и права.Т.1./ Под р ѐд. К.И. Батыра и Е.В. Поликарповой.-
М.:Юристь , 1996.
3 Галанза П. Н. Ф
ѐодально ѐ государство и право Г ѐрмании. — М., 1963; История ср ѐдних в ѐков.
Под р
ѐд. Н.Ф.Кол ѐсницкого. – М.: Просв ѐщѐни ѐ, 1986; Кол ѐсницкий Н. Ф. «Свящ ѐнная Римская имп ѐрия»:
притязания и д
ѐйствит ѐльность. М., 1977
4 www.pandia.ru ; www.wikipedia.org ; http://karnod.ucoz.ru ; www.allbest.ru ; www.library.ru ; www.google.co.uz
6

1-BOB. GERMAN MILLATINING MUQADDAS RIM IMPERIYaSINING
TAShKIL TOPIShI VA UNDAGI IJTIMOIY- SIYOSIY AHVOL

1.1. Ilk feodal monarxiyasi. «German millatining
Muqaddas Rim imperiyasi» ning tashkil topishi (X-XIII asrlar)

Germaniya davlati XI-XII asrlarda nisbatan yagona davlat bo‘lib turgan. XII
asrdan e’tiboran bu yerda ham si ѐ* siy tarqoqlik jara ѐ * ni boshlandi. Biroq bu jara ѐ * n
boshqa mamlakatlardan, jumladan, Fransiyadan farqli o‘laroq, orqaga qaytmas
xarakter kasb etgan. Buning esa qator tarixiy-si ѐ
* siy shart-sharoitlari mavjud edi.
Ularning ichida tashqi si ѐ
* siy omillar muhim o‘rin tutgan. German feodallarining
asosiy yo‘nalishda - sharqda slavyanlar va vengerlarga qarshi, janubda Italiyaga
qarshi olib borgan bosqinchilik yurishlari german gersogliklarining sun’iy (nomiga)
birlashishlariga olib kelgan.
Ma’lumki, Germaniyada X asrlarda xuddi Fransiyadagi singari bir necha
mustaqil davlatlar (viloyatlar) tashkil topib, ular faqat rasmiy jihatdangina qirol
hokimiyatini tan olar edi. Zero, qirollar bu vaqtda hali urug‘doshlik tuzumi
davridan beri odat huquqi asosida saylanib qo‘yilar edi. Faqat Otton I davri (93-
973 yillar)dan boshlab bu tartib o‘zgargan. Otton I otasi Genrix I ning qirol
hokimiyatini mustahkamlash si ѐ
* satini davom ettirdi. U, dastavval boshqa gersoglar
ustidan nazoratni kuchaytirdi, buning uchun nikoh va boshqa qarindoshlik
aloqalaridan foydalandi. Qirol ta’sirini butun mamlakatga ѐ
* yishning ikkinchi bir
usuli yepiskoplik tizimi bo‘ldi. Otton cherkov bilan do‘stona aloqa bog‘ladi. U
yepiskoplarga keng miq ѐ
* sda immunitet huquqlar berdi va ularga juda ko‘plab
yerlar ulashdi. Shu bilan birga, u yepiskoplarni ham o‘zi tayinlardi. Cherkov
yerlaridan keladigan daromadlardan qirol xazinasiga ko‘pdan-ko‘p hissalar
ajratildi. Shunday qilib, Germaniyada cherkov manfaatlari bilan davlat manfaatlari
7

bir-biriga chatishib ketdi. Germaniyaning turli viloyatlaridagi yepiskoplar mahalliy
knyazlarga-gersoglarga e’tibor bermay, bevosita qirolga bo‘ysundilar. Shu bilan bir
vaqtda yepiskoplarning qirolga tobeligi ularning Rim papasiga deyarli bo‘ysunmay
qo‘yishiga olib keldi.
Otton I ham otasi kabi agressiv tashqi si ѐ* sat yuritib, slavyanlar va
vengerlarni o‘z ta’siriga oldi, ularni xristianlashtira boshladi. Lekin u aso-siy
e’tiborni Italiyaga qaratgan edi, chunki Italiya german imperatorlari-ning «dun ѐ
* ga
hokim bo‘lish» rejalarida asosiy o‘rin tutar edi. Otton I dastlab 951 yilda
Italiyaning Paviya shahrini bosib oldi, shimoliy Italiya knyazlaridan bir nechtasini
tor-mor qilib, Provans bilan Italiya qiroli Lotarning beva qolgan xotini qirolicha
Adelgeydaga uylandi. Germaniyaning shimoliy Italiyaga ta’siri va german
qirolining Italiya si ѐ
* sati ham shundan boshlandi.
961 yilda Otton Italiyaga yana yurish qildi. Bu safar Ottonni papa Ioann XII
ning o‘zi ѐ
* rdamga chaqirgan edi, chunki papaga uning vassallari - rim baronlari
xavf sola ѐ
* tgan edi. Karl Buyuk o‘lgandan keyin kuchaygan va IX asrning
o‘rtalarida diniy hokimiyatni dun ѐ
* viy hokimiyatdan ustun turadi 1
degan nazariyani
ko‘tarib chiqqan papalikning o‘zi endi Italiyada feodallashuv jara ѐ
* nining yanada
kuchayishi munosabati bilan qattiq inqirozga uchrab, qirol hokimiyatining
ѐ
* rdamiga muhtoj bo‘lib qolgan edi. Otton I Rim feodallarini bostirib, papani taxtga
o‘tkazdi. Bun-ga minnatdorchilik bildirib papa 962 yilning boshida Ottonga
imperatorlik tojini kiygizdi. Shunday qilib, yangi «imperiya tiklandi». Shu narsa
xarakterliki, ilgari Karl Buyuk bo‘lgani singari, bu safar Otton ham Rim imperatori
deb e’lon qilindi. Yangi imperiyaga «Muqaddas Rim imperiyasi» deb nom berildi.
Shundan keyin german imperatorlari o‘zlarini rim sezarlari (imperatorlari)ning
vorislari deb hisoblay boshladilar. Faqat keyinroq borib, XII asrdagina bu iboraga
1 Бу назариянинг ифодачиси папа Николай I (858-867 йиллар) бўлган эди. – Қаранг: Кол
ѐсницкий Н. Ф.
«Свящ
ѐнная Римская имп ѐрия»: притязания и д ѐйствит ѐльность. М., 1977. С.18

8

ikki so‘z qo‘shilib, «German millatining Muqaddas Rim imperiyasi» 1
deb
ataladigan bo‘ldi va bu nom 1806 yilgacha saqlanib qoldi. «Muqaddas» deb
atalishining asosiy sababi shunda ediki, davlatning tepasida rasman imperator va
papa turgan. Amalda esa butun hokimiyat imperator qo‘lida to‘plangan edi.
German imperatorlari aslida ana shu vaqtdan e’tiboran dun ѐ* ga hukmronlikni
da’vo qila boshlaganlar. Hatto ayrim huquqshunoslar german imperatorlarini
«jahon hukmronlari» deb atab, bunday da’voni nazariy jihatdan asoslashga harakat
qilganlar. Masalan, Boloniya huquq maktabidan Fridrix Barbarossa Germaniyadan
boshqa Yevropa mamlakatlarining qirollari saltanatning bo‘laklarigagina
hukmronlik qilishlari mumkin deb da’vo qilgan. Bu tarixiy an’anadan keyinchalik,
ikkinchi jahon urushi arafasida fashistlar o‘zlarining jahonga hukmron bo‘lish
haqidagi rejalarida foydalandilar.
X-XII asrlarda Germaniya iqtisodiy jihatdan Yevropa mamlakatlari ichida
qoloq davlatlardan biri edi. Bu yerda feodal munosabatlar Fransiyaga nisbatan
ancha kech - XI asrdan rivojlana boshladi. Feodalizmning rivojlanishi turli german
gersogliklarida juda notekis suratda kechdi. Ayni paytda urug‘doshlik tuzumining
qoldiqlari mustahkam saqlanib qoldi. Masalan, Saksoniyada aholi eski qabilachilik
odatlariga qattiq amal qilardi. Germaniyada jamoalarga-markalarga uyushgan erkin
dehqonlar uzoq vaqtgacha o‘z mustaqilliklarini saqlab keldilar.
Krepostnoylashtirish yo‘lidagi urinishlarga dehqonlar katta qo‘zg‘olonlar ko‘tarish
bilan javob berdilar. Shunday katta qo‘zg‘olonlardan biri, masalan, 841-842
yillarda ѐ
* q Saksoniyada bo‘lib, u «Stelling» degan nom bilan mashhur bo‘lgan edi.
Bu qo‘zg‘olon dehqon jamoalarining ittifoq bo‘lib, eski majusiylik bayrog‘i ostida
ish ko‘rgan edi. Bu ittifoq ham kelgindi frank zodogonlariga, ham mahalliy saks
zodogonlariga qarshi qaratilgan edi.
Rim ta’sirini o‘tkazishning, jumladan, xususiy mulkchilikning va yerga
birkitib qo‘yib shaxsiy qaram qilishning yangi shakllarini kiritish Reynning narigi
1 Расмий ҳужжатларда ва
ѐ*зишмаларда г ѐрман имп ѐратори «Рим қироли » д ѐб ҳам аталар эди. Қаранг:
Балакин В. Д. Творцы Свящ
ѐнной Римской имп ѐрии. — М.: Молодая гвардия, 2004. — 356 с.
9

tomonida ancha sekin amalga oshirilmoqda edi. Biroq, XI asrlarga kelib bu yerda
ham feodallashuv jara ѐ* ni ancha muvaffaqiyat qozondi. Marka, ya’ni jamoa
tushkunlikka yuz tutdi. Katta dun ѐ
* viy va cherkov yer egalari tobora ko‘p yerlarni
o‘z qo‘liga ola bordi. Xususiy mulkchilikning rivojlanishi natijasida yer qo‘ldan-
qo‘lga o‘ta boshladi. Dehqonlarning bir qismi o‘z yeridan ajralib, feodal yer
egalariga qaram bo‘lib qoldi. Kommendatsiya, ya’ni o‘zini qudratli qo‘shnisining,
yirik yer egasining homiyligiga topshirishi, immunitet, ya’ni yer egasining davlat
funksiyalarini olib borishi va birinchi navbatda tevarak-atrofdagi aholini sud
qilishi, Reyn bo‘yidagi cherkov yerlarida (asosan Frankoniyada) juda ham avj olib
ketgan prekariylik munosabatlari X-XI asrlarda Reynning narigi tomonida tobora
tez-tez uchraydigan bo‘ldi. Bu jara ѐ
* nlarning hammasi shuni ko‘rsatadiki, yuz-ikki
yuz yil ilgari g‘arbiy Frank davlatida feodal munosabatlar qanday avj olgan bo‘lsa,
Germaniyada ham, garchi kechikib bo‘lsa-da, shunday avj oldi. Germaniyada katta
yer egaligining avj olishida qirol xazinasiga qarashli yerlarning talon-taroj qilinishi
katta rol o‘ynaydi. Karolinglarning keyingi kuchsiz qirollari bu yerlarni o‘z qo‘lida
saqlab qololmadi.
XI-XII asrlarda Germaniyada jamiyatning asosiy tabaqalari shakllangan.
Jamiyat ikkita asosiy tabaqa: harbiy-ritsarlar hamda o‘lpon va soliqlar to‘laydigan
dehqonlarga ajralgan. Germaniyaning ko‘p sonli urushlar olib borishi harbiylar -
ritsarlar tabaqasining jipslashuviga ko‘maklashgan. Ritsarlarning yuqori qismini
turli xil nasliy va xizmatchi aristokratik elementlar tashkil etgan. Ulardan birinchisi
gersoglar qabilaviy knyazlar bo‘lib, yirik yer egalariga aylan-gan edilar. Ikkinchi
turkumdagi yirik yer egalari asosan mansabdor aristokratlar - graflar darajasidagi
shaxslar bo‘lib, ular ma’muriy okruglarda (grafliklarda) muhim dun ѐ
* viy va cherkov
mansablarini o‘z qo‘lida to‘plagan edilar. Shuningdek, qirol mansabdorlari -
fogtlar ham yirik yer egalari bo‘lib, ular cherkov votchinalarida harbiy va sud
funksiyalarini amalga oshirardilar. Germaniya jamiyatining feodallasha borishi
bilan XI-XII asrlar bo‘sag‘asida bu yuqori tabaqalarning jipslashuvi yuz berdi. Ular
endilikda kuchli markaziy hokimiyatdan manfaatdor bo‘lmagan va ajralib
1
0

chiqishga intila ѐ* tgan kuchlarning qudratli ittifoqini tashkil eta bordilar. Ularning
hududiy knyazlar tabaqasiga qo‘shilib ketishi sodir bo‘ldi. Unga yirik cherkov
magnatlari - «cherkovlarning knyazlari» ham kiradi. Ruhoniy va dun ѐ
* viy
knyazlarning maxsus tabaqasi XIII asrning o‘rtasiga kelib batamom rasmiylashdi 1
.
O‘rta va mayda ritsarlar tabaqasi mayda yer egalari - dvoryanlardan va erkin
dehqonlarning yuqori qismidan shakllandi. Germaniyada tabaqalarning tashkil
topishida Genrix I Qushboz (919-936 yillar)ning islohotlari muhim o‘rin tutadi.
Genrix I slavyanlarga va vengerlarga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib borish
maqsadida erkin dehqonlarning yuqori tabaqalaridan, qisman ministrlardan
olinadigan ritsarlar sonini ko‘paytirishga harakat qildi. Uning harbiy islohotiga
ko‘ra, ot minib urusha oladigan har qanday erkin kishi harbiylar (ritsarlar -
chavandozlar) tabaqasiga kiritildi, boshqa kishilar esa o‘lpon to‘laydiganlar
tabaqasiga kiritilgan 2
.
Davlatdagi barcha boshqaruv va harbiy ishlar ritsarlar qo‘lida to‘planib
bordi, XIII asrga kelib ritsarlik ѐ
* piq tabaqaga aylandi va nasldannaslga meros
tariqasida o‘ta boshladi. Ritsarlar o‘zlarining mol-mulki, mansabiga qarab rang
(martaba, daraja)larga bo‘lindi. Masalan, Saksoniya viloyati sharqiy qismining odat
huquqi to‘plami - «Sakson zersalosi»da (XIII asrning 20-yillarida tuzilgan) xuddi
shunday yettita harbiy darajalar (ranglar) ajratib ko‘rsatilgan. Unga ko‘ra, birinchi
darajada qirol (imperator) turgan, ikkinchi darajaga imperatorning vassallari - oliy
martabali ruhoniylar (episkoplar, abbatlar), uchinchi darajaga imperatorning
bevosita dun ѐ
* viy vassallari - knyazlar, graflar, gersoglar, markgraflar, landgraflar,
to‘rtinchi darajaga knyazlarning vassallari, beshinchi darajaga «ozod janoblar» -
graflarning vassallari, oltinchi darajaga «ozod janoblar»ning vassallari va nihoyat,
yettinchi darajaga oltinchi darajadagi ritsarlarning vassallari kirgan (3-modda, 2-
band). 3
Oxirgi darajadagi ritsarlar o‘z vassallariga ega bo‘lmagan. Bu vaqtda
1 http://karnod.ucoz.ru
2 Рапп Ф. Свящ
ѐнная Римская имп ѐрия г ѐрманской нации / П ѐр. с фр. М. В. Ковальковой. — СПб.: Евразия,
2009. С. 121.
1
1

Germaniyada o‘lpon to‘laydiganlar tabaqasini asosan dehqonlar tashkil etib, ular
XIII asrda ikki toifaga: ozod dehqonlar va qaram dehqonlarga bo‘lingan.
«Sakson zersalosi»da ko‘rsatilishicha, «ozod dehqonlar uch turda bo‘lishgan:
sheffen kishilar, chinsh to‘lovchilar va ko‘chmanchilar». Bularning barchasi
dun ѐ* viy sudlarda teng darajada ishtirok etishlari lozim edi. Sheffen kishilar
Franklar davlatidagi skabinlarning avlodlari bo‘lib, qirol buyrug‘i bilan har 18
xaftada graf sudida qatnashishlari shart edi. Chinsh to‘lovchilar hukmdorlar
yerlarini ushlab turib, ma’lum pul majburiyatlari (chinsh) to‘lardilar. Ular ham
ikkiga bo‘lingan: ulardan ba’zilari yerlarni meros qilib qoldirish, sotish huquqlariga
ega bo‘lsa, boshqalari esa bunday huquqlardan foydalana olmaganlar.
Ko‘chmanchilar asosan ijarachi dehqonlar bo‘lib, ular o‘z yerlariga ega
bo‘lmaganlar va yer egalaridan yerlarni vaqtincha ishlab turish uchun ijaraga
olganlar. Qaram
3 Қаранг : Хр
ѐстоматия по Вс ѐобщ ѐй истории государства и права.Т.1./ Под р ѐд. К.И. Батыра и Е.В.
Поликарповой.-М.:Юристь , 1996.-285-с.
1
2

dehqonlarga yarim ozod litlar, batraklar va shaxsan qaram krepostnoy dehqonlar
kirgan.
Germaniyada salb yurishlari boshlanishi bilan Yevropaning boshqa
mamlakatlaridagi singari, feodal krepostnoylik qaramligining zaiflashishi yuz
berdi. Dehqonlarning bir qismi muayyan yillik chinsh to‘lash evaziga shaxsiy
majburiyatlar o‘tashdan tamomila ozod bo‘ldi. Boshqa dehqonlar qaram dehqonlar
bo‘lib qolaverdi, lekin ular o‘taydigan barshchinalar kamaytirildi, eng og‘ir
obroklar («o‘lim» solig‘i va boshqalar) haq to‘lab qutilishga ѐ* ki belgilangan
ma’lum badallarga almashtirildi. Uzoq-uzoq joylarga yurishlar qilish bilan band
bo‘lgan german feodallari, odatda, xo‘jalik bilan o‘zlari shug‘ullanmay,
domenlarini ijaraga (arendaga) berardilar. Domenlarning ko‘pchilik qismi yirik
bo‘laklarga bo‘linib, so‘ng ijaraga berilardi. O‘rta asr Germaniyasida bunday yirik
ijara meer ijarasi deb atalardi, chunki hammadan avval sobiq krepostnoy
oqsoqollar - meerlar ijarachi bo‘lardilar. Shimoliy-G‘arbiy Germaniyada
(Vestfaliyada) eng ko‘p tarqalgan meer ijarasi badavlat, qisman qoloq dehqonlar
tabaqasining tashkil topishiga imkon berdi. Ammo qishloqning boshqa tomonida
kam yerli dehqonlar maydonga kelib, ular boy hamqishloqlari uchun ishlaydigan
batraklarga aylandilar 1
.
XI-XII asrlarda shaharlar rivojlanib, ozod kishilarning maxsus tabaqasi -
shaharliklar paydo bo‘ldi. Ular alohida huquqlardan va avtonomiyadan
foydalanishgan. Masalan, ular soliqlarni jamoa bo‘lib to‘lashgan.
1.2. X-XII asrlarda Germaniyaning davlat tuzumi

X-XII asrlarda Germaniya nisbatan yagona davlat hisoblangan.
Feodalizmning kuchsiz rivojlanishi, tashqi xavf va dastlabki german qirollarining
1 М.: КДУ, 2011. С. 284

Властны
ѐ институты и должности в Европ ѐ в Ср ѐдни ѐ вѐка и ранн ѐѐ Ново ѐ вр ѐмя / отв. р ѐд. Т. П. Гусарова.
—
13

faol markazlashtirish si ѐ* sati natijasida qirol hokimiyati vaqtincha mustahkam
bo‘lib turdi, ilk feodal monarxiyasi tashkil topdi. Dastlab qirol saylab qo‘yilsa ham,
lekin keyinchalik (Otton I davridan) u imperator unvonini qo‘lga kiritdi va butun
oliy hokimiyat tanho uning qo‘lida to‘plandi.
Mamlakatda oliy davlat hokimiyatining markazi qirol saroyi bo‘lgan. Bu
davrda davlat apparati saroy-votchina boshqaruv tizimidan iborat edi. Qirol
saroyida qirolning oila a’zolari, ularning xizmatchilari, ministrlari va erkin
xizmatchilar bo‘lib, ular hukumat apparatini tashkil etardi. Bu xizmatchilar va
qirolning shaxsiy xizmatkorlari o‘rtasida aniq farqlar yo‘q edi. Ularning vazifalari,
funksiyalari qisman qo‘shilib ketgan edi.
Qirol saroyida cherkov va dun ѐ
* viy feodallarning kattagina qismi doimiy
xizmatda turardi. Ularning orasida ayniqsa saroy dasturxonchisi, kamerariy,
marshal, kapellan, saroybon, kansler va boshqalar ajralib turardi. Kansler -
asosiy mansabdor shaxs bo‘lib, u deyarli barcha bosh-qaruv ishlarini yuritgan.
Saroybon (majordom) ham muhim ahamiyatga ega bo‘lib, saroy ishlarini
yuritardi. 1

Mamlakatda xizmatchilar tabaqasi ministrlardan iborat tarkibda bo‘lib,
ularning funksiyalari faqat saroy xizmatlari bilan cheklanmas edi. Madomiki,
davlatda boshqa ijroiya hokimiyat organlari bo‘lmagan ekan, ministrlar hukumat
ishlarini yuritishgan. Asta-sekin ular mansabdorlarni ikkinchi o‘ringa siqib chiqara
borgan.
Mamlakatning si ѐ
* siy ha ѐ * tida feodallarning s’ezdlari juda katta rol
o‘ynagan. Feodallarning s’ezdlarida eng muhim ichki va tashqi si ѐ
* siy masalalar hal
qilinardi. Ular mustaqil organ sifatida ba’zan qirollarni hokimiyatdan
chetlashtirardilar. Ularda qirolning vakolatlari belgilangan, qonunlar chiqarilgan,
papa bilan muzokaralar olib borilgan, oliy davlat mansabdorlari tayinlangan, lenlar
taqdim qilingan va hokazo. Aynan ana shunday feodallarning s’ezdlaridan oqibatda
1 М.: КДУ, 2011. С.286

Властны
ѐ институты и должности в Европ ѐ в Ср ѐдни ѐ вѐка и ранн ѐѐ Ново ѐ вр ѐмя / отв. р ѐд. Т. П. Гусарова.
—
14

reyxstag kelib chiqqan edi. Bunday s’ezdlarda hal qiluvchi kuch eng yirik feodallar
- knyazlar edi.
XI asrning boshida qirol huzurida yirik zadogonlar vakilidan iborat kengash -
goftag (qirollik kengashi) tashkil etilgan. U imperator bilan birgalikda ancha
muhim davlat ishlarini hal qilardi.
Germaniya mahalliy boshqaruvi tizimidagi o‘ziga xos hususiyatlardan biri
shunday ediki, bu yerda uzoq vaqt davomida alohida qabilaviy gersoglar mavjud
bo‘lib turadi. X-XI asrlarda feodal yer egaligining o‘sishi va mamlakat aholisining
etnik jipslashuvi natijasida ilk feodal tashkilotlar tizimi yemirildi. Gersogliklar ѐ* piq
si ѐ
* siy tashkilotlar bo‘lmish hududiy knyazliklarga aylandi. Knyazlar deyarli to‘la
suvere-nitetga ega edi va faqat nomigagina qirolga itoat etardilar. Feodallarning
knyazlarga aylanishi ularning o‘z hududlari doirasida butun yerlarga nisbatan oliy
huquqlarining o‘rnatilishi va immunitet va imti ѐ
* zlarni qo‘lga kiritishi yo‘li bilan
amalga oshirildi 1
.
XI asr oxiriga kelib monarxiyaning saylov tamoyillari tantana qildi. Qirollar
knyazlar tomonidan saylab qo‘yiladigan bo‘ldi. Kimda-kim
1 М.: КДУ, 2011. С.287

Властны
ѐ институты и должности в Европ ѐ в Ср ѐдни ѐ вѐка и ранн ѐѐ Ново ѐ вр ѐмя / отв. р ѐд. Т. П. Гусарова.
—
15

qirolni saylashda ishtirok etmasa, u o‘zini qirol hokimiyatidan mustaqil deb
hisoblagan.
Imperiya qurolli kuchlari ikkiga: imperiya armiyasi va knyazliklar
qo‘shinlari ajralgan. Qirollik (imperatorlik) qo‘shini uning vassallari tomonidan
taqdim qilinadigan jangchilardan iborat edi. Dun ѐ* viy va diniy knyazlar tomonidan
taqdim qilinadigan jangchilar sonini imperator o‘rnatgan. Shu bilan birga harbiy
yurishlarda ishtirok etish shartlari feodal odatlar va feodallar s’ezdlarining qarorlari
bilan ham belgilangan.
Armiya ning oliy bosh qo‘mondoni imperator bo‘lgan. Feodallar,
shuningdek, imperiya shaharlari qirolga harbiy xizmat o‘tash majburiyatiga ega
edilar. Qo‘shinlar feodal egaliklar bo‘yicha joylashtirilgan va feodallar
qo‘mondonligi ostida bo‘lgan. Bu asosan graflar va yuzboshilar orqali amalga
oshirilardi. Og‘ir qurollangan kavaleriya (ritsarlar) armiyada hal qiluvchi
ahamiyatga ega bo‘lgan.
XII asrga qadar mamlakatga tashqaridan hujum bo‘lgan paytlarda dehqonlar
ham armiyaga xalq lashkarlari sifatida chaqirilib turilardi. Biroq, umuman,
Germaniya armiyasi german imperatorlarning «dun ѐ
* ga hokim bo‘lish» rejalarini
amalga oshirishlari uchun xizmat qilgan.
Germaniyaning sud tizimi korolinglar monarxiyasidan meros qilib
olingandi. Imperator oliy sudya hisoblangan. Lekin uning sud hokimiyati qisqarib
borgan. Knyazlik boshqaruvining shakllana borishi bilan imperatorning sud
hokimiyati qisqarib, dun ѐ
* viy va diniy knyazlarning sud hokimiyati kengayib
borgan, sud tizimi tobora murakkablashgan va ko‘p bosqichli xarakter kasb eta
boshlagan. Feodallar dastlab o‘z krepostnoy dehqonlari ustidan sud qilish huquqiga
ega edilar. Endi esa ularning yurisdiksiyasi (sud qilish huquqi) ularga qarashli
yerlarda yashovchi barcha aholiga tarqaldi. Germaniyada «tenglar sudi» tamoyili
asosida harakat qiluvchi tabaqa sudlari: knyazlik, graflik, sheffen sudlari va
boshqalar mavjud edi. Feodallarning sudlari oliy va quyi pog‘onaga bo‘lingan.
Shuningdek, cherkov sudlari ham mavjud edi. Shaharlar ham o‘z yurisdiksiyasiga
1
6

ega bo‘lgan. Feodallarga qaram bo‘lgan shaharlarda sud senorlarning vakillari
qo‘lida edi. Erkinlik xartiyalarini qo‘lga kiritgan shaharlarda esa shahar huquqi
normalari asosida harakat qiluvchi shahar sudlari ayni vaqtda shahar huquqining
yanada rivojlanishiga katta hissa qo‘shganlar. Germaniyada joylarda o‘zini o‘zi sud
qilish va mushtumzo‘rlar sudi keng tarqalgan edi. Vassallar o‘z nizolarini qurol
yo‘li bilan hal qilishlari mumkin edi. 1285 yilda Fridrix II o‘zini o‘zi sud qilishni
faqat sud qaroridan qanoatlanmagan taqdirdagina qonuniy ekanligini o‘rnatdi.

