XI- XV asrlarda Pireney yarim oroli davlatlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	29.8KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	12 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

119 Sotish

XI- XV asrlarda Pireney yarim oroli davlatlari

Sotib olish

XI- XV ASRLARDA PIRENEY YARIM OROLI DAVLATLARI
REJA:
Kirish
Asosiy qism
1.Ispaniyada rekonkista harakatining boshlanishi.
2.Rekonkistaning asosiy bosqichlari.
3.Kataloniya, Aragon, Leon va Kastiliya grafliklarining tashkil topishi.
4.Ispaniyada inkvizitsiyaning joriy etilishi.
4.Portugaliya qirolligining tashkil topishi.
Xulosa
Foydalanilgan adbiyotlar ro’yxati

Kirish
Ispan xalqining arablar bilan uzoq davom etgan, k о ‘p asrlik kurashi Ispaniya
davlatining tashkil topishida juda katta rol о ‘ynadi. Pireneya yarim orolining
arablardan qaytarib olinishi tarixiy adabiyotda rekonkista deb nom olgan. Ispan
xalqlarining arab-mavrlarga qarshi olib borgan ozodlik kurashi b о ‘lgan keng
ma’nodagi rekonkista VIII asrdan-boshlab, arablar yarim orolni istilo qilganlaridan
keyinroq, ya’ni VIII asrdan, to XV asr oxirigacha davom etdi. XV asr oxirida
arablarning Ispaniyadagi s о ‘nggi yirik mulki hisoblangan Granada q о ‘ldan boy
berildi.
Ispaniyani XIV-XV asrlarda о ‘zaro urushlar, dehqonlar q о ‘zg‘olonlari qamrab
olgan. Zodagonlar kurashi qirol hokimiyatiga qarshi qaratilgan. Ushbu sharoitda
markaziy hokimiyatni kuchaytirish ehtiyoji tug‘iladi. О ‘z hokimiyatini
mustahkamlashga intilgan qirol cherkovni о ‘ziga b о ‘ysundirishdan tashqari, boy
va k о ‘psonli diniy ritsarlik ordenlarining buyuk magistri unvoniga erishib, ularning
ulkan yer-mulklarini q о ‘lga kiritadi.
Kelib chiqishi va til jihatdan qon-qarindosh b о ‘lgan, yuz yillar davomida tashqi
dushman b о ‘lmish arablarga qarshi birgalikda kurashib kelgan, iqtisodiy masalada
azaldan bir-birovi bilan aloqa qil gan Kastiliya na Aragon birlashish uchun
yetarlicha tarixiy shart-sharoitlarga ega edilar.
Keyingi о ‘rta asrlar davrida tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi iqtisodiy
jihatdan qandaydir о ‘zaro bir-birini t о ‘ldiruvchi har ikkala mamlakatning —
quruqlikdagi Kastiliya va О ‘rta Yer dengizi bilan bog‘langan Aragonning
birlashishini zaruriy vazifa qilib q о ‘ydi. XV asrning ikkin chi yarmida Pireney
yarim orolining ijtimoiy va siyosiy sharoitlari ham ana shu birlashuvni taqozo
qilgan edi.

