XII-XV asrlarda Bolgoriya va Serbiya - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	47.3KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	08 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Mirzobek Bozorov

Ro'yxatga olish sanasi 07 Iyun 2024

15 Sotish

XII-XV asrlarda Bolgoriya va Serbiya

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY
TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY-IQTISODIY FANLAR
FA KULTETI
JAHON TARIXI FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: XII-XV asrlarda Bolgariya va Serbiya
Bajardi: Yunusova Muhtaram
Ilmiy rahbar: Qurbonov Abdulla
2024-yil
1

MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………………3
ASOSIY QISM
I BOB. XII-XV asrldarda Serbiya ………………………….……………………
4
1.1. XII-XV asrlarda Serbiyada boshqaruv tizimi. …………….…………………..4
1.2. XII-XV asrlarda Serbiyada ijtimoiy-iqtisodiy hayot. …….………………….10
II BOB. XII-XV asrlarda Bolgariya ……………………….………………..19
2.1. XII-XV asrlarda Bolgariyada davlatchilik ……………….……………….19
2.2. XII-XV asrlarda Bolgariyadagi xalqaro munosabatlar ……….……………23
XULOSA ……………………………………………………………………..26
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………..28
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Slavyan qabilalari Serbiyaning hozirgi hududida
daryo vodiylarida joylashdilar. Serblarning nasroniylikni qabul qilishi (9-asrning
2-yarmi) feodal munosabatlarining mustahkamlanishiga xizmat qildi. 8-10-
asrlarda. Birinchi knyazliklar vujudga keladi: Raska, Zeta, Travuniya, Xum,
Bosniya.1160-yillarda Komnenos sulolasidan Vizantiya imperatori Mixail VIII
Stefan Nemanyani (1168-1196) Raskaning buyuk jupani va Vizantiyaga qaram deb
tan oldi. Vengriyaning kuchayib borayotgani va Vizantiya-Vengriya ittifoqining
mumkin bo‘lgan oqibatlaridan qo‘rqib, Nemanya Muqaddas Rim imperatori
Frederik I Barbarossa bilan muzokaralar olib bordi va unga va salibchilarga
Morava vodiysidan to‘siqsiz o‘tishga ruxsat berdi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Mazkur mavzuda kurs ishi yozish
uchun XIII-XV asrlarda Serbiya va Bolgariya tarixi bilan bog‘liq manbalarni
o‘rganish va tahlil qilish. Shu davr tarixi haqida taassurot hosil qilish.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Mazkur mavzuni o‘zbek olimlardan
Sarimsokov, Salimov rus olimlaridan Balakin, ingliz olimlaridan esa Pako Marsel,
Bulst-Thiele, Rapp Frensis kabi tadqiqochilar izlanish olib borishgan.
Kurs ishining hajmi. Mazkur kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 ta bob, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar bilan birgalikda 28 sahifadan iborat.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi davomida ilgari surilgan
g‘oyalardan, uning samaradorligini ta’minlovchi yondashuv va kurs ishining
natijalaridan pedagogik fanlardan ma’ruzalarni tayyorlash, o‘quv qo‘llanmalar
yaratish, shuningdek, uslubiy tavsiyalar yaratish, ish tajribalarini ommalashtirishda
samarali foydalanishga xizmat qiladi.
3

I BOB. XII-XV asrldarda Serbiya
1.1. XII-XV asrlarda Serbiyada boshqaruv tizimi.
Slavyan qabilalari Serbiyaning hozirgi hududida daryo vodiylarida joylashdilar.
Serblarning nasroniylikni qabul qilishi (9-asrning 2-yarmi) feodal
munosabatlarining mustahkamlanishiga xizmat qildi. 8-10-asrlarda. Birinchi
knyazliklar vujudga keladi: Raska, Zeta, Travuniya, Xum, Bosniya.
Nemanjilar sulolasi. 1160-yillarda Komnenos sulolasidan Vizantiya
imperatori Mixail VIII Stefan Nemanyani (1168-1196) Raskaning buyuk jupani va
Vizantiyaga qaram deb tan oldi. Vengriyaning kuchayib borayotgani va Vizantiya-
Vengriya ittifoqining mumkin bo‘lgan oqibatlaridan qo‘rqib, Nemanya Muqaddas
Rim imperatori Frederik I Barbarossa bilan muzokaralar olib bordi va unga va
salibchilarga Morava vodiysidan to‘siqsiz o‘tishga ruxsat berdi.
Stefan Nemanya taxtdan voz kechdi va o‘z mulkini katta o‘g‘illariga
topshirdi: Rasku - Stefan, Zet - Vukan. Vengriya va papalik Vukanni qo‘llab-
quvvatladi, ammo Stefan oxir-oqibat o‘zini buyuk Župan sifatida ko‘rsatishga
muvaffaq bo‘ldi. Katoliklarning Konstantinopolda Lotin imperiyasini yaratishdagi
muvaffaqiyati va Vengriya va Venetsiyadan qo‘rqish Stivenni 1217 yilda papa
legatlaridan qirollik tojini qabul qilishga undadi 1
. Biroq, 1219 yilda Serbiyada
Vizantiya arxiyeparxiyasi tashkil etildi. Bir yarim asr davomida Serbiya gullab-
yashnadi.
Bir asr davomida markazlashgan davlatning kuchi kuchaydi, lekin Serbiya
Vizantiyaning ko‘plab hududlarini qo‘lga kiritgach, zaiflasha boshladi. 13-asrning
oxirida serb zodagonlari o‘z oilalariga meros orqali o‘tadigan «bashtina»
mulklarini, harbiy xizmat uchun berilgan mulklarni - «proniya» ni qo‘shishni
boshladilar. Serbiya hukmdori urushlarni yangi Vizantiya erlarini qo‘lga kiritish
vositasi sifatida ko‘rgan feodal yer egalarining irodasiga tobora ko‘proq qaram
bo‘lib qoldi. Otasini ag dargan feodal yer egalari ko magi bilan hokimiyat tepasigaʻ ʻ
kelgan Stefan Dusan (1331-1346) markaziy va janubiy Makedoniya, Albaniya,
1
Uzlesk, Aleksandar (2011). "O'n uchinchi asr oxirida tatarlar va serblar". 42-b.
4

Epirus, Fesaliya va Akarnaniyani zabt etishga kirishdi. Uning g‘alabalari yangi
da'volarga - Serbiya va Rim (Vizantiya) imperiyasiga qirol va avtokrat unvonini
berish uchun asos yaratdi. U o‘zini serblar va yunonlarning shohi deb e'lon qildi.
Stefan Dusanning o‘limidan so‘ng, qirollik oilasi a'zolari va zodagonlar
vakillari advokatning ijtimoiy qoidalarini e'tiborsiz qoldirib, qirollikni yigirmata
knyazliklarga bo‘lishdi. Ular bir-biriga dushman bo‘lib, dehqonlarga qarshi
birgalikda kurashdilar, ijara haqini va korve uchun ish hajmini oshirdilar va
dehqonlarni erlarining bir qismidan mahrum qildilar. 1371-yilda serb qo shiniʻ
turklarga qarshi yurish qildi. Daryodagi Chernomenda hayratga tushdi. Maritsa, u
mag‘lubiyatga uchradi va Makedoniyani Usmonlilarga boy berdi.
1389 yilda serb zodagonlari turklarga qarshi yana hujum boshladi, bu safar
Kosovoda. Turklar g‘alaba qozondi va Serbiya Usmonli imperiyasining vassaliga
aylandi. 1459 yilda turk sultoni Mehmed II davrida Prishtina (Kosovo) yaqinidagi
Novo Brdo qal'asi va Dunay bo‘yidagi poytaxt Smederovo qo‘lga kiritilgach,
Serbiya butunlay Usmonli imperiyasiga qaram bo‘lib qoldi. Belgrad yana
vengerlar qo‘liga o‘tdi va faqat 1521 yilda turklar qo‘liga o‘tdi.
Bolgariya. Milodiy 7-asrda xalqlarning buyuk ko chishi. e. mahalliy aholini
ʻ
asta-sekin assimilyatsiya qilgan slavyanlarning Bolqon yarim oroliga joylashishiga
sabab bo‘ldi. 680-681 yillarda bolgarlar Vizantiya imperiyasining qo‘shinlarini
mag‘lub etishdi - va shu tariqa Birinchi Bolgariya qirolligi tug‘ildi.
863 yilda suvga cho‘mgan Mixail (852-889) knyaz Boris davrida xristianlik
rasman davlat diniga aylandi va Tsar Simeon (893-927) davrida qadimgi bolgar
yozuvi paydo bo‘lib, bolgar adabiyotiga poydevor qo‘yilgach, madaniy gullash
boshlandi.
1018 yildan Bolgariya hududi Vizantiya hukmronligi ostiga o‘tdi, ammo
1187 yilda aka-uka Ivan va Pyotr Aseni boshchiligidagi qo‘zg‘olon natijasida
poytaxti Tarnovo shahrida bo‘lgan Ikkinchi Bolgariya Qirolligi tashkil topdi. Eng
5