1.3. Germaniyada kurfyurstlar oligarxiyasi va tabaqa-vakillik
monarxiyasi davri (XIII-XVI asrlar)da
ijtimoiy-si ѐA siy tuzumda yuz bergan o‘zgarishlar

XIII-XIV asrlardan Germaniya iqtisodiy yuksala boshladi. Ishlab
chiqaruvchi kuchlar ko‘zga ko‘ri-narli darajada o‘sdi. Ayni zamonda, Germaniyada
shaharlarning rivojlanishi bu asrlarda juda avj oldi. Savdosanoat taraqqiy eta
boshladi. Biroq, mamlakatda tovar xo‘jaligi rivojlana boshlanishiga qaramay,
Germaniya har qalay tarqoq va qoloq feodal mamlakat bo‘lib qolmoqda edi.
Gersogliklarda ham boshqa dun ѐ
* viy va ruhoniy knyazliklar soni ko‘paymoqda edi.
Imperator boshqa yirik feodallar orasida syuzeren, ya’ni oliy senor bo‘lib
qolmoqda edi. Yirik feodallar bu vaqtda uzil-kesil voris hududiy knyazlarga
aylanib bormoqda edi. Mahalliy tovar aloqalarining rivojlanishi ularning mahalliy
hokim sifatidagi rolini kuchaytirardi. Markaziy qirollik-imperatorlik hokimiyati esa
shaharlar bilan zaif bog‘langan edi. Ma’lumki, Fransiya va Angliyada
shaharlarning qirol hokimiyati bilan si ѐ
* siy ittifoqi mavjud bo‘lgan. Germaniyada
esa shaharlarning qirol hokimiyati bilan bunday si ѐ
* siy ittifoqi yuzaga kelmadi.
Germaniya qirollari, jumladan, shaharlarning mahalliy feodallarga qarshi olib
1
7

borgan kurashida shaharlarga biror-bir jiddiy ko‘mak berganlari yo‘q. Qisman
bunga sabab shuki, nemis shaharlari si ѐ* siy sahnaga keyinroq chiqdi. Bir qancha
hollarda ichki savdoga nisbatan tashqi, qisman tranzit savdo-sotiqning ustunligi
ham bu yerda ma’lum rol o‘ynaydi. Biroq Germaniyada qirol hokimiyatining
shaharlar bilan ittifoqining yo‘qligiga asosiy sabab - german imperatorlarining
agressiv tashqi si ѐ
* sat olib borishlari edi. Italiyadagi urushlar, boy italyan
shaharlarining ekspluatatsiya qilinishi, «dun ѐ
* ga hokim bo‘lish» rejalari, Sharqiy
Yevropadagi va Yaqin Sharqdagi bosqinchiliklar - mana bularning hammasi
qirollar - imperatorlarni Germaniyadagi ichki si ѐ
* sat vazifalaridan chetga chalg‘itib,
ularni nemis shaharlari taqdiriga befarq qaraydigan qilib qo‘ygandi. Ayni vaqtda
tugalmas urushlar imperatorlarni yirik va mayda feodallarga (knyazlar va
ritsarlarga) tamomila qaram qilib qo‘ydi. Chunki imperatorning harbiy resurslari
ana shu yirik va mayda feodal-larning o‘z zimmalaridagi vassallik majburiyatlarini
bajarishlariga butkul bog‘liq edi 1
.
Germaniyada krepostnoy huquqning zaiflashishi muvaqqat hodisa bo‘ldi.
XIV asrning ikkinchi yarmidan e’tiboran feodallar reaksiyasi maydonga kela
boshlab, u pomeshchiklarning barshchinani qaytadan tiklash hamda har qanday
natural va pul yig‘imlarini kuchaytirish yo‘lidagi urunishlarda ifodalandi. Ayni
vaqtda feodallar jamoa yerlari (almenda)ni bosib olaverdilar va shu tarzda dehqon
xo‘jaligi resurslariga qattiq putur yetkazdilar.
Elba dar ѐ
* sining sharq tomonidagi kolonizatsiya qilingan slavyan yerlarida
istiqomat qiluvchi nemis dehqonlarining ahvoli ancha qulay edi. Dehqon -
kolonistlarning katta chek yerlariga ega bo‘lishi va mahalliy hududiy knyazlarga
belgilab qo‘yilgan to‘lovlarnigina to‘lashi Elba dar ѐ
* sining bu tomonidagi
dehqonlarga iqtisodiy mustaqillikni va shaxsiy erkinlikni uzoq vaqtgacha saqlab
qolish imkoniyatini berdi. Biroq dehqonlar bilan bir qatorda ularning qo‘shnisi -
1 Бульст-Тил
ѐ М. Л., Йордан К., Фл ѐкѐншт ѐйн Й. Свящ ѐнная Римская имп ѐрия: эпоха становл ѐния / П ѐр. с
н
ѐм. Дробинской К. Л., Н ѐборской Л. Н., под р ѐд. Ермач ѐнко И. О. СПб., 2008. С.43

1
8

pomeshchik (ritsar ѐ* ki dvoryanlik unvonini olgan shuls 1
) yashar va xo‘jalik bilan
shug‘ullanardi. Shuls qishloqqa asta-sekin o‘z ta’sirini kuchaytira bordi.
Pomeshchiklar dehqonlardan soliqlar undirish huquqini knyazlardan sotib
olardilar, kam quvvat dehqonlarning xo‘jalik (ro‘zg‘or) qiyinchiliklaridan
foydalanar va turli yo‘llar bilan o‘z yer-mulklarini ko‘paytirardilar. Dastlabki
paytda 4-6 dehqon gufiga teng keladigan ritsarlik chek yeri XV asrga kelganda
o‘rta hisobda 20 gufgacha edi. Shu tariqa Elba dar ѐ
* sining bu tomonida ham
krepostnoy huquqning avj olishi uchun shart-sharoit yaratildi.
Germaniyada tabaqa-vakillik monarxiyasi davrida joylarda knyazlarning
mavqei juda oshib ketdi va ular imperatordan deyarli mustaqil bo‘lib qoldilar. O‘rta
hol dvoryanlar kamayib ketdi. Ularning bir qismi knyazlarning mavqeigacha
ko‘tarildi, bir qismi xonavayron bo‘ldi, boshqa bir qismi knyazlarga ѐ
* ki
imperatorga feodal qaramlikka tushib qoldi.
O‘q otish qurolining paydo bo‘lishi va harbiy ishlarning takomillashib
borishi natijasida ritsarlar (chavandozlar)ning ilgarigi ahamiyati yo‘qoldi. Feodallar
tabaqasining o‘zgalar uchun bekiqligiga chek qo‘yildi.
Ruhoniylar holatida ham katta o‘zgarishlar ro‘y bergan. Shahar aholisi ancha
tabaqalashib ketdi. Dehqonlarning ahvoli juda ѐ
* monlashdi.
Feodalizmning rivojlanishi jamiyatning tabaqa-sinfiy tuzilishida o‘zgarishlar
yasadi. Yuqori tabaqalar - aristokratlar va quyida turuvchi dvoryanlar o‘rtasida juda
katta farq mavjud edi. Kam sonli dun ѐ
* viy va ruhoniy feodallar - kurfyurstlar
jamiyatning yuqori tabaqasini tashkil etib, o‘z qo‘lida juda katta yer-mulklarni va
boyliklarni ushlab turardi. O‘rta hol dvoryanlar deyarli yo‘qolib ketgandi. XIV
asrdan boshlab quyi dvoryanlarning asosiy qismini ministrlar tashkil etgan. Ular
hukmdorlarning xiz-matchilari sifatida ritsarlikka kirish huquqiga ega edilar. Shu
tariqa ular erkin bo‘lib qolar va dvoryanlik unvonini olardilar. Bu jara ѐ
* n
ritsarlikning rivojlanishiga mos kelgan. Bu vaqtda faqat dvoryanlardan kelib
1 Шулц – Эльба дар
ѐ*сининг бу томонида майда суд ҳуқуқларига эга бўлган қишлоқ оқсоқоли бўлиб,
кўрсатган хизмати бадалига одатда икки ва уч ҳисса ортиқ ч
ѐк ѐр оларди. Қаранг: Ег ѐр О. Вс ѐмирная
история: в 4 томах. — СПб.: Сп
ѐциальная лит ѐратура, 1997. — Т. 2: Ср ѐдни ѐ вѐка. С.151
1
9

chiqqan shaxslar ritsar bo‘lishi mumkin degan qarash batamom rasmiylashdi.
Keyinchalik, kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi bilan ritsarlar o‘z
ahamiyatini yo‘qotgan, ko‘pgina ritsarlar xonavayron bo‘lgan.
Bu davrda nemis shaharlari uch turga: 1) ilgari bevosita qirolning vassallari
bo‘lgan imperiya shaharlari; 2) soliqlar to‘lamaydigan va to‘la o‘zini o‘zi
boshqarish huquqiga ega bo‘lgan shaharlar; 3) knyazliklardagi va statusi knyazlar
tomonidan belgilanadigan shaharlarga bo‘lingan. Shaharlarning aholisi o‘z ijtimoiy
tarkibi bo‘yicha bir xil emasdi. Shahar aholisining yuqori qatlamlari - patritsiatni
savdogarlar va yer egalari tashkil etgan. Ulardan keyingi pog‘onada hunarmandlar
turgan. Eng quyi pog‘onada esa plebeylar ommasi: shogirdlar, mardikorlar, ѐ* llanib
ishlaydigan kishilar bo‘lgan. 1

Qishloq xo‘jaligiga tovar-pul munosabatlarining kirib kelishi natijasida
Germaniyaning ijtimoiy tuzumida muhim o‘zgarishlar ro‘y berdi. Bu avvalo,
dehqonlarning krepostnoy qaramligi kuchsizlanganligida o‘z ifodasini topdi.
Ko‘pgina dehqonlar shaxsiy qaramlikdan ozod bo‘la boshladi. Ancha boyigan
dehqonlar feodallardan yirik yerlarni ijarachiga olish va buning uchun ijara haqini
to‘lash imkoniyatiga ega bo‘lishgan edi. Ijrachilar bunday yerlarning bir qismini
o‘zlarida xususiy xo‘jalik yuritish uchun qoldirgan bo‘lsalar, boshqa qismini
kambag‘al dehqonlarga ijaraga berganlar. Yirik ijarachilar vaqt o‘tishi bilan mayda
pomeshchiklar bo‘lib qolishdi. Shular bilan bir qatorda dehqonlarning bir qismi
erkin emas edi. Ular yer bo‘yicha qaram va shaxsiy qaram dehqonlarga
bo‘lingandi. Yer bo‘yicha qaram dehqonlar yerga biriktirib qo‘yilgan bo‘lib,
yerdan foydalanganliklari uchun qat’iy o‘rnatib qo‘yilgan turli majburiyatlarni
o‘tab turishardi. Shaxsiy qaram dehqonlar zimmasidagi majburiyatlarning miqdori
esa aniq o‘rnatib qo‘yilmagan edi. Bu xo‘jayinlarining o‘zboshimchaligi va
«ishtahasi»ga bog‘liq edi.

1 Ег
ѐр О. Вс ѐмирная история: в 4 томах. — СПб.: Сп ѐциальная лит ѐратура, 1997. — Т. 2: Ср ѐдни ѐ вѐка.
С.152
2
0

1.4. XIII-XV asrlarda Germaniyaning si ѐA siy tuzumi

XIII-XV asrlarda Germaniyaning si ѐ
* siy tuzumi Fransiya va Angliyanikidan
farqli o‘laroq, tarqoqligi va imperator hokimiyatining zaifligi bilan xarakterlanadi.
Bu vaqtda Germaniya si ѐ
* siy jihatdan tarqoq bo‘lib, ko‘pgina mustaqil feadal
knyazliklarga bo‘linib ketgan edi.
Shtaufenlar halokatidan keyin (1268 yilda fransuzlar bu sulolaning so‘nggi
vakili Konradinni asirga olib, uning boshini tanasidan judo qilgan edilar)
Germaniyadagi imperatorlik hokimiyati tamomila orqaga ketdi. Uzoq fursat
davomida (1254-1273 yillarda) Germaniyada haqiqatda butun-lay imperator
bo‘lmadi. Germaniyada markaziy hokimiyatning bo‘lmasligi mamlakat ishlab
chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishini butkul to‘xtatib qo‘ydi. Feodallarning
urushlari mamlakatni xarob qildi.
Shu tariqa bu davrda knyazlarning hokimiyati kuchayib, imperator
hokimiyati zaiflashib ketdi. Mamlakatda si ѐ
* siy tarqoqlik kelib chiqdi.
XIII asr oxirlarida Germaniya amalda yettita eng yirik knyazlar: uchta
ruhoniy knyaz - Mayns, K ѐ
* ln va Trir arxiepiskoplari va to‘rtta dun ѐ * viy knyaz -
Bogemiya qiroli (Chexiya qiroli), Reyn pfaltsgrafi, Saksoniya gersogi va
Brandenburg markgrafi tomonidan idora qilinardi. Ular «Shvab zersalosi»da
aytilganidek, kurfyurstlar (saylovchilar) deb atalib, imperatorni saylab qo‘yardilar.
Kurfyurstlar imperatorni saylash huquqigagina emas, balki uni taxtdan ag‘darib
tashlash huquqiga ham ega edilar. Bu, keyinchalik, 1356 yilgi «Oltin bulla» da ham
yanada mustahkamlandi. «Oltin bulla» kurfyurstlarni o‘z knyazlik mulklarida
tamomila suveren hokimlik huquqlariga egadirlar, deb tan olgan edi.
1356 yilgi ―Oltin bulla – Muqaddas Rim imperiyasining qonunchilik
‖
hujjati bo‘lib, imper Reyxstagi tomonidan qabul qilingan. U ―Oltin bulla deb
‖
nomlangan hujjatlar ichida eng mashhuridir. Lotin tilida tuzilgan ushbu hujjatning
matni Imperator Karl IV Lyuksemburglik tomonidan tasdiqlangan edi. Bullaning
2
1

amal qilishi Muqaddas Rim imperiyasining barbod bo‘lishi bilan nihoyaga yetdi
( 1806 yil ) .
Karl IV, Bogemiyada (hozirgi Chexiya) o‘z hokimiyatini mustahkamlash va
o‘z mulklarini kengaytirish bilan ovora bo‘lib, imperiyaning si ѐ* siy parchalanishini
mustahkamlab, 1356 yilda Oltin bullani chiqaradi. Bullada knyazlarning o‘z
mulklaridagi to‘liq suvereniteti tan olingan edi, feodallar o‘rtasidagi urushlar
qonunlashtirilgan, shaharlar ittifoqlari yana man etilgan edi. Bulla german qirolini
(imperatorini) yettita imperiya kurfyurstlari (Mayns, Trir va K ѐ
* ln arxiepiskoplari,
Chexiya qiroli, Reynlik pfalsgraf, Saksoniya gersogi va Brandenburg markgrafi)
kollegiyasi tomonidan saylanishini tasdiqlab, bu kurfyurstlarning huquqlarini
belgilab bergan. Reyxstagdagi yetakchi rol Mayns arxiepiskopiga berilgan edi.
Bundan tashqari, bulla kurfyurstliklar hududlarining bo‘lib tashlanishini taqiqlab
qo‘ygan. Shuningdek, bu hujjatda kurfyurstlarning o‘z tangalarini zarb etishga
cheklanmagan huquq tasdiqlangan 1

Kurfyurstlar, tez orada imperiya toj-taxtini tassarruf qilish huquqlaridan
batamom foydalandilar. Karl IV ning o‘g‘li imperator Vaslav feodallarga qarshi
kurasha ѐ
* tgan shaharlarga ko‘mak berishga harakat qilganligi uchun knyazlar 1450
yilda uni taxtdan ag‘dardilar 2
. Bu sulolaning ikkinchi imperatori, ya’ni Karl IV
ning boshqa o‘g‘li - Sigzmund (1410-1437 yillar) kurfyuristlar qo‘lida endi
itoatgo‘y qurol bo‘lib qoldi.
«Oltin bulla»da kurfyurstlarning soni, tarkibi o‘rnatilib, har yili kurfyuristlar
s’ezdi chaqirilishi ko‘rsatilgan. Unga yuqoridagi yettita kurfyurstlar kirgan.
Kurfyurstlar o‘z mol-mulklarini, tog‘-kon boyliklariga egalik qilish kabi
huquqlarini o‘zlarida saqlab qoldilar. Kurfyurstlarga keng sudlov huquqi ham
berilib, ular umumimperiya sudida qatnashganlar hamda daxlsizlik huquqidan
foydalanganlar. Kurfyurstlar asta-sekin imperatorni saylashda uning oldiga maxsus
1 Золотая булла. СПб, 1993. С.5.
2 Имп
ѐраторлик тахтидан ағдарилган Вацлав Ч ѐхия қироли бўлиб қолав ѐрди (1419 йилда вафот этди). -
Золотая булла. СПб, 1993. С.117.
2
2

shartlar qo‘ya boshlaganlar. Bu shartlar XVI asrdan boshlab «saylov
kapitulyatsiyasi» 1
degan nom olgan. Bunda imperator kurfyurstlarning shartiga
ko‘nib, ularning talablariga javob beradigan bo‘ldi.
Bu davrda imperatordan tashqari yana ikkita imperiya muassasasi - reyxstag
va imperiya sudi mavjud edi.
Vaqti-vaqti bilan yig‘ilib turadigan imperator reyxstaglarida ham kurfyurstlar
katta rol o‘ynar edilar. German shaharlari (imperiya shaharlari deb ataladigan
shaharlar) ham ana shu imperiya toifa vakillarining s’ezdlarida qatnashardilar.
Ammo ularning ishtiroki to‘liq bo‘lmasdi. Shaharlar vakillarining qaramog‘iga
odatda umumdavlat masalalari topshirilmay, balki shaharlarning o‘zlariga bevosita
taalluqli masalalargina topshirilardi. Yirik feodal-knyazlarga nisbatan mayda
ritsarlarning reyxstaglardagi ta’siri ham juda oz edi. Mayda dvoryanlar va
dehqonlar reyxstagdagi o‘zlarining maxsus vakillariga ega emas edilar.
Shu tariqa reyxstag XIV asrdan doimiy tuziladigan organ bo‘lib qoldi. U
imperiya seymi deb ham yuritilgan va quyidagi uchta kollegiya: kurfyuristlar
kollegiyasi; knyazlar, graflar va ozod hukmdorlar kollegiyasi; shahar vakillari
kollegiyasidan iborat bo‘lgan. Bu kollegiyalar odatda alohida-alohida yig‘ilishardi.
Faqat tantanali va favqulodda hollarda birga-likda majlislar o‘tkazishgan (XVII
asrdan boshlab kollegiya imperiya tabaqalari ѐ* ki chinlari degan nom olgan edi).
Reyxstag odatda imperator tomonidan bir yilda ikki marta, ba’zan esa bir
necha yilda bir marta chaqirilardi. Shuni aytib o‘tish lozimki, XI asrning
boshidanoq kurfyurstlar kollegiyasi reyxstagni o‘z vaqtida (har olti oyda)
chaqirilishini kuzatib turish huquqini qo‘lga kiritib olgan edi. Masalalar kuriyalar
bo‘yicha alohida-alohida muhokama qilinib, so‘ngra barcha kuriyalarning umumiy
yig‘ilishida oxirgi qaror chiqarilardi.
Reyxstagning kompetensiyasi ancha keng bo‘lgan. U knyazlar o‘rtasida
tinchlik o‘rnatish, umumimperiya qurolli kuchlarini tashkil etish, urush va tinchlik,
1 Капитуляция – лотинча capitulatio, capitulo-шартлашаман, к
ѐлишаман д ѐган сўздан олиниб,
таслим бўлиш, тиз чўкиш, т
ѐнгсиз, бир томонлама имти ѐ*зли шартнома, тан б ѐриш, маъноларини англатади.
- Золотая булла. СПб, 1993. С.120 .
2
3

boshqa davlatlar bilan aloqalar o‘rnatish, umumimperiya soliq va majburiyatlarini
belgilash, imperiya va knyazliklar doirasida hududiy o‘zgartishlar qilish, imperiya
hududini o‘zgartirish va boshqa shu kabi masalalarni hal qilgan. Reyxstag qarorlari
imperiya tarkibiga kiruvchi o‘lkalarning idoralari tomonidan ijroga kiritilgan. Shu
sababli reyxstag qarorlarining bajarilishi yetarlicha qattiq bo‘lmagan. Reyxstag
majlislari orasidagi davrda imperator o‘z kengashi a’zolari ishtirokida farmonlar
chiqarishi mumkin edi, lekin ular reyxstag tomonidan tasdiqlangandan so‘ng
kuchga kiritilardi.
Imperator hokimiyati juda kuchsiz edi. Imperator doimiy umumimperiya
mablag‘ va vositalariga ega emasdi. Unda hech qanday real hoki-miyat: na
umumimperiya qo‘shini, na umumimperiya soliqlari, na marka-ziy sud va
ma’muriy apparat bor edi. Ilk feodal qirolliklarda bo‘lganidek, imperator o‘ziga
teng boshqa yirik feodallar o‘rtasida avvalgicha birinchi feodal, qirolni saylash va
yiqitish huquqiga ega bo‘lgan knyazlar konfederatsiyasining boshlig‘i bo‘lib
qolaverdi.
Mamlakat ichida bo‘lib turadigan doimiy nizo va g‘ala ѐ* nlar knyazlar va
imperiya shaharlarini imperator Maksimilian davrida (1493-1519 yillar)
Germaniyada imperator hokimiyatini mustahkamlash chora-larini ko‘rishga majbur
etdi. Xususan, Maksimilian butun Germaniya ustidan markaziy hokimiyatni
kuchaytirmoqchi bo‘ldi. U Germaniyada ham markaziy muassasalar tuzib, hamma
tabaqalarni, shu jumladan yirik feodallarni ham bu muassasalar hokimiyati ostiga
olishga urindi.
1495 yilda Vormusda chaqirilgan reyxstagda uchta muhim qarorlar qabul
qilingan edi. Ularga binoan yerliklar o‘rtasida abadiy tinchlik o‘rnatilgan, ya’ni
xususiy urushlar man etilgan; armiya va ma’muriyatni ushlab turish maqsadida
imperiya ehti ѐ
* jlari uchun soliq joriy qilingan (bu imperiya pfennigi deb atalardi);
reyxskamergerixt - imperiya sudi ta’sis etilgan. Lekin bu qarorlar o‘z maqsadiga
erisha olmagan. Imperatorning doimiy soliq («imperiya puli») joriy qilish va
imperiyaning doimiy armiyasini tuzish yo‘lidagi urinishlari natija bermadi. 1495
2
4

yilda to‘plangan reyxstag umumimperiya sudini tuzish lozim deb topdi. Bu sud
tarkibida knyazlar ko‘pchilikni tashkil qilishi kerak edi. Knyazlar harbiy ishlar
sohasidagi islohotni ham shunday o‘tkazmoqchi bo‘ldilarki, mo‘ljallangan doimiy
umumimperiya qo‘shini islohot natijasida knyaz-larga tobe bo‘lib qolishi kerak edi.
Pul yetishmasligidan Maksimillian Italiyada harbiy harakatlarni boshlab yubora
olmadi, shu tufayli fransuzlarning XV asrning 90-yillari oxiridagi harbiy yurishlari
muvaffaqiyatli bo‘lib chiqdi. 1

