Xitoy solnomalari tarixiy manba sifatida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	82.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

34 Sotish

Xitoy solnomalari tarixiy manba sifatida

Sotib olish

Xitoy solnomalari tarixiy manba sifatida.
Kirish… ………………………………………………………………………….2
Asosiy qism
I.BOB. Xitoy solnomalari
1.1. G’iyosiddin Naqqoshning “Xitoy safarnomasi” Temuriylar davri tarixini
o’rganish manbasi sifatida ……………………………………………………..4
1.2. Xitoy solnomalari tarixiy manba sifatida …………………………………11
II . BOB
2.1. Xitoy tarixiy manbalari …………………………………………………….19
2.2. Xitoy solnomalarida qadimgi Farg’ona to’g’risida ma’lumotlar ……….30
Xulosa …………………………………………………………………………… .44
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati …………………………………………… .46
1

Kirish.
Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Aks holda uning tarbiyaviy
ta’siri bo’lmaydi. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga
o’rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur, –
dedi Shavkat Mirziyoyev.
Mutasaddilarga O’zbekistonda tarix fanini 2030 yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini ishlab chiqish vazifasi qo’yildi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev O zbekiston Islom sivilizatsiyasi markaziʻ
quriladigan hududga tashrif buyurib, uning poydevoriga tamal toshi qo ygan edi.
ʻ
Bugungi kunda bino konstruksiyalari qad ko tarib, qurilish ishlari jadal davom
ʻ
etmoqda.Davlatimiz rahbari milliy-diniy qadriyatlarimizni tiklash, buyuk
ajdodlarimizning islom rivojiga qo shgan ulkan hissasini targ ib etishga alohida
ʻ ʻ
e tibor qaratmoqda.
ʼ
Islom sivilizatsiyasi markazi umumbashariy sivilizatsiya rivojiga benazir
hissa qo shgan buyuk ajdodlarimizning boy merosini o rganish, dinimizning asl
ʻ ʻ
insonparvarlik mohiyatini avvalambor xalqimizga, dunyo hamjamiyatiga
yetkazish, jamiyatda “jaholatga qarshi – ma rifat” tamoyilini kuchaytirishda
ʼ
muhim ahamiyat kasb etadi.
Uch qavatli markaz qadimiy madrasalarimiz uslubida quriladi. Binoning
simmetrik markaziga Usmon Qur oni qo yiladi. Ikkinchi qavatda kutubxona,
ʼ ʻ
anjumanlar va ko rgazma zallari bo ladi. Uchinchi qavat axborot-resurs markazi,
ʻ ʻ
ilmiy kafedralar va boshqa xonalarni o z ichiga oladi.
ʻ
Prezidentimiz qurilish jarayoni bilan tanishdi.Ko rgazmalar zalida
ʻ
O zbekiston tarixi davrlar bo yicha, har bir asr, har bir allomaga oid manbalar va
ʻ ʻ
ashyolar asosida namoyish etilishi zarurligini ta kidladi.
ʼ
- Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boy tarix,
ʻ ʻ
bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur
ʻ
o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak.
ʻ
2

Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi,ʻ ʻ
katta ma naviyat olib ketishi zarur, - dedi Shavkat Mirziyoyev.
ʼ
Toshkent shahridagi “G’alaba bog’i” majmuasini xalqimiz, ayniqsa, yoshlar
uchun harbiy tarix va ajdodlarimiz qahramonligini o’rganish bo’yicha ilmiy
markazga aylantirish taklifi bildirildi.Yoshlarni vatanparvarlik, milliy iftixor
ruhida tarbiyalash, buning uchun tarixni yaxshi o’rgatish, bu yo’nalishdagi ilmiy
tadqiqotlarni kengaytirish muhimligi ta’kidlandi.Ma’lumki, hozirgi paytda
ma’naviyat targ’iboti bilan o’nlab tashkilotlar shug’ullanadi. Lekin, ularning
faoliyati aniq muvofiqlashtirilmayotgani, yagona tizimga birlashmagani sababli
bir-birini takrorlash holatlari kuzatilmoqda.Bundan buyon Respublika Ma’naviyat
va ma’rifat markazi barcha hududiy kengashlarning, vazirlik, idora va
tashkilotlarning ma’naviy-ma’rifiy faoliyatini muvofiqlashtirib borishi belgilandi.
Markaz va uning tizimidagi tashkilotlarning moddiy-texnik ta’minoti keskin
kuchaytiriladi. Uning faoliyati ilmiy tadqiqot va targ’ibot-tashviqot yo’nalishlarida
qayta tashkil qilinadi.Tarbiyada tanaffus bo’lmaydi, deydi xalqimiz. Lekin,
ma’naviy-ma’rifiy ishlardagi uzviylik hozircha bunday emas. Bu borada bog’cha,
maktab, oliy ta’lim, mahalla – har biri alohida ish olib boryapti. Shu bois
ma’naviy-ma’rifiy ishlarning yagona tizimini yaratish, xususan, o’g’il-qizlarni
bolaligidanoq bilimli va fazilatli etib tarbiyalash, buning uchun maktabgacha
ta’lim muassasalariga metodik yordam ko’rsatish muhimligi
ta’kidlandi.Shuningdek, maktablar, o’rta maxsus va oliy ta’lim dargohlarida
ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish bo’yicha ko’rsatmalar berildi.
Barcha oliygoh va ularning filiallarida mavjud shtat birliklari doirasida yoshlar
masalalari va ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo’yicha prorektor lavozimi joriy etilishi
aytildi.
Kurs ishining maqsad vazifalari:
XV asrda O’rta Osiyo bilan Xitoy o’rtasida jonli elchilik munosabatlari o’tganligi
haqida bizga ma’lumot beruvchi G’iyosiddin Naqqosh “Safarnoma”si temuriylar
diplomatiyasi bo’yicha asosiy manbalardan hisoblanadi.
3

1.1 G’IYOSIDDIN NAQQOSHNING “XITOY SAFARNOMASI”
Temuriylar davri tarixini o’rganish manbasi sifatida
Kirish. XV asrda O’rta Osiyo bilan Xitoy o’rtasida jonli elchilik
munosabatlari o’tganligi haqida bizga ma’lumot beruvchi G’iyosiddin Naqqosh
“Safarnoma”si temuriylar diplomatiyasi bo’yicha asosiy manbalardan hisoblanadi.
“Safarnoma” ning yozilishi bevosita XIV-XV asrlarda Markaziy Osiyo bilan Xitoy
o’rtasida elchilik munosabatlarining rivoji asosida amalga oshgan. Bu shaxsning
ismi o’z davri manbalarida xoja G’iyosiddin Naqqosh deb yozilgan, hayoti va
ijodi haqida ma’lumot juda kam saqlangan. Shamsiddin Somining “Qomus al-
a’lom” asarida uning kelib chiqishi Yazd shahridan ekanligi, naqqoshlik bilan
shug’ullanishi va o’z davrining ziyoli tabaqasiga mansubligi qayd etilgan(2:30-31).
Xoja G’iyosiddin Naqqosh keyinchalik, Hirot shahrida Mirzo Boysung’ur ilm-fan
vakillariga homiylik qilib, ularning ijod qilishi uchun shart-sharoitlar yaratish
haqida eshitadi va bu shaharga kelib yashay boshlaydi.Mirzo Boysung’urning
e’tiborini qozonadi. U tez orada shahzodaning vakili sifatida Xitoyga borayotgan
elchilar tarkibiga kiritiladi. G’iyosiddin Naqqosh Xitoyga safari chog’ida shahzoda
Boysung’ur Mirzo topshirig’i bilan barcha ko’rgan-kechirganlarini kundalik
shaklida yozib borgan va safardan qaytgach, uni shahzodaga taqdim etganligi
Abdurazzoq Samarqandiy asarida keltiriladi(1:422). “Kundalik” ning aniq
tafsilotlarga boyligi ham G’iyosiddin Naqqoshning har tomonlama bilim doirasi
yuqori ekanligini bildiradi.
“Kundalik” safar davomida kechgan tarixiy kechinmalar,
Mo’g’uliston hududida karvonlar xavfsizligiga tahdid qiluvchi jarayonlar, Xitoy
hududidagi tartiblar, elchilar tashrifi sharafiga tashkil etilgan bazmlar,
imperator saroyining tasviri va undagi tantanali qabul marosimi, Xitoy
xalqining urf-odatlari xaqida muhim ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Mazkur
manbaning tarixiy-geografik ma’lumotlari ham qimmatga ega. Unda Buyuk Ipak
yo’li bo’ylab karvonlar qatnovi, uning tarmoqlari, karvon yo’llari o’tgan joylarning
yer yuzasi, iqlimi, o’simlik va hayvonot dunyosi, aholisi haqida ma’lumotlar bayon
4