1. Ispaniyada rekonkista harakatining boshlanishi.
Dastlabki о ‘n yilliklarda Ispaniyani Damashqdan tayinlangan amirlar boshqargan.
Lekin 755 yili Kordova amirligi amalda mustaqillikka erishib, 929 yildan uning
hukmdorlarini xalif deb atashadilar 1
. Arablarning Pireney yarim orolida 20 yillik
yurishlari natijasida shimoldagi Galitsiya va Asturiyadan tashqari barcha hududlar
ular q о ‘l ostiga о ‘tdi. Keyinchalik xuddi shu Galitsiya va Asturiyadandan arablarni
Ispaniyadan chiqarish harakati ispancha “Rekonkista”-“ qaytarib olish ” boshlandi.
U deyarlik 8 asr davom etib, Ispaniyaning keyingi taqdirini belgilab berdi.
Austiriya tog‘laridagi Kordova jangida (718 yili) ispanlar arablar ustidan ilk
g‘alabaga erishadi.
Ispan xalqining arablar bilan uzoq davom etgan, k о ‘p asrlik kurashi Ispaniya
davlatining tashkil topishida juda katta rol о ‘ynadi. Pireneya yarim orolining
arablardan qaytarib olinishi tarixiy adabiyotda rekonkista deb nom olgan. Ispan
xalqlarining arab-mavrlarga qarshi olib borgan ozodlik kurashi b о ‘lgan keng
ma’nodagi rekonkista VIII asrdan-boshlab, arablar yarim orolni istilo qilganlaridan
keyinroq, ya’ni VIII asrdan, to XV asr oxirigacha davom etdi. XV asr oxirida
arablarning Ispaniyadagi s о ‘nggi yirik mulki hisoblangan Granada q о ‘ldan boy
berildi.
Galitsiya, Asturiya, ispan markasi, bular tog‘li, odam yurishi va yashashi qiyin
hududlar b о ‘lib, arablarning bu yerlarni bosib olishga urinishi natijasiz chiqdi. Bu
yerlar boshqa hududlardan k о ‘chib kelgan ispan qochoqlari bilan t о ‘lib ketgan edi.
Keyinchalik xuddi shu yerlardan rekonkista harakati boshlandi. Rekonkista
harakati VIII asrdayoq boshlangan edi. Ammo XI asrgacha bu harakat ispan
kuchlarining tarqoq b о ‘lganligi va ularga qarshi jipslashgan xalifalik kuchlari
turganligi sababli biror yutuqqa erisha olmadi. Rekonkistachilar 1031 yilda
ummaviylar sulolasi parchalanib, 23 ta tayplarga b о ‘linib ketganidan keyin
muvaffaqiyatga erisha boshladi. Bu harkatning markazlari Toledo, Kastiliya va
Leon edi.

XI asr boshlarida Ispaniyaning anchagina qismi arablardan tortib loingan edi.
1064 yilda qirol Ferdinand I Leon, Kastiliya, Galisiya va Asturiyani birlashtirdi.
1085 yilda qirol Alfons VI Vestgotlar poytaxti b о ‘lgan Toledo shahrini istilo
qilinib, Kastiliya poytaxtiga aylantiriladi. 1118 yili Aragoniyaliklar arablardan
Saragosa shahrini tortib oldilar va 1137 yili Aragon Ispaniya markasi bilan
birlashdi, Ispaniya markasi bu vaqtda Kataloniya yoki Barselona grafligi nomi
bilan yuritilardi.
Katiliya, Leon, Aragon va Navarraning birlashgan q о ‘shini 1212 yilda Las-Navas
de Talos jangida arablarni yengadi. Bu mag‘lubiyat arablar qudratini sindiradi.
Shundan s о ‘ng arablarni Ispaniya hududidan ommaviy ravishda haydash
boshlandi. Arablardan Kordova 1236 yili, Sevilya 1248 yili, Kadis 1262 yili
qaytarib olinadi. XIII asrning II yarmidan keyin arablar q о ‘lida faqatgina Granada
qoldi, xolos.
Arablar Granadani to 1492 yilgacha о ‘z q о ‘llarida saqlab qoldilar, qirol Ferdinand
tomonidan Granadaning olinishi arablarning Afrika shimoliga chekinishiga olib
keldi. Rekonkista harakatining xronologik sanasi XI- XIII asrlarni о ‘z ichiga
oladi . Rekonkista harakati natijasida hozirgi Ispaniya hududida Kastiliya,
Aragoniya va Portugaliya kabi mustaqil davlatlar tashkil topdi.
Ispaniyada rekonkista oqibatida XI asrga kelib, Leon, Kastiliya, Aragon kabi
xristian davlatlari, Barselona grafligi, keyinchalik Kataloniya va Navarra
qirolligini tuzilishiga erishiladi.
2. Rekonkistaning asosiy bosqichlari.
Asturiya qirolligi VIII—IX asrlarda yarim orolning butun shimoliga va shimoli-
g‘arbiga о ‘z ta’sirini yoydi. X asr boshlarida asturiyaliklar janubga ham siljib
bordilar, Leon shahri esa ularning asosiy markazi b о ‘lib qoldi va butun Asturiya
qirolligi Leon nomi bilan Leon qirolligi deb atala boshladi. X asrning ikkinchi
yarmida — XI asr boshlarida Leon janubgacha kengayib, Duero daryosi
havzasigacha ch о ‘zilib ketadi. Bu yerda juda k о ‘p qasrlar-qal’alar — burglari