yuqori davlat hokimiyati nuqtasiga Ivan Asen II davrida (1218-1241), butun
Bolqon yarim oroli Bolgariya qirolining nazorati ostida bo‘lgan paytda erishildi.
1353 yilda turklarning Yevropaga bostirib kirishi boshlandi, mintaqadagi madaniy
va siyosiy ob-havo yomonlashdi, Bolgariya ustidan vahshiy bulutlar to‘plandi.
Keyingi ellik yil ichida butun mamlakat Usmonli imperiyasi hukmronligi
ostiga o‘tdi. Turklar Bolgariyada besh asr davomida hukmronlik qildilar, bu davrda
davlat tanazzulga yuz tutdi, aholisining soni kamaydi, ko‘plab shaharlar vayron
bo‘ldi.
Bolgariyada boshqa janubiy slavyanlarga qaraganda ertaroq yozuv
rivojlangan. Slavyan alifbosining yakuniy dizayni 9-asrning o‘rtalariga to‘g‘ri
keladi. Olingan yozuv feodallar tomonidan o‘z manfaati uchun ishlatilgan:
adabiyot bolgar dehqonlarini o‘z burchlarini quvonch bilan bajarishga va kamtarin
turmush tarzini olib borishga chaqirdi.
Hukmron tabaqaning bolgar adabiyoti o lik lotin tilida yaratilgan G arbiyʻ ʻ
Yevropa mamlakatlari zamonaviy adabiyotidan ajratib turuvchi ba zi
ʼ
xususiyatlarga ega edi 2
. Xristianlikni qabul qilish davrida Bolgariya davlati shu
qadar kuchli ediki, u darhol cherkovni o‘z manfaatlariga bo‘ysundirdi va
Vizantiyani ibodat bilan, shuningdek, yunoncha emas, balki slavyan tilidagi
adabiyot bilan kelishishga majbur qildi. Bu davrdagi bolgar adabiyoti asarlarida
Bolgariya davlatini mustahkamlash uchun vatanparvarlik da'vati tez-tez eshitildi.
Arxeologik qazishmalar davomida topilgan Pliskadagi saroy va bazilikalar,
Bolgariya poytaxti Velikaya Preslav Tsar Simeon davrida qurilgan saroy va Oltin
(oltin gumbazli) cherkov xarobalari bu monumental binolarning barchasi
loyihalashtirilganidan dalolat beradi. bolgar davlatlarining qudrati va qudratini
ulug‘lash. Bu davrda allaqachon tasviriy san'atdagi tipik bolgar bezaklari, xalq
qo‘shiqlari va raqslarining ritmi va ohanglari, kundalik marosimlar va boshqalar
2
Uzlesk, Aleksandar (2011). "O'n uchinchi asr oxirida tatarlar va serblar". 56-b.
6

asta-sekin shakllana boshladi, ya'ni hukmron cherkov tomonidan tan olinmagan
diniy kitoblar. Apokrifdan ham xalq poetikasining boyligini, ham bolgar tilining
rivojlanish darajasini baholash mumkin. Serbiya va Xorvatiya. Serbiya va
Xorvatiyada yozuvning rivojlanishi bu xalqlarning yot ta’sirga qarshi kurashi
sharoitida kechdi. Rim-katolik cherkovi tomonidan kiritilgan lotin tiliga qarshi
kurash olib borilgan Xorvatiyada slavyan alifbosi (glagolit) keng tarqaldi. Cherkov
nuqtai nazaridan Vizantiya bilan bog‘langan Serbiyada yunon tilini hukmron tilga
aylantirishga urinishlarga qarshi kurash bordi va slavyan alifbosi (kirill alifbosi)
g‘alabasi bilan yakunlandi. Serb va xorvat adabiyotining janrlaridan biri serb-
xorvat jamiyatining muhim tarixiy voqealari, hayoti va urf-odatlarini aks ettiruvchi
biografiyalar edi. Bolgariyada bo‘lgani kabi apokrif adabiyoti ham keng tarqalgan
edi. Serbiya va Xorvatiyadagi qal'a va cherkov binolari o‘zining monumentalligi
va go‘zalligi bilan ajralib turardi.
Ilk o‘rta asrlarning oxiriga kelib, barcha janubiy slavyanlar, juda noqulay
tashqi siyosiy sharoitlarga qaramay, yuqori darajaga etgan moddiy va ma'naviy
madaniyatga ega edilar. Janubiy slavyan millatlari har bir millat uchun umumiy
tillar va o‘ziga xos madaniyat bilan paydo bo‘ldi. Bu janubiy slavyan xalqlarining
yot zulmidan ozod bo‘lish uchun keyingi kurashida muvaffaqiyatga erishish uchun
old shart-sharoitlarni yaratdi. XIII asrning XII asrning birinchi yarmida Bolgariya
davlati.
Bolgariyadagi ozodlik (1186) dan ko‘p o‘tmay, muvofiqlik markaziy
hukumat tomonidan boshqaruvning zaiflashishiga intilish boshlandi. Butrus va
aneni birodarimiz baquvvat va hal qiluvchi iloh (1197-1207). Papa yuridik shaxs
unga qirol tojini toj kiygan 3
. Aslida, bolgar cherkovi rahbari mustaqil bo‘ldi. Dirlik
Vizantiya tomonidan osongina qo‘lga olingan, keyin lotinlar boshqasidan keyin
bitta maydonga ega. 1205 yilda, Adriinopoliya ostidagi salibchilarni mag‘lubiyatga
uchratib, u Bolqonda hukmronlik qila boshladi. Ammo 1207 yilda Bokalonikga
safar paytida uni o‘ldirdi. Muammolar boshlandi. Asenining o‘g‘li Ivan Gallik
3
Uzlesk, Aleksandar (2011). "O'n uchinchi asr oxirida tatarlar va serblar" 97-b.
7

Rusning oldiga qochib ketdi. Katta taxtalar siyosatining o‘zini o‘zi boshqarish
siyosati mamlakatning zaiflashishiga va operatsiyaning o‘sishiga olib keldi.
Jabrlanganlarning kurashi kuchaydi. Xudo-fillil ustida jonlandi. 1211 ning sobori
bid'atchilarni yangi ta'qib qilish uchun poydevor qo‘ydi. Dushmanlar har tomondan
tahdid qilishdi.
Rossiyalik tarkib bilan qaytish Ivan II Ashen qudratini tortib oldi (1218-
1241). Uning ostida Bolgariya Qirolligi Bolqonda hal qiluvchi kuchga aylanib,
uning kuchining boshidan ko‘tarildi. 1230 yilda Ivan II epchiotlarni mag‘lubiyatga
uchratdi va Konstantinopol uchun kurashni boshladi. Podshohning mohir siyosati
natijasida, hatto yunon aholisi bo‘lgan hududlar ham uning kuchiga berildi. Ammo
mamlakatning gullab-yashnashi qisqa muddatga ko‘tarildi. Ivan II vafotidan keyin,
janjal yana davom ettirildi 4
. Bolgariya mo‘g‘ul-tatar bosqinchilariga bostirib kirdi -
bu mamlakatni vayron qilgan Oltin Goords.
XIII-XIII asrlarda Bolgariyadagi feodal aloqalarini rivojlantirish. XIII asrda.
Feodal er egalari mulkning dominant shakliga aylandi. Immunitet rivojlandi.
Bolyar 14-asrda, zamondoshlarning so‘zlariga ko‘ra, «barcha mintaqalar va
shaharlarga to‘liq kuchga ega.» Garchi shaharlar hanuzgacha yarim lavozimini
saqlab qolgan bo‘lsa-da, shaharning qishloq aloqalari mustahkamlandi, Venetsiya,
Dubrovnik, Chexiya va Vengriya o‘sdi. Ammo mamlakatning parchalanishi va
chet elliklarning ustunligi shaharlarning rivojlanishiga to‘sqinlik qildi.
Bolgariya davlat apparati tarkibi tubdan o‘zgaruvchan ta'sir ko‘rsatdi. Soliq
tizimi juda katta edi. Chorvalikdan, hovli, ho‘kizlardan, ho‘kizlardan, ho‘kizlardan,
ho‘kizlardan va hokazolarga sarflangan. Tabiiy soliqlar hali ham ustunlik qildi.
Endi armiya asosan rassomlar olib kelgan qismlardan iborat edi. XIV asrda.
Podshohning o‘zi yollangan qo‘shma lashkardi. 1277-1280 yillardagi dehqon
urushlari XIII asrning ikkinchi yarmida. Feodal zulm yanada oshdi. Tarkibdagi
simlar mo‘g‘ul-tatar reydlarini aks ettira olmadi. Mamlakatimizda xalq ichidagi
cho‘pon latsillagan cho‘pon Ivil boshchiligida, mamlakat bo‘ylab tatarlarni ikki
4
Oshirirovich, Sima (2004). Serblar. Malu: Blackwell Nashriyoti. 78-b.
8