etilgan. Ushbu maqolada biz ushbu kundalikning bugungi kundagi tadqiqotlarda
foydalanishning naqadar muhim ekanligi bir necha fikrlar bilan izohlangan.
Bundan tashqari maqolada biz Naqqoshning safarnomasini kengroq o’rganish
undagi nafaqat Markaziy Osiyo tarixiga tegishli ma’lumotlarni balki Xitoy
tarixiga taalluqli joylarini ham qiyosiy o’rganish muhimligi yoritishga harakat
qilganmiz.
Mavzuga doir adabiyotlar tahlili: G’iyosiddin Naqqoshning Xitoy
safarnomasi Temuriylar davlati elchilik va savdo aloqalaridan so’zlovchi qimmatli
yozma manba va musulmon Sharq mamlakatlarida Xitoy haqida anchagina
to’la ma’lumotlar qayd etilgan yagona yozma yodgorlik sifatida tarixdan o’rin oldi;
tarixiy asarlarga kiritildi, nashrlari, boshqa tillarga tarjimalari mavjud(1:44 -49.).
Ilmiy tadqiqotlarda keng yoritilgan va turli yillarda tarixshunoslik nuqtai nazaridan
tahlil qilingan G’iyosiddin Naqqoshning “Kundalik” xotirasi bebaho manba
sifatida bir qancha tarixchilar tomonidan boshqa tillarga ham tarjima qilingan.
Shu jumladan, o’zbek tiliga ham. Akademik V. V. Bartold “Kundalik” musulmon
olamida yozilgan asarlar ichida eng to’la va e’tiborlisidir”, deb yozganligi ham
bejiz emas. Afsuski, safarnomaning muallif tomonidan yozilgan qo’lyozmasi
saqlanmagan. Bugungi kunda bizgacha yetib kelgani Hofizi Abruning “Zubdat
at-tavorixi Boysung’uriy” nomli asariga ma’lum tahrirdan o’tkazib kiritgan
shakligina xolos. Safarnoma Hofizi Abruning mazkur asarida 825 (1422) yil
voqyealari bayonida “Xitoyga ketgan elchilarning qaytib kelganligi va xitoyliklar
urf-odatlari haqida so’z” sarlavha bilan berilgan. G’iyosiddin Naqqoshning Xitoy
safarnomasi o’z davridayoq tarixchilar e’tiborini tortgan edi. “Kundalik”ni dastlab
Hofizi Abru asaridan, uning zamondoshi tarixchi Musaviy o’zining “Tarixi xayrot”
(“Ezgu ishlar solnomasi”) asariga qisqartirilgan holda kiritgan. Temuriylar
davrining mashxur tarixchisi Abdurazzoq Samarqandiy ushbu safarnoma matnini
Hofizi Abruning “Zubdat at-tavorixi Boysung’uriy” asarida yozilgan 1427-
yilgacha kechgan tarixiy voqyealar bilan birga “Matlai sa’dayn va majmai
baxrayn” asariga kiritgan.
5