b о ‘lgan chegara viloyat tashkil topadi. Ana shu qasrlar nomidan olinib, yangi
mamlakat Kastiliya deb ataldi. Burgos shahari Kastiliyaning asosiy shahari
hisoblanardi.
1037 yilda Leon qiroli Kastiliyaning ham qiroli deb atala boshladi. XI asrning
ikkinchi yarmida Kastiliyaliklar Taho daryosi havzasini bosi b oldilar. 1085 yili
qirol Alfons VI Toledo shaharini istilo qildi. Bu yangidan istilo qilingan hudud,
ya’ni Taho havzasi Yangi Kastiliya deb atala boshladi. Biroq XI asrda Yangi
Kastiliyaning ahvoli hali ancha nomustahkam edi. 1086 yili, ya’ni Toledo istilo
qilingandan keyingi yili Alfons VI ning о ‘zi Zallak shahriga yaqin joyda
arablardan qattiq zarba yedi.
Shimoli-sharqda joylashgan Navarra qirolligi IX asrda juda katta ahamiyatga ega
edi. Bundan keyingi asrlarda u uncha kengaymadi. Ammo uning janubida ancha-
muncha siyosiy о ‘zgarishlar b о ‘lib о ‘tdi. IX asr oxirida Ispaniya markasidan yangi
mustaqil mulk, Aragon grafligi ajralib chiqib , s о ‘ng XI asrda qirollnkka aylandi.
1118 yili aragonliklar arablardan Sa ragosa shahrini tortib olib, uni Aragonning
poytaxti qildilar. 1137 yili Aragon Ispaniya markasi bilan birlashdi, Ispa niya
markasi bu vaqtda Kataloniya yoki Barselona grafligi degan yangi nom bilan
yurardi. Nihoyat, yarim orolning g‘arbida Portugaliya janubga tomon ch о ‘zilib
ketgan edi. Dastlab bu ham graflik edi ( u 1095 yillarda tashkil topgan edi), 1116
yilga kelib u ham qirollik b о ‘lib oldi. Portugaliyaning poytaxti boshda Duero
daryosining mansabidagi Oporto shahri edi, keyin 1147 yildan — Taxo
daryosining mansabidagi Lissa bon shahri poytaxt b о ‘lib qoldi. Leon koroli
hokimiyatidan xalos b о ‘lgan Portugaliya qiroli Rim papasiga qaram b о ‘lib qoldi.
Ammo bu qaramlik nomigagina b о ‘lib, aslida boshqacha edi.
Yarim oroldagi t о ‘rtta xristian davlatlaridan Navarra va Portugaliya alohida-
alohida rivojlandilar. Navarrada fransuzlar ta’siri juda kuchli edi. Atrofni tog‘lar
о ‘rab olgan bu kichik mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi sekinlik bilan bordi. Shu
sababli XIII-XV asrlar davrida Navarra katta rol о ‘ynagani y о ‘q.

Atlantika okeani sohili b о ‘ylab uzun tor chiziq b о ‘lib joylashgan Portugaliya
jadalroq rivojlandi. XV asrga kelganda Portugaliya katta dengiz flotiga ega b о ‘lgan
savdo-sotiq qiladigan mamlakatga aylandi. Yarim oroldagi mavrlar bilan olib
borilgan kurash uni Shimoliy Afrikadagi arablar bilan urushlar qilishga ham tortdi.
Portugaliyaliklarning Shimoliy Afrikadagi mulki b о ‘lmish Seuta, keyin
portugaliyaliklarning XV asrdagi geografik kashfiyotlarida katta rol о ‘ynadi.
Ammo О ‘rta Yer dengizi sohilidagi mamlakatlar bilan, Angliya, Niderlandiya va
boshqa mamlakatlar bilan z о ‘r berib olib borilgan tashqi savdo-sotiq aloqalari
Portugaliyani Pireneya yarim oro lidagi boshqa davlatlardan ajratib q о ‘ydi.
Rekonkista Por tugaliyani q о ‘shni Kastiliya bilan bog‘lashi lozimdek k о ‘rinsa-da,
lekin Portugaliya о ‘zining mustaqilligini saqlab keldi.
3. Kataloniya, Aragon, Leon va Kastiliya grafliklarining tashkil topishi .
Buyuk Karl davrida Pireney yarim orolining shimoli-sharqida tuzilgan Ispan
markasining asosini Kataloniya tashkil etgan. Shu hududda keyinchalik Barselona
grafligi tashkil topib, shimoli-sharqidagi grafliklarni birlashtirdi. XI asr davomida
esa Ispan markasi aholisi arablarga qarshi kurashib, janubga tomon siljib boradi.
Kataloniyaning hududiy shakllanishi XII asr о ‘rtalarida yakun topadi. Tinimsiz
urushlar, yangi hududlarni egallash davomida b о ‘shab qolgan yerlarni
kolonizatsiya qilish, yangi qishloqlar va q о ‘rg‘onlar vujudga kelib, cherkov va
dunyoviy zodagonlarning yirik yer-mulklari k о ‘payib boradi. Kataloniyada harbiy
kolonizatsiya yakunlangandan s о ‘ng, dehqonlarning qaramligi kuchaya boshladi.
XIII asr davomida Kataloniya dehqonlarining qaramligi qator qonunlar bilan
mustahkamlandi. Dehqonlarning katta qismini remenslar (qaram dehqonlar) tashkil
etib, о ‘z yerlariga huquqlarini tasdiqlash uchun senyorlari tayinlagan
t о ‘lov (remensa persona) ni t о ‘lashlari shart b о ‘lgan. Bu t о ‘lov Kataloniya
dehqonlari hayotiga oid oltita tahqirli qoidadan biri edi.
Shuningdek, kutusiya (u dehqon xotinining bevafoligi uchun
jazolanishi), ekzorkiya (dehqon farzandsiz vafot etsa, uning mulkini katta qismi