Imperator Maksimilian I ning nabirasi Karl V (1519-1555 yillar) ham,
garchand ayni vaqtda bir yo‘la bir necha mamlakat (Ispaniya, Germaniya, Italiya,
Niderlandiya va boshqalarning) qiroli bo‘lsa ham, imperator hokimiyatini
kuchaytira olmagan. Chunki bunday sharoitda Germaniyada markazlashgan si ѐ* siy
hokimiyat o‘rnatish qiyin edi. Karl V ko‘proq jahon davlati tuzish rejasi hamda
Fransiya qiroli Fransisk I ga qarshi kurashish masalasi bilan band bo‘lganligi
tufayli Germaniyaning ichki ishlariga ko‘p e’tibor berolmas edi, shuning uchun u
imperiya hokimiyatining obro‘sini mustahkamlay olmadi, aksincha, imperator-
ligining so‘nggi yillarida o‘z obro‘sini ancha pasaytirib qo‘ydi.
Xullas, bu davrda Germaniyada reyxstag va reyxskamergerixt (imperiya
sudi) kabi umumimperiya organlarining mavjudligi imperiyaning birligini
ta’minlay olmadi. Imperiyaning doimiy armiyasi yo‘q edi.
Ma’lumki, Germaniya ko‘p davlatlardan (knyazliklardan) iborat edi. Har bir
alohida davlatda ham bir qancha tabaqalar (dindorlar, ritsarlar va shaharliklar)
hamda tabaqa-vakillik organlari - landtaglar vujudga kelgan edi. Landtaglar
knyazliklarda knyazlarning hokimiyatini biroz cheklab turgan. Ba’zi knyazliklarda
mazkur tabaqalar majlislariga (lantaglarga) erkin dehqonlarning vakillari ham kirar
edi. Landtaglarda odatda tabaqalar uchta palatani tashkil etganlar, lekin ba’zi
yerlarda palatalar ikkita bo‘lgan - ruhoniylar va dvoryanlar birgalikda majlislar
o‘tkazishgan. Vakillar o‘z saylovchilaridan majburiy mandatlar xarakteriga ega
bo‘lgan yo‘l-yo‘riqlar (instruksiyalar) olishardi. Agar vakillar bunday
1 Гр
ѐ*ссинг З. Максимилиан I / П ѐр. с н ѐм. Е. Б. Каргиной. — М.: АСТ, 2005. С.109
2
5

instruksiyalardan u ѐ* ki bu masalani hal etish uchun ko‘rsatmalar topa olmasalar, u
holda yana o‘z saylovchilariga tegishlicha ko‘rsatmalar olish uchun murojaat
qilardilar 1
.
Landtaglarning kompetensiyasi turli davrlarda turlicha bo‘lgan. Landtag
knyazlikda maxsus sudlarning tashkil etilguniga qadar oliy sud hisoblangan.
Keyinroq, maxsus sudlar tuzilganidan so‘ng landtaglarning yurisdiksiyasi ushbu
sudlarning ixti ѐ
* riga o‘tgan va landtaglar qator knyazliklarda bunday sudlarga
nisbatan appelyatsion instansiya bo‘lib qolgan. Landtag, shuningdek, sudlarning
kompetensiyasiga kirmaydigan masalalarni (masalan, si ѐ
* siy masalalarni) ham hal
qilgan. Landtaglar knyazliklar kengashlari tarkibini tuzishga va yuqori
mansabdorlarni tayinlashga ta’sir ko‘rsatib, davlatni boshqarish ishlariga ham
aralashganlar.
Landtaglarning kompetensiyasiga hukmron sulolalarda uzilish bo‘lib qolgan
hollarda davlat boshlig‘ini saylash, tashqi si ѐ
* sat sohasida ba’zi funksiyalarni
amalga oshirish (masalan, qator german knyazliklarida urush e’lon qilish uchun
landtaglarning roziligi talab qilinardi), ba’zi diniy ishlar, politsiyachilik vazifalari
(tanga-chaqa pullar chiqarishining sifatliligini kuzatib turish, o‘rmonlarni
qo‘riqlash va h.k.), harbiy ishlar kirgan. Soliqlarni ovoz berib tasdiqlash
lantaglarning eng muhim huquqi bo‘lgan. Davlat ehti ѐ
* jlarining o‘sishi va knyazlar
domenlarining kamayishi darajasiga qarab knyazlarning landtaglarga tobora tez-tez
subsidiya 2
so‘rab murojaat qilishlariga to‘g‘ri kelgan. Landtag qo‘shinni ushlab
turish uchun pul mablag‘lari ajratardi. Bu unga armiyani boshqarishda, qal’alar
qurishda va boshqalarda ishtirok etishiga imkoniyat yaratardi.
Shunday qilib, landtaglar ma’lum darajada knyazlarning hokimiyatini
cheklab turgan va o‘z mohiyati bo‘yicha reyxstagga qaraganda ko‘proq tabaqa-

1
Rapp F. Svya щ ennaya Rimskaya imperiya germanskoy natsii / Per. s fr. M. V.
Kovalkovoy. — SPb.: Yevraziya,
2
6

2009. — 227 s 2
Subsidiya – ѐ* rdamga beriladigan pul, mablag‘; pul bilan
beriladigan ѐ
* rdam. pul bilan ta’minlash.
Qarang: Yeger O. Vsemirnaya istoriya: v 4 tomax. — SPb.: Spesialnaya literatura,
1997. — T. 2: Srednie veka. S.154
vakillik organi bo‘lgan. Demak, Germaniyada tabaqa-vakillik monarxiyasi butun
imperiya miq ѐ
* sida emas, alohida knyazliklar doirasida rivojlangan.
Germaniyada shaharlar katta rol o‘ynagan. Shaharni boshqarish uning
huquqiy holati bilan belgilangan. Imperiya shaharlari ancha katta mustaqillikdan
foydalanganlar. Erkin shaharlar imperiya shaharlariga yaqin huquqiy holatga ega
edi. Knyazliklarning shaharlari kam huquqlardan foydalangan. XIII-XIV asrlarda
bir qancha shaharlar si ѐ
* siy erkinliklarni qo‘lga kiritgan va o‘zini o‘zi
boshqaradigan bo‘lgan. Shaharlarda qonun chiqarish hokimiyati shahar
xo‘jaligining alohida tarmoqlari bo‘yicha komissiyalardan iborat tarkibdagi
kengash tomonidan amalga oshirilardi. Ijroiya hokimiyat bir ѐ
* ki bir necha
burgomistrlar boshchiligidagi magistratga tegishli edi. Kengash a’zolari va
burgomistrlar xizmatlari evaziga davlatdan (byudjetdan) maosh olmasdilar. Dastlab
butun shahar boshqaruvi patritsiat 1
qo‘lida to‘plangan. XIV asrda bir qancha
shaharlarda patritsiylarga qarshi hunarmandlarning chiqishlari («sex inqiloblari»)
bo‘lib o‘tgan. Ba’zi shaharlarning g‘olib chiqqan hunarmand-lari shahar tuzumida
u ѐ
* ki bu o‘zgarishni amalga oshirishga erishganlar. Hunarmandlar shahar
kengashlari tarkibiga kirganlar ѐ
* ki ilgarigi kengashning tarkibida maxsus kollegiya
tuzganlar. Ba’zi shaharlarda shahar qurilishi asosiga sex tuzumi qo‘yilgan.
XIV asrning ikkinchi yarmida shaharlarning mayda ritsarlar va knyazlar
tomonidan siqib qo‘yilishiga qarshi kurashish zaruriyatidan shaharlarning ittifoqlari
vujudga kela boshlagan.

1 Патрициат – ўрта асрларда г
ѐрман имп ѐрияси эркин шаҳарларида бадавлат бюрг ѐрлар
аристократиясига мансуб бўлган, шаҳар бошқармасида устунлик ролини ўйновчи кишилар, аслзодалар,
оқсуяклар, зодагонлар. Қаранг: Ег
ѐр О. Вс ѐмирная история: в 4 томах. — СПб.: Сп ѐциальная лит ѐратура,
1997. — Т. 2: Ср
ѐдни ѐ вѐка. С.155

2
7

1.5. Germaniyada reformatsiya va Prussiya absolyutizmi

XIV va XV asrlarda nemis sanoati bir qancha muvaffaqiyatlarga erishdi. Bu
vaqtda sanoatda hali asosan sex tuzumi ustunlik qilardi. Ammo kon sanoatida
ancha chuqur shaxtalar ishga solinishi munosabati bilan manfaktura usuli tobora
kengroq ѐ* yilib bordi. To‘qimachilik sanoatida shahar atrofidagi va qishloq
joylaridagi sexlar bilan bir qatorda korchalon kapitalistcha ishlaydigan xonaki
«tarqoq» mafaktura tizimi rivojlanib bordi. Ba’zi joylarda markazlashgan
mafaktura ham uchrab turardi. XV asrda va XVI asr boshlarida Germaniya xalqaro
savdo-sotiq ishlarida katta rol o‘ynadi. XVI asr boshlarida Germaniyada juda katta
bank-sudxo‘rlik firmalari bor edi; bu firmalarning bir qism mablag‘lari ishlab
chiqarishda (ko‘proq kon sanoatida) band bo‘lsa, bir qismini ular imperatorga va
katta knyazlarga qarzga berardilar.
Umuman, XV asrning oxiri - XVI asrning birinchi yarmi Germaniyaning
iqtisodiy yuksalish davri bo‘ldi. Biroq, bu yerdagi iqtisodiy yuksalish Angliya va
Fransiyaga qaraganda boshqacharoq bo‘lgan. Germaniyaning bironta ham shahari,
masalan, Angliyadagi Londonga o‘xshab, mamlakatning xo‘jalik markaziga
aylanmadi. Germaniya iqtisodiy jihatdan juda notekis taraqqiy qilmoqda edi. Juda
yaxshi taraqqiy qilgan viloyatlar va okruglar bilan bir qatorda mamlakatning
markazida mayda tovar sex tuzumi hukm surardi. Bu yerda juda tor doirada savdo
olib boradigan, chet el savdosida ishtirok etish u ѐ
* qda tursin, hatto Germaniyaning
boshqa ra ѐ
* nlari bilan mol ayirboshlashdan mutlaqo chetda turgan qoloq viloyatlar
ham bor edi. Bu vaqtda Angliya va Fransiyada savdo va sanoatning rivojlanishi
mamlakatning markazlashuviga olib keldi. Germaniyada esa bu jara ѐ
* n alohida
knyazlik doirasida yuz berdi va si ѐ
* siy tarqoqlikning yanada mustahkamlanishiga
sabab bo‘ldi. Germaniya absolyutizmining o‘ziga xos xususiyati ham ana shu bilan
2
8

tavsiflanadi. Germaniyada absolyutizm umumimperiya miq ѐ* sida emas, XVII asrda
har bir german davlatida o‘rnatilgan edi. Bu «knyazlik absolyutizmi» degan nom
olgan.
Germaniyada absolyut monarxiyaning kelib chiqishiga XVI-XVII asrlarda
bo‘lib o‘tgan yirik voqealar: keng antikatolikchilik harakati, 1524-1525 yillardagi
dehqonlar urushi va 1618-1648 yillardagi 30 yillik urush shart-sharoitlar yaratgan
edi. XVI asrning ikkinchi yarmidagi reformatsiya 1
Germaniyani har jihatdan ajratib
tashlash bilan birga yana bir mazhabga asos soldi. Germaniya protestant (shimol)
va katolik (janub) qismlarga bo‘linib ketdi.
Reformatsiya qator ijtimoiy harakatlar bilan birga kechdi. Ularning ichida
ayniqsa 1524-1525 yillardagi dehqonlar urushi muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu
urush natijasida ruhoniylar va dvoryanlarning bir qismi hamda urushda qatnashgan
knyazlik shaharlarining aholisi xonavayron bo‘ldi, o‘z imti ѐ
* zlaridan mahrum etildi
va knyazlarga batamom qaramlikka tushdi. Qo‘zg‘olonchilar oldida ob’ektiv
ravishda ikkita vazifa: feodal ekspluatatsiyani tugatish va mamlakatni si ѐ
* siy
birlashtirish vazifalari turardi. Bu vazifalarning ijobiy hal etilishi Germaniyaning
burjua yo‘lidan rivojlanishiga ѐ
* rdam berishi mumkin edi. Shuning uchun bunda
nemis byurgerlarining mavqei hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi. Lekin byurgerlar
antifeodal urushga rahbarlik qilishga qodir emas edi. Dehqonlarning urushi faqat
knyazlar uchun foyda keltirdi. Shaharlarning kuchsizlanishi, dehqonlar urushi
davomida dvoryanlarning kamayib ketishi va bir qismini knyazlar hokimiyatidan
madad istashga majbur bo‘lishi hisobiga knyazlik hokimiyati kuchayib ketdi.
Knyazlar yangi protestant ruhoniylarni ham o‘zlariga bo‘ysundirdilar.
Diniy shiorlar bilan olib borilgan 1618-1648 yillardagi o‘ttiz yillik urush bir
qator si ѐ
* siy vazifalarni hal qildi. Shimoliy german knyazlari imperator
hokimiyatining kuchayishiga va yagona milliy davlat barpo qilishga qarshi
kurashganlar. Bu kurashda knyazlarning qo‘li baland kelgan, ularning hokimiyati
1 Р
ѐформация – XVI асрда Ғарбий Европада католик ч ѐркови ва папа ҳокимиятига қарши олиб борган диний
шаклдаги ижтимоий си
ѐ*сий ҳаракат. Қаранг: Смирин М.М. Г ѐрмания эпохи Р ѐформации и В ѐликой
Кр
ѐстьянской войны. – М., 1962. С.16
2
9

yanada kuchaygan. Ular imperator hokimiyati-dan deyarli mustaqil bo‘lib
qolganlar. Vestfaliya sulhida Germaniyadagi knyazlarning oliy huquqlari tan
olindi. Ular nafaqat o‘zaro, shuningdek, boshqa xorijiy davlatlar bilan ham
ittifoqlar va shartnomalar tuzish huquqlariga ega bo‘ldilar. Vestfaliya sulhi
Germaniya davlat tuzumidagi partikulyarizmning to‘la tantana qilishiga olib keldi.
Knyazliklar ichida knyazlarning hokimiyati kuchayishda davom etdi.
Shunisi xarakterliki, Germaniyada absolyutizm Angliya va Fransiyadagidan
farq qilib, si ѐ* siy tarqoqlikni mustahkamladi. Shu tariqa Germaniyada
absolyutizmning progressiv roli - ijobiy davri bo‘lmadi. Knyazlik absolyutizmi
mamlakatning iqtisodiy va si ѐ
* siy tarqoqligini mustahkamladi.
XVII-XVIII asrlarda Germaniya imperiyasining davlat tuzumi deyarli
o‘zgarishsiz saqlanib qoldi. Imperator lavozimi bor-yo‘g‘i faxriy unvon bo‘lib
qolgan edi. Knyazlar harbiy majburiyatlardan ozod bo‘lib, imperatorga hech
qanday o‘lponlar to‘lamas edilar.
Vestfaliya sulhidan keyin reyxstag deyarli hech qanday ahamiyatga ega
bo‘lmay qoldi. Imperiya sudi juda kuchsiz bo‘lib qoldi. Knyazlar uning
yurisdiksiyasidan chiqqan edi. German knyazlari o‘z yerlarida imperiyadan
mutlaqo mustaqil bo‘lib qoldilar. Dindorlar ham knyazlar hokimiyati ostiga tushib
qoldilar. Lantaglar deyarli chaqirilmay qo‘ydi.
Shunday qilib, XVII asrda german knyazliklarida absolyutizm o‘rnatilgan va
u o‘zining qator xususiyatlari bilan boshqa G‘arbiy Yevropa davlatlari, jumladan,
Angliya va Fransiyadagi absolut monarxiyalardan farq qilgan. Birinchidan,
Germaniyada absolyutizm tabaqa-vakillik monarxiyasi singari butun imperiya
miq ѐ
* sida emas, alohida knyazliklar doirasi-da vujudga keldi. Ikkinchidan,
Germaniyadagi knyazlik absolyutizmi feodal reaksiyaning to‘la tantana qilishi,
uning burjua harakati ustidan g‘alabasi va kuchsiz nemis burjuaziyasining knyazlar
tomonidan bo‘ysundirilishi ifodasi bo‘ldi. Bu vaqtda boshqa mamlakatlarda
absolyutizmning o‘rnatilishi dvoryanlar va burjaziyaning kuchlari vaqtincha
barobar bo‘lib turishi natijasi bo‘lgan edi.
3
0

Ko‘pdan-ko‘p german davlatlari orasida ulardan ikkita eng yirigi - Prussiya
va Avstriya XVII-XVIII asrlarda ѐ* q Yevropa tarixida ancha katta rol o‘ynadi.
XVIII asrga kelganda german davlatlari orasida eng kuchaygani
Brandenburg markgrafligi edi. U 1701 yilda Prussiya qirolligiga aylandi. Shu yili
Brandenburg kurfyuristi Fridrix III (1688-1713 yillar) imperiyaning xalqaro
munosabatlardagi qiyinchiliklaridan foydalanib, Ispaniya merosi uchun olib
borilgan urushda o‘zining ishtirok etishi evaziga dastlabki shartlardan biri sifatida
Prussiya qiroli unvonini olgan edi. Brandenburg - Prussiya davlati slavyan yerlarini
bosib olish yo‘li bilan hamda boshqa nemis knyazliklari hisobiga o‘sib bordi, uning
si ѐ
* siy sohadagi yutuqlari esa imperator hokimiyatining zaiflashuvi bilan bevosita
bog‘langan edi.
Prussiya monarxiyasi XVIII asrda batamom pruss yunkerlarining harbiy-
politsiya davlatiga, dvoryan-krepostniklarning, pruss yunkerlarining sinfiy
manfaatlariga xizmat qiladigan monarxiya - harbiy despotiyaga aylandi. Aynan shu
vaqtdan boshlab «yunkerlar» degan so‘z feodalkrepostniklik tuzumida burjuaziya
talablariga ѐ
* n berish tomon islohotlar o‘tkazish yo‘lidagi har qanday urinishlarga
qarshi o‘zining feodal huquqlari va imti ѐ
* zlariga mahkam ѐ * pishib olgan eng
reaksion dvoryanlar degan tushunchaning sinonimi bo‘lib qolgan edi.
Prussiya XVIII asrdan absolut monarxiya shaklidagi davlatga aylandi.
Absolut monarxiya kuchli boshqaruv apparatini, ko‘p sonli byurokratiya va
armiyani vujudga keltirdi. Prussiyada boshqaruvning politsiya-mirshablik tizimi
joriy qilindi. Bu yerda fuqarolarning har qanday shaxsiy huquqlari to‘la inkor
etilardi. Pruss qirollari, ayniqsa, Fridrix II (1740-1786 yillar) o‘z davlat tuzumini
«ma’rifatli absolyutizm» niqobi bilan pardalashga harakat qildi 1
.
Prussiya monarxiyasining ichki si ѐ
* sati deyarli armiya to‘g‘risida g‘amxo‘rlik
qilishdangina iborat bo‘ldi. Byurokratik idora apparati shu armiyaning zarur bir
qo‘shimchasi bo‘lib, bu apparat faoliyati to‘g‘ri yo‘l-ga qo‘yilmasa, soliqlarning
muntazam suratda kelib tushishini ta’minlab bo‘lmas edi. Nemis tarixchilaridan
1 Х
ѐ*фѐр, М. Имп ѐратор Г ѐнрих II. — М.: Транзиткнига, 2006. C.121
3
1

birining bergan bahosiga qaraganda, Prussiya amaldorlari aksizlar undirish, ya’ni
shaharliklardan harbiy soliq yig‘ish jara ѐ* nida o‘sib yetishdi. Byurokratik apparatni
aqlli va itoatgo‘y ijrochilar bilan to‘ldirish vaqtida Fridrix-Vilgelm I indigenat deb
atalgan qoida bilan, ya’ni mahalliy dvoryanlarning provinsiyalardagi lavozimini
egallashga bo‘lgan favqulodda huquqi bilan hisoblashib o‘tirmadi. Aksincha, bunga
qarama-qarshi tizim qoida bo‘lib qoldi, ya’ni ayrim provinsiya-lardagi amaldorlar
davlatning boshqa viloyatlaridagi dvoryanlardan, ba’zan esa byurgerlardan ham
olinadigan bo‘ldi. Saroyda va yuqori idoralar tepasida odatda dvoryanlardan
bo‘lgan ofitserlar turar edi.
Prussiyada markazlashtirilgan boshqaruv tashkil etilgan edi. Davlat tepasida
qirol turardi. U imperiyaning kurfyuristlar kollegiyasi tarkibiga kirardi. Fridrix-
Vilgelm, hatto «buyuk kurfyurist» degan nom olgan edi, u kuchli harbiy-
byurokratik monarxiyaning asoschisi hisoblandi.
Qirol huzurida Yashirin kengash mavjud bo‘lib, u davlat boshqaruvining
oliy organi edi. Biroq, keyinchalik, Yashirin kengash uchta mustaqil: tashqi ishlar,
adliya va ichki ishlar departamentlariga bo‘linib ketganidan so‘ng oliy davlat
boshqaruv organi bo‘lmay qoldi. Markaziy boshqarma 1723 yildan boshlab
«moliya, qo‘shin va yer-mulklar oliy bosh boshqarmasi» shaklida tashkil qilingan
bo‘lib, bevosita qirolga bo‘ysundirilgan edi. Prussiyada ichki ishlar departamenti
ana shunday nomlanar edi. Unga alohida provinsiyalardagi harbiy ishlarni va
domen xo‘jaligini yuritishni kuzatib turuvchi harbiy ishlar va domen palatalari
bo‘ysundirilgandi. Mamlakatdagi keng tarmoqli politsiya apparati ham ana shu
departament qaramog‘ida edi. Politsiyaning o‘zboshimchaligi shunchalik darajada
avj olgan ediki, qirolning buyrug‘i bilan hatto Berlin ko‘chalarida a ѐ
* llarni, agar
ularning ko‘ylagi chet eldan keltirilgan gazlamadan tikilgan bo‘lsa, yechintirardilar.
Qirolning shaxsan o‘zi har qanday fuqaroni, agar u bekorchi, daydib yurgan bo‘lsa,
kaltak bilan savalay berar edi. Fuqarolar faqat qirol omborxonalaridan kofe sotib
olishga (albatta ancha yuqori narxlarda) majbur etilgandi. Ana shunday ishlar bilan
shug‘ullanuvchi maxsus amaldorlar mavjud edi.
3
2

Armiya va mansabdorlar qirol hokimiyatining tayanchi hisoblanardi. Pruss
ma’muriyati mansabdorlari «nemischa sodiqlik» an`analari ruhida tarbiyalangan
edilar. Mansabdorlarning xizmatga o‘tishi martabalar haqidagi jadval bilan tartibga
solinardi. Xizmat mansabini suiste`mol qilish, tartibga rioya etmaslik va buyruqni
bajarmaslik qattiq jazolanardi. Mansabdorlik apparati aniq, uyushqoqlik bilan
harakat qilardi. Uning boshqa nemis davlatlari uchun namunali hisoblangani ham
bejiz emas edi.
Prussiyada mahalliy boshqaruv to‘liq markaziy hokimiyatga
bo‘ysundirilgan edi, viloyatlarda lantaglar saqlanib qolgandi, lekin ular qirol
mansabdorlari - landatlar nazorati ostiga olingandi. Landatlar - zemstvo kengashlari
dvoryanlar yig‘inlarida tavsiya qilingan nomzodlar orasidan qirol tomonidan
tayinlanadigan dvoryanlardan iborat tarkibda edi.
Landatlarning a’zolari dvoryanlarning majlislariga raislik qilardilar.
Landatlar dvoryanlar komitetlari bilan birgalikda o‘z tabaqa ishlarini yuritardilar,
ya’ni ular toifaviy muassasa bo‘lishgan. Shu bilan birga landatlar zimmasiga
umumdavlat funksiyalari ham yuklatilgan edi: ular markaziy hokimiyat organlari
hisoblanganlar va soliqlar undirish, politsiyaga boshchilik qilish, rekrut yig‘imlarini
uyushtirish ishlari bilan shug‘ullanganlar. Shaharlarni boshqarish ishlari shahar
kengashlari (magistratlar)ning a’zolari tomonidan amalga oshirilgan. Yer egalariga
votchina politsiyasi va sud ishlarini yuritish, shuningdek, cherkov va maktablar
ustidan homiylik qilish huquqlari tegishli edi. Erkin dehqonlarning jamoalarida
boshqaruvni oqsoqollar amalga oshirardi. Oqsoqollar ba’zan qishloq aholisining
umumiy yig‘inida saylangan, ko‘pincha mulkiy senz asosida ѐ* ki meros tariqasida
o‘z mansabini egallagan 1
.
Prussiyada sud mahkamasiga juda kam e’tibor berildi. Qirolning so‘zlariga
qaraganda, dvoryan arzandalaridan armiyaga ham, soliqlar yig‘ishga ham
yaramaydigan «kaltafahm mal’unlar» shu mahkamaga yuborilar edi. Fridrix-
1 Котова Е.В. Династия Габсбургов. – Новая и нов
ѐйшая история, 1991,
№ 4. С.25 2
Тал
ѐр – эски н ѐмис кумуш тангаси.
3
3

Vilgelm I ning o‘zi sud idoralarida «bilimdonlik o‘rniga kaltak» ishlatish uchun
ko‘p mehnat sarf qildi, chunki bu tadbir pomeshchiklarning krepostnoylar ustidan
hukmronligini mustahkamlashga ѐ* rdam berar edi.
Prussiya armiyasi o‘sha vaqtda Yevropadagi eng ko‘p sonli va intizomli
edi. Fridrix II (1740-1786 yillar) davrida Prussiya armiyasi (186 ming soldat)
Yevropada birinchi o‘rinni olishga da’vo qildi, bu armiyani boqish uchun 13
million taler 2
, ya’ni butun davlat daromadlaridan uchdan ikki qismi ketib turdi.
Ko‘ngildagidek dvoryanlar davlatida, - deb ta’kidlagan edi Fridrix II
o‘zining «si ѐ
* siy vasiyati»da, - hukumat shunday si ѐ * siy tuzumni tutmog‘i kerakki,
unda hamma tadbirlar oldindan yaxshi o‘ylangan bo‘lishi hamda moliya, si ѐ
* sat va
harbiy ish o‘sha bitta maqsadga - davlatni mus-tahkamlash va uning kuch-qudratini
oshirishga qaratilgan bo‘lishi lozim.