marta sindirdi. Dehqonlar pullarni sindirdilar. Ular Tsiristga ko‘chib o‘tdilar va
shohning o‘zi o‘ldirildi. Ivanylo shoh taxtini olib ketdi. Vizantiya, keyin Bolgariya
bilan chirg‘o qilish, darhol isyonchilarga qarshi taxtaning ittifoqchisi bo‘ldi.
Ivanylo tatarlar, Vizantiya va isyonkor kengashlarga qarshi kurashishga majbur
bo‘ldi, Ivanylo muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Odoro hukmronligi odamlarning
hayotidagi sezilarli o‘zgarishlarga olib kelmadi. Qirolichaga olijanoblik va nikoh
bilan yaqinlashish dehqonlardan ko‘ngli qolgan edi. 1280 yilda u tez orada
o‘ldirilgan mo‘g‘ul-tatarlarga qochib ketishi kerak edi (Vizantiya diplomatik
manevralari natijasida).
Bolgariyaning pasayishi va Usmoniylar tomonidan zabt etilishi. Ivan Ii
vafotidan keyin deyarli to‘xtab qolmadi, bu Bolgariya dushmanlaridan ustun
bo‘lgan mamlakatni zaiflashtirdi. Vizantiya janubdan, g‘arb-hatgra va Serbsdan,
shimoliy qattiqdan. 1330 yilda, Serbiya Bolgariyaga kuchli zarba berdi, shundan
faqat XIV asr o‘rtalarida tuzaldi. Usmonli hujumi arafasida mamlakat nihoyat
mustaqil mulkka aylandi: Dobruya ajratilgan, tamoyillikning asosiy qismi pasayib
ketdi, tamoyillikning asosiy qismi pasayib ketdi, tirnovga xos bo‘lgan birlik va
erlar zaif edi. Turklar Bolgariyada jiddiy uyushgan Rivouffga duch kelmadilar.
1393 yilda, uch-ege - qamal, Pal Tirnovdan keyin. Qisman qisman qullikka
sotilgan, qisman qullikka sotilgan. Uch yildan so‘ng, printsipial printsipan pasaydi.
Balgariyadan qariyb besh asr davomida harbiy feodal bedadali imperiyasining
og‘ir chuqurligi o‘rnatildi. Samarali kuchlar katta zarardan aziyat chekdi. Xo‘jalik
buzilmadi. Urban hayotining rivojlanishi keskin sekinlashdi.
9

1.2. XII-XV asrlarda Serbiyada ijtimoiy-iqtisodiy hayot.
XIII -XIV asrlardagi Serbiya davlati. XIII -XIV asrlarda. Katta Serbiyalik
feodallar (hukmronlik) o‘nlab qishloqlar va son-sanoqsiz chorva mollari bo‘lgan;
O‘rta va kichik (suveren va chiplar) yugurish vassadlar edi. Katta boyliklar
monastirlar edi. Fesul egasi Serbiyaning o‘zi hukmdori edi. Dalmatiya
shaharlaridan feodallar egasidagi eksportning o‘sishi bilan barbell o‘sib, kattalasha
boshladi va serfdom o‘sdi.
XIV asr o‘rtalarida. Uxlash, yerga dehqonlar qonun chiqaruvchi aktni -
Stefan du-Shanning «advokati» tomonidan rasmiylashtirildi. Qochilgan Serf
stigmatizatsiya qilingan va uning qopqog‘i xoin sifatida ushlangan. Shaharlar
qochqinlarni qabul qilish huquqiga ega emas edi.
Hunarmandchilikning sezilarli o‘sishi Serbiyada XIII asrda boshlandi.
Ammo hunarmandlar asosan asirga ega edi XIII asrning XII asrning birinchi
yarmida Bolgariya davlati.
Bolgariyadagi ozodlik (1186) dan ko‘p o‘tmay, muvofiqlik markaziy
hukumat tomonidan boshqaruvning zaiflashishiga intilish boshlandi. Butrus va
aneni birodarimiz baquvvat va hal qiluvchi iloh (1197-1207). Papa yuridik shaxs
unga qirol tojini toj kiygan. Aslida, bolgar cherkovi rahbari mustaqil bo‘ldi. Dirlik
Vizantiya tomonidan osongina qo‘lga olingan, keyin lotinlar boshqasidan keyin
bitta maydonga ega. 1205 yilda, Adriinopoliya ostidagi salibchilarni mag‘lubiyatga
uchratib, u Bolqonda hukmronlik qila boshladi. Ammo 1207 yilda Bokalonikga
safar paytida uni o‘ldirdi 5
. Muammolar boshlandi. Asenining o‘g‘li Ivan Gallik
Rusning oldiga qochib ketdi.
Katta taxtalar siyosatining o‘zini o‘zi boshqarish siyosati mamlakatning
zaiflashishiga va operatsiyaning o‘sishiga olib keldi. Jabrlanganlarning kurashi
kuchaydi. Xudo-fillil ustida jonlandi. 1211 ning sobori bid'atchilarni yangi ta'qib
qilish uchun poydevor qo‘ydi. Dushmanlar har tomondan tahdid qilishdi.
5
Oshirirovich, Sima (2004). Serblar. Malu: Blackwell Nashriyoti. 53-b.
10

Rossiyalik tarkib bilan qaytish Ivan II Ashen qudratini tortib oldi (1218-
1241). Uning ostida Bolgariya Qirolligi Bolqonda hal qiluvchi kuchga aylanib,
uning kuchining boshidan ko‘tarildi. 1230 yilda Ivan II epchiotlarni mag‘lubiyatga
uchratdi va Konstantinopol uchun kurashni boshladi. Podshohning mohir siyosati
natijasida, hatto yunon aholisi bo‘lgan hududlar ham uning kuchiga berildi. Ammo
mamlakatning gullab-yashnashi qisqa muddatga ko‘tarildi. Ivan II vafotidan keyin,
janjal yana davom ettirildi. Bolgariya mo‘g‘ul-tatar bosqinchilariga bostirib kirdi -
bu mamlakatni vayron qilgan Oltin Goords.
XIII-XIII asrlarda Bolgariyadagi feodal aloqalarini rivojlantirish. XIII asrda.
Feodal er egalari mulkning dominant shakliga aylandi. Immunitet rivojlandi.
Bolyar 14-asrda, zamondoshlarning so‘zlariga ko‘ra, «barcha mintaqalar va
shaharlarga to‘liq kuchga ega.» Garchi shaharlar hanuzgacha yarim lavozimini
saqlab qolgan bo‘lsa-da, shaharning qishloq aloqalari mustahkamlandi, Venetsiya,
Dubrovnik, Chexiya va Vengriya o‘sdi. Ammo mamlakatning parchalanishi va
chet elliklarning ustunligi shaharlarning rivojlanishiga to‘sqinlik qildi.
Bolgariya davlat apparati tarkibi tubdan o‘zgaruvchan ta'sir ko‘rsatdi. Soliq
tizimi juda katta edi. Chorvalikdan, hovli, ho‘kizlardan, ho‘kizlardan, ho‘kizlardan,
ho‘kizlardan va hokazolarga sarflangan. Tabiiy soliqlar hali ham ustunlik qildi.
Endi armiya asosan rassomlar olib kelgan qismlardan iborat edi. XIV asrda.
Podshohning o‘zi yollangan qo‘shma lashkardi.
1277-1280 yillardagi dehqon urushlari XIII asrning ikkinchi yarmida. Feodal
zulm yanada oshdi. Tarkibdagi simlar mo‘g‘ul-tatar reydlarini aks ettira olmadi.
Mamlakatimizda xalq ichidagi cho‘pon latsillagan cho‘pon Ivil boshchiligida,
mamlakat bo‘ylab tatarlarni ikki marta sindirdi. Dehqonlar pullarni sindirdilar.
Ular Tsiristga ko‘chib o‘tdilar va shohning o‘zi o‘ldirildi. Ivanylo shoh taxtini olib
ketdi. Vizantiya, keyin Bolgariya bilan chirg‘o qilish, darhol isyonchilarga qarshi
taxtaning ittifoqchisi bo‘ldi. Ivanylo tatarlar, Vizantiya va isyonkor kengashlarga
qarshi kurashishga majbur bo‘ldi, Ivanylo muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Odoro
hukmronligi odamlarning hayotidagi sezilarli o‘zgarishlarga olib kelmadi.
11