senyorga о ‘tishi), intestiya (dehqon yozma vasiyat qoldirmagan b о ‘lsa, uning
mulkidan bir qismi x о ‘jayinga о ‘tishi), arsiya (dehqon uyidan yong‘in chiqsa
jarima t о ‘lashi), firma di spoli (dehqon nikohdan о ‘tganida t о ‘laydigan solig‘i)
kabi tartiblar qonunlashtirilgan. 5
Barselona X-XI asrlarda muhim hunarmandchilik va savdo markaziga aylandi.
Shaharda XII asrdayoq dengiz qonunlari ishlab chiqilgan. Shahardagi sex
tashkilotlari esa XII asrdan shakllana boshlab, XIV asrda ularning soni 71 taga
yetgan. XIII asrda Barselonada temirdan turli buyumlar, zig‘irpoya, jun va ipak
matolar, bochkalar, teri, shisha, t о ‘r va h.zolar tayyorlangan. Aragoniyada
dvoryanlar hukmronlik qilardilar. Bu yerni ozod qilish dvoryanlar kuchi bilan
amalga oshganligi uchun, barcha yerlar ular о ‘rtasida taqsimlangan edi. Yerlarning
bir qismi dindorlarga tekkan edi.
Aragon dastlab mustaqil graflik b о ‘lsa-da, keyinchalik Navarra qirolligi tarkibiga
о ‘tadi. Aragon va Navarra qirolligi arablarga qarshi uzluksiz kurashadi. Saragosa
shahri (1018 yil) ozod etilganidan keyin, u qirollik poytaxtiga aylanadi.
Aragonning janubdagi chegaralari Ebro daryosigacha ch о ‘zilib, ozod qilingan
hududlarga aholi k о ‘chirib kelingan. Aragon 1137 yili Kataloniya bilan
birlashganidan keyin, dengizga chiqish imkoniyatigi ega b о ‘lib, savdo aloqalari
rivojlana boshladi. XIII asrning birinchi yarmida qishloq x о ‘jaligi yuksak darajada
rivojlangan Valensiya viloyati arablardan xalos etilib, u ham Aragonga q о ‘shib
olinadi.
Ular shunday huquqlarga ham ega edilarki, agar qirol unga yoqmasa, ular boshqa
qirolning fuqaroligiga о ‘tib ketishi mumkin edi, bulardan tashqari agar qirol
dvroyanlar erkinliklarini cheklaydigan b о ‘lsa, qirolni taxtdan tushirish huquqiga
ham ega edilar.
XIV asrda Aragoniyada “buyuk sudya” degan lavozim b о ‘lib, shular rikos-
ombresni yerdan mahrum qilish huquqiga ega edilar.