2-BOB. GERMANIYa IJTIMOIY-SIYoSIY VA IQTISODIY
HAYoTIDA QONUNChILIK

2.1. O‘rta asrlarda Germaniyadagi qonunchilikning ijtimoiy-si ѐ
A siy va
iqtisodiy ha ѐ
A tga ta’siri

V asrdan XI asrgacha bo‘lgan davrda sharqiy franklarning arxaik «xalq»
huquqi qabilaviy xarakterga ega edi va uning asosida quyidagi qator tamoyillar:
urf-odatlarning muqaddasligi, qarindosh-urug‘larning umumiy «di ѐ
* nati» va
birgalikdagi javobgarligi, qonli qasos olish (bu asta-sekin pul jarimasi bilan
almashtirilib borgan), «xudo sudi»ni qo‘llash orqali kollektiv odil sudlovning
amalga oshirilishi, ya’ni ordaliyaning qo‘llanishi, qasamxo‘rlik va boshqa ramziy
odatlarning saqlanib qolishi kabi tamoyillar ѐ
* tardi.
3
4

Germaniyada qirol hokimiyatining vujudga kelishi va so‘ngra uning
tamomila zaiflashib ketishi bu yerda butun o‘rta asrlar mobaynida huquqiy
partikulyarizmning mavjud bo‘lib turishiga shart-sharoit yaratgan edi. Rasmiy
nuqtai nazardan Germaniyada XII-XIII asrlardan boshlab, agar alohida masalalar
bo‘yicha imperator qonunlarini hisobga olmaganda, «umumgerman huquqi»
mavjud bo‘lmagan, turli hududiy birliklar va shaharlarning huquqi bo‘lgan.
Bundan tashqari, Germaniyaning o‘rta asrlardagi huquqiy tizimi len huquqi
deb nomlanuvchi oliy feodal tabaqaga taalluqli huquqiy normalar kompleksining
yaqqol ajratilishi bilan tavsiflanadi. Agar Angliya va ma’lum darajada Fransiyada
XIII asrdan boshlab vassallik-lenlik munosabatlarini tartibga soluvchi huquq
normalari boshqa huquq normalari bilan mustahkam aloqada harakat qilgan bo‘lsa,
Germaniyada esa huquqning zemstvoga oid huquqqa (erlar, hududlar huquqi) va
len huquqiga bo‘linishi an`anaviy bo‘lib qolgan edi. Germaniyada len huquqi,
zemstvo huquqi, shahar huquqi, kanonik huquq ayni paytda bir xil munosabatlarni
(erga oid, mulkiy, nikoh-oila, meros munosabatlarini) turlicha tartibga solgan.
Bunda huquq sub’ektlarining qaysi tabaqaga ѐ* ki hududga taalluqliligiga qaralardi.
Bu ko‘pincha sud tomonidan aniqlanardi.
Umuman o‘rta asrlar huquqida, xususan german huquqida sud tartibotiga
o‘ta sodiqlikni yaqqol ko‘rish mumkin edi. Sud ishlarini yuritish chog‘ida inson
«o‘z huquqini izlashi» mumkin.
Germaniyada shunday umumiy huquqiy tamoyillar va institutlar ishlab
chiqilgan ediki, kelajakda ular Germaniyaning «umumiy huquqi» asosini tashkil
etgan. Bunday tamoyillar germanlarning odat huquqi universal normalari bazasida
va XII-XIII asrlardagi german imperatorlarining qonunchilik faoliyatida
shakllangan edi. XII-XIII asrlarda imperatorlar va reyxstag tomonidan vaqti-vaqti
bilan chiqarilib turgan «tinchlik statutlari»da shaxs mulkini va ha ѐ
* tini qo‘riqlashga
va o‘g‘rilarni, o‘t qo‘yuvchilarni, odam o‘ldiruvchilarni va boshqa «tinchlikni
buzuvchilarni» turli jazolar bilan qo‘rqitishga qaratilgan me’ ѐ
* rlar mavjud edi. 1103
yildan 1235 yilgacha bo‘lgan davr oralig‘ida ana shunday «tinchlik statutlari»dan
3
5

20 tasi chiqarilgan edi. Ularning orasida 1235 yilgi Mayns statuti ancha mashhur
bo‘lgan. Unda butun Germaniya aholisi uchun «o‘rnatilgan huquq»ning ba’zi
umumiy prinsiplari e’lon qilingan edi. Masalan, unga binoan Germaniyada sudsiz
jazolash odati bekor qilinib, majburiy sud tartibi joriy qilingan edi 1
.
German huquqining rivojlanishida odat huquqining mahalliy
tizimlashtirilishi ham muhim rol o‘ynagan. Bunda imperiya qonunlari va sud
amali ѐ* ti qoidalari ham hisobga olingan, albatta. Bularga misol tariqasida «Sakson
zersalosi», «Shvab zersalosi», «Frankon zersalosi» va boshqalarni ko‘rsatish
mumkin. Bu to‘plamlarning normalari va prinsiplari ko‘pincha o‘z huquqiy
doirasidan ancha chetga chiqib, huquqning birxillashtirilishiga ko‘maklashgan.
1220 yilda Sheffen Eyke fon Repgau tomonidan ѐ
* zilgan ―Sakson zersalosi ‖
qonunnomasida odat huquqining ancha keng tarqalgan normalari va
Germaniyaning shimoliy-sharqiy qismida qo‘llanib kelgan sud amali ѐ
* ti o‘z aksini
topgan. Qonunnoma ikki qismga bo‘lingan. Birinchi qism zemskiy (umumdavlat)
huquqiga, ikkinchi qism esa len huquqiga bag‘ishlangan. Birinchi qismda odat
huquqi normalari bilan bir qatorda umumdavlat sudlarida «razil, qabih, past» erkin
kishilarga nisbatan qo‘llaniladigan imperator qonunchiligi ham mustahkamlangan.
Len huquqi 2
«olijanob, aslzoda» erkin kishilar o‘rtasidagi lenga oid vassallik
munosabatlarining tor doirasini tartibga solgan. Qonunnomada rim huquqiga,
shahar ѐ
* ki savdo huquqiga mutlaqo murojaat qilinmaydi va, shuningdek, unda
huquq va boshqa yerliklarning huquqi normalari kamdan-kam hollarda eslab
o‘tiladi. «Sakson zersalosi»da fuqarolik, jinoyat, protsessual va qisman davlat
huquqi normalari belgilangan.
«Sakson zersalosi» ko‘pgina german o‘lkalari va shaharlarida tan olingan va
1900 yilga qadar o‘z kuchini yo‘qotmagan.
1 Галанза П. Н. Ф
ѐодально ѐ государство и право Г ѐрмании. — М., 1963. С.173

2 Л
ѐн ҳуқуқи – л ѐн олган вассал билан ф ѐодал ўртасидаги муносабатларни б ѐлгиловчи ҳуқуқлар. Л ѐн-ф ѐод
ф
ѐодал томонидан ўз вассалига б ѐрилган ѐр-сув, мулк ва ундан олинадиган солиқ, ўлпон. Қаранг: Галанза П.
Н. Ф
ѐодально ѐ государство и право Г ѐрмании. — М., 1963. С.175

3
6

Yuqori darajadagi bir xillik germanlarning shahar huquqida vujudga kelgan.
Bu yerda huquq bir qancha yetuk shaharlarning huquqidan o‘zlash-tirib olingan
edi. Masalan, Magdeburg qonunlari 80 dan ortiq shaharlarda, Frankfurt qonunlari
49 ta, Lyubek qonunlari 43 ta, Myunxen qonunlari 13 ta shaharlarda amalda
bo‘lgan. Germaniyada shahar huquqining ikki asosiy «oilasi» - Lyubek huquqi va
Magdeburg huquqi tashkil topgan. Lyubek huquqi Shimoliy shaharlarga va Boltiq
bo‘yi mintaqalariga, jumladan Novgorod va Tallinga tarqatilgan va Tamza ittifoqi
doirasida hal qiluvchi, belgilovchi ahamiyatga ega bo‘lgan. Magdeburg shahar
huquqi ancha keng hududlarda - sharqiy o‘lkalarda, shuningdek, Sharqiy
Saksoniyada, Brandenburgda, Polshaning alohida viloyatlarida harakatda bo‘lgan.
Magdeburg shahar huquqining 1261 yilda Breslauga jo‘natilgan 63 ta
moddasi va Gerlitsga 1304 yilda yuborilgan 140 ta moddasi ancha mashhur edi.
XIV asrda muayyan tizimga solingan magdeburg-breslau huquqining 500 ta
moddadan iborat 5 ta kitobi nashr qilingan. Birinchi kitob shahar sudyalariga
bag‘ishlanib, unda sudyalarning mansabga o‘tirish tartibi, vakolatlari, huquq va
majburiyatlari belgilangan. Ikkinchi kitob sud ishlarini yuritish masalalarini o‘z
ichiga olgan. Uchinchi kitob turli da’volarga taalluqli bo‘lgan, to‘rtinchi kitob oila
va meros huquqiga, beshinchisi - boshqa kitoblarda nazarda tutilmagan turli
masalalarni hal etishga bag‘ishlangan.
Shahar huquqi doirasidan asta-sekin huquqning yanada umumiyroq tizimi -
savdo huquqi, ѐ* ki «savdogarlar huquqi» ajralib chiqib, dastlabki vaqtlardanoq
milliy xarakter kasb etgan. XIII asrdagi Lubek, Brigga shaharlarining, Ganza
ittifoqi ishtirokchilari bo‘lgan boshqa bir qator german shaharlarining statutlarida
savdo huquqining bir qancha normalari mavjud edi. Boltiq bo‘yining barcha
mamlakatlarida XIV asrning o‘rtalariga mansub Visbi qonunlari juda katta nufuzga
ega bo‘lgan. Unda dengizda yuk tashish va dengiz savdosi masalalari tartibga
solingan. Bu port shaharda german, shved, latviyalik va novgorodlik savdogarlar
o‘z assotsiatsiyalariga ega bo‘lishgan, biroq Visbi huquqining rivojlanishiga
hammadan avval Gamburg va Lubek shahar statutlari ko‘proq ta’sir o‘tkazgan.
3
7

German imperiyasining shimoliy-italyan o‘lkalarida ham shahar huquqi
ancha rivojlangan. Bu yerda Lombard ligasi deb atalgan uyushmaga birlashgan
shahar kommunalari tashkil topgan edi. Unga Verona, Venesiya, Bergamo, Milsi,
Parma, Bolonya va boshqalar kirardi. Aynan shu yerda birinchi marta savdo
odatlari muayyan bir tizimga solingan (1216 yilgi Milanning «Odatlar kitobi») va
turli xil (dengiz, yarmarkaga oid va h.k.) dengiz sudlarining qarorlarini ѐ* zish
amalga oshirilgan.
Germaniya savdo huquqining muhim manbalaridan biri xalqaro
shartnomalardir. Bunday shartnomalar boshqa shaharlar bilan, ularning ittifoqlari
bilan va hatto xorijiy monarxlar bilan ham tuzilishi mumkin edi. Ularda savdo
ishlarini yuritish uchun qulay shart-sharoitlar ta’minlanishi haqida kelishib olinardi.
Masalan, K ѐ
* ln shaharlari bilan ingliz qiroli Genrix II o‘rtasida xuddi shunday
shartnoma tuzilganligi ma’lum. Unga binoan, qirol K ѐ
* ln savdogarlariga Angliyada
savdo ishlari bilan shug‘ullanishlari uchun qulay shart-sharoitlar yaratib berishni
va’da qilgan edi. 1

XIV-XVI asrlarda Germaniyada ma’lum darajada huquqiy birlikning
o‘rnatilishiga rim huquqining o‘zlashtirib olinishi ko‘maklasha boshlagan. XV
asrning oxirida davr talabi bilan qayta ishlangan Yustinian Digestalari 1495 yilda
tavsiya etilgan Oliy imperiya sudi uchun asosiy huquqiy manba sifatida tan
olingan. XVI asrda rim pandekt huquqi butun imperiya doirasida asosiy huquq
manbai bo‘lib qolgan va 1900 yilgi Germaniya fuqarolik qonunnomasining qabul
qilinishiga qadar Germaniyaning «umumiy huquqi» sifatida harakatda bo‘lgan.
1532 yilda Karl V ning jinoiy va jinoiy-protsessual qonunlari to‘plami -
«Karolina»ning nashr qilinishi jinoyat huquqining umumgerman prinsipini
yaratishga muhim hissa bo‘lib qo‘shilgan. Umum imperiya qonuni sifatida
chiqarilgan «Karolina» imperiya huquqini barcha o‘lkalar huquqidan ustunligini,
«joylardagi va o‘lkalardagi» jinoiy sud ishlarini yuritishda «o‘ylamasdan qilingan
va ѐ
* mon» odatlarini bekor qilinishini e’lon qilgan. Shu bilan birga u kurfyurstlar,
3
8

knyazlar va tabaqalar uchun ularning «azaliy va adolatli odatlari»ning saqlanib
qolishiga yo‘l qo‘ygan.

1
Rapp F. Svya щ ennaya Rimskaya imperiya germanskoy natsii / Per. s fr. M. V.
Kovalkovoy. — SPb.: Yevraziya,
2009. S.404
Biroq qonunnoma knyazlikning yuqori tabaqalari si ѐ* siy manfaatlariga to‘la mos
kelganligi, shuningdek, jinoyat huquqi va protsessining o‘z davri talablariga javob
berganligi sababli barcha o‘lkalarda huquq manbai sifatida umumiy tan olingan.
«Karolina» asosida umumgerman jinoyat huquqi tashkil topgan 1
.
German huquqining bunday birxillashtirilishi jara ѐ
* niga qaramay,
«umumgerman huquqi» normalari asosan tavsiya etuvchi (maslahat beruv-chi)
xarakterga ega bo‘lgan va ularning german o‘lkalarida «tan olinishi» darajasiga
bog‘liq bo‘lgan. Huquqiy tizimlar ko‘proq alohida hududlar - Germaniya davlatlari
bo‘yicha shakllangan.
XIII asrdan Germaniya davlatlarida knyazlik qonunchiligi jadal rivojlana
boshladi, odat huquqidan foydalanish cheklanib bordi. Knyazliklarning qonunlarida
jinoyat huquqi, meros va savdo huquqiga oid yangi normalar belgilandi. Bunday
huquqiy normalar barcha erkin kishilarga qo‘llaniladigan bo‘ldi. Knyazliklar
xususiy huquqiy tizimlarining rasmiylashishi jara ѐ
* ni XVII-XVIII asrlarda, ya’ni
«knyazlik absolyutizmi»ning o‘rnatilishi davrida mahalliy huquqning kodifikatsiya
qilinishi bilan bog‘liq bo‘lgan. Masalan, XVIII asrning o‘rtasida Bovariyada
Fuqarolik kodeksi va jinoyat qonunnomasi qabul qilingan. Avstriyada 1768 yilda
jinoyat qonunnomasi - «Tereziana» chiqarilgan, 1787 yilda esa shu yerda yangi
jinoyat qonunnomasi qabul qilingan 2
.
1 Рапп Ф. Свящ
ѐнная Римская имп ѐрия г ѐрманской нации / П ѐр. с фр. М. В. Ковальковой. — СПб.: Евразия,
2009. С.405-406
2 Ўша жойда, с.408
3
9

Ayniqsa, 1784 yilda chiqarilgan Prussiya umumdavlat qonunnomasi juda
mashhur bo‘lgan. Uning manbalarini «Sakson zersalosi», rim huquqi, Magdeburg
va Lubek huquqi, Berlin oliy sudining amali ѐ* ti tashkil etgan. Qonunnoma ikki
qismdan iborat bo‘lgan. Birinchi qism fuqarolik huquqi-ga bag‘ishlangan. Ikkinchi
qismda asosan davlat huquqi va jinoyat huquqi normalari, shuningdek
tabaqalarning huquqiy holati haqidagi, maktab va cherkovlar haqidagi normalar
belgilangan. Ushbu «kodeks» «ma’rifatli absolyutizm» ning hurmatini bajo
keltirish sifatida mulkchilikning hozirgi zamon nuqtai nazaridan talqin qilishning
ba’zi elementlarini va inson «tabiiy huquq» larining ayrim ko‘rinishlarini o‘zida
aks ettirgan. Biroq pruss huquqida amalda boshqacha prinsiplar, jumladan, pruss
qirolining cheklanmagan hokimiyati, ijtimoiy va shaxsiy ha ѐ
* tning barcha
tomonlarini hech zaruriyatsiz tartibga solish, krepostnoy dehqonlarning
huquqsizligi va dvoryanlarning imti ѐ
* zli holati kabi prinsiplar ustun turgan. Kodeks
axloqiy qoidalarining serobligi, yuridik talqinlarining noaniqligi va kaltak bilan
urush singari eskirib qolgan jazo choralari bilan ajralib turgan.

2.2. Germaniyada fuqarolar ha ѐ
A ti va mulkini himoya qilishga oid
qonunchiligining o‘ziga xos xususiyatlari

Yuqorida ta’kidlanganidek, XII-XIII asrlarda imperiya markaziy
organlarining qarorlari asosan «umumdavlat tinchligi»ni saqlab turish funksiyasini
bajargan. Shunga muvofiq, umumimperiya huquqi an`anaviy tarzda asosan jinoiy-
huquqiy normalarni belgilagan.
Dastlab tinchlikni saqlab turish mexanizmi shundan iborat bo‘lganki, ularga
zo‘ravonliklar qilmasliklari haqida majburiyat (qasam orqali) yukla-tilgan edi.
Keyinchalik qabul qilingan statut larda fuqarolarning ha ѐ
* ti va mulkini himoya
qilish to‘g‘risidagi normalar qasam ѐ
* dlardan mustaqil, imperativ xarakter kasb
4
0

etgan va ancha keng darajadagi munosabatlarni qamrab ola boshlagan. Masalan,
Mayns statutida cherkov yurisdiksiyasiga bo‘ysunmaslik, noqonuniy tarzda yo‘l
haqi va boshqa yig‘imlar undirish, fuqarolar va chet elliklarning bexatar erkin
ko‘chib yurishiga to‘sqinlik qiluvchi g‘ayriqonuniy soliq va o‘lponlar olish,
fuqarolarning turli huquqlarini poymol qiluvchi asossiz da’vo (homiylik huquqida
va h.k.) arizalarni berish kabilar tinchlikni buzish hisoblangan va bular uchun
jazolar belgilangan. Unda, shuningdek, qalbaki pullar yasash, garovga olingan
shaxsni egallab olish, odam o‘ldirish (ayniqsa o‘z otasini o‘ldirish), davlatga xi ѐ* nat
qilish kabi jinoyatlar uchun ham og‘ir jazolar nazarda tutilgan.
Tinchlik statutlariga muvofiq, jabrlanuvchilar o‘zboshimchalik bilan, o‘z
hollaricha sud qilmasliklari lozim edi va bunda «o‘lkalarning oqilona odatlariga
asosan adolat bo‘yicha» ishlarni hal qilish uchun sudga murojaat qilishlari kerak
edi. Bu prinsip jabrlanuvchi ѐ
* ki sudya tomonidan buzilsa, ularga kamida jarima
solingan, chunki «qaerda huquqning hokimiyati tugasa, o‘sha yerda shafqatsiz
o‘zboshimchalik hukm suradi». Sudga murojaat qilmay, g‘ayriqonuniy qasos olish,
sud oldida tuzilgan yarashish ahdini buzish, qarzni undirish maqsadida
sudyalarning ruxsatisiz birovning mulkini egallab olish qonunga xilof hisoblangan.
Bunday xatti-harakatlarni sodir etgan shaxslar - aybdorlar «qonundan tashqari» deb
e’lon qilinishi mumkin edi. Lekin, shu bilan birga ba’zan, agar tomonlar sud
qaroridan qanoat hosil qilmasalar, ma’lum qoidalarga rioya etgan holda sudsiz
jazolash, urish-kaltaklashga yo‘l qo‘yilgan 1
.
Statutlarda sudlarning tashkil etilishi va faoliyati prinsiplariga alohida e’tibor
berilgan. Sudyalik mansabini faqat adolatli kishilar egal-lashi zarurligi e’lon
qilingan, mavqei bo‘yicha yuqori ѐ
* ki teng guvohlar ishtirokidagi tenglar sudi
prinsipi o‘rnatilgan. Imperator yo‘qligida sud ishlariga boshchilik qiluvchi
yustitsiariy o‘z shaxsiy sifatlari bilan mansabiga loyiq bo‘lishi, erkin kishilar
1 Хр
ѐстоматия памятников ф ѐодального государства и права стран Европы – М., 1961. С.183-184.