Qirolichaga olijanoblik va nikoh bilan yaqinlashish dehqonlardan ko‘ngli qolgan
edi. 1280 yilda u tez orada o‘ldirilgan mo‘g‘ul-tatarlarga qochib ketishi kerak edi
(Vizantiya diplomatik manevralari natijasida).
Bolgariyaning pasayishi va Usmoniylar tomonidan zabt etilishi. Ivan Ii
vafotidan keyin deyarli to‘xtab qolmadi, bu Bolgariya dushmanlaridan ustun
bo‘lgan mamlakatni zaiflashtirdi. Vizantiya janubdan, g‘arb-hatgra va Serbsdan,
shimoliy qattiqdan. 1330 yilda, Serbiya Bolgariyaga kuchli zarba berdi, shundan
faqat XIV asr o‘rtalarida tuzaldi 6
. Usmonli hujumi arafasida mamlakat nihoyat
mustaqil mulkka aylandi: Dobruya ajratilgan, tamoyillikning asosiy qismi pasayib
ketdi, tamoyillikning asosiy qismi pasayib ketdi, tirnovga xos bo‘lgan birlik va
erlar zaif edi. Turklar Bolgariyada jiddiy uyushgan Rivouffga duch kelmadilar.
1393 yilda, uch-ege - qamal, Pal Tirnovdan keyin. Qisman qisman qullikka
sotilgan, qisman qullikka sotilgan. Uch yildan so‘ng, printsipial printsipan pasaydi.
Balgariyadan qariyb besh asr davomida harbiy feodal bedadali imperiyasining
og‘ir chuqurligi o‘rnatildi. Samarali kuchlar katta zarardan aziyat chekdi. Xo‘jalik
buzilmadi. Urban hayotining rivojlanishi keskin sekinlashdi.
XIII -XIV asrlardagi Serbiya davlati. XIII -XIV asrlarda. Katta Serbiyalik
feodallar (hukmronlik) o‘nlab qishloqlar va son-sanoqsiz chorva mollari bo‘lgan;
O‘rta va kichik (suveren va chiplar) yugurish vassadlar edi. Katta boyliklar
monastirlar edi. Fesul egasi Serbiyaning o‘zi hukmdori edi. Dalmatiya
shaharlaridan feodallar egasidagi eksportning o‘sishi bilan barbell o‘sib, kattalasha
boshladi va serfdom o‘sdi.
XIV asr o‘rtalarida. Uxlash, yerga dehqonlar qonun chiqaruvchi aktni -
Stefan du-Shanning «advokati» tomonidan rasmiylashtirildi. Qochilgan Serf
stigmatizatsiya qilingan va uning qopqog‘i xoin sifatida ushlangan. Shaharlar
qochqinlarni qabul qilish huquqiga ega emas edi.
6
1. Kurta, Florin (2006). O'rta asrlarda Yevropaning janubi-sharqiy Yvropadagi janubi-5. Kembrij: Kembrij
universiteti matbuoti. 148-b.
12

Hunarmandchilikning sezilarli o‘sishi Serbiyada XIII asrda boshlandi.
Ammo hunarmandlar asosan asirga ega edi XIV va XV asrlarda. Slavyan
dunyosida salib yurishlar davri bilan taqqoslaganda katta o‘zgarishlar yuz berdi.
XIV asrdagi janubda. Serbiya Rose, ammo XIV asrda. U Bolgariya bilan birga
turklar qo‘lga kiritdi. Sharqda Rossiyaning asosiy yo‘nalishlari ikki yirik davlatda -
Moskva va Litvada birlashtirilgan. Ulardan birinchisi XV asr oxirida. Mo‘g‘ullar
bo‘yinturug‘idan, XIV asr oxiri oxirida ozod qilingan. U bitta sulola hukmronligi
ostida Polsha bilan bog‘liq edi [1]. G‘arbiy, Polsha va Chexiyada bu vaqtda katta
kuchga ega. Polsha birlashtirdi, XVI asr boshlarida va oxirida Litva bilan
birgalikda va yangi asrlardagi kombinatsiyani kuchaytirdi va yangi asrlarda
allaqachon keng va kuchli davlat bor edi. Shu bilan birga, Chexiya juda uzoq vaqt
davomida muqaddas Rim imperiyasidagi birlamchi o‘rinni egalladi va Chexiya
shtatlari Germaniyada imperator taxtini egallab olishdi. Shunday qilib, janubiy
slavyanlar mustaqillikka erishgach, G‘arbliklar, aksincha, eng katta davlat
rivojlanishiga erishadilar. Ikkinchisi, katta o‘zaro bog‘liqlikdan keyin Germaniyani
zaiflashtirish uchun juda ko‘p edi.
XII asr oxirida. (1186) Bolgar shohlarining avlodlari Butrus va Yuhanno
Aka-u (Yuhanno Amir Vizaniyada qo‘zg‘olonning bayrog‘ini ko‘tarib, Dunraning
va Bolgariya Qirolligi bilan Tirnovdagi poytaxtning ikkinchi bolmir qirolini tashkil
qildilar. Keyinchalik, velosiped urushi va Lotin imperiyasining salibchilari bilan
(rivojlanish Qiroli ularni Adrioliya ostida mag‘lubiyatga uchratdi va paleologlar
bilan ushlandi). ShOHDASIDA BU BALgariyani susaytirgan ichki nizolar va
hatto serblarga ularga o‘z kuchlarini uzaytirishga ruxsat bergan. 1393 yilda
Tarnovo turklar va King Shishman III va bolgar patriarxi asirga olingan. Bolgariya
shohlari Vizantiyadan butun cherkov mustaqilligi uchun harakat qilishdi, ammo
turklar barcha masihiylar tomonidan barcha masihiylarning boshi bilan o‘z mol-
mulklarida yo‘qotgan va Bolgariya avtotefali cherkovni yo‘qotdi.
Vizaniyada Vizanistonlik Vizanistonlik Vizanistonlik Penesulada joylashgan
Serblar Xulaqning ikkinchi yarmida Stefan Neman shahrida bo‘lib, XIV o‘rtalarida
13

katta ahamiyatga ega bo‘ldilar asr, Tsar Stefan Dushan davrida (1331-1355).
Serbiya, Chernogoriya va Dalnaliya, Bosniya, Maktedoniya, Bosniya va Saloniya
bundan mustasno, uning shohligi quchoqladi, shunda Bolkan yarim orolining
butun qo‘lida edi [2]. Ichki boshqaruv ishlarida Stefan serbiyalik advokatning
nashr etilishi bilan mashhur bo‘ldi. Ammo Stefan Uroshning o‘g‘li ostida, fath
qilingan viloyatlar g‘oyib bo‘ldi va o‘lim bilan Nedim sulolasi ham to‘xtadi. Uning
vorislari turklarning mag‘lubiyatlarini dosh berishdi; 1389 yilda Sulton Bayazet
Sulboning ikki diniy direktori bo‘lgan Sulhinopolni ikki diniy direktorga
aylantirgan, ammo ular Sultometolni ikki diniy direktorga aylantirgan, ammo ular
Sulaymonolni ikki marta ajratib olishgan. Turkiyaning oddiy viloyatiga. Serbiya
qabilasining kichik qismi kirish mumkin bo‘lmagan Chernogoriya mustaqilligini
saqlab qoldi. XIII asr boshlarida Bolgariya 1241 yilda mo‘g‘ullar tomonidan
etkazilgan mag‘lubiyatdan mag‘lubiyatga uchraguncha hududiy kengayishni
amalga oshirdi. Keyingi va yarim asr (ko‘rib chiqilayotgan davr oxirigacha)
Bolgariya Bolqonda, Vizantiyada, keyin Serbiyaga tegishli rol o‘ynadi. Bir qator
manbalar shuni ko‘rsatadiki, Vizariya Qirolligi mavjudligi davrida (1187-1396),
Vizariya bo‘yinturug‘i tugaganidan keyin, Bolgariya feodal parchalarini engib
o‘tishdan oldin 7
. Bu nafaqat ta'limda, balki boshqa bir necha bor Bolgariya
feodalligining bir nechta asosiy direktori bilan bir qatorda Bolgariya Qirolligining
birinchi suverasi bilan bir qatorda Bolgariya Qirolligining birinchi suverasi bilan
bog‘liq bo‘lgan. Bolgariya shohlari Butrus, Ash, AR (1187-196) va o‘limlar halok
bo‘lganlar (1197-1207) feodallar tufayli halok bo‘ldi. Borirlar tomonidan (1207-
1218) ya'ni Boyars tomonidan Kaloyonga e'lon qilingan boyliklar, bir necha
feodali hokimiyatdan bir necha marta feodal direktori. Shunga qaramay, XIII
asrlardagi Bolgariya rivojlanishining eng o‘ziga xos xususiyati - XIII asrlar bolgar
feodal holatini birlashtirish uchun iqtisodiy va siyosiy shartlarni bosqichma-
bosqich kuchaytirish edi.
7
Kurta, Florin (2006). O'rta asrlarda Yevropaning janubi-sharqiy Yvropadagi janubi-5. Kembrij: Kembrij universiteti
matbuoti. 39-b.
14