Dvoryanlarning ikkinchi tabaqasini infonsones tashkil qilardi. Infonsonesga о ‘rta
dvoryanlar kirar edi. Bular birinchi tabaqa vakillariga qarindoshchilik bilan
bog‘langan katta feodallarning kichik a’zolari edilar.
Uchinchi tabaqa kavaleros yoki idalgo (gidalgo)- ( idalgo. о ‘rta asrlarda
Ispaniyadagi ritsarlarning mayda va о ‘rta tabaqasi b о ‘lib, ular XII asr oxirida
paydo b о ‘lgan ).
XIII asrda Aragoniyada umumtabaqaviy kengash-Kortes ( kortes-isp.qirol saroyi
s о ‘zidan olingan, о ‘rta asrlar davrida Pireney yarim oroli davlatlarida toifaviy
vakillik organlari, dastlab 1137 yili Kastiliyada tilga olingan ). Kortes t о ‘rt
tabaqaga b о ‘lingan. Unda rikos-ombres alohida palatani tashkil qilgan. Ikkinchi
palatani о ‘rta va mayda dvoryanlar tashkil qilgan. Uchinchi palatani ruhoniylar,
t о ‘rtinchi palatani shaharliklar tashkil qilardi. T о ‘rtinchi palata vakillari kortesda
ishtirok etish huquqini ancha keyin Leonda 1188 yil, Kataloniyada 1216 yil,
Kastiliyada 1250 yil, Portugaliyada 1254 yil, Aragonda 1274 yildan boshlab
oldilar.
Kastiliya va Aragon Pireneya yarim orolining ikkita asosiy davlati b о ‘lib,
pirovardida ular yagona qirollikka birlashdilar. Bu birlashgan davlatlarning о ‘rta
asrlar davridati tarixi о ‘zining bir qancha xususiyatlariga egadir. Kastiliya qirolligi
yarim orolda eng katta hududni egallagan edi. Yarim oroldagi hududning deyarli
beshdan uch qismi uning hissasiga tushar edi. Rekonkistada ham Kastiliya eng
aktiv qatnashgan edi. Kastiliya tili keyinchalik ispan milliy adabiy tiliga asos
b о ‘ldi.
Kastiliya shahar va qishloq jamoalarining siyosiy ahamiyati Kastiliyada umumtoifa
vakilligi, ya’ni korteslarning ertaroq vujudga kelishida ochiq-oydin namoyon
b о ‘ldi. Korteslar о ‘z faoliyatini 1188 yildayoq (ingliz parlamenta va fransuz
General shtatlaridan ancha oldin) boshlagan edi, shu bilan birga uchinchi toifa
vakillari tarkibiga shaharliklar bilan birgalikda dehqonlarning ham ba’zi bir
vakillari kirgan edi. Kastiliyadagi qirol hokimiyati shaharlarga tayanib turib, XIII

asrdayoq о ‘z obr о ‘-e’tiborini kuchaytirishga harakat qildi va yirik feodallar bilan
qattiq kurash olib bordi.
XIII asrning ikkinchi yarmida qirol Alfons X (1252— 1284) qonunlar t о ‘plami
(«Yetti qism» deb ataladigan) qonunlar t о ‘plami chiqardi, bu qonunlar t о ‘plami
Rim huquqi g‘oyalari bilan sug‘orilgan b о ‘lib, о ‘rta asr Yevropasidagi
qonunlarning birinchi umumlashtiruvchi t о ‘plami edi. Alfons X о ‘zidan sal oldin
Salamanka shaharida ta’sis etilgan universitetga homiylik qilib, davlat mablag‘lari
hisobiga shu shaharda ob servatoriya (rasadxona) qurdirdi. Uning davrida qirol
hokimiyatining obr о ‘si ancha ortdi.
Ayrim paytlarda bu yerda shaharliklar bilan birga erkin dehqonlarning vakili
b о ‘lgan begetritlar ( begetrit-Kastiliya va Leonda erkin dehqonlar jamoasi )
korteslar majlislarida birga qatnashardilar, ular t о ‘liq erkin kishilar b о ‘lgan.
Kastiliyaning asosiy dehqon aholisi-solarego ( solarego.x о ‘jayin yerida yashagan
kishilar ) b о ‘lgan. Ijara shartlari xilma-xil b о ‘lsa-da, har qanday holatda ham
solarero о ‘z mulkini olib, senyor yerini tashlab ketishi mumkin edi.
Kastiliya korteslari qirol hokimiyati kuchsiz b о ‘lgan paytlarda davlatning barcha
ishlari ustidan nazorat о ‘rnatgan. Ayrim hollarda korteslar qirolning uyidagi
kundalik turmushiga ham aralashardilar. 1258 yilda Kastiliya kortesi qirol va uning
oilasi k о ‘p ovqat yemasligi, belgilangandan k о ‘p mehmon chaqirmasligi va
ma’lum miqdordagi puldan ortiq xarajat qilmasligi haqida qaror chiqardi.
Ispaniyani XIV-XV asrlarda о ‘zaro urushlar, dehqonlar q о ‘zg‘olonlari qamrab
olgan. Zodagonlar kurashi qirol hokimiyatiga qarshi qaratilgan. Ushbu sharoitda
markaziy hokimiyatni kuchaytirish ehtiyoji tug‘iladi. Ferdinand Aragonskiy 1469
yili Izabella Kastilskayaga uylanadi. Ferdinandning 1479 yili Aragon qiroli tojini
kiyishi, Aragon-Kataloniya va Kastiliya-Leon qirolliklarining birlashishiga zamin
tayyorlaydi. Ferdinand va Izabella zodagonlarga qarshi kurashni davom ettirib,
ularning qator imtiyozlarini bekor qiladilar. Bu borada 1476 yili tuzilgan Kastiliya