4
1

tabaqasiga mansub bo‘lishi va mansabida «o‘zini yaxshi tutsa», kamida bir yil
ishlab berishi lozim edi. Fuqarolarning «huquqlari va mulklari»ga taalluqli sud
4
2

majlislari yakshanba va bayram kunlaridan tashqari har kuni o‘tkazilar edi. To‘g‘ri,
knyazlar va boshqa yuqori martabali shaxslarning huquqlari ѐ* ki mulkiy manfaatlari
bilan bog‘liq sud majlislari bundan mustasno edi. Juda muhim ishlar bevosita
imperator tomonidan ko‘rib hal qilinardi. Yustitssariyning huzurida dun ѐ
* viy
kishilardan tanlab olingan maxsus notarius mansabdorlarining bo‘lishi nazarda
tutilgan edi. Notarius ariza va shikoyatlarni qabul qilib olish va saqlash,
imperatorlik sudida ba ѐ
* nnomalarni yuritish va qarorlarni ѐ * zish bilan shug‘ullanishi
lozim edi. Ayniqsa, nizoli masalalarni odat huquqiga asosan hal qilinishi mumkin
bo‘lgan joyini ko‘rsatgan holda ѐ
* zib qo‘yilishi tavsiya qilingan.
Shunday qilib, ishlarni «umumiy» german huquqi asosida hal qilish imkonini
beruvchi sharoitlar yaratila boshlandi. Shu maqsadda sud qarorlarini saqlash,
tizimga solish va o‘rganish uchun doimiy devonxona tuzishga harakat qilingan.
Jazo prinsiplari jinoyat va jinoyatchining xarakteri bilan belgilangan.
Jinoyatning «qo‘polligi», shuningdek, retsidivligi (qayta sodir etilganligi) hisobga
olingan. Mulkiy huquqbuzarliklar uchun asosan yetkazilgan zararni undirish ko‘zda
tutilgan. Jinoyat ishtirokchilari teng darajada jazolanganlar.
«Podshoning g‘azabiga uchrash» - imperator tomonidan kishining
«qonundan tashqari» deb e’lon qilinishi alohida ta’kidlangan. Bunday shaxslar
obro‘-e’tibori va barcha huquqlaridan mahrum etilgan. «Qonundan tashqari» deb
e’lon qilingan kishini bila turib yashirgan kishilarga ham u bilan teng jazo berilgan.
Agar shunday jinoyatchini shaharda yashirgan bo‘lsalar, shahar ham jinoiy ta’qib
ostiga olingan va devorlari buzilgan 1
.
Tinchlik statutlari imperatorlik huquqining bir qismi bo‘lib, imperiyaning
shaxsan german hududlari uchun mo‘ljallangan edi. Italiya uchun esa ancha keng
va chuqur ishlab chiqilgan qonunlar to‘plami chiqarilgan edi.
Imperator qonunchiligining turli huquqbuzarliklarning oldini olish va ularga
jazo berish haqidagi an’anasi XVI asrda «Karolina» nomli huquqiy hujjat
1 История государства и права заруб
ѐжных стран.Часть 1.
Уч
ѐбник для вузов/ Под р ѐд. проф. -М.:Издат ѐльство НОРМА,
1996. С.185
Краш
ѐнинниковой Н.А. и проф. Жидкова О.А. -
43

chiqarilishi bilan qayta tiklandi. «Karolina»da jinoyat huquqining ba’zi umumiy
prinsiplari, shuningdek, jinoyatlar va jazolarning katta ro‘yxati berilgan. Bu qonun
sheffenlar uchun sud ishlarini yuritish bo‘yicha amaliy qo‘llanma bo‘lib
hisoblangan. Unda jinoyat va jinoyat-protsessual huquqi normalari aniq tizimga
solinmagan va bir-biridan ajratilgan tarzda joylashtirilmagan edi.
«Karolina»da jinoyat huquqiga oid qasd va ehti ѐ* tsizlik, javobgarlikni istisno
qiluvchi, yengillashtiruvchi va og‘irlashtiruvchi holatlar, ishtirokchilik kabi
umumiy tushunchalar o‘z aksini topgan. Biroq, bu tushunchalar hamma holatlar
bo‘yicha aniq ifoda etilmagan edi va faqat alohida turdagi jinoyatlar va jazolarga
nisbatan ba ѐ
* n qilingandi.
«Karolina» bo‘yicha, jinoyat sodir etganlik uchun javobgarlik, odatda ayb -
qasd ѐ
* ki ehti ѐ * tsizlik mavjud bo‘lganda kelib chiqqan. Lekin, o‘rta asrlardagi
Germaniya huquqi ko‘pincha aybsizlik holatida, boshqa shaxslarning aybi uchun
(«ob’ektiv ayblash») ham javobgarlik o‘rnatgan. Bundan tashqari, aybni o‘rnatish
usullarining qo‘llanilishi ko‘pincha aybsiz kishini javobgarlikka tortilishiga olib
kelgan.
«Karolina»da jazoni istisno qiluvchi holatlar odam o‘ldirish jinoyati misolida
batafsil ba ѐ
* n qilingan. Masalan, zaruriy mudofaa holatida, ya’ni «uchinchi
shaxsning ha ѐ
* ti, tanasi va mulkini himoya qilish» hollarida, xizmat burchi bo‘yicha
jinoyatchini qo‘lga ola ѐ
* tganda va boshqa ba’zi holatlarda odam o‘ldirish uchun
javobgarlik kelib chiqmasdi. Agar bir kishi boshqa bir kishiga o‘ldiradigan qurol
bilan hujum qilsa va jabrlanishi mumkin bo‘lgan shaxs boshqacha tarzda
himoyalanishi mumkin bo‘lmay, hujum qilgan shaxsni o‘ldirsa, bu - zaruriy
mudofaa hisoblanib, jinoiy javobgarlik keltirib chiqarmagan. Jinoyatchini qo‘lga
olish uchun qilingan «qonuniy hujum» natijasida u o‘ldirib qo‘yilsa, bu - zaruriy
mudofaa emas, qonuniy chora sifatida jinoiy javobgarlik uchun asos bo‘lmagan.

44

Biroq, hujum qilishni to‘xtatib, niyatidan qaytgan shaxsni ta’qib qilib o‘ldirish ham
zaruriy mudofaa hisoblanmagan va bunday holatda odam o‘ldirgan shaxs jinoiy
javobgarlikka tortilishi mumkin edi. «Karolina»da zaruriy mudofaaning har bir
holatini chuqur va atroflicha qunt bilan tekshirib chiqish zarurligi ko‘rsatilgan.
Bunda zaruriy mudofaaning qonuniy ekanligini odam o‘ldirgan shaxsning o‘zi
isbotlashi lozim edi. Agar u buni isbotlay olmasa, jazolangan.
«Karolina»da aybni yengillashtiradigan ba’zi holatlar ham nazarda tutilgan.
Bularga qasdning yo‘qligi («qo‘pollik», «mulohazasizlik», «engiltaklik» va
«kaltabinlik» oqibatida odam o‘ldirish), jinoyatni «g‘azab va nafrat» natijasida
sodir etish kabilar kirgan. O‘g‘rilik jinoyati 14 ѐ* shga to‘lmagan shaxslar tomonidan
ѐ
* ki «bevosita ochlik, yetishmovchilik» natijasida sodir etilgan bo‘lsa, bular aybni
yengillashtiruvchi holatlar hisoblangan. Qonunnomada ko‘proq aybni
og‘irlashtiruvchi holatlarga e’tibor beriladi. Jinoyatni ochiqdan-ochiq (oshkora),
qo‘pol tarzda, «buzuq niyatda», «tahqirlovchi» xarakterda, shuningdek, qayta sodir
etilishi, yetkazilgan zararning katta miqdorda bo‘lishi, jinoyatchining « ѐ
* mon nom
chiqargan»ligi, jinoyatning bir guruh shaxslar tomonidan qilinganligi, o‘z
xo‘jayiniga nisbatan sodir etilganligi va boshqalar aybni og‘irlashtiruvchi holatlar
qatoriga kiritilgan 1
.
«Karolina» jinoyat sodir etishning alohida bosqichlarini birbiridan ajratib
ko‘rsatadi. Jinoyatga suiqasd qilish jinoyatchining istakirodasiga qarshi amalga
oshmay qolgan va qasddan qilingan xatti-harakat sifatida ko‘rilgan. Jinoyatga
suiqasd uchun beriladigan jazolar odatda tugallangan jinoyatlar uchun beriladigan
jazolar bilan teng darajada bo‘lgan. Qonun-nomada ishtirokchilik masalasida
ko‘proq sheriklik to‘g‘risida eslatiladi. Bunda asosan uch turdagi sherikchilik
ajratib ko‘rsatiladi. Bular: jinoyat sodir etilgunga qadar ѐ
* rdam berish, jinoyat sodir
etila ѐ
* tgan joyda ѐ * r-dam berish va jinoyat sodir etilgandan so‘ng ѐ * rdam berishdir.
Oxirgi holatda jinoyatga «g‘araz maqsadda hamkorlik» qilish va jinoyatni «rahm-
1 История государства и права заруб
ѐжных стран.Часть 1.
Уч
ѐбник для вузов/ Под р ѐд. проф. -М.:Издат ѐльство НОРМА,
1996. С.188
Краш
ѐнинниковой Н.А. и проф. Жидкова О.А. -
45

dillik bilan yashirish» bir-biridan farqlangan, ya’ni keyingi holda yengilroq jazo
nazarda tutilgan.
«Karolina»da jinoyat tarkiblari tasniflashtirilmagan, lekin har qalay ularning
ba’zi ko‘proq ѐ* ki kengroq guruhlari alohida-alohida joylashtirilgan holda sanab
o‘tilgan. Unda avvalo dinga qarshi jinoyatlar - dinni, xudoni tahqirlash, muqaddas
joylarni tahqirlash, jodugarlik bilan shug‘ul-lanish, qasamni buzish, shuningdek,
xristian axloqi bilan sig‘isha olmaydi-gan jinoyatlar - tuhmat qilib ѐ
* zilgan xatlarni
tarqatish, monetalar, hujjatlar, og‘irlik o‘lchovlari, savdo ob`ektlarini
qalbakilashtirish kabilar ko‘rsatilgan. Ularga axloqqa qarshi jinoyatlar: er ѐ
* ki
xotinning bir-biriga nisbatan xi ѐ
* nat qilishi, ikki nikohlilik, yaqin qarindoshlar bilan
jinsiy aloqa qilish, qo‘shmachilik, nomusga tegish, xotin va qizlarni o‘g‘irlash
jinoyatlari ham qo‘shilgan.
Davlatga qarshi jinoyatlar tarkibiga davlatga xi ѐ
* nat, hokimiyatga qarshi is ѐ * n
ko‘tarish, «o‘lka tinchligi»ni buzishning turli-tuman ko‘rinishlari: dushmanlik va
qasos, bosqinchilik, o‘t qo‘yish, buzuq niyatda darbadarlik qilish va boshqalar
kirgan. Qonunnomada imperator hazrati oliylarini haqorat qilish uchun javobgarlik
haqida ham qisman eslab o‘tiladi.
Shaxsga qarshi qaratilgan jinoyatlar guruhida turli ko‘rinishlardagi odam
o‘ldirish jinoyatlari, shuningdek, jinoyatchining o‘zini o‘zi o‘ldirishi alohida ajratib
ko‘rsatiladi. Agar jinoyat sodir etgan shaxs o‘z joniga suiqasd qilsa, ya’ni o‘zini
o‘zi o‘ldirsa uning merosxo‘rlari merosdan mahrum qilinishi mumkin edi.
Mulkka qarshi qaratilgan jinoyatlarga turli ko‘rinishlardagi bir qancha
o‘g‘irliklar, ishonib topshirilgan mulkni noinsoflik bilan boshqarish kabilar kirgan.
Qonunnomada cherkovdagi o‘g‘irlik, shuningdek, asosan aholining kam mulkli
tabaqasi tomonidan sodir etiladigan o‘g‘irliklar, ya’ni birovning meva va hosilini,
baliqlarini, o‘rmonini kesib, daraxtlarini o‘g‘irlash haqida maxsus ko‘rsatib

46

o‘tilgan. Nihoyat, sudlovga qarshi ba’zi jinoyatlar ham eslab o‘tiladi. Masalan,
ѐ* lg‘on guvohlik berish, qo‘riqchi tomonidan mahkumning g‘ayriqonuniy suratda
ozod qilinishi, qiynash asosida nohaq so‘roq qilish kabilar Qonunnomaga binoan
jinoiy javobgarlik keltirib chiqargan 1
.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, «Karolina»ning preambulasida garchand
«kambag‘al va boylar»ning sud oldidagi tengligi haqida gapirilgan bo‘lsa ham,
ammo uning ko‘p moddalarida buning teskarisini kuzatish mumkin. Xususan,
Qonunnomaning bir qancha moddalarida jazo tayinlashda jinoyatchi va
jabrlanuvchi shaxsning qaysi tabaqaga mansubligi hisobga olinishi zarurligi
ta’kidlangan. Masalan, 160-moddada ko‘rsatilishicha, sudya o‘g‘irlik uchun jazo
tayinla ѐ
* tganda o‘g‘irlangan ash ѐ * ning qiymatini va boshqa holatlarini, ayniqsa
«o‘g‘irlik sodir etgan shaxsning unvoni va mavqeini hisobga olishi lozim».
Shuningdek, 158-moddada aslzoda shaxs o‘g‘irlik uchun jinoiy javobgarlikka
emas, balki «fuqarolik-huquqiy jazoga» tortilishi mumkinligi nazarda tutilgan.
«Umumdavlat tinchligi»ni buzishlik qonunga binoan qattiq jazolangan. Lekin
yetkazilgan ozor uchun ѐ
* ki o‘z xo‘jayinining dushmanidan qasos olishga
imperatordan ruxsat olgan shaxslarning «umumdavlat tinchligi»ni buzishi butunlay
qonuniy hisoblangan. Aslzoda bo‘lmagan, kambag‘al kishilar jinoyat sodir etganda
ularga nisbatan boshqacha jazolar berilgan. To‘g‘ri, Qonunnomada kunduz kuni
uncha katta bo‘lmagan miqdorda ѐ
* ki «bevosita ochlik-nochorlik ehti ѐ * ji»dan
o‘g‘irlik sodir etish jinoyati uchun faqat mulkiy javobgarlik nazarda tutilgan. Biroq
kambag‘al kishilarning mulkiy zararni to‘lashi nihoyatda og‘ir bo‘lgan. Bundan
tashqari, kambag‘al kishilar birovning hosilini, baliqlarini, o‘rmonidan daraxtlarini
kechasi o‘g‘irlasa, ularga nisbatan jazolar ѐ
* ki sudyalarning xohishiga qarab va
mahalliy odatlar bo‘yicha boshqacha jazolar ham berilishi mumkin edi.
Qonunnomada, ayniqsa, shubhali bo‘lib ko‘ringan daydi va gadoylar «mamlakat
1 История государства и права заруб
ѐжных стран.Часть 1. Уч ѐбник для вузов/ Под р ѐд. проф.
-М.:Издат
ѐльство НОРМА, 1996. С.189-191
Краш
ѐнинниковой Н.А. и проф. Жидкова О.А. -
47

uchun xavfli zulmkorlar» sifatida zudlik bilan va shafqatsiz jazolanishi lozimligi
ko‘rsatilgan(39-, 128-moddalar).
Sudyalar sud ishlarini yuritishda va jazolar tayinlashda keng imkoniyatlarga
ega bo‘lganlar. Ularning bunday imkoniyatlari faqat bitta ko‘rsatma bilan
cheklangan edi, xolos. Qonunga binoan, eng oliy jazo belgilash huquqi rasman
imperatorga tegishli edi. Sudlar o‘z xohishlari bo‘yicha tavsiya etilgan jazolardan
bittasini ѐ* ki bir nechtasini tayinlashlari, mahalliy odatlarni qo‘llashlari, mushkul
hollarda esa qonunshunoslarning tushuntirishlariga murojaat qilishlari mumkin
bo‘lgan.
Jazolar tizimining asosiy maqsadi - qo‘rqitish edi. «Karolina»da jazolarning
quyidagi asosiy turlari nazarda tutilgan: o‘lim jazosi, tana a’zolaridan mahrum etish
(tilini, quloqlarini va tananing boshqa a’zolarini kesish) jazolari, tan jazolari
(xipchin bilan savalash), sharmanda qiluvchi jazolar (huquqidan mahrum etish,
temir bo‘yinbog‘ qo‘yish, tamg‘a bosish), haydab yuborish, turmaga qamash,
yetkazilgan zararni undirish va jarima. Qonunnomada o‘lim jazosini anchagina
jinoyat uchun qo‘llanilishi mumkinligi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatib qo‘yilgan edi. U
ko‘p hollarda murakkab shaklda - ѐ
* qib yuborish, to‘rt bo‘lakka bo‘lib tashlash,
charxpalakka tortib o‘ldirish, suvga cho‘ktirish, a ѐ
* llarga nisbatan - tiriklayin
ko‘mish kabi ko‘rinishlarda amalga oshirilgan. Tan jazolari va tana a’zolaridan

48

mahrum qilish jazolari firibgarlik va o‘g‘irlik uchun tayinlanishi mumkin edi.
Turmaga qamash, haydab yuborish va sharmanda qilish jazolari ko‘proq
qo‘shimcha jazo sifatida qo‘llanilgan. Shuningdek, mol-mulkni musodara qilish,
qatl etishdan oldin qizigan ombur bilan siqib qiynash va qatl etish joyiga sudrab
borish kabilar ham xuddi shunday qo‘shimcha jazolar edi. Shu bilan birga
Qonunnomada «niyati buzuq» va «kelajakda jinoyat qilishga qodir» shaxslar
noma’lum muddatga turmaga qamalishi ko‘rsatilgandi.
«Karolina» jinoyat jara ѐA ni ning yangi turi o‘rnatilganligidan guvohlik
beradi. Germaniyada ilk feodalizm davrida sud ishlari yuritishning ayblov
(tortishuvchanlik) jara ѐ
* ni qo‘llanilgan. Fuqarolik jara ѐ * ni jinoyat jara ѐ * nidan
ajratilmagan edi.
XIII-XIV asrlarda ta’qib qilishning xususiy huquqiy prinsipi ommaviy
hokimiyat nomidan ayblash va jazo berish bilan to‘ldirila boshlandi. Dalillar tizimi
o‘zgargan. XIII asr oxirida sud dueli qonunan bekor qilindi. Biroq, Germaniyada
yangi, tergov-qidiruv (inkvizitsion 1
) jinoyat jara ѐ
* nining butunlay o‘rnatilishi rim
huquqining andoza (retsepsiya) qilinishi bilan bog‘liq bo‘lgan.
«Karolina» ayblov jara ѐ
* nining ba’zi belgilarini saqlab qolgan edi.
Jabrlanuvchi ѐ
* ki boshqa da’vogar jinoiy da’vo qilishi, ayblanuvchi esa - ushbu
da’voga e’tiroz bildirishi va uni asossiz ekanligini isbotlashi mumkin bo‘lgan.
Tomonlarga hujjatlar va guvohlar taqdim qilish, yuristlarning xizmatidan
foydalanish huquqi berilgan. Agar ayblov tasdiqlanmasa, da’vogar «etkazilgan
zararning, sharmandalikning o‘rnini to‘ldirishi va sud harajatlarini to‘lashi» lozim
edi (13-modda). Biroq tomonlarning bu huquqlari ko‘pdan-ko‘p rasmiy cheklovlar
bilan bog‘liq bo‘lgan, ayblanuvchi esa juda kamsitilgan ahvolda edi.
«Karolina»da ko‘rsatilishicha, jinoiy ishlarni ko‘rishning asosiy shakli -
inkvizitsion jara ѐ
* n (zulmga, qiynashga asoslangan qidiruv-tergov jara ѐ * ni) bo‘lgan.
Ayblov «xizmat vazifasi bo‘yicha» davlat kishisi tomonidan sudyaga taqdim
1 Инквизиция – католик ч
ѐрковининг асоратига қарши кишиларни таъқиб ва суд қилиш учун XIII-XIX
асрларда таъсис этилган суд –полиция ташкилоти; қийнаш, азоблаш, исканжага олиш. // http://karnod.ucoz.ru
4
9

qilingan. Tergov sud tashabbusi bilan olib borilgan va ma’lum muddatlar bilan
chegaralanmagan. Gumondor shaxsga nisbatan jismoniy ta’sir etish vositalari keng
qo‘llanilgan. Bu vaqtga kelib sud ishlarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri, oshkora yuritilishi
o‘rniga yashirin va asosan ѐ* zma tarzda olib borilishi joriy qilingan.
Inkvizitsion jara ѐ
* nning asosiy bosqichlari: surishtiruv, umumiy tekshiruv va
maxsus tergov bo‘lgan surishtiruvning vazifasi jinoyat sodir etilganlik faktini va
bunda gumon qilinuvchi shaxsni o‘rnatish hisoblangan. Buning uchun sudya
jinoyat va jinoyatchi haqidagi dastlabki maxfiy ma’lumotlarni yig‘ish bilan
shug‘ullangan. Agar sudya kimnidir «umumiy ovoz bilan (ko‘pchilik fikriga ko‘ra)
ѐ
* ki boshqa ishonarli dalillar, gumonlar va isbotlar bilan aybdor deb hisoblagan»
bo‘lsa, u qamoqqa olingan. Umumiy tekshiruvda qamoqqa olingan shaxs ish holat-
lari haqida, jinoyat haqidagi ba’zi ma’lumotlarni aniqlash maqsadida dastlabki
qisqacha so‘rov qilingan. Bunda gumonlanuvchi shaxsning «aybsizlik
prezumpsiyasi» prinsipi harakatda bo‘lgan. Nihoyat, yuqoridagi tekshiruv ishlari
amalga oshirilib bo‘lingach, maxsus tergov o‘tkazilgan. Bunda jinoyatchi va uning
sheriklarini batamom fosh etish va mahkum qilish uchun ayblanuvchi va guvohlar
batafsil so‘roq qilingan, dalillar yig‘ilgan 1
.
Maxsus tergov inkvizitsion jara ѐ
* nning hal qiluvchi bosqichi hisoblangan va
hukm chiqarish bilan tugagan. Bu tergov rasmiy dalillar nazariyasiga asoslangan.
Dalil qonun bilan mufassal va bir xil ma’noda tartibga solingan. Har bir jinoyat
uchun «to‘liq va asil dalillar, isbotlar va gumonlar» turlari sanab ko‘rsatilgan. Shu
bilan birga umumiy qoida bo‘yicha, barcha dalillar, isbotlar va gumonlar to‘la va
oxirgi hukm chiqarilishiga olib kelishi mumkin emas edi. Hukm faqat
ayblanuvchining shaxsan tan olishi va guvohlantirilishi asosida chiqarilishi
mumkin edi (22-modda). Modomiki, ayblanuvchilar aybini har doim ham ixti ѐ
* riy
1 Хр
ѐстоматия по Вс ѐобщ ѐй истории государства и права.Т.1./ Под р ѐд. К.И. Батыра и Е.В.
Поликарповой.М.:Юристь , 1996. C.213

50

ravishda tan olavermaganligi sababli ular ko‘pincha qiynash-azoblash yo‘li bilan
so‘roq qilinardilar. Inkvizitsion jara ѐ* nning mohiyati ham ana shunda edi. Shunday
qilib, butun dalillar yig‘ishning maqsadi haqiqatda qiynoq qo‘llash uchun sabablar
qidirish bo‘lib qolgan edi.
Qiynoqlar qo‘llash rasman bir qator shart-sharoitlar bilan bog‘liq bo‘lgan.
Masalan, agar ish bo‘yicha yetarlicha dalillar topilmagan bo‘lsa, shuningdek,
jinoyat u ѐ
* ki bu shaxs tomonidan sodir qilinganligi «gumon» qilina ѐ * tgan bo‘lsa,
qiynoqlar qo‘llanilishi mumkin emas edi. Qiynash asosida so‘roq qilish uchun
yetarlicha dalillar to‘plangan bo‘lishi lozim edi. Masalan, ikkita asl guvohlarning
ko‘rsatmalari qiynoq-azoblash yo‘li bilan so‘roq qilishga yetarli dalil bo‘lgan. Agar
bunda faqat bitta guvoh bo‘lsa, bu yarimta dalil va «gumon» hisoblangan. Faqat bir
nechta «gumonlar»ning mavjudligi sudyaning xohishi bo‘yicha qiynoqlar
qo‘llashga olib kelishi mumkin edi. Shu narsa xarakterliki, «gumonlar» orasida,
shuningdek, insonning «oqibatini o‘ylamay ish tutishi va ѐ
* mon ot chiqarganligi»,
jinoyat sodir etishga «la ѐ
* qatligi» ko‘rsatilgan (25-modda). Qiynash ostida tan
olishlik, shuningdek, ma’lum shartlar mavjud bo‘lganda ham haqiqiy hisoblanardi.
Masalan, qiynash vaqtida emas, undan keyin, kamida bir kun o‘tgach kameradan
tashqarida qaytadan qiynash paytida olingan va ѐ
* zilgan hamda ish bo‘yicha tegishli
boshqa ma’lumotlarning tan olinishi haqiqiy deb topilgan. «Karolina»da qiynash
ostida so‘roq qilishning barcha shartlariga rioya qilish talab qilinadi. Agar sudya bu
shartlarga rioya qilmasa va g‘ayriqonuniy so‘roq qilsa, jazolanishi va yetkazilgan
zararni to‘lashi lozim edi. 1

Biroq, bu yuqorida ko‘rsatilgan cheklashlar uncha muhim ahamiyatga ega
bo‘lmagan. Birinchidan, qiynoqni o‘lim jazosi nazarda tutilgan jinoyat sodir etilish
fakti aniqlangandan keyin darhol qo‘llash lozimligi ko‘rsatilgan. Bundan tashqari,
davlatga xi ѐ
* nat qilishda hatto ozginagina gumon qilingan shaxsni qiynoq yo‘li
bilan so‘roq qilish mumkin edi (42modda). Ikkinchidan, agar ayblanuvchi o‘z
1 История государства и права заруб
ѐжных стран.Часть 1. Уч ѐбник для вузов/ Под р ѐд. проф.
Краш
ѐнинниковой Н.А. и проф. Жидкова О.А.-М.:Издат ѐльство НОРМА, 1996.- С.215
5
1

aybiga avvaliga iqror bo‘lib, so‘ngra uni inkor qilsa ѐ* ki bu «iqror»lik boshqa
ma’lumotlar bilan tasdiqlanmasa, sudya qiynoq asosida so‘roq qilishni qayta
tiklashi mumkin bo‘lgan. Natijada sudyalarning qiynoqni «g‘ayriqonuniy» ravishda
qo‘llaganligini amalda isbot qilib bo‘lmas edi. Shuningdek, «Karolina»da
ko‘rsatilishicha, agar ayb tasdiqlanmasa, sudya va da’vogar qiynoq qo‘llanganligi
natijasida yetkazilgan zararni to‘lash majburiyatiga ega bo‘lmaganlar.
«Karolina»da qiynoq qo‘llash tartibi va usullari haqida hech qanday
normalar belgilanmagan edi. Unda faqat qiynoq ostida so‘roq qilish sudya, ikkita
sud maslahatchilari va sud kotibining ishtirokida amalga oshirilishi ko‘rsatilgan.
Qiynoqning muayyan usullari haqidagi ko‘rsatmalar qonun-shunoslarning
sharhlarida berilgan. Shu narsa ma’lumki, Germaniyada XVI asrda qiynoqlarning
50 dan ortiq turi qo‘llanilgan 1
.
Sud majlisi sud jara ѐ
* nining yakunlovchi bosqichi bo‘lgan. Lekin u haqiqatda
sud jara ѐ
* nining mustaqil bosqichi hisoblanmagan. Madomiki, sudning o‘zi tergov
olib borish, ham ayblovchi, ham oqlovchi dalillarni yig‘ish ishlari bilan
shug‘ullanar ekan, oxirgi hukm tergov davomida ѐ
* q aniqlab qo‘yilgan. Sudya va
sud maslahatchilari maxsus tayinlangan «sud kuni» oldidan tergov ba ѐ
* nnomalarini
ko‘rib chiqqanlar va ma’lum shakldagi hukmni tuzganlar. Shunday qilib, «sud
kuni»da asosan hukm e’lon qilingan va ijro etilgan. Hukm omma oldida qo‘ng‘iroq
chalib e’lon qilingan. Bundan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad qo‘rqitish edi.
Hukmlar ayblovchi, gumon ostida qoldiruvchi va oqlovchi bo‘lgan.