Chet ellik bo‘yinturuqni ozod qilish haqiqati Bolgariyaning iqtisodiy
rivojlanishiga yangi imkoniyatlar topdi. XIII asrlardagi XIII asrlarda mamlakatning
iqtisodiy yutuqlarining muhim ko‘rsatkichlaridan biri bu Bolgariya shaharlarining
rivojlanishi edi. Arxeologik ma'lumotlar shuni ko‘rsatadiki, hozirgi paytda ko‘plab
ma'muriy markazlar atrofida, ayniqsa ma'muriy markazlarning o‘sishi juda qizg‘in
bo‘lgan. Shu bilan birga, asosiy savdo yo‘nalishida joylashgan shaharlar, Danbe
(Brenich, Vidin, dorosaostol va boshqalar),,, va Varna, Memvriya, anxital va
boshqalar) va asosiy erlar bo‘ylab Konstantinopoldan Markaziy Evropaga
(Filippopopol, o‘rta va boshqalar). Kratovoda va Chiprovtsda minalar rivojlana
boshladi. Yarmarkalar keng tarqalgan, karvondan nafaqat xorijiy, balki bolgar
savdogarlari ham o‘sdi. Bu unchalik sezilarli emas edi, ammo qishloq xo‘jaligining
ko‘tarilishi bo‘lgan. XIII asrlarda va undan ham ko‘proq HIIV asrda, Vizantium va
Italiya eksporti sezilarli darajada oshdi va bu Bolgariyada ekish va qishloq
xo‘jaligi texnologiyasini takomillashtirishning kengayishi va qishloq xo‘jaligi
texnologiyasini yaxshilash. Schele naslchilik, asalarichilik va uzumchilik
rivojlandi.
Shu bilan birga, mamlakatda klass kurashi og‘irlashdi. XIII asrning birinchi
o‘n yilligi Bogomil harakatida umumiy ko‘tarilishi bilan ajralib turdi. Bunday
sharoitda, tobora kengroq keng doiralar davlat apparatini kuchaytirishga harakat
qila boshladi. 13-asrning birinchi yarmida yirik tashqi siyosiy yutuqlar bolgar
davlatini mustahkamlashda muayyan rol o‘ynadi. Bolgariya imperiyasiga qarshi
Vizantinesga qarshi latin imperiyasi bilan birga yoki Vizantinesga qarshi latin
empiretiga aylanib, Bolgar feodallari deyarli barcha Traksiyalarni egallab oldi.
1230 yilda, Ivan Asen II (1218-1241 y. Bolgariyalarning pufagi jangi ostida,
Bolgariyalarning pufakchiligidagi epchinni sindirib, deyarli butun Makedoniya va
Epirus va Salonning muhim qismini egallab oldi. Shundan so‘ng, Bolgariya
Bolqon yarim orolidagi eng katta va eng kuchli davlatga aylandi.
Boris kampaniyasidan keyingi yarim asr davomida ikkala mamlakat
tinchlikda edilar va serblar Bolgariyaga o‘zlarining madaniyat manbai sifatida
15

qarashgan. [26] 917 yilda Vizantiyalik Serbiya Petarovi Simon armiyasiga qarshi
kurashishga muvaffaq bo‘ldi. O‘sha yilning 20 avgustida Vizantiya armiyasi
vayron qilinganidan so‘ng, Bolgariyalik imperatorning markasini
Konstantinopolga tartibda kechiktirishi kerak edi G‘arb chegarasini ta'minlash. 917
yil kuzida Simon Serbiyani bostirib kirish va Xayriyot uchun Gojia Gojnikovini
jazolash uchun armiya yubordi. Ular Petar Gojimovich bilan uchrashishlariga
ishonishadi, ammo serb shahzodasi u qo‘lga olinib, u Presladilga olib ketilganida,
u qamoqxonada vafot etgan. Bolgariyaliklar Shimo‘n qanoti ostida bo‘lgan
Petarning amakivachchasini o‘rnatdi. 921 yilda bolgarlar Bolqonda deyarli barcha
Vizantiya egaliklarini nazorat qilishdi va ikkinchisi yana bir bor Serblarni
Bolgariyaga qarshi qo‘zg‘ash uchun yana bir bor harakat qildi. Romanos Lekpenos
Simonga sodiq bo‘lgan zaxarije Pribosiyavljevichni yubordi, ammo Zaxarije
mag‘lubiyatga uchradi va Bolgariyaga yo‘l qo‘ydi, agar u itoatsiz bo‘lsa. [32]
Biroq, Vizantines promarka pavolasini pyuresi bilan olib bordi va bolgarlar
Adrianopolni qurshab olishgan, serblar Bolgariyaga qarshi harbiy imkoniyatlarni
boshladi. Bu safar Shimo‘n ularni osongina mag‘lub etdi - Zaxarijeni Bolgariya
armiyasi Serbiyaga yubordi. Pavle mag‘lubiyatga uchradi va taxtini Zaxarije
egalladi. [33] Zlatarskiy 922 yoshgacha bo‘lgan kampaniyalar, shuningdek, 921 va
923 yillar oralig‘ida amalga oshirilgan.
Vizantiya tarixchilari Zaxariyjedan keyin «Vizantiya imperatorining
foydasini esladilar, chunki u Bolgariyaliklarga qarshi chiqdi, chunki u ularga
bo‘ysunishni xohlamadi, ammo Vizantiya imperatorining mavzusi bo‘lishini afzal
ko‘rdi». . Zaxarije uzoq umr ko‘rganligi sababli, Vizantines uchun uni ittifoqchi
sifatida yutib olish qiyin emas edi. [ 924 yilda xiyonat qilgani bilan g‘azablangan
Simyon Serbani yo‘q qilish uchun Teodor Sigitsa va Marmais boshchiligidagi
lashkar yubordi, ammo bolgarlar soni etarli emas edi. Ular pistirma va
mag‘lubiyatga uchradi va ularning qo‘mondonlarining boshliqlari
Konstantinopolga yuborilgan. [ G‘azablangan, Simon Vizantiya Imperiyasi bilan
tinchlik xulosasiga tayanib, Serbiya taxtining Serbiya taxtining yangi da'vochisi
16

I.Alav Klonimirovichning yangi da'vochisi. Zaxarijueni bu haqda Zaxariyjega etib
borganda, u darhol Xorvatiyaga qochib ketdi. Biroq, bu safar bolgarlar Serbiya
direktorini to‘liq zabt etishga qaror qilishdi. Serbiya zodagoni časlav bilan
uchrashishga ko‘ndirdi va asir olinib, preslavga olib ketildi 8
. Bolgariya armiyasi
Serbiyani vayron qildi va aholini Bolgariyaga ko‘chirdi, ba'zilari Xorvatiya va
Vizantiyaga qochib ketishdi. Assayux va uning xalifalari, ular toshdan qurilgan
sudlarini, zamonaviy Shuinning shimoli-sharqida, yaqin atrofdagi Madaradagi
diniy markazda qurdilar. Arxeologik dalillarga ko‘ra, bulgarlar aholi punktlarini
slavyanlardan farqli ravishda ushlab turishgan. Ular aralash cho‘pon va qishloq
xo‘jaligi iqtisodiyotini saqlab qolishdi, garchi ularning ko‘pligi urush orqali sotib
olinishi davom etdi. Asaparxning vorisi, Tervet (701-718), Justinian IIni Vizantiya
taxtiga qaytarish va Qaysar unvoni bilan taqdirlangan.
Umuman olganda, Vizantiya bilan munosabatlar dushman bo‘lib kelgan va
8-asrda uzunlikdagi kuchlar odatda g‘olib bo‘lgan uzoq masofada reydlar va katta
kampaniyalar tomonidan nishonlangan. Bolgariya Imperator armiyasini yo‘q
qilgandan so‘ng, imperatorning bosh suyagi bilan imperatorning bosh suyagi oldi,
uni kumush bilan o‘rab, ichkilikboz ipga aylantirdi. Krumning vorislari ostida
Bolgariya Vizantiya bilan uzoq umr ko‘rdi va Makedoniya va Serbiya va
Xorvatiya bilan bog‘liq bo‘lgan qismlar ustidan nazoratni kengaytirdi.
Bolgariyalarni slavyanchilik orqali asta-sekin assimilyatsiyasini ko‘rishdi.
Ushbu jarayonni tasvirlaydigan manbalar deyarli yo‘q, ammo u, shubhasiz,
masihiylikning tarqalishi bilan ta'minlandi, bu umumiy madaniyat uchun yangi
asos yaratdi. Bodis i Bolgariyadan (852-889) 864 yilda Rim cherkovi va Sharqiy
odamlar o‘rtasidagi nizo yanada ochiq va qizg‘in chiqayotgan bir paytda masihiyni
suvga cho‘mdirayotgan edi 9
. Garchi Borisning suvga cho‘mishi sharqiy cherkovga
kelsak, u Rim va Konstantinopol oralig‘ida, ular cherkov ishlarida Bolgariyaga
Bolgariyaga qarshi kurashishga ko‘ngan.
8