shaharlarining “Muqaddas Ermandad” ittifoqi k о ‘magiga tayanadi. Zodagonlar
о ‘zboshimchaligiga chek q о ‘yganidan s о ‘ng, qirol shaharlar erkinliklarini ham
birmuncha cheklaydi.
О ‘z hokimiyatini mustahkamlashga intilgan qirol cherkovni о ‘ziga
b о ‘ysundirishdan tashqari, boy va k о ‘psonli diniy ritsarlik ordenlarining buyuk
magistri unvoniga erishib, ularning ulkan yer-mulklarini q о ‘lga kiritadi.
Kelib chiqishi va til jihatdan qon-qarindosh b о ‘lgan, yuz yillar davomida tashqi
dushman b о ‘lmish arablarga qarshi birgalikda kurashib kelgan, iqtisodiy masalada
azaldan bir-birovi bilan aloqa qil gan Kastiliya na Aragon birlashish uchun
yetarlicha tarixiy shart-sharoitlarga ega edilar.
Keyingi о ‘rta asrlar davrida tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi iqtisodiy
jihatdan qandaydir о ‘zaro bir-birini t о ‘ldiruvchi har ikkala mamlakatning —
quruqlikdagi Kastiliya va О ‘rta Yer dengizi bilan bog‘langan Aragonning
birlashishini zaruriy vazifa qilib q о ‘ydi. XV asrning ikkin chi yarmida Pireney
yarim orolining ijtimoiy va siyosiy sharoitlari ham ana shu birlashuvni taqozo
qilgan edi.
Kastiliyada va Aragonda keyekinlashgan sinfiy kurash, shuningdek,
rekonkistaniyag tamom b о ‘lmaganligi har ikkala mamlakat feodallarini ikki
qirollikni yagona Ispaniya davlatiga birlashtirish t о ‘g‘risida bir bitimga kelishga
majbur etdi. Ikkala q о ‘shni davlat о ‘rtasidagi uniya (ittifoq) sulolaviy nikoh y о ‘li
bilai amalga oshirildi. Malika Izabella Kastilskaya 1469 yili shahzoda Ferdinand
Aragonskiyga turmushga chiqdi. 1474 yili Izabella Kastiliya qirolichasi b о ‘ldi,
1479 yili taxtga о ‘tirdi. Birlashgan ikkala mamlakatning har biri о ‘zining avvalgi
qonunlari, urf-odatlari va alohida-alohida korteslarini saqlab qoldi. Shunday qilib,
mamlakatni boshqarish ikki tusdaligicha qolaverdi. Shunday b о ‘lsa ham, yagona
Ispaniyani vujudga keltirish uchun asos solingan edi. Kastiliyada ham, Aragonda
ham qirol hokimiyati mustahkamlana boshladi. Birlashish Ferdinand bilan
Izabellaning ichki va tashqi siyosatlarida ijobiy aks etdi.