2.3. O‘rta asrlarda Germaniyadagi umumdavlat, oila, meros, len va
shahar huquqlarining ijtimoiy ha ѐ
A tdagi o‘rni

1 Галанза П. Н. Ф
ѐодально ѐ государство и право Г ѐрмании. — М., 1963. С.276
52

XIII asrdan e’tiboran knyazliklarda umumdavlat huquqi - butun erkin aholi
uchun umumiy bo‘lgan huquq normalari faol rivojlana boshladi. Uning manbalarini
asosan knyazliklar «davlat» organlarining huquq ijodkorligi, XII-XIII asrlardagi
umumdavlat tinchligi haqidagi mahalliy qarorlar, shuningdek, graflik sudlarining
qarorlari tashkil etgan. Aynan umumdavlat huquqida fuqarolik, oila va boshqa
«noommaviy» huquq sohalari rivojlangan.
XIII asrga oid «Zersalolar»da umumdavlat huquqi ancha batafsil ѐ* ritilgan.
Ularda umumdavlat huquqiga bag‘ishlangan maxsus bo‘limlar mavjud bo‘lgan.
Masalan, «Sakson zersalo»sining umumdavlat huquqiga bag‘ishlangan birinchi
qismida «imperiya konstitutsiyasi», tabaqalarning huquqiy holati, qarindoshlik, oila
va meros huquqiy munosabatlari, jinoyat huquqi va jara ѐ
* ni masalalariga taalluqli
normalar belgilangan.
Imperiya tashkil etilishining «konstitutsiyaviy» prinsipi, «Sakson
zersalosi»dan kelib chiqib aytish mumkinki, huquqning ustunligi (oliyligi) va
«ikkita qilich» doktrinasi bo‘lgan. Huquqning ustunligi uning ilohiy kelib
chiqqanligi («Xudoning o‘zi huquq») natijasi edi. Bu oqibatda har qanday qonunsiz
va adolatsiz hokimiyatga qarshilik ko‘rsatish prinsipining e’lon qilinishiga olib
kelgan. XII asrda cherkov mafkurachilari tomonidan e’lon qilingan «ikkita qilich»
doktrinasiga binoan, diniy «qilich» (hokimiyat) papaga, dun ѐ
* viy «qilich» esa
imperatorlarga tegishli bo‘lgan. Diniy va dun ѐ
* viy hokimiyat bir-biriga ѐ * rdam
berardi va bir-birini qo‘llab quvvatlardi. Agar kimdir «papaga qarshilik ko‘rsatsa»,
dun ѐ
* viy sud ѐ * rdamida itoat etishga majbur qilinishi lozim edi 1
.
Feodallarning xizmat zinapoyasidagi «birinchi daraja» imperatorga tegishli
edi. Imperator «Zersalo» mualliflarining fikricha, yer osti boyliklariga egalik qilish,
«hamma yerda» oliy sud qilish, monetalar chiqarish, soliqlar undirish huquqiga ega
edi. Biroq, tabiiyki, imperator har doim «hamma yerda bo‘la olmas va har vaqt
1 Властны
ѐ институты и должности в Европ ѐ в Ср ѐдни ѐ вѐка и ранн ѐѐ Ново ѐ вр ѐмя / отв. р ѐд. Т. П. Гусарова.
— М.: КДУ, 2011. С.289
5
3

barcha jinoyatlarni sud qila olmas edi». Shu sababli u o‘zining grafliklardagi
vakolatlarini knyazlarga o‘tkazgandi.
Imperator knyazlar tomonidan saylanishi lozim edi. U mahalliy yepiskoplar
taqdimidan keyin qirollik hokimiyati va unvonini, papaning taqdimidan keyin
imperatorlik huquqlarini olgan. Imperator quyidagi uchta holat: haqiqiy e’tiqodiga
«shubha»ning mavjudligi, qonuniy xotinini tash-lab ketishi va ibodatxonani
buzishi, vayron qilishidan tashqari cherkovdan ajratilishi mumkin emas edi.
Inson huquqiy holati uning tabaqaviy mansubligiga qarab belgilangan.
«Sakson zersalosi»da ѐ* zilishicha, «hech kim tug‘ilishi bo‘yicha xos bo‘lgan
huquqlardan tashqari, boshqa huquqlarga ega bo‘lishi mumkin emas». Shu bilan
birga unda krepostnoy huquq qoralanadi, uningcha, «kimdir boshqa birovning
mulki bo‘lishi kerak emas». Krepostnoylik holati, uning fikricha, adolatsiz hamda
nikoh odatlaridan kelib chiqqan va huquqqa kiritilgan.
Umumdavlat huquqida oila va meros huquqiy munosabatlari masalalari
muhim o‘rin tutadi. German huquqi oilada va mulkni meros qilib qoldirishda
a ѐ
* llarning kamsitilgan holatini o‘rnatuvchi eski an’analarni davom ettirdi. Nikoh
tuzishda a ѐ
* llar erkaklar bilan teng huquqlarga ega emas edilar. Bunda yerning
boyliklari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan. Bolalar huquqiy holati past
darajadagi ota-onasining mulkini meros qilib olganlar. «Sakson zersalosi» er va
xotin mulkining umu-miyligi prinsipini tasdiqlaydi. Biroq, bu mulk to‘liq erning
ixti ѐ
* ri va boshqaruvida edi. Erning roziligisiz xotin hech qanday mulkni boshqara
olmasdi. Er xotinining qonuniy homiysi hisoblangan. Shu bilan birga oila mulkidan
ma’lum qismi ajratilishi va bunday mulkning xotin tomonidan alohida meros qilib
qoldirilishi ham hisobga olingan. Bularga xotinning shaxsiy foydalanishiga oid
mulklar, uy jihozi va pardoz-andoz buyumlari («a ѐ
* llar hissasi»), ajralish ѐ * ki erining
o‘limi hollarida a ѐ
* llarni umrbod boqish uchun ajratiladigan mol-mulk, a ѐ * llarning
54

sepsidirg‘asi, shuningdek, erning xotiniga tuhfa sifatida bergan to‘y sovg‘alari
kabilar kirgan. Nikoh bekor qilinganda xotin unga eri tomonidan taqdim qilingan
mol-mulk, «xotinning hissasi» va sepsidirg‘adan umrbod foydalanishi mumkin
bo‘lgan. Eri o‘lgan xotin esa to‘y sovg‘alari, «xotinning hissasi» va umrbod boqish
uchun taqdim qilingan mulkini o‘zida saqlab qolgan, zero «xotinning hissasi» faqat
a ѐ* llar liniyasi bo‘yicha meros qilib qoldirilgan. Bolalar mulkka egalik qilish
huquqiga faqat otasining roziligi bilan va oiladan ajralib chiqib ketgandan keyin
ega bo‘lganlar 1
.
Prinsiplari yerlarni erkak kishilarning qo‘lida saqlanib qolishi vazifasiga
bo‘ysundirilgan va, shuningdek, tabaqaviy xarakterga ega bo‘lgan.
Meros olish uchun merosxo‘r meros qoldruvchi bilan teng ( ѐ
* ki yuqori)
huquqiy holatga ega bo‘lishi lozim edi. Agar len huquqi bo‘yicha len faqat
o‘g‘illardan bittasiga o‘tkazilgan bo‘lsa, umumdavlat huquqi bo‘yicha esa merosni
barcha o‘g‘illar ѐ
* ki boshqa qarindoshlar teng hissada olishgan. Meros olishga
qarindoshchilikning yettinchi darajasigacha bo‘lgan qondosh qarindoshlar
chaqirilgan. Bunda aka-ukalar opa-singillari oldida ustunlik huquqiga ega
bo‘lishgan. Asosiy merosxo‘rlardan tashqari «hissa oluvchilar» ham bo‘lib, ular
ma’lum mulkdan birinchi navbatda o‘z hissalarini olardilar. Bularga beva ѐ
* ki tul
qolgan xotin, yaqin qarindosh, harbiy aslaha-anjomlar olgan shaxs kabilar kirgan.
Germaniyaning o‘rta asrlardagi umumdavlat huquqi faqat qonun bo‘yicha
merosni haqiqiy deb hisoblagan. Biroq, nikoh-oila munosabatlariga kanonik
huquqning ta’siri kuchayishi oqibatida hadya ko‘rinishida niqoblangan vasiyat
shakli o‘rnatilgan. Bundan tashqari, mulkni cherkov foydasiga taqsimlashda
«o‘lgan kishining hissasi» ajratila boshlangan. German huquqida qonuniy
merosxo‘rlarning majburiy hissasi saqlangan holda vasiyat bo‘yicha meros instituti
rim huquqining andoza qilinishi munosabati bilan paydo bo‘lgan.
1 Социальны
ѐ отнош ѐния и политич ѐская борьба в ср ѐдн ѐвѐковой Г ѐрмании ХIII-ХVI в ѐков. Вологда, 1985.
С.128
5
5

«Sakson zersalosi» ko‘p sonli bitimlar - oldi-sotdi, ssuda, shaxsiy ijara,
saqlash va hokazolarga oid normalarni belgilaydi. Lekin umuman shartnoma
majburiyatlari savdo-sotiq uncha rivojlanmaganligi sababli bo‘sh darajada ishlab
chiqilgan edi. Mulkni o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lgan bitimlar odatda sud
tomonidan guvohlantirilgan. Qonunlarda zarar yetkazishdan kelib chiqadigan
majburiyatlar ancha batafsil tartibga solingan edi. Bu sohadagi normalar asosan yer
egaligining himoya qilinishiga, unga yetkaziladigan zararlarni, ekinlarning payhon
qilinishini, chegaralar buzilishini oldini olishga va boshqalarga qaratilgan edi.
Zarar
yetkazilganlik uchun zararni qoplash va jarima to‘lash nazarda tutilgan. 1

Tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi asta-sekin yangi fuqarolik-huquqiy
normalarining, institutlarining qaror topishiga, andoza qilib olingan rim huquqi
normalaridan foydalanishga olib kelgan. Yer uchastkalarini «majburiyatlar bilan»
mulk qilib o‘tkazishning yangi shakli paydo bo‘lgan. Yer uchastkasining bunday
tartibda sotilishi natijasida sotib oluvchi va mulkni undan keyin egallab olishi
mumkin bo‘lgan kishilar mulkning dastlabki egasiga yer uchastkasidan olingan
daromadning bir qismini to‘lashi lozim edi. Harakatdagi ash ѐ* larning oldisotdi
bitimida halol egalarning huquqlarini himoya qilish nazarda tutila boshlandi. Bunda
rim huquqiga nisbatan ash ѐ
* egasining huquqi ancha chegaralandi. Agar mulkdor
o‘z ash ѐ
* sini birovga ishonib topshirsa, u bu mulkni uchinchi shaxsga sotsa,
mulkdor sotib oluvchiga nisbatan da’vo qilish huquqidan mahrum bo‘lgan.
Mulkdor faqat undan o‘g‘irlangan ash ѐ
* ni talab qilishi mumkin edi. Bu prinsip
german huquqida «qo‘l qo‘lni asrashi (tanishi) lozim» degan qoidada ifodalangan.
1 История государства и права заруб
ѐжных стран.Часть 1. Уч ѐбник для вузов/ Под р ѐд. проф.
Краш
ѐнинниковой Н.А. и проф. Жидкова О.А.-М.:Издат ѐльство НОРМА, 1996.-242-б ѐт.

56

Umumdavlat huquqi tinchlik statutlaridan ancha og‘ir jinoyatlar tarkiblarini
qabul qilib olgan. Biroq, bu jinoyatlar ma’lum tizimga solinmagan edi hamda qasd
va «shafqatsizlik» bilan sodir etilganda, asosan murakkab shakldagi o‘limga
mahkum etish bilan jazolangan. Ehti ѐ* tsizlik natijasida sodir etilgan jinoyatlar
uchun o‘limga mahkum etish va tan jazolari berilishi mumkin emas edi. Buning
uchun vergeld to‘lash talab qilingan.
Vaqt o‘tishi bilan alohida german o‘lkalarida jinoiy jazoga loyiq
huquqbuzarliklar turlarining yanada ko‘payishi sodir bo‘ldi. Qisman bu fuqarolik
huquqbuzarliklar bilan jinoyatlar o‘rtasidagi farqlarning ancha aniq ajratila borishi
bilan bog‘liq edi. Jinoyatlarni «haqiqiy» va «nohaq» jinoyatlarga yangicha bo‘lish
joriy qilindi. Masalan, oddiy odam o‘ldirish ѐ
* ki og‘ir tan jarohati yetkazish
«haqiqiy» jinoyatlar deb, o‘g‘irlik, davlatga xi ѐ
* nat, firibgarlik esa - «nohaq»
jinoyatlar deb hisoblangan. Shunga qarab «nohaq» jinoyatlarda aybdor bo‘lgan
shaxslar ancha og‘ir jazo - qiynab o‘ldirish jazosiga mahkum etilgan; «haqiqiy»
jinoyatchilar esa zararni qoplash ѐ
* ki surgun bilan jazodan qutilishi mumkin edi.
XVI asrdan boshlab jinoyat huquqi va umuman yuridik ta’limot ham
Germaniyaning turli knyazliklarida «Karolina»ning prinsiplariga asoslangan.
Uning yanada taraqqiy etishi jazolarga ko‘proq jinoyatchini tuzatish vositasi,
jumladan, majburiy mehnatga jalb qilish ѐ
* rdamida tuzatish vositasi sifatidagi
qarashlarning rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan. Shu munosabat bilan jazolarning
majburiy ishlarga jalb qilish, sharmanda qilish va axloq-tuzatish uylariga qamash
kabi turlarini qo‘llash o‘sgan.
«Sakson zersalosi» davridagi umumdavlat huquqi fuqarolik ishlari bo‘yicha
ham, jinoiy ishlar bo‘yicha ham tortishuvchilik jara ѐ
* nini nazarda tutgan. Har kim
buzilgan huquqining tiklanishi haqida da’vo qo‘zg‘ashi va javobgarni sudga
chaqirishi mumkin edi. Da’vogar va javobgar sud jara ѐ
* nida odatda o‘z vakillari
(«gapiruvchilari») orqali qatnashardilar. Vakillar sudda protsessual formulalarni
ba ѐ
* n qilganlar. Agar ular so‘zlaridan yanglishsalar ishda yutqazganlar. Tomonlar
sudga qonuniy asossiz kelmasalar ham ishda yutqazgan hisoblanganlar. Sudga
5
7

kelmaslik uchun faqat quyidagi to‘rtta holat: qamoqqa olinganlik, kasallik,
imperiya xizmatida bo‘lish va salib yurishda ishtirok etish qonuniy sabab bo‘lgan.
Sudda guvohlarning ko‘rsatmalari va qasam asosiy dalillar bo‘lib
hisoblangan. Jinoiy ishlar bo‘yicha sheffenlarning roziligi bilan sudda yakkama-
yakka olishuv ko‘rinishidagi «xudo sudi»ga yo‘l qo‘yilgan. Sudda yakkama-yakka
olishuvning tayinlanishi tabaqa tengligi prinsipi, shuningdek, «Sakson zersalosi»da
batafsil ba ѐ* n qilingan ma’lum protsessual qoidalar bilan cheklangan. Yakkama-
yakka olishuv natijasiga qarab mag‘lub bo‘lgan javobgar odatdagi sudda jinoyat
uchun aybdor sifatida javobgarlikka tortilgan, g‘olib chiqqan javobgar esa aybdan,
jarima to‘lashdan va da’vogar hamda sudga keltirilgan zararni qoplash
majburiyatidan ozod etilgan.
Agar yakkama-yakka olishuvda tomonlardan biri uch marta chaqirilganda
(taklif qilinganda) «maydon»ga chiqmasa, ishda yutkazgan deb topilgan va ishi
sudga o‘tkazilgan. «Sakson zersalosi» sud jara ѐ
* nida tomonlarning dalillariga katta
e’tibor bergan, aybdorning tegishli darajada fosh qilinishi lozimligini talab qilgan.
Aks holda sudning jazo berish haqida qaror chiqarishi taqiqlangan.
Umumdavlat huquqida «qarorga e’tiroz bildirish»ning o‘ziga xos qiziq
instituti mavjud edi. Qarorga e’tiroz bildiruvchi kishi buni o‘rnidan turib, tabaqaviy
teng maslahatchilar bilan yuzma-yuz holda amalga oshirishi lozim edi. E’tiroz
bildiruvchidan tomonlar uchun birmuncha adolatli ko‘rinadigan boshqa qaror
chiqarish uchun taklif berish so‘ralgan. Lekin agar e’tiroz bildiruvchi shaxs o‘z
talablarini qanoatlantirilishiga erisha olmasa, u kimning qaroriga e’tiroz bildirgan
bo‘lsa, o‘shanga badal to‘lashi, shuningdek, jarima va sud harajatlarini ham to‘lashi
lozim edi.
XI-XVI asrlarda tortishuvchilik jara ѐ
* nining o‘rniga inkvizitsion jara ѐ * nning
kelishi mutlaqo yangi shakl va qoidalarning o‘rnatilishiga olib keldi. Shunday
58

bo‘lsa-da, XVIII asrning ikkinchi yarmidan e’tiboran sudlarda qiynoqlarning
qo‘llanilishi cheklana boshladi. 1768 yilgi «Tereziana»da qiynoq anjomlari
ko‘rsatilgan. Ularni faqat o‘lim jazosi nazarda tutilgan jinoyatlar bo‘yicha oliy
jinoiy sudlarning roziligi bilan, ayblanuvchi aybini tan olmasa va boshqa dalillar
bo‘lmasa, qo‘llash mumkin edi. Qiynoqlardan kasallar, nogironlar, keksalar va ѐ* sh
bolalar, shuningdek, agar sodir etgan jinoyatlari uncha og‘ir bo‘lmasa, oliy
tabaqaga mansub shaxslar ozod etilganlar. Sud jara ѐ
* nida qiynoqlarning qo‘llanishi
1764 yil Prussiyada, XVIII asrning 20-yillarida boshqa bir qator mayda german
knyazliklarida batamom bekor qilingan edi.
Ma’lumki, ruhoniylar tabaqasi o‘z huquq normalariga - cherkov huquqiga
amal qilganlar. Cherkov huquqi shuningdek barcha tabaqalarning oila va meros
huquqiy munosabatlarini ham tartibga solgan. «Sakson zersalosi» bo‘yicha har bir
xristian bir yilda uch marta cherkov sudida va, shuningdek, yiliga uch marta
dun ѐ
* viy sudda ishtirok etishi lozim edi. Germaniyaning bir qancha knyazliklarida
ko‘pgina german zodagonlarining vakillari ham dun ѐ
* viy, ham cherkov
yurisdiksiyasini o‘z qo‘llariga olgan edilar. Lekin shunga qaramay, cherkov huquqi
Germaniyada ancha tor doirada qo‘llanilgan va umumdavlat huquqining
rivojlanishiga uncha ta’sir ko‘rsatmagan.
Endi bevosita len huquqiga o‘tsak shuni aytish kerakki, O‘rta asrlarda
Germaniyadagi yerga oid munosabatlar boshqa g‘arb «feodal davlatlari»dagi kabi
prinsiplar asosida qurilgan edi. Biroq, Germaniyaning len huquqida ma’lum o‘ziga
xos xususiyatlar mavjud bo‘lgan.
Shu narsani alohida ta’kidlash joizki, Germaniyada monarx imperiya
lenlarini erkin tasarruf qilish huquqiga ega emas edi. Ancha faxriy imperiya
lenlarini knyazlarga «majburiy hadya qilish» prinsipi imperatorning bo‘shagan
lenlarni taqdim qilish va ularni o‘z domeniga qo‘shib olish huquqidan mahrum
qilardi. Shuningdek, ma’lum okrug aholisining ustidan sud qilish huquqiga ega
bo‘lgan lenlarning maxsus turi ham mavjud edi. Imperator tomonidan berilgan
5
9