9
Kurta, Florin (2006). O'rta asrlarda Yevropaning janubi-sharqiy Yvropadagi janubi-5. Kembrij: Kembrij universiteti
matbuoti. 86-b.
17

Xristianlikning tarqalishi, Sulaymon va eski cherkovning qarindoshi yoki
qari bolgar deb nomlanuvchi Alifboni ixtiro qilgan Alifb-diskni ixtiro qilgan va
Bibliyaning tarjimasining tarjimasini deyarli tugatgan Eski va Yangi Ahd erning
uchastkasiga. Shuningdek, ular Moravda slavyan litrurgiyasini ishlab chiqdilar.
Moraviya Rimga sodiq qolganda, ularning ko‘plari Boris tomonidan kutib olindi
va cherkov kitoblari va ruhoniylar ta'limini o‘rgatishdi. Sankt-Clement va Sent-
Naum, Makedoniyada (Oxrid) (Oxrid) Leyk (Oxrid) bo‘lgan birinchi diniy
universitetda 3000 dan ortiq ruhoniylarni tayyorlash bilan birlashtirilgan.
Bolgariyaning konversiyasi siyosiy ahamiyatga ega edi, chunki bu markaziy
hokimiyatning o‘sishiga va bulgar va qullarning birlashgan bolgar xalqiga
qo‘shilishiga yordam berdi. Boris o‘zini hukmron deb hisoblagan Vizantiya siyosiy
kontseptsiyalarni qabul qildi va yangi din, bu yoki u bilan bog‘liq bo‘lgan siyosiy
va ijtimoiy tartibni bostiradigan Bolgariy boyarlarni bostirilishini oqladi. 889 yilda
Boris, bu monastirga kirish uchun chuqur va chinakam bo‘lgan. Kattaroq o‘g‘li
Vladimir eski boyarlarning ta'siri ostida o‘lganida, butparastlikni tiklashga urinib
ko‘rdi, Boris uni ani tashlagan to‘ntarishni boshladi. Vladimirni tarqatib
yuborilganidan keyin Boris masihiylikni davlatning diniga ko‘ra tasdiqlagan va
Ma'muriy kapitalni Pliskaning Slavyan shahriga (hozirgi Veliki Presloav nomi
bilan) o‘tkazgan kengashni chaqirdi. Kengash Borisning uchinchi o‘g‘li, Shimo‘n
va Boris doimiy ravishda monastir hayotga doimiy ravishda iste'foga chiqdi.
18

II BOB. XII-XV asrlarda Bolgariya
2.1. XII-XV asrlarda Bolgariyada davlatchilik
Shimo‘n men (893-927) hukmronligi O‘rta asrning birinchi o‘rta
bolgarchiligining yuqori nuqtasini nishonladi. Konstantinopol va yunon
madaniyatiga katta hurmat bilan ta'lim berildi, Simon saroy va cherkovlar binosini,
montapika kitoblarining yoyish va yunon tillarining sirlanganliklarini slaydur.
Presloga raqobatlashayotgan konstantinopol sifatida tasvirlangan kuzatuvchilarga
ajoyib poytaxtga aylandi. Keramika, tosh, shisha, yog‘och, metallarga
ixtisoslashgan savdo choraklari, «Preslo uslubida» ish olib bormoqda.
Shimo‘n ham iqtidorli harbiy etakchi edi. Uning kampaniyalari
Bolgariyaning chegarasini kengaytirdi, ammo oxir oqibat u Konstantinopolni qabul
qilish uchun mamlakat kuchini tarqatib yubordi 10
. U vafot etganida, shimoliy
Bolqon, shu jumladan serbiyalik erlar, «yunonlar va yunonlarning bulgarlar va
avtokratiklarining tasiri» edi.
Shimo‘nning xorijiylarida Bolgariya bullyatsiya (Daroyist diniy mazhasi)
tarqalishidan kelib chiqqan holda, magyarlar, pecheneglar, rus va Vizantiyaliklar
tomonidan qo‘zg‘atilgan. 971 yilda poytaxtning OHIDga o‘tkazildi. 1014
kampaniyada Vizantiya imperati Bazil II Tsar Shomuil ustidan hal qiluvchi
g‘alabani qo‘lga kiritdi, shundan so‘ng u 15000 kishi jangchi bo‘lgan va keyin
ularni qo‘yib yubordi. (Bu amalda u Biil Bulgarokonus yoki «Bulgarlarning
pichanchisi» deb nomlandi. Bolgariya 1018 yilda mustaqillikni yo‘qotdi va
taxminan bir yarim asr davomida Vizantiyaga, 1185 yilgacha saqlanib qoldi.
Birinchi bolgar davlatning qulashi bilan, Bolgariya cherkovi Grekistonli
Vosults-ning yunon cherkovlarining hukmronlik qilgan va Bolgar Slayd
liturgiyasini yunon tilida almashtirishga uringan. Bolgariya madaniyati shu vaqtga
ko‘ra juda chuqur o‘zgargan va Saljuqay Turkiyalarning hujumlari va salibchilar
buzilishi natijasida vayron bo‘lgan Vizantiya imperiyasi, zo‘rlik bilan xayrlashish
uchun kuchga ega emas.
10
Jon Van Antwerp Jr. (1994) . O'rta asrlardagi Bolqon: XVI asrning oxiridan Usmonli istilosiga qadar. 28-b.
19

1185 yilda Ivan va Butrus Azen Aka-uka Trarnovo Vizantiya suverenitetini
yo‘q qilish uchun qo‘zg‘olonchini boshladilar. Asen birodarlar Vizantinesni
mag‘lubiyatga uchratishdi va begona mustaqilligini tan olishadi. Ularning akasi va
vorisi Kaloyan (1197-1207 hukm surishtirildi), Rimning hukmronligini cherkov
ishlarida qisqa qabul qildi va papa tojini oldi. Ammo Baldwin, Konstantinopolning
birinchi lotin imperperasi bo‘lsa, unga Bolgariyadagi urundi va Bolgariyadagi
urushni e'lon qildi (Vizantinesning ketma-ketligi tufayli butun hududini talab
qildi), Kaloy yurak o‘zgarishi edi. U Baldwinni mag‘lubiyatga uchratdi va keyin
ortodoksyga qaytdi.
Ikkinchi Bolgariya imperiyasi, Tasrnovo markazi bilan Tsar Ivan davrida
(1218-41) hukmronligi davrida uning balandligi ko‘tarildi. Bolgariya Bolqonda
etakchi kuch edi, Albaniya, Epanus, Makedoniya va G‘arbiy Frakiya ustidan
davom etmoqda. Bu davrda birinchi bolgariy tanqid paydo bo‘ldi va 1235 yilda
bolgar cherkovi rahbari patriarx unvonini oldi.
Ammo Ivan Asaen II vorislari uning qobiliyatiga mos kelmadilar. Bundan
tashqari, Bolgariya shimoliy va ichki avtohalokatlar, kuchli zodagonlarga
o‘sayotgan og‘irliklarga olib kelgan ichki va ichki avtotransportning hujumlari
bilan bezatilgan. Katta dehqon 1277-80 yillardan kelib chiqqan holda,
Travantesning yordami bilan mag‘lubiyatga uchraguncha Trist'novo shtatidagi
Qirollik taxtini egallab olishga ruxsat berdi. ASEN sulolasi 1280 yilda vafot etgan
va undan keyin teter va Shishman uylari, hech biri Markaziy hokimiyatni tiklashga
qodir emas edi.
Zo‘rlik davlati Nadirga 1430 yilda Sarbhd (hozirgi Kyustenm) jangida Serb
tomonidan o‘ldirilganida, 1330 yilda Nadirga etib bordi. Bolgariya Makedoniya
erlarini Stefan Dumonning serbiyalik imperiyasini yo‘qotdi, bu esa keyingi to‘rt
o‘n yilliklar davomida dominant Balkan kuchiga aylandi. Bolgariya Usmonli
turklarining bosqinchilari boshlanganida feodal holatlarga tushish nuqtasida paydo
bo‘lgan. Usmonlilar avval Bolqonlarga 1340-yillarda Vizantiya schendiumlari
sifatida kirishgan va keyingi o‘n yil davomida o‘z huquqiy tomonlarida bosqinchi
20