Shahar kommunalarining k о ‘magiga tayanib ish k о ‘rgan Iza bella Kastiliya
feodallari oppozitsiyasini tinchitdi. Izabella yordamida «muqaddas ermandada»
nomi ostida tashkil etilgan shahar ittifoqchi militsiyasi talonchilik qilib yuruvchi
ritsarlarga qaqshatg‘ich zarbalar berdi. Katolik cherkovi Ferdinand bilan Izabellaga
katta yordam k о ‘rsatdi. Katolik qirollar (papa Ferdinand bilan Izabellaga ana
shunday unvon bergan edi) о ‘zlariga qarashli inkvizitsiyani katolik cherko vi
manfaatlariga xizmat qildirar edi. Ch о ‘qintirilgan mavrlarning ishlarini nazorat
qilish maqsadida 1480 yil Ispaniyada vujudga keltirilgan inkvizitsiya amalda, oliy
siyosiy sudga aylangan edi. Kastiliya yoki Aragondagi birorta feodalning davlatga
xiyonat qilganligi gumon qilingan taqdirda, u inkvizitsiyaning qahr-g‘azabidan
hech qayoqqa qochib qutula olmasdi.
4. Ispaniyada inkvizitsiyaning joriy etilishi.
1480 yilda Ispaniyada inkvizitsiya joriy etildi. ( InkvizitsiY. lot. katolik cherkovida
XIII asrdan to XIX asr ya’ni 1834-yilgacha mavjud b о ‘lgan bid’atchilar ishi
yuzasidan ish k о ‘ruvchi maxsus cherkov sudi b о ‘lib, Rim papasiga
b о ‘ysungan ).Bu eng avvalo ch о ‘qintirilgan yahudiy va arablarga qarshi qaratilgan
edi. Inkvizitorlar –( inkvizitorlar .ular inkvizitsiya sudining a’zosi, zolim, azob
beruvchi, berahm kishilar ) ch о ‘qintirilgan yahudiylarni ( yahudiylar .islom va
iudaizmdan qaytmaganlarni shunday deyishgan ) eski urf-odatlariga amal
qilayotganlikda fosh qilar edilar. Ular odamlarning ishini sudga berib, turmalarga
solib, gulxanlarda yoqib, mol-mulklarini musodara qilar edilar. Shunday qilib,
qirol hokimiyati yahudiylarni boyligini о ‘z q о ‘llariga olardilar va keyinchalik bu
usulni arablarga nisbatan ham q о ‘llay boshladilar. Bunga sabab ular z о ‘rlik bilan
xristianlikni qabul qildirsalarda, ammo yashirin ravishda arablar eski urf-odatlariga
amal qilardilar. Hukumat bu shakkoklikni ham mol-mulkini musodara qildi.
Inkvizitsiya Rim katolik cherkovi tomonidan tashkil etilsa-da, amalda qirol q о ‘lida
edi. Hukumatga xizmat qiluvchi doimiy amaldorlar singari inkvizitorlarni ham
qirol tayinlar edi.

5. Portugaliya qirolligining tashkil topishi.
Leon bilan chegaradosh Portugaliya, dastlab, Pireney yarim orolidagi davlatlar
taqdirini boshidan kechirib, XI-XIII asrlarda arablardan mustaqillikka erishadi. XI
asr oxirida Leonga vassal Portugaliya grafligi tashkil topadi. Oradan yarim asrcha
vaqt о ‘tib, 1413 yili Portugaliya mustaqil qirollikka aylanadi. Qirol XII asrdan Rim
bilan mustahkam aloqa о ‘rnatib, mamlakatda boy va ta’sirli katolik ruhoniylari
tabaqasining vujudga kelishiga hissa q о ‘shadi.
Portugaliyada k о ‘p sonli mayda mulkdorlar toifasi saqlanib, ular erkin jamoalarga
birlashgan. Bu jamoalar ancha keng huquqlarga ega b о ‘lib, qochoq dehqonlarga
ham boshpana berishi mumkin edi. Rekonkista tugaganidan s о ‘ng dehqonlarning
ma’lum qismi senyorlarga qaramlikka tusha boshlaydi. Ammo krepostnoy
qaramlik qirollikning ayrim hududlaridagina vujudga keladi.
Portugaliya shaharlari k о ‘psonli b о ‘lmasada, о ‘zining qulay geografik joylashuvi
va sharoiti bilan ajralib turgan. Ahoining dengiz mahorati yuksak b о ‘lgan.
XIII asrda qirollar shaharlar va korteslar k о ‘magida isyonchi zodagonlar yirik yer
egalariga qarshi kurash olib boradilar. Bu kurash ayniqsa, XIV-XV asrlarda avjiga
chiqadi. Uning davomida k о ‘plab taniqli zodagonlar, jumladan, gersog Bragansa
halok b о ‘lib, qirol g‘olib chiqadi.
Portugaliya buyuk geografik kashfiyotlarni boshlab bergan mamlakatdir.
Portugallar 1415 yili Shimoliy Afrikadagi arablar shahri Seuetani egallaydi 6
. Shu
tariqa, Portugaliyaning yirik mustamlakachi davlatga aylanishiga ilk qadam
q о ‘yildi.
Portugaliyada dengiz sayohatlariga hukumatning о ‘zi homiylik
qilardi. Infant (yosh, g о ‘dak.- Ispaniya va Portugaliyada 1910 yilgacha barcha
shahzoda va malikalarga berilgan unvon ) Genrix Dengizchi (1418-1460 yillar) u
dengiz sayohatlariga homiylik qildi.