«sud leni»ni olgan len egalari, knyazlar va graflar qirol buyrug‘i bilan, ya’ni qirol
nomidan sud qilish huquqini ham qo‘lga kiritardilar.
Germaniyadagi len huquqining xususiyatlaridan biri shunda ediki, unda len
olishni «kutish» huquqi mustahkamlangan. Bir kishi lenga egalik qilish huquqini
olgan, boshqa kishi ( ѐ* ki bir necha kishilar) esa xo‘jayindan ushbu lenning qonuniy
egasi vafot etganda va uning qonuniy merosxo‘ri bo‘lmaganda o‘sha lenga nisbatan
da’vo qilish huquqini olishlari mumkin edi. Yana shuni ta’kidlash joizki,
Germaniyada vassal tomonidan olingan lenning begonalashtirilishini taqiqlovchi
qoida ancha uzoq vaqt harakatda bo‘lgan. Lenni sotish, garovga qo‘yish faqat
xo‘jayinning roziligi bilan amalga oshirilishi mumkin edi 1
.
Germaniya len huquqida egalik instituti katta ahamiyatga ega bo‘lgan.
«Egalik qilish huquqi» maxsus huquq hisoblangan. U yerni haqiqatda ushlab
turishdan farq qilgan va xuddi Angliya va Fransiyadagi sezina singari maxsus
da’volar bilan himoya qilingan. Bu huquq odatda egalik qilishga kirishishning
ramziy marosimi (investitura) natijasida qo‘lga kiritilgan, lekin ba’zan lenga
haqiqiy egalik qilib turish muddati (bir yilu bir kun xo‘jayinning e’tirozisiz egalik
qilib turishi) bo‘yicha ham vujudga kelishi mumkin edi.
Len huquqi bo‘yicha majburiyatlar asosan vassallik munosabatlarini tartibga
soladigan va deyarli butun Yevropa mamlakatlari uchun umumiy bo‘lgan feodal
odatlar bilan belgilangan. Len egasi xo‘jayinga sodiqlik haqida qasam ichib, «uning
odami» sifatida ma’lum «majburiyat»larni zimmasiga olgan. U avvalo xo‘jayinga
harbiy xizmat o‘tab berishi lozim edi. Xo‘jayin «Germaniya o‘lkalari» doirasida
harbiy yurish uyushtirmoqchi bo‘lsa, bu haqda vassaliga olti hafta oldin ikkita
guvoh ishtirokida ma’lum qilgan. Bundan tashqari, len egasi o‘z senorining sud
majlisida ishtirok etishi shart edi. O‘z navbatida, senor vassal qaramlikni qabul
qilishni rad etishi va len egasini o‘z egaligidan mahrum qilishi mumkin bo‘lmagan.
1 Х
ѐ*фѐр М. Имп ѐратор Г ѐнрих II. — М.: Транзиткнига, 2006. С. 123-124
60

Chunki «Sakson zersalosi»ga binoan, «agar sud tomonidan tortib olinmagan bo‘lsa,
hech kim yer egaligidan mahrum qilinishi mumkin emas» edi. Agar xo‘jayin
vassalidan yerni asossiz ravishda tortib olsa va len ajratishni adolatsizlik bilan rad
etsa, len oluvchi yuqori turuvchi (katta) senorga shikoyat qilishi mumkin bo‘lgan.
Katta senor kichik senordan bu masalani tegishlicha adolatli hal etishni talab
qilgan. Aks holda bunday yer egaligi va vassallik sud orqali yuqori turuvchi senor
ixti ѐ* riga o‘tkazilishi mumkin edi 1
.
Shuningdek, Germaniyada shaharlar huquqi ham amal qilgan. O‘rta asrlar
huquqi shaharga «korporatsiya» - fuqarolarning yagona, bir butun yig‘indisi
statusini va shu tariqa yuridik shaxs huquqini bergan. Germaniyaning shahar
huquqi to‘plamlarida uning nufuzli ekanligi va qirollikdan kelib chiqqanligi
ta’kidlanadi, chunki qirol «savdogarlarga huquq bergan, bunday huquqqa qirolning
o‘zi doimo o‘z saroyida ega bo‘lgan». Shu sababli savdo maydonidagi krest (xoch)
va osib qo‘yilgan qirol qo‘lqopi shaharning ramzi bo‘lib qolgan, zotan «bu joyda
qirollik tinchligi va qirol xohish-irodasi harakatda ekanligi ko‘rinib turishi» lozim
edi 2
.
Germaniyaning shahar huquqi dastlab umumdavlat va len huquqlarining
prinsiplari va institutlariga asoslangan. Bu ayniqsa nikoh-oila va meros
munosabatlari sohasida ko‘zga yaqqol tashlanadi. Biroq, german shaharlari
mustaqilligining kuchayib borishi jara ѐ
* nida shahar huquqining o‘z xususiy
prinsiplari va normalari borgan sari ko‘payib, mazmunan boyib bordi. Bozorlar va
yarmarkalarni tartibga solish, mulkni tasarruf qilish va qarzlarni undirish
masalalariga alohida e’tibor berila boshlandi. Germaniya shaharlarida
yarmarkalarga oid qonunlar va veksel ustavlari juda erta qabul qilingan edi. Ularda
oldi-sotdi, qarz, garov, ssuda, topshiriq kabi shartnomalar juda batafsil huquqiy
tartibga solingan edi. Shahar huquqidan asta-sekin ajralib chiqa boshlagan savdo
huquqida veksel va savdo shirkati institutlari yanada rivojlandi.
1 История государства и права заруб
ѐжных стран.Часть 1. Уч ѐбник для вузов/ Под р ѐд. проф.
Краш
ѐнинниковой Н.А. и проф. Жидкова О.А.-М.:Издат ѐльство НОРМА, 1996.-243-б ѐт.
2 Кол
ѐсницкий Н. Ф. «Свящ ѐнная Римская имп ѐрия»: притязания и д ѐйствит ѐльность. М., 1977. С.319
6
1

Shaharlik o‘z xususiy mablag‘iga sotib olgan mol-mulkni tasarruf etishda
to‘la erkin edi. U uch shillingdan ortiq mulkni faqat bitta shart - «sog‘lom holatda
bo‘lishlik» sharti bilan erkin ravishda vasiyat qilib qoldirishi mumkin edi.
Germaniyaning o‘rta asrlardagi huquqi, jumladan, shahar huquqi ham
qarzdorlarga nisbatan juda shafqatsiz bo‘lgan. Agar javobgar sud qarori asosida
da’vogarga qarzini va sudga jarimani to‘lay olmasa, uning molmulki musodara
qilingan ѐ* ki uning qarzini to‘lash istagini bildi-ruvchi shaxs topilguniga qadar
qamoqqa olingan. Bundan tashqari, qarz beruvchi o‘zining ta’sir ko‘rsatish
usullaridan foydalanishi, masalan, qarzdorni ozgina ovqat bilan kishanda saqlashi
mumkin bo‘lgan. Lekin bunda qarzdorga «azob berish kerak emas» deb
qo‘shimcha shart qo‘yilgan edi. Germaniyaning shahar huquqi qarz masalalarida
len huquqi hamda cherkov huquqidan farqli o‘laroq, boshqa o‘ziga xos prinsipni
ham mustahkamlagan. Bunga ko‘ra, o‘g‘il o‘lgan otasining qarzini to‘lashdan ozod
etilgan. Albatta, bunda «qonun bo‘yicha talab qilinadigan qarz haqida xabar
qilinmagan bo‘lishi» kerak edi.
Shahar jinoyat huquqi «shahar tinchligi»ni muxofaza qilib, jazolarning juda
oddiy turlarini belgilagan. Odam o‘ldirish ѐ
* ki o‘limga sabab bo‘luvchi tan jarohati
yetkazish, zo‘rlab nomusga tegish, birovning uyiga bostirib kirish kabi jinoyatlarni
sodir qilgan shaxslarning boshi kesilgan. Birovga boshqacha tan jarohati
yetkazganlik uchun qo‘lni kesish jazosi tayinlangan. Og‘irlashtiruvchi holatlarsiz
oddiy o‘g‘irlik uchun, shuningdek, savdo qoidalarini buzishlik uchun sharmanda
qiluvchi jazolar (sochini qirqib tashlash va qamchi bilan savalash) nazarda tutilgan.
Bundan tashqari, savdo sohasidagi qoidalarni buzgan shaxslar ratmanlarning, ya’ni
shahar magistratlariga saylab qo‘yilgan shaxslarning maxsus roziligisiz savdo
faoliyati bilan shug‘ullanish huquqidan mahrum etilgan. Shahar ha ѐ
* tiga xos
bo‘lgan boshqa jinoyatlar - birovning mulkini egallab olish, yer egaligini buzish,
62

sheffenni haqorat qilish, topshiriqni buzish kabilar uchun jarima nazarda tutilgan.
Birovning mulkiga ataylab «insofsizlik» bilan tajovuz qilish - kechasi o‘g‘irlik
qilish, uxlab ѐ* tgan kishiga nisbatan o‘g‘irlik qilish paytida qo‘lga tushib qolgan
jinoyatchiga nisbatan osib o‘ldirish va uyini buzib tashlash kabi jazolar
tayinlangan.
Germaniya shahar huquqida sud ishlari yuritishni tashkil qilish, isbotlash va
jara ѐ
* n qoidalarini belgilash masalalari o‘ziga xos puxta va atroflicha ishlab
chiqilganligi bilan ajralib turadi.
Shahar sudiga shaharning senori tomonidan tayinlanadigan burggraf va
uning o‘rinbosari (shultgeys) boshchilik qilardilar. Ular qirol ѐ
* ki knyaz buyrug‘i
bilan sud ishlarini yuritishgan. Burggraf sud ishlarini bir yilda uch marta ko‘rishi
lozim edi. Uning yo‘qligida bu ishlarni shultgeys bajargan. Bundan tashqari,
burggrafning yurisdiksiyasiga, agar aybdor jinoyat ustida ushlab olingan bo‘lsa,
zo‘rlik, ta’qib qilish, uyiga bostirib kirish haqidagi barcha ishlar, shuningdek,
burggrafning rasmiy sud ishlari boshlanishiga qadar «14 kecha oldin» vujudga
kelgan barcha ishlar taalluqli bo‘lgan. Tayinlab qo‘yiladigan sud amaldorlaridan
tashqari ikkita toifadagi sudyalar - shahar sheffenlari (umrbod muddatga) va
ratmanlar - maslahatchilar (bir yilga) saylab qo‘yilgan. Ratmanlar asosan
«donish-mandlar maslahati bo‘yicha» shahar savdosi qoidalarining buzilishi haqi-
dagi ishlarni ko‘rib hal qilish uchun chaqirilgan. Shunday qilib, eng ko‘p ishlar
shaharning sheffenlar hay`ati tomonidan ko‘rib hal etilgan. Ushbu sheffenlar
hay’ati shaharliklar va chet elliklarga nisbatan umumiy yurisdiksiyaga (sud qilish
huquqiga) ega bo‘lgan 1
. Bunda shaharliklarning faqat shahar sudi sudlovligiga
taalluqli ekanligi qayd qilingan. Ular shahardan tashqarida sudga murojaat
qilishlari mumkin emas edi.
Har qanday darajadagi sudyalarning, ratmanlardan tortib shultgeyslargacha
sud majlisini to‘xtatib (uzib) qo‘yishi, sudga kelmasligi ishda qatnashuvchi
tomonlar singari jarima to‘lashiga olib kelgan. Shahar sudiga faqat quyidagi uchta
1 Кол
ѐсницкий Н. Ф. «Свящ ѐнная Римская имп ѐрия»: притязания и д ѐйствит ѐльность. М., 1977. С.322
6
3

qonuniy sabablar bo‘lganda: kasal bo‘lsa, asirga tushib qolsa va mamlakat
tashqarisida davlat xizmatida bo‘lsa kelmasligi mumkin edi.
Javobgar ѐ* ki ayblanuvchi, agar sheffenlar ѐ * ki ratmanlar hay`ati ishni ko‘rib
chiqmagan bo‘lsa, burggraf ѐ
* ki shultgeys sudida, agar burggraf ѐ * ki shultgeys
bo‘lmasa, joylardagi shaharliklar tomonidan saylangan har qanday sudya
tomonidan ishni zudlik bilan ko‘rib chiqilishini talab qilish huquqiga ega bo‘lgan.
Shaharlik va begona yerlik kishilar o‘rtasidagi sud ishlari kechiktirilmasdan zudlik
bilan ko‘rib chiqilishi va ular bo‘yicha o‘sha kunning o‘zida ѐ
* q qaror chiqarilishi
lozim edi.
Jinoyat sodir etilgan joyda qo‘lga olingan shaxsning aybini ѐ
* ki o‘zini aybdor
emas deb e’lon qilgan shaxsning aybsizligini oltita guvoh ѐ
* rdamida va «o‘zim
yettinchi» tamoyili asosida bir ovozdan tasdiqlovchi ko‘rsatmalar asosida isbot
qilish talab qilingan. Jinoyat sodir etilganligini ko‘p hollarda guvohlarning
ko‘rsatmalari bilan bir qatorda boshqa dalillar asosida ham isbotlash talab etilgan.
Agar shunday dalillar mavjud bo‘lsa, ularni qasam bilan inkor qilish mumkin
bo‘lmagan. Agar bunday dalillar bo‘lmasa, shahar huquqi, hatto guvohlar bo‘lsa
ham, ayblanuvchini oqlash zarur deb hisoblagan. Bundan tashqari, jinoyatchini
jinoyat sodir etgan joyda qo‘lga olinsa ham, uni sudsiz jazolash mumkin emas edi.
Shuningdek, a ѐ
* llarga nisbatan aybni isbotlashning ancha yengil qoidalari joriy
qilingandi. Agar a ѐ
* l kishi jinoyat ustida qo‘lga tushmasa, u o‘zining aybsizligi
haqida qasam ichib javobgarlikdan qutilib ketishi mumkin edi.

.

64

XULOSA VA TAVSIYaLAR

Germaniyaning XI-XV asrlar tarixini o‘rganish natijasida xulosa qilib shuni
aytish mumkinki, Germaniyada X-XI asrlarda feodallashuv ancha muvaffaqiyatli
kechdi. Marka, ya’ni jamoa tushkunlikka yuz tutdi. Katta dun ѐ* viy va cherkov yer
egalari tobora ko‘p yerni o‘z qo‘liga ola bordi. Xususiy mulkchilikning rivojlanishi
orqasidan yer qo‘ldan qo‘lga o‘ta boshladi. Dexqonlarning bir qismi o‘z yeridan
ajrab feodal yer egalariga qaram bo‘lib qoldi. Komendatsiya, ya’ni o‘zini qudratli
kishisining, yirik yer egasining xomiyligiga topshirish, imunitet, ya’ni yer
egasining davlat funksiyalarini olib borishi va birinchi navbatda tevarak atrofdagi
axolini sud qilishi, Reyn bo‘yidagi cherkov yerlarida juda xam avj olib ketgan
prekariylik munosabatlari X-XI asrlarda Reynning narigi tomonida tobora tez-tez
uchraydigan bo‘ldi. Bu protsesslarning xammasi shuni ko‘rsatadiki, 102 yuz yil
ilgarig‘arbiy Frank davlatida feodal munosabatlar qanday avj olgan bo‘lsa,
Germaniyada xam garchi kechikib bo‘lsada, shunday avj oldi.
Germaniyada katta yer egaligining avj olishida qirol xazinasiga qarashli
yerlarni talon-taroj qilinishi katta rol o‘ynadi. Shu bilan bir vaqtda, Germaniya
feodallarining sharqda slavyanlar va vengerlarga qarshi janubda Italiyaga qarshi
olib bora ѐ
* tgan urushlari kengaygan sari, Germaniyada ritsarlik xam zo‘r berib avj
oldi. Faqat zodagonlar xonadonlarining kichik a’zolari, mayda pomesteli dvoryan
tipidagi yer egalarigina emas, balki ot va boshqa xarbiy anjomlar topishga qurbi
6
5

yetadigan eng to‘q erkin dexqonlar xam ritsarlarga aylandi. Nemis ritsarlari
tarkibiga xatto ministeriallar deb ataladigan kishilarning ya’ni xovli
xizmatkorlarining erksiz xizmatkorlarning bir qismi, xatto malaylar xam kiritildi.
XII asrda ѐ* q Germaniyada ritsarlar «zoti ulug‘» va «zoti past» ritsarlarga ajratilgan
edi. Faqat XIII asrdagina ritsarlarning ikkala xili bir-biriga batamom qo‘shilib
ketib, yagona ritsarlarga aylandi.
Germaniyada feodal munosabatlar rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari
sifatida cherkov yerlarida tashkil topgan fegt deb ataladigan yer egaligining keng
tarqalganligini ko‘rsatib o‘tish kerak. Keyinchalik bu yerlar nasldan naslga
o‘tadigan feodal yerlariga aylandilar, fegtlarning o‘zlari esa xaqiqiy feodal bo‘lib
qoldilar.
Eng katta feodallar-gersoglar va graflar feodal tarqoqlik namoyandalari edi.
Ular qirol xokimiyatining zaiflashuvidan manfaatdor edilar. Urushlar esa feodallar
kuchini ma’lum darajada birlashtirishni talab qilar edi. Qirol esa ularga feodalar
lashkarlarining sarkardasi sifatida zarur edi. Bu narsa ularni qirolga bo‘ysunishiga
majbur qilar edi. Nixoyat, ritsarlarning si ѐ
* siy rolini xam e’tiborga olish kerak.
ritsarlar tobora ko‘payib, soslovie bo‘lib uyushib borgan sari qirol xokimiyati katta
feodallar bilan to‘qnashuvda ritsarlarga tayanib olardilar. Xalq ommaviy
tutqunlikka solish davom etib bora ѐ
* tgan sharoitda qirol xokimiyati xalq xarakatiga,
dexqonlar xarakatiga sifatida feodallarning xammasi xam-kattasi xam, kichigiga
xam zarur edi.
Saksoniya sulolasidan bo‘lgan Genrix I ning o‘g‘li Otton I (93-973) qirol
xokimiyatini mustaxkamlab, cherkov bilan do‘stona aloqa bo‘ladi. U yepiskoplarga
keng miqi ѐ
* sida immunitet xuquqlar berildi va ularga juda ko‘plab yer ulashdi.
Otton I Rim feodallarini bostirib, papani taxtga o‘tqazdi. Bunga minatdorlik
bildirib, papa 962 yilning boshida Ottonga imperatorlik tojini kiygizdi. Shunday
66

qilib, «yangi imperiya» tiklandi. Shu narsa xarakterliki, ilgari Karl Buyuk bo‘lgani
singari, bu safar xam Otton Rim imperatori deb e’lon qilindi (ilgari Karl Buyuk
xam Rim imperatori deb e’lon qilingan edi). Yangi imperiyaga «Muqaddas Rim
imperiyasi» deb nom berildi. Faqat keyinroq borib, XII asrdagina bu iboraga ikki
sud qo‘shilib, «German millatining muqaddas Rim imperiyasi» deb ataladigan
bo‘ldi.
O‘rta asrlarda Germaniya davlatining tashkil topishi, rivojlanish xususiyatlari
va taraqqi ѐ* t bosqichlari haqida fikr yuritganda shuni ta’kidlash lozimki, bu davrda
Germaniya davlati, xususan German millatining Muqaddas Rim imperiyasining
tashkil topishi va rivojlanishida, shuningdek, german feodalizmining o‘ziga xos bir
qancha xususiyatlarini ajratib ko‘rsatish mumkin 1
:
1. Germaniya davlati urug‘doshlik tuzumining yemirilishi natijasida
paydo bo‘lmasdan, balki o‘rta asrlarda feodalizmni o‘z boshidan kechi-ra ѐ
* tgan
davlat - franklar davlatining inqirozi (bo‘linib ketishi) natijasida, uning bir qismida
tashkil topdi.
2. Germaniyada jamoa - marka slavyanlar va franklardagiga nisbatan
ancha turg‘un bo‘lib, dehqonlarni qaramlikka tashlash jara ѐ
* ni ancha uzoq vaqtga
cho‘zilgan.
3. Germaniyada tovar-pul munosabatlarining barvaqt rivojlanishi ishlab
chiqarishning natural xarakterini birdaniga buzib tashlamadi. German
knyazliklarining notekis iqtisodiy rivojlanishi sezilib turdi. Lekin bu yerda
feodalizm sust rivojlangan bo‘lsa-da, XI-XII asrlarda jamiyatning feodallashish
jara ѐ
* ni nihoyasiga yetib, asosiy sinflar - yer egalari va ularga qaram dehqonlar
shakllangan edi.
4. Ijtimoiy tuzumi bo‘yicha Germaniya aholisi juda tabaqalashib ketgan
edi. Masalan, hukmron tabaqa - ritsarlarning 2
o‘zi 7 ta darajada turardi.
1 Қаранг : Муқимов З. Ч
ѐт мамлакатлар давлати ва ҳуқуқи тарихи. Қадимги дун ѐ* ҳамда ўрта асрлар
давлати ва ҳуқуқи тарихи. 1 қисм. Ўқув қўлланма..– Самарқанд, СамДУ, 1992. -99-100-б
ѐтлар.
6
7

5. XIV asrga kelib, agarda Angliya va Fransiya davlatlarida siѐ*siy
tarqoqlik tugatilib, markazlashuv ro‘y bera
ѐ*tgan bo‘lsa, Germaniyada buning
teskari jara
ѐ*ni - si ѐ*siy tarqoqlik kuchaya ѐ*tgan edi. Buning asosiy sababi
Germaniyada o‘ziga xos tabaqa-vakillik hokimligining vujudga kelganligida edi.
Umuman olganda, O‘rta asrlarda Germaniya davlatining tashkil topishi va
rivojlanishida quyidagi bosqichlarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
1. Ilk feodal monarxiyasi davri (X-XIII asrlar).
2. Kurfyurstlar oligarxiyasi hamda tabaqa-vakillik monarxiyasi davri (XIV-
XVII asrlar).
3. German qirolliklari absolyutizm davri (XVII-XVIII asrlar).
Biroq, davlat va huquq tarixi fanida ba’zi olimlar o‘rta asrlarda Germaniya
davlati tarixini boshqacharoq tarzda ham davrlarga bo‘lib o‘rganadilar. Jumladan,
moskvalik huquqshunos olim S.V.Chirkin uni quyidagicha ikkita katta davrga
bo‘lib o‘rganishni tavsiya etadi:
1. Germaniya imperiyasi doirasida nisbatan markazlashgan ilk
feodal monarxiyasi davlatining tashkil topishi va rivojlanishi davri (X-
XII asrlar).
2. Germaniyada hududiy tarqoqlik va german knyazliklari -
davlatlarining rivojlanishi davri (XIII asr-XIX asrning boshi) 1
.
Bizningcha, o‘rta asrlarda Yevropa davlatlari rivojlanishining umumiy
qonuniyatlarini, xususan ularda monarxiyaning rivojlanish bosqichlarini hisobga
2 Рицар – н
ѐмис тилидан олинган сўз бўлиб, ўрта асрлар Европасида ҳарбий – дворянлар табақасига
мансуб бўлган ф
ѐодал, оғир қуролланган жангчи. Рицарлар дубулға ва совут кийганлар, уларнинг отларига
ҳам совут кийдирилган. Жанг вақтида икки томонлама тиғли қилич ва найзадан фойдаланганлар.
1 Қаранг: История государства и права заруб
ѐжных стран.Часть 1. Уч ѐбник для вузов/ Под р ѐд. проф.
Краш
ѐнинниковой Н.А. и проф. Жидкова О.А.-М.:Издат ѐльство НОРМА, 1996.-240-б ѐт.
68

olganda Germaniya davlati tarixini yuqoridagicha uch davrga bo‘lib o‘rganish
maqsadga muvofiqdir.