sifatida ham o‘zlarini o‘z huquqlari bilan qaytarib berishgan. 1359 va 1362 yillarda
Sulton Murod men Vizantiya nazoratidan ko‘p niyatni o‘rab olib, Adrianopol (endi
Edirne, Turkiya) bolgar mamlakatlarining yuragiga yo‘nalishini buyurdi. 1364
yilda, turklar Papa Contranni qayta tiklash uchun yuborilgan salib yurdi, ammo
saliboloperlar Rim-katolik g‘arbida bo‘lgani kabi, ko‘plab bolgariyaliklar Turkiya
qoidasiga qarshi ko‘plab bolgarlar paydo bo‘lishidan oldin, ko‘plab bolgarlar
Turkiya qoidasiga qarshi kurashgan. Garchi Shishman, Bolgariyaning so‘nggi
O‘rta asrlaridagi Murodni 1371 yilda Murodni e'lon qilgan bo‘lsa-da, Usmonsizlar
to‘liq hukmronlik qilishni davom ettirdilar. Sofiya, G‘arbda 1382 yilda qo‘lga
olingan, Sharqda Sumen, 1388 yilda pasaygan. Bir yil o‘tgach, Kosovo jangida
ketma-ket Bolqon yarim orolining taqdirini muhrladi. 1393 yilda, uch oylik
qamaldan keyin Tírnovo olib ketildi va yoqildi. Ivan Shishman uch yil o‘tgach turk
asirligida halok bo‘ldi. Bolgariya Qirolligi 1396 yilda Bdinar (Vidin) ga qarshi
kurash bilan Bingarning oxirgi qoldig‘i g‘oyib bo‘ldi.
«Turkiyaning bo‘yinturug‘i» davri deb nomlanuvchi 13 asrdan 1878
yilgacha bo‘lgan besh asr. An'anaga zulmat va azob davri sifatida ko‘riladi. Ikkala
milliy va cherkov mustaqilligi yo‘qoldi. Bolgarlar zodagonlari vayron qilindi -
uning a'zolari halok bo‘lgan, qochib ketgan yoki qabul qilingan, shuningdek, Turk
xo‘jayinlari uchun dehqonchilik va dehqonchilik buyumlari kuzatilgan. «Qon
solig‘i» erkak bolalarining umromman armiyasining janafsoriya korpusida Islom
va xizmatni qabul qilish uchun davriy undirdi.
Ammo rasm umuman salbiy emas edi. Bir marta tugagandan so‘ng, Turk
fathida Bolgariyadagi «Paxchicticitticitticicial» ga kiritgan. Usmonli kuchi o‘sib
borayotganda yoki uning balandligi paytida u bolgariyalik aholi uchun maqbul
hayot tarzini taqdim etdi. Bu faqat imperiya o‘zining pasayishida va mahalliy
amaldorlarning asoslarini boshqara olmagan yoki bolgarlar Usmonli qoidalarini
chidab bo‘lmaydigan deb topishga qodir emas edi.
Usmonli davrida Bolgariya o‘zining diniy yoki etnik kompozitsiyasida
tubdan o‘zgarmadi, chunki turklar Bolgariyani turklar bilan zo‘rg‘a etib yoki
21

barcha bolgarlarni Islomga almashtirishga majbur emas. Birlashganda (va undan
keyin) va shimoli-g‘arbda joylashgan ba'zi katolik jamoalari, asosan zohodlav
cherkovida qolib ketdi. Garchi shahar va qishloqlarda turk ma'murlari tashkil
etilgan bo‘lsa-da, Turk dehqonlari Bolgariyada ko‘p sonli, mamlakatning janubiy
va sharqiy qismida va ba'zi Makedoniya va Frakta vodiylarida to‘plangan. 15 va
16-asrlarda Turkiya ma'murlari yahudiylarning qochqinlarini masihiy g‘arbiy
qismidan immigratsiya qilishdi 11
. Ko‘pchilik Konstantinopol va Salonika (hozirgi
Salonika, Gretsiya), aksariyat Bolgariya shaharlarining aksariyati, asosan, asosan
Ispaniyadagi yangi yahudiy aholisi bilan aralashgan kichik yahudiy jamoalarini
sotib olishgan.
Bolgariya zabt etganida, Usmonli imperiyasi ma'muriy maqsadlar uchun ikki
qismga bo‘lingan. Bolgariya Rumelia deb nomlangan Evropa bo‘limining bir qismi
edi, ular Sofindronda yashagan. Imperiya kengaygan sari, 16-asrda u almashtirildi
va uning o‘rniga Vilayets (viloyatlar) deb ataladi, keyinchalik Sanjaklar (tumanlar)
ga tegishli edi. Ushbu bo‘linmalarning chegaralari asrlar davomida ko‘p marotaba
o‘zgarib ketdi. Bolgariya erlari turk jangchilari yoki suqtivlar va boshqa
majburiyatlarni mamara aholisiga kiritishi mumkin bo‘lgan turk jangchilari yoki
spoxislar tomonidan tayinlangan. Shuningdek, fakultlar hokimlarga va boshqa ofis
egalariga o‘z daromadlarini va erlarini vakisifikatsiyalarni amalga oshirish uchun,
shuningdek, diniy, ma'rifiy korxonalarni qo‘llab-quvvatlash uchun belgilangan
vasiylikka tayinlangan. Spahi shidida yashaydigan dehqotalik yoki adolat huquqiga
ega emas edi va bolgarlar ko‘pincha o‘zlarining an'anaviy qishloq ma'muriyatini va
turk manfaatlariga aloqador bo‘lgan masalalar bo‘yicha bojxonalarni saqlab
qolishgan.
Usmonli imperiyasining pasayishi Xristian Evropa qo‘li va markaziy
hokimiyatning zaiflashishi bilan harbiy mag‘lubiyat bilan belgilandi. Bularning
ikkala omillari Bolgariyadagi o‘zgarishlar uchun muhim edi. Imperiya himoyada
tashlangani sayin, xristian kuchlari, birinchi Avstriya, birinchi Avstriya va
11
Jon Van Antwerp Jr. (1994) . O'rta asrlardagi Bolqon: XVI asrning oxiridan Usmonli istilosiga qadar. 286-b.
22

Rossiya, bolgar masihiylarini potentsial ittifoqchilar deb bildilar. Avstriya
targ‘iboti Trist'oni 1598 yilda qo‘zg‘olonni qo‘zg‘atishga yordam berdi va yana
ikki kishi 1686 va 1688 yilda sodir bo‘lgan Usmonlilar avval Bolqonlarga 1340-
yillarda Vizantiya schendiumlari sifatida kirishgan va keyingi o‘n yil davomida o‘z
huquqiy tomonlarida bosqinchi sifatida ham o‘zlarini o‘z huquqlari bilan qaytarib
berishgan. 1359 va 1362 yillarda Sulton Murod men Vizantiya nazoratidan ko‘p
niyatni o‘rab olib, Adrianopol (endi Edirne, Turkiya) bolgar mamlakatlarining
yuragiga yo‘nalishini buyurdi. 1364 yilda, turklar Papa Contranni qayta tiklash
uchun yuborilgan salib yurdi, ammo saliboloperlar Rim-katolik g‘arbida bo‘lgani
kabi, ko‘plab bolgariyaliklar Turkiya qoidasiga qarshi ko‘plab bolgarlar paydo
bo‘lishidan oldin, ko‘plab bolgarlar Turkiya qoidasiga qarshi kurashgan.
Garchi Shishman, Bolgariyaning so‘nggi O‘rta asrlaridagi Murodni 1371
yilda Murodni e'lon qilgan bo‘lsa-da, Usmonsizlar to‘liq hukmronlik qilishni
davom ettirdilar. Sofiya, G‘arbda 1382 yilda qo‘lga olingan, Sharqda Sumen, 1388
yilda pasaygan. Bir yil o‘tgach, Kosovo jangida ketma-ket Bolqon yarim orolining
taqdirini muhrladi. 1393 yilda, uch oylik qamaldan keyin Tírnovo olib ketildi va
yoqildi. Ivan Shishman uch yil o‘tgach turk asirligida halok bo‘ldi. Bolgariya
Qirolligi 1396 yilda Bdinar (Vidin) ga qarshi kurash bilan Bingarning oxirgi
qoldig‘i g‘oyib bo‘ldi.
23