Natijada XV asrning 20-30 yillarida portugaliyaliklar Madeyro, Kanar, va Azar
orollarini ochishdi. Afrikaning g‘arbiy qirg‘oqlari b о ‘ylab janubga siljigan
dengizchilar Boxador burnini chetlab о ‘tib, 1434-yili Gvineya qirg‘oqlarigacha,
Yashil Burun orollarigacha (1445 yil), 1462 yili Syera-Leonega, 1471-yilda
Gvineyaga yetib borib u yerda Oltin Qirg‘oq (hoz. Gana
Portugaliya qiroli Monoel (1495-1521) Hindistonga boradigan dengiz y о ‘lini
topish uchun Vasko da Gama boshchiligidagi 4 ta kemalari bilan 1497 yil yozida
Lissabondan chiqib, 1498 yil bahorida Hindistonning‘ g‘arbiy qir g‘oqlariga borib
yetdi va Kalikut shahriga kelib tushadi.
1498 yil may oyida arab dengizchisi Ahmad ibn Majid (1421-1500 yillarda
yashagan) k о ‘magida 10 oylik sayohatdan s о ‘ng Kalikut shahriga kelib tushgan
Vasko da Gamani hind rojasi qabul qiladi. 1499 yilning avgustida sayyohlar
kemalarga oltin va hind ziravorlarini ortib qaytib keladilar. Ikki yil (1497-1499)
davom etgan den giz sayohati vaqtida kemaning 168 a’zosidan 55 kishi tirik qaytib
keldi, ekipaj a’zolarining 2/3 qismidan ajraldi, lekin ekspeditsiyani uyushtirishga
sarflangan mablag‘dan 60 marta ortiq foyda olindi.

Xulosa
XV asr oxirida Ispaniyada shayton uyi qabilida mutlaq monarxiya rivojlandi.
Kuchli feodal zodagonlar tinchlantirilib, saroy aristokratiyasiga aylantirildi. Kortes
oldingi ta'sirini yo'qotdi va kamdan-kam yig'ilishdi. Davlat boshqaruvi
byurokratiya yordamida amalga oshiriladi. Biroq, boshqa absolyutistik G'arbiy
Evropa davlatlaridan farqli o'laroq, Ispaniya qat'iy markazlashgan milliy davlatga
aylanmadi. Asrlar davomida rivojlangan viloyat va mulkiy tarqoqlik saqlanib
qoldi.
XV asr oxiriga kelib. Ispaniyada qirol hokimiyati ancha mustahkamlandi. Garchi
qirolliklarning har biri birinchi marta o z muxtoriyatini saqlab qolishda davomʻ
etgan bo lsa ham (alohida qirol va alohida Kortes), Kastiliyada ham, Aragonda
ʻ
ham feodal zodagonlarining imtiyozlari buzildi. Unga shaxsiy urushlar olib borish,
tanga zarb qilish taqiqlangan. Qo zg olonchi feodallarning yerlari qirol foydasiga
ʻ ʻ
tortib olindi. Dvoryanlarga qarshi kurashda qirol hokimiyati shaharlar va ularning
harbiy kuchiga tayangan.
Katolik qirollari (Ferdinand va Izabella shunday nomlangan) cherkovni o'ziga
bo'ysundirib, undan absolyutizm quroli sifatida foydalangan. Ferdinand papadan
barcha ma'naviy va ritsarlik buyruqlarini egallab oldi va ularning boy yerlarini
musodara qildi. 1480-yilda Ispaniyada inkvizitsiya joriy etildi, u butunlay davlat

hokimiyati manfaatlariga xizmat qildi. Uning hushyor nazorati ostida
mamlakatning butun aholisi edi, lekin eng avvalo, mavrlar va yahudiylar
nasroniylikni qabul qilishdi. Har qanday ispaniyalik g'ayritabiiylik yoki o'zgacha
fikrda gumon qilinib, yashirin inkor etish orqali inkvizitsiya sudiga tortilishi
mumkin edi. Inkvizitsiya yordamida har qanday siyosiy muxolifat bostirildi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. T.Salimov. Jahon tarixi. T., 2014. B.217.
2 . В.Пиер.История Испании. М .,2006. С .105.
3. Т .Salimov. Jahon tarixi. T., 2014. B.218.
4. История Испании IX-XIII вв. М ., 1976. С .78.
5. T.Salimov. Jahon tarixi. T., 2014. B.218-219.
6. T.Salimov. Jahon tarixi. T., 2014. B.222.

XI- XV ASRLARDA PIRENEY YARIM OROLI DAVLATLARI

Sotib olish