Ochiq dars ishlanmasi "Germaniya va Muqaddas Rim imperiyasi X–XV
asrlarda"

Dars turi: yangi materialni o‘rganish

Darsni o‘tkazish shakli: o‘yin

Dars maqsadi: O‘quvchilarda Germaniyaning X-XV asrlardagi tarixi va
Muqaddas Rim imperiyasi tashkil topishi tarixi haqida tasavvurlarni shakllantirish.
Vazifalar:
Ta’limiy: o‘quvchilarni X-XV asrlardagi Germaniya va Muqaddas Rim
imperiyasi
6
9

tarixiga oid asosiy atamalar, sanalar bilan tanishtirish, imperatorlar Otton I, Genrix
IV, Fridrix I, Fridrix II, Karl IV hukmronliklari xususiyatlari hamda Rim papasi
Grigoriy VII davri tarixini tavsiflab berish.
O‘rta asrlardadagi voqealarda dun ѐ* viy va ruhoniy (diniy) hokimiyatlar
o‘rtasidagi ―oliy taxt uchun kurash ahamiyatini ochib berish.
‖
Tarbiyaviy: mas’ullik hissini hamda bilimlarga jiddiy munosabatni
tarbiyalash;
darsda qulay ruhiy-emotsional iqlimni yaratishga ko‘maklashish.
Rivojlantiruvchi: matn bilan ishlash ko‘nikmasini shakllantirish; sabab-
oqibat
aloqalarini aniqlash ko‘nikmasi, test topshiriqlarini bajarish malakalarini
mustahkamlash; atamalarni to‘g‘ri qo‘llashga o‘rgatish; o‘z fikrini bidirish va
ifodalash ko‘nikmasini shakllantirish Jihozlar:
Darslik ―O‘rta asrlar tarixi , o‘quv uslubiy majmua ―O‘rta asrlar tarixi ,
‖ ‖
Ponomarev M.V., Abramov A.V., T ы rin S.V. ― Istoriya srednix vekov . Pod
‖
ob щ ey redaksiey S.K. Saturovoy. Uchebnik dlya 6 kl. ob щ eobrazovatel. Ucheb.
Zavedeniy.- M.: Izdatelskiy dom ―Nov ы y uchebnik ;
‖
Izdatelsko - obrazovateln ы y sentr ―Vedi-print , 2002 . – 304 s. ―Hamma narsani
‖
bilishni xohlayman o‘yini uchun kartochkalar. Kartochkalarda quyidagi
‖ ѐ * zuvlar
bo‘lishi kerak: 1.―Boshladik , 2. ―Feodal kasri ,
‖ ‖
3.―Shartnoma , 4. ―Kitob , 5. ―Hokimiyatlar kurashi , 6. ―Ikkita Fridrix , 7.
‖ ‖ ‖ ‖
―Sharqqa hujum ,8. ―Oltin bulla , 9.―Finish
‖ ‖ ‖
Sinf taxtasi, rangli bo‘rlar, magnitchalar, O‘rta asr rohibining surati
―O‘yinchi
‖

Dars rejasi:
70

Tashkiliy qism - (2 daqiqa)
―Hamma narsani bilishni xohlayman o‘yinining qoidalari bilan tanishtirish‖
- (3 daqiqa)
O‘yinni o‘tkazish: ―Boshlanish № 1 - ―Feodal kasri , № 2 ―Shartnoma ,
‖ ‖ ‖
№3 ―Kitob , № 4 ―Hokimiyatlar kurashi , № 5 ―Ikkita Fridrix , № 6
‖ ‖ ‖
―Sharqqa hujum , № 7 ―Oltin bulla , ―Finish - (25 – 27 daqiqa)
‖ ‖ ‖
Dars yakunlarini chiqarish ( 5 – 7 daqiqa)
Baholash - (3 daqiqa)
Uyga vazifa - (2 daqiqa)

Bosqichlar O‘qituvchi faoliyati O‘quvchilar faoliyati
Tashkiliy qism Salom, bolalar! Biz o‘rta asrlar
tarixi bilan tanishishni davom
ettiramiz.
Darsga hamma narsa tay ѐ
* rmi?
Tekshirib ko‘ringlarchi. Salomlashadilar va
darsga tay ѐ
* rgarlik
ko‘rishadi.
O‘yin qoidalari Bugun biz Germaniya va O‘yin qoidalarini
bilan tanishtirish Muqaddas Rim imperiyasining
X-XV asrlar tarixiga sa ѐ
* hat
uyushtiramiz. Buning uchun
―Hamma narsani bilishni
xohlayman nomli intellektual
‖
o‘yinini o‘tkazamiz. Har bir
o‘yinning qoidalari borday, diqqat bilan tinglab
oladilar
7
1

bizning o‘yinimiz ham o‘z
qoidalariga ega. Bular
quyidagilar:

Marshrutga aniq rioya qilish
Barcha topshiriqlarni savodli va
aniq bajarish
Darsdagi xulq-atvor qoidalariga
rioya qilish
Bu asosiy qoidalarni esda
tutishingizni iltimos
qilaman. Sizlarga omad
tilayman.
―Hamma
narsani bilishni
xohlayman‖
o‘yinini
o‘tkazish (yangi
materialni
o‘rganish).
Taxtadagi ѐ
* zuv:
Mavzu:
―Germaniya
va Muqaddas
Rim imperiyasi
XXV asrlarda .
‖ Sizlarga bosh o‘yinchimiz – o‘rta
asrlik rohibni
tanishtirishga ruhsat eting. U X-
XV asrlar Germaniyasi bo‘ylab
sa ѐ
* hat uyushtirmoqchi. So‘ng
esa bu davlatdagi voqealarning
tarixiy solnomasini ѐ
* zmoqchi.
Demak, bugungi darsimizning
mavzusi ―Germaniya va
Muqaddas Rim imperiyasi X-XV
asrlarda
‖ Bosh o‘yinchi bilan
tanishadilar.
O‘rganila ѐ
* tgan yangi
mavzuning davriy
chegaralarini
aniqlaydilar
Mavzuni
ѐ*zadilar.
72

Mavzu tagida
o‘yin sxemasi
№1 punkt.
Feodal kasri O‘yinni boshlaymiz.
Oldimizda birinchi to‘siq. :
Feodal kasri. Undan o‘tib
ketish uchun 5ta raqamdan
iborat parolni topish kerak.
Buning uchun ―Tasdiqlar‖
topshirig‘iga to‘g‘ri javob
berishimiz kerak. Topshirqini tinglaydilar.
Topshiriqqa mustaqil
tarzda javob beradilar.
So‘ng javoblarini ovoz
chiqarib o‘qib beradilar
va qaysi tasdiq to‘g‘ri,
qaysisi noto‘g‘riligini
(―Rekonkista mavzusi
‖
bo‘yicha raqamli diktant)
Daftarlaringzga bo‘yiga 1
ustunga 1 dan 5 gacha
raqamlarni ѐ
* zib qo‘yinglar.
Uning ro‘parasiga ya’ni 2
ustunga javoblarni qo‘yib
chiqasizlar. Agar tinglab olgan
tasdiqni to‘g‘ri hisoblasangiz, bu
tasdiq raqami ro‘parasiga 1
raqamini qo‘yasizlar, agar
noto‘g‘ri deb hisoblasangiz 0
raqamini qo‘yib chiqasizlar ko‘rsatib, javoblarini
izohlab beradilar. Ya’ni
tanlagan tasdiq nimaga
tanlaganligi sababini
ko‘rsatadilar.
Masalan:
– 0, chunki birlashgan
qirollik Ispaniya deb
atalgan
1
1
0, chunki .... (korteslar
so‘zini izohlab beradi) 1
Tasdiqlar:
1) 1479 yilda Izabella
Kastiliyalik va Ferdinand
Aragonlik hukmronligi ostida
7
3

ikkita qirollikning yagona
qirollikka - Portugaliya
qirolligiga birlashuvi sodir
bo‘ldi
2) XIII asr oxirida mavlar qo‘lida
faqat bitta viloyat – Granada
amirligi qolgan edi.
3) ―Korteslar so‘zi tarjimada ‖
―qirol saroy a’ ѐ
* nlari ma’nosini ‖
bildiradi
4) Autodafe – bu Pireney
yarimorolidagi davlatlarda
tabaqaviy-vakillik yig‘indir
5) Granada Izabella
Kastiliyalik va Ferdinand
Aragonlik tomonidan qo‘lga
kiritilganidan so‘ng 120 mingta
yahudiylar Ispaniyani tashlab
chiqib ketishlari kerak edi.
To‘g‘ri javoblar: 0,1,1,0,1
№ 2 punkt.
Shartnoma Navbatdagi to‘siq – shartnoma.
Unda faqat bitta sana
ko‘rsatilgan.Bu sanaga qarab
qaysi voqea haqida gap Topshiriqni tinglaydilar.
74

boraѐ*tganini aniqlab olishingiz
kerak.
7
5

―Shartnoma 843 yil ‖

To‘g‘ri, bolalar, xuddi ana shu
shartnomaga muvofiq holda,
Reyn dar
ѐ*sidan sharqdagi yerlar
Karl Buyukning nabirasiga,
Karolinglar sulolasi vakiliga
berilgan edi. Biroq, 919 yilda
ѐ*q
obro‘li nemis feodallari
tomonidan taxt tepasiga
Saksoniya gersogi Genrix I
Qushchi (Qush ovchisi) (919-
936 yy) taklif etiladi. Yangi
nemis qiroli davlat hududini
kengaytiradi, o‘z hokimiyatini
mustahkamlaydi. Shuningdek,
muvaffaqiyat Genrixning o‘g‘li
– Otton I (93-973 yy) ga ham
kulib boqdi. Javob beradilar. 843 yilda
Verden shartnomasi
imzolangan edi. Unga
ko‘ra Karl Buyuk
tomonidan asos solingan
Franklar imperiyasi Karl
Buyukning nabiralari
o‘rtasida 3 ta qismga
bo‘lindi: Fransiya, Italiya,
Germaniya.

№3 punkt. Kitob. Bosh o‘yinchimiz – O‘rta asrlar
rohibi o‘z yo‘lini davom
ettirishi uchun, ―Kitoblar dan
‖
– solnomalardan Otton I
muvaffaqiyatli hukmronligining
sababini bilib olishi kerak.
Shuning uchun bu haqda
darslikdan javob topishlaring Topshiriqni tinglaydilar.
Darslikni o‘qiydilar.
Javob beradilar:
Bo‘ysunmas german
gersoglariga qarshi
kurashish uchun u
cherkovdan foydalandi,
o‘zi yepiskoplarni va
76

zarur.

Savol: ― Otton I
hukmronligining
muvaffaqiyati nimada? ‖

O‘quvchilar javoblarini baholab,
daftarlariga Muqaddas Rim
imperiyasining tashkil topgan
sanasini ѐ
* zib olishni so‘raymiz. abbatlarni tayinladi.
bunga javoban ruhoniylar
unga xizmat qilishlari
kerak edi. Mamlakat
ichkarisida o‘z ahvolini
mustahkamlab olib, qirol
Rim imperiyasini tiklash
g‘oyasiga murojaat qildi.
Bu orzusiga erisha oldi:
962 yilda Muqaddas Rim
imperiyasiga asos soldi,
uning hududiga
Germaniya va Shimoliy
Italiya hududlari kirardi.

Yozib oladilar: 962 yil –
Muqaddas Rim
imperiyasining tashkil
topishi. Uning tarkibiga
Germaniya va Shimoliy
Italiya hududlari kirgan.

№4 punkt.
Hokimiyatlar
kurashi. 1. Katolik cherkovining
ta’siri zaiflasha boraverdi.
Qirolning hokimiyati esa,
aksincha, kuchayyib bordi. Shu 1. Tinglaydilar
2. Topshiriqni
bajaradilar.
Darslikni o‘qib,
7
7

tariqa, Rim Papasi va qirolning
kurashi borardi. Imperatorlar
Papaning fikri bilan
hisoblashmas edilar, ular o‘zlari
abbatlar va yepiskoplarni
tayinlashardi. Abbatlar va
yepiskoplar imperatorlardan yer
olib, ularga vassal bo‘lib
qolardilar. Germaniya
imperatorlari xatto papaning
saylovlariga aralashib, Rimda
o‘zlariga kerak bo‘lgan
odamlarni o‘tirgizib qo‘yardilar.
Cherkov va ruxoniylarning
e’tiqod qiluvchilar orasidagi
obro‘si pasayib ketaverdi.
Cherkovdagi ahvol
Burgundiyadagi Klyuni
monastiridagi roxiblar
orasida xavotir tug‘dira
boshlaydi, chunki ular
o‘zlarining jiddiyligi va
tarkidun ѐ* chiligi bilan savollarga javob
beradilar.

Javob beradilar:
Cherkov islohotini Klyuni
roxibi
Xildebrand amalga
oshirdi. U 1073 yilda Rim
papasi etib saylandi va
Grigoriy VII nomini oldi.
Baland bo‘lmagan,
ko‘rimsiz Grigoriy VII o‘z
oldiga ruxoniylarni
dun ѐ
* viy feodallar va
imperatorga qaramligini
bartaraf qilishni asosiy
maqsad qilib qo‘ydi.
Papaning xatti-harakatlari
german imperatori Genrix
IV (10561106)ning
xavotirga soldi, u o‘z
hokimiyati uchun xavf
ko‘rdi.
78

mashhur edilar. Ularning
fikricha, cherkov dun ѐ* viy
hukmdorlar hokimiyatidan ozod
bo‘lib, imperatorlarni o‘zlariga
bo‘ysundirishi kerak edi.
XI asr o‘rtalarida
cherkov islohoti o‘tkazildi. Uning
asosiy maqsadi nima edi?
Bu islohotning oqibatlari
qanday bo‘ldi?
2. Sizning vazifangiz bu
savollarga javob topishdan iborat.
Darsliklardagi
ma’lumotlardan foydalaning
Imperator harakatlariga
javoban,
Rim papasi uni
cherkovdan ajratdi,
qirollikdan mahrum
etilgan deb e’lon qildi va
Genrix a’
ѐ*nlarini sodiqlik
qasam
ѐ*didan ozod qildi.
Genrix papadan sulh
so‘rashga majbur bo‘ldi.
Bu shartnomaga ko‘ra
imperator faqat
Germaniya hududidagina
yepiskoplar va abbatlarni
saylashga ta’sir o‘tkaza
olishi mumkin ediov tolko
na territorii Germanii,
xolos. Shu tariqa
shartnoma imperator
hokimiyatini cherkovga
nisbatan ancha
zaiflashtirdi.

№5 punkt
2ta Fridrix O‘yinchimiz yo‘lini davom
etmoqda. Muqaddas Rim
imperiyasining tashkil topishi
haqida bilib oladi. U X-XV
asrlardagi eng mashhur
imperator Fridrix I (1152- Daftarga ѐ
* zadilar.
O‘qituvchi hikoyasini
tinglaydilar.
Yozadilar: 1158 yil -
Fridrix Barbarossa
7
9

1190) haqidagi
ma’lumotlarni saqlab
qolishni xohlaydi.

1158 yilda mamlakatga
ay ѐ* r va shafqatsiz imperator
Fridrix I Barbarossa katta
qo‘shin bilan bostirib kiradi. U
yirik italyan feodallari va
shaharlar vakillarini yig‘inga
chaqirib, sud, tangalar zarb qilish
va yer Shimoliy Italiyani bosib
oldi. Uning aholisi bunga
javoban Lombard Ligasini
tuzdilar. Ligani Rim
Papasi ham qo‘llab
quvvatladi.

O‘qiydilar va javob
beradilar:

Italiyada Fridrix II ga
mamlakat janubi hamda
80

Shaharlardagi o‘zini o‘zi
boshqarishni tugatdi, unga
bo‘ysunmaganlarni shafqatsiz
jazoladi
Bunga javoban Shimoliy
Italiya aholisi Lombard Ligasi
ittifoqini tashkil qilishdi. Bu
ittifoqni Rim papasi ham qo‘llab-
quvvatladi. 1176 yilda shahar
lashkari va imperator qo‘shini
o‘rtasida jang bo‘lib o‘tdi.
Fridrix Barbarossa otryadlari tor-
mor qilindi. Shuning uchun
imperator shaharlarning
erkinligini tan olishga va
itoatkorligini ko‘rsatib, papa o ѐ* k
kiyimini o‘pishga majbur bo‘ldi.
Daftarga ѐ
* zinglar.

Barbarossaning nabirasi
Fridrix II (1212-1250) yana
Italiyani o‘ziga
bo‘ysundirishga urindi. Uning
kurashi nima bilan yakunlandi?
Imperatorning Italiyadagi
urushlari nima bilan tugadi?
(Darslikdan foydalaning)
katta va boy Sitsiliya oroli
tegishli edi. Butun
kuchlarini imperator
Italiyadagi shaharlarga
hamda Rim papasiga
qarshi kurashga qaratdi.
Rim papasini bosh
dushman deb e’lon qildi.
O‘z navbatida,
Rim papasi
imperatorni xristianlik
dinidan mahrum etdi.
Italyan davlatlari o‘z
mustaqilliklarini
Fridrix Iining vafotidan
so‘ng saqlab qolishdi.

8
1

№6 punkt.
Sharqqa hujum Muqaddas Rim
imperiyasining ichki siѐ*sati
haqida bizning o‘rta asr
roxibimiz juda ko‘p axborotga
ega bo‘ldi. Endi u tashqi si ѐ
* sat
haqida bilishi kerak. Bunda
sizlar unga yerdam beringlar.
Buning uchun darslikdagi
axborotdan foydalaninglar.
Endi esa sizlarga topshiriq:
―Sharqqa hujum jadvalini
‖ Topshiriqni eshitadilar.
Darslikdagi materialni
o‘qiydilar. Jadvalni
to‘ldiradilar
(ilova)
to‘ldinglar.

№7 punkt Oltin
Bulla Biz o‘rta asrlik roxib bilan
nihoyat finishga yetib
kelayapmiz. Faqat oxirgi sinov
qoldi. U ―Oltin Bulla deb
‖
nomlangan.

Imperatorlar va papalikning
kurashi, Italiyadagi urushlar,
feodallar tomonidan sharqiy
yerlarning bosib olinishi
Muqaddas Rim imperiyasidagi
markaziy hokimiyatni Tinglaydilar. O‘qiydilar
va savolga javob
beradilar: (javob
quyidagicha
bo‘lishi mumkin)

―Oltin Bulla – bu
‖ ѐ * rliq
bo‘lib, unda imperatorni
7ta kurfyurstlar
tomonidan saylash huquqi
mustahkamlangan.
Ulardan 3 tasi yepiskop, 4
82

zaiflashtirib yubordi.
Germaniya parchalangan davlat
bo‘lib qolaverdi. XIII asrdan
boshlab, imperator ayniqsa
obro‘li feodallar va yepiskoplar
– kurfyurstlar tomonidan
saylana boshladi. Ular o‘z
mustaqilligidan ajralishni
istamay, imperator qilib zaif
gersoglarni saylashga
urinardilar.

1356 yilda ―Oltin Bulla ‖
imzolandi.
Bu hujjat nimalarni nazarda
tutgan?

Javobni darslikdan topinglar.
tasi gersog bo‘lishi kerak.
Yirik feodallar o‘z
mulklarida o‘z qo‘shiniga
ega bo‘lishi mumkinligi,
sud ishlarini olib borish
va tanga zarb qilish
huquqiga ega ekanligi
ko‘rsatib o‘tilgan.

Yakun yasash Nihoyat, o‘yinchimiz Finishga
yetib oldi. Endi biz
sa ѐ
* hatimizga yakun yasaymiz.
O‘rta asrlik roxibning
Germaniyaning XI-XV
asrlardagi ahvoli haqidagi
solnomasini nihoyasiga
yetkazing. Tinglaydilar. Yakun
yasaydilar:

X asrda german
imperatorlari
tomonidan Italiya bosib
olingani natijasida 962
yilda
Muqaddas Rim
imperiyasi tashkil topdi.
8
3

Uning hukmdorlari katta
hududlarga egalik
qilganlar. Ammo ularning
hokimiyati yirik gersoglar
bilan va katolik
cherkovining rahbari
bilan kurash tufayli zaif
bo‘lgan. Shu tariqa,
Germaniyada feodal
tarqoqlik saqlanib qoldi.

Baholash Jurnalga va kundaliklarga baholar
qo‘yiladi Kundaliklarini beradilar.
Uyga vazifa
1) Darslikdan yangi so‘zlar
ma’nosini ѐ* zib chiqinglar.
2) Darslikdagi materialdan
foydalanib, hamda
rasmlardan foydalanib,
Fridrix Barbarossani
tarixiy arbob sifatida
ta’riflab bering.

Uyga vazifani ѐ*zib
olishadi.

Ilova
Jadval ―Sharqqa hujum
‖

84

Voqea sanasi Voqeaning
nomi Voqea
ishtirokchilari Voqeaning
natijasi

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO‘YXATI

1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. –T.:Sharq, 1998
2. Balakin V. D. Tvors ы Svya щ ennoy Rimskoy imperii. M., 2004
3. Brays Dj. Svya щ ennaya Rimskaya imperiya. M., 1991
4. Bulst-Tile M. L., Yordan K., Flekenshteyn Y. Svya щ ennaya Rimskaya
imperiya: epoxa stanovleniya / Per. s nem. Drobinskoy K. L., Neborskoy
L. N., pod red. Yermachenko I. O. SPb., 2008
5. Votselka K. Istoriya Avstrii: kultura, ob щ estvo, politika. M., 2007
6. Vlastn ы e institut ы i doljnosti v Yevrope v Srednie veka i rannee Novoe
vremya / otv. red. T. P. Gusarova. — M.: KDU, 2011.
7. Galanza P. N. Feodalnoe gosudarstvo i pravo Germanii. — M., 1963.
8. Gr ѐ* ssing Z. Maksimilian I. — M.: AST, 2005.
8
5

9. Zolotaya bulla. SPb, 1993.
10. Istoriya srednix vekov. Pod red. N.F.Kolesniskogo. –
M.:
Prosveщenie, 1986.
11. Istoriya gosudarstva i prava zarubejn ы x stran.Chast 1. Uchebnik dlya vuzov/
Pod red. prof. Krasheninnikovoy N.A. i prof. Jidkova O.A.M.:Izdatelstvo
NORMA, 1996.
12. Kolesniskiy N. F. «Svya щ ennaya Rimskaya imperiya»: prityazaniya i
deystvitelnost. M., 1977
13. Kotova Ye.V. Dinastiya Gabsburgov. – Novaya i noveyshaya istoriya, 1991,
№ 4
14. Medvedeva K. T. Avstriyskie Gabsburgi i sosloviya v nach. XVII v. M.,
2004
15. Muqimov Z. Chet mamlakatlar davlati va huquqi tarixi. Qadimgi dun ѐ*
hamda o‘rta asrlar davlati va huquqi tarixi. 1 qism. O‘quv qo‘llanma..–
Samarqand, SamDU, 1992.
16. Nizovskiy A. Yu. Relikvii Svya щ ennoy Rimskoy imperii germanskoy natsii.
M., 2008
17. Ponomarev M.V., Abramov A.V., Tыrin S.V. ― Istoriya srednix vekov . -
‖
M.: Izdatelskiy dom ―Novыy uchebnik ; Izdatelsko - obrazovatelnыy sentr
‖
―Vedi-print , 2002 .
‖
18. Prokopev A. Yu. Germaniya v epoxu religioznogo raskola: 1555-1648. SPb,
2002
19. Rapp F. Svya щ ennaya Rimskaya imperiya germanskoy natsii / Per. s fr. M.
V. Kovalkovoy. SPb., 2009
86

20. Smirin M.M. Germaniya epoxi Reformatsii i Velikoy Krestyanskoy voyn ы .
– M., 1962.
21. Sotsialn ы e otnosheniya i politicheskaya borba v srednevekovoy Germanii
XIII-XVI vekov. Vologda, 1985
22. S ы chev N.V. Kniga dinastiy. M., 2008. s. 192-231.
23. X ѐ* fer M. Imperator Genrix II. — M.: Tranzitkniga, 2006.
24. Xrestomatiya pamyatnikov feodalnogo gosudarstva i prava stran Yevrop ы –
M., 1961.
25. Xrestomatiya po Vseob щ ey istorii gosudarstva i prava.T.1./ Pod red. K.I.
Bat ы ra i Ye.V. Polikarpovoy.-M.:Yurist , 1996.
26. Shimov Ya. Avstro-Vengerskaya imperiya. M., 2003
27. O‘rta asrlar tarixidan o‘quv-uslubiy majmua. – Guliston, 2012
28. O‘rta asrlar tarixi. – T.:TDPU, 2007
29. www.pandia.ru
30. www.wikipedia.org
31. http://karnod.ucoz.ru
32. www.allbest.ru
33. www.library.ru
34. www.google.co.uz

M U N D A R I J A

Reja.........................................................................................................................2
KIRISH .................................................................................................................. 1
8
7

1.1. Ilk feodal monarxiyasi. «German millatining ................................................. 7
Muqaddas Rim imperiyasi» ning tashkil topishi (X-XIII asrlar) .......................... 7
1.2. X-XII asrlarda Germaniyaning davlat tuzumi .............................................. 13
1.3. Germaniyada kurfyurstlar oligarxiyasi va tabaqa-vakillik monarxiyasi davri
(XIII-XVI asrlar)da .............................................................................................. 17
ijtimoiy-siѐ*siy tuzumda yuz bergan o‘zgarishlar ................................................ 17
1.4. XIII-XV asrlarda Germaniyaning si
ѐ*siy tuzumi .......................................... 21
1.5. Germaniyada reformatsiya va Prussiya absolyutizmi .................................. 28
2-BOB. GERMANIYa IJTIMOIY-SIYoSIY VA IQTISODIY .......................... 34
HAYoTIDA QONUNChILIK ............................................................................. 34
2.1. O‘rta asrlarda Germaniyadagi qonunchilikning ijtimoiy-si
ѐ*siy va .............. 34
iqtisodiy ha
ѐ*tga ta’siri .......................................................................................... 34
2.2. Germaniyada fuqarolar ha
ѐ*ti va mulkini himoya qilishga oid ..................... 40
qonunchiligining o‘ziga xos xususiyatlari ........................................................... 40
2.3. O‘rta asrlarda Germaniyadagi umumdavlat, oila, meros, len va .................. 52
shahar huquqlarining ijtimoiy ha
ѐ*tdagi o‘rni ...................................................... 52

Xulosa va tavsiyalar.............................................................................................68

Foydalanilgan adabi ѐ
* tlar ro‘yxati..................................................................82

88

XI-XV ASRLARDA GERMANIYANING IJTIMOIY-SIYOSIY AHVOLI

Sotib olish