2.2. XII-XV asrlarda Bolgariyadagi xalqaro munosabatlar
«Turkiyaning bo‘yinturug‘i» davri deb nomlanuvchi 13 asrdan 1878
yilgacha bo‘lgan besh asr. An'anaga zulmat va azob davri sifatida ko‘riladi. Ikkala
milliy va cherkov mustaqilligi yo‘qoldi. Bolgarlar zodagonlari vayron qilindi -
uning a'zolari halok bo‘lgan, qochib ketgan yoki qabul qilingan, shuningdek, Turk
xo‘jayinlari uchun dehqonchilik va dehqonchilik buyumlari kuzatilgan. «Qon
solig‘i» erkak bolalarining umromman armiyasining janafsoriya korpusida Islom
va xizmatni qabul qilish uchun davriy undirdi.
Ammo rasm umuman salbiy emas edi. Bir marta tugagandan so‘ng, Turk
fathida Bolgariyani «Usmonlicica» dagi «Paxchicticitticitticicial» ga kiritgan.
Usmonli kuchi o‘sib borayotganda yoki uning balandligi paytida u bolgariyalik
aholi uchun maqbul hayot tarzini taqdim etdi. Bu faqat imperiya o‘zining
pasayishida va mahalliy amaldorlarning asoslarini boshqara olmagan yoki
bolgarlar Usmonli qoidalarini chidab bo‘lmaydigan deb topishga qodir emas edi.
Usmonli davrida Bolgariya o‘zining diniy yoki etnik kompozitsiyasida
tubdan o‘zgarmadi, chunki turklar Bolgariyani turklar bilan zo‘rg‘a etib yoki
barcha bolgarlarni Islomga almashtirishga majbur emas. Birlashganda (va undan
keyin) va shimoli-g‘arbda joylashgan ba'zi katolik jamoalari, asosan zohodlav
cherkovida qolib ketdi. Garchi shahar va qishloqlarda turk ma'murlari tashkil
etilgan bo‘lsa-da, Turk dehqonlari Bolgariyada ko‘p sonli, mamlakatning janubiy
va sharqiy qismida va ba'zi Makedoniya va Frakta vodiylarida to‘plangan 12
. 15 va
16-asrlarda Turkiya ma'murlari yahudiylarning qochqinlarini masihiy g‘arbiy
qismidan immigratsiya qilishdi. Ko‘pchilik Konstantinopol va Salonika (hozirgi
Salonika, Gretsiya), aksariyat Bolgariya shaharlarining aksariyati, asosan, asosan
Ispaniyadagi yangi yahudiy aholisi bilan aralashgan kichik yahudiy jamoalarini
sotib olishgan.
Bolgariya zabt etganida, Usmonli imperiyasi ma'muriy maqsadlar uchun ikki
qismga bo‘lingan. Bolgariya Rumelia deb nomlangan Evropa bo‘limining bir qismi
12
Dupyui, R.E. Jahon tarixining barcha urushlari 3 jild /SPB. : O'qitish zamini, 2003. 94-b.
24

edi, ular Sofindronda yashagan. Imperiya kengaygan sari, 16-asrda u almashtirildi
va uning o‘rniga Vilayets (viloyatlar) deb ataladi, keyinchalik Sanjaklar (tumanlar)
ga tegishli edi. Ushbu bo‘linmalarning chegaralari asrlar davomida ko‘p marotaba
o‘zgarib ketdi. Bolgariya erlari turk jangchilari yoki suqtivlar va boshqa
majburiyatlarni mamara aholisiga kiritishi mumkin bo‘lgan turk jangchilari yoki
spoxislar tomonidan tayinlangan. Shuningdek, fakultlar hokimlarga va boshqa ofis
egalariga o‘z daromadlarini va erlarini vakisifikatsiyalarni amalga oshirish uchun,
shuningdek, diniy, ma'rifiy korxonalarni qo‘llab-quvvatlash uchun belgilangan
vasiylikka tayinlangan. Spahi shidida yashaydigan dehqotalik yoki adolat huquqiga
ega emas edi va bolgarlar ko‘pincha o‘zlarining an'anaviy qishloq ma'muriyatini va
turk manfaatlariga aloqador bo‘lgan masalalar bo‘yicha bojxonalarni saqlab
qolishgan.
Usmonli imperiyasining pasayishi Xristian Evropa qo‘li va markaziy
hokimiyatning zaiflashishi bilan harbiy mag‘lubiyat bilan belgilandi. Bularning
ikkala omillari Bolgariyadagi o‘zgarishlar uchun muhim edi. Imperiya himoyada
tashlangani sayin, xristian kuchlari, birinchi Avstriya, birinchi Avstriya va
Rossiya, bolgar masihiylarini potentsial ittifoqchilar deb bildilar. Avstriya
targ‘iboti Trist'oni 1598 yilda qo‘zg‘olonni qo‘zg‘atishga yordam berdi va yana
ikki kishi 1686 va 1688 yilda sodir bo‘lgan
25

XULOSA
XII-XV asrlarda Serbiya va Bolgariya tarixi sharqiy Yevropa siyosiy va
madaniy dinamikasini aks ettiruvchi muhim davrlarni qamrab oladi. Ushbu
asrlarda ikkala davlat ham o‘zining mustaqilligini saqlash va kengaytirish uchun
kurash olib borgan va bu jarayon turli siyosiy, harbiy va madaniy o‘zgarishlarni
o‘z ichiga olgan.
XII asrda Serbiya davlatining mustahkamlanishi Nemanya sulolasining
boshqaruvi ostida boshlangan. Stefan Nemanya Serbiyaning siyosiy va diniy
asoslarini mustahkamladi va davlatni kengaytirish yo‘lida muhim harakatlar qildi.
XIII asrda Stefan Nemanichning o‘g‘li Stefan Prvovenchaniy Serbiya Qirolligini
tashkil etdi va 1217 yilda Rim papasidan qirollik tojini oldi, bu esa Serbiya
davlatining xalqaro e'tirofini ta'minladi.
XIV asrda Serbiya eng katta kuchga ega bo‘lgan davrini boshdan kechirdi.
Stefan Dušan (1331-1355) Serbiya imperatori sifatida o‘z hokimiyatini
kengaytirib, Bolqon yarimorolidagi boshqa hududlarni ham o‘z tasarrufiga oldi. U
qonun va boshqaruvni mustahkamlash uchun Dušan Kodeksini ishlab chiqdi.
Biroq, Dušanning o‘limidan so‘ng, Serbiya imperiyasi parchalanib, XIV asr
oxirida Usmonli turklarining bosqiniga uchradi.
Bolgariya XII asrda Ikkinchi Bolgariya Imperiyasi sifatida tiklandi. 1185
yilda Asen va Peter aka-uka qo‘zg‘olon ko‘tarib, Vizantiya hukmronligiga qarshi
chiqishdi va Bolgariya mustaqilligini qayta tikladilar. Asenlar sulolasi ostida
Bolgariya XII-XIII asrlarda kuchayib, Bolqondagi muhim davlatlardan biriga
aylandi.
XIII asrda Bolgariya qirollari Kaloyan va Ivan Asen II o‘z davlatlarini
kengaytirib, Vizantiya va boshqa qo‘shni davlatlarga qarshi muvaffaqiyatli harbiy
yurishlar o‘tkazdilar. Ivan Asen II davrida (1218-1241) Bolgariya kuchli davlat
sifatida tanildi va uning poytaxti Tirnovo madaniyat markaziga aylandi.
26

XIV asrda Bolgariya Usmonli turklarining tahdidiga duch keldi. 1396 yilda
Vidin knyazligi Usmonli imperiyasi tomonidan bosib olindi, natijada Bolgariya
butunlay Usmonli hukmronligi ostiga tushdi va mustaqilligini yo‘qotdi.
XII-XV asrlarda Serbiya va Bolgariya o‘z mustaqilligini saqlash va
kuchaytirishga intilib, turli siyosiy va harbiy kurashlarni boshdan kechirdilar.
Serbiya Nemanya sulolasi ostida kuchayib, Stefan Dušan davrida eng yuqori
cho‘qqiga chiqdi, biroq Usmonli turklarining bosqiniga bardosh bera olmadi.
Bolgariya esa Asenlar sulolasi davrida tiklanib, XIII asrda kuchli davlatga aylandi,
lekin XIV asr oxirida Usmonli turklari tomonidan bosib olindi. Ushbu davrlarning
o‘ziga xos xususiyatlari va voqealari Serbiya va Bolgariyaning keyingi tarixini
belgilab berdi, ular Usmonli imperiyasi tarkibida uzoq vaqt davomida yashashga
majbur bo‘ldilar.
27

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Uzlesk, Aleksandar (2011). «O‘n uchinchi asr oxirida tatarlar va serblar»
2. Oshirirovich, Sima (2004). Serblar. Malu: Blackwell Nashriyot
3. Kurta, Florin (2006). O‘rta asrlarda Yevropaning janubi-sharqiy Yvropadagi
janubi-5. Kembrij: Kembrij universiteti matbuoti.
4. Joy, Jon Van Antwerp Jr. (1994) . O‘rta asrlardagi Bolqon: XVI asrning
oxiridan Usmonli istilosiga qadar.
5. Dupyui, R.E. Jahon tarixining barcha urushlari 3 jild /SPB. : O‘qitish
zamini, 2003.
6. Zlatorskiy, V. Bolgariya davlati o‘rta asrlarda: 2 qism. 2002.
7. «Bolgariya tarixi. III - Bolgarsk drzjva» , 1982
INTERNET SAYTLARI
1. www.britannica.com
2. www . worldhistory . com
3. www . history . org
4. www . ukarchive . com
5. www . wikipedia . com
6. www.googlescholar.com
28

XII-XV asrlarda Bolgoriya va Serbiya mavzusida tayyor kurs ishi

Sotib olish