Aytish joizki, G’iyosiddin Naqqosh Xitoy safarnomasining Abdurazzoq
Samarqandiyning “Matlan sa’dayn” asarida berilgan matni keng tarqalgan, uni
dastlab Mirxond o’zining “Ravzat us- safo” asarida keltirib o’tgan. G’iyosiddin
Naqqosh “Kundaligi” Abdurazzoq Samarqandiyning “Matlai sa’dayn” asaridagi
matni orqali tarqalgan. “Kundalik” shu asosda XV asrdan boshlab turk tiliga
tarjima qilingan. Uning turk tiliga dastlabki tarjimasi 900 (1494-1495)-yili Hoji ibn
Muxammad Ardistoniy tomonidan amalga oshirilganligi va u o’z tarjimasini
“Tarixi Xitoy” yoki “Ro’znomai mavlono G’iyosiddin naqqosh elchiyi Xitoy”
deb nomlaganligini ustoz-olim Omonulla Bo’riyev ta’kidlab o’tganlar. Keyingi
turk tiliga tarjima Kotib Chalabiy qalamiga mansub va uning “Jahonnomo” nomli
kitobida “Qonunomai Chinu Xitoy” nomi bilan berilgan (2: 30-31). Ismoil Osim
Chalabiyzoda ham “Kundalik”ni turk tiliga tarjima qilgan va uni Ali Amiriy 1893-
yili Istanbulda “Ajoyib al latoif” nomi bilan nashr etgan. Maqolada,
Safarnomadagi ma’lumotlarni qiyosiy tahlil qilishda A.O’rinboyevning fors
tilidan tarjimasidan foydalandik. Qolaversa Omonulla Bo’riyevning “G’iyosiddin
Naqqosh “Safarnomasi” manbalar va tadqiqotlarda” deb nomlangan ilmiy
maqolasidan ma’lumotlar oldik. Xitoy haqida yozma ma’lumotlarning kamligi
hamda G’iyosiddin safarnomasida yozilganlar bevosita mushohada natijasi
ekanligi tufayli kundalik o’z davrida ham, keyinchalik ham doimiy e’tiborda
bo’ldi. G’iyosiddin kundaligi Yevropa tillariga (fransuz, Ingliz, golland) uning
turkcha tarjimalari va “Matlai sa’dayn”dagi forscha matni orqali faqat XVIII
asrdan boshlab tarqaldi va XX asrgacha, undan keyin ham bir necha marta nashr
etildi. Sababi, o’sha kezlarda Yevropa Xitoy bilan bevosita savdo-sotiq
aloqalari o’rnatgan edi va tabiiyki, yevropaliklarda bu mamlakatga nisbatan
qiziqish ham katta bo’lgan. Kundalikning Hofizi Abru “Zubdat at-tavorix” idagi
matniga kelsak, undan hozirgi zamon tadqiqotchilaridan sharqshunoslar
Muxammad Shafi’ (1933), K. M. Maytra (1934), A.O’rinboyev foydalanganlar.
Umuman olganda, sayohatnoma ma’lumotlaridan juda ko’p hozirgi tadqiqotchilar
(V. V. Bartold, R. Xenning, I. Yu. Krachkovskiy, X.Hasanov, Donish Pajuh va
boshqalar) o’z ishlariga ishonchli dalil sifatida kiritganlar.
6

Aytmoqchi, “Zubdat at-tavorix”ning safarnoma matni bor nusxalaridan
hozircha ikki nusxagina bizgacha yetib kelgan. Ulardan biri Istanbuldagi Fotix
kutubxonasida, ikkinchisi esa Oksford universiteti (Bodleyan) kutubxonasida
saqlanmoqda. Shuningdek, 1785-yili bu manbani V.Chambers forscha matni va
ingliz tiliga tarjimasini amalga oshirdi. Ushbu inglizcha tarjimasini “Kundalik”
Langle tomonidan fransuz tiliga tarjima qilingan.
1843-yili M.Katrmer “Matla as-sa’dayn” 2-jildidan tarjimaga qo’shimcha
qilib, Xitoy safarnomasining forscha matni va fransuz tiliga tarjimasini berdi.
Mazkur nashr fanda ancha shuhrat qozondi. Shunga qaramasdan, keyinroq (1910
y.), Bloshe “Kundalik” ning forscha matni va fransuz tiliga tarjimasini chop
qilgani ham ma’lum. G’iyosiddin Naqqosh “Kundaligi”ning matni va ingliz tiliga
tarjimasi 1785-yili Hindistonda e’lon qilingan (1:19). G’iyosiddin Naqqosh
“Kundaligi” Eronda turli yillarda nashr etilgan Temuriylar saltanati tarixiga oid
asarlar tarkibida bor. Bunga Hofizi Abru “Zubdat at-tavorix”, 2-jild (Tehron,
1985), Abdurazzoq Samarkandiy “Matlai sa’dayn” (Tehron,1974), Mirxond
“Ravzat as-safo” (Tehron, 1891;1959). Xondamir “Habib as-siyar”(Texron,1983)
asarlarini ko’rsatish mumkin. G’iyosiddin Naqqosh “Kundaligi” Markaziy Osiyoda
bajarilgan tarjimalar va tadqiqotlardan ham o’rin olgan.1960-yili A.O’rinboyev
tomonidan Abdurazzoq Samarqandiy “Matlai sa’dayn” asarining 2-qism 1-kitobi
Hofizi Abru “Zubdat at tavorix” asari bilan qiyoslangan holda o’zbek tiliga
o’girilib chop etildi va unda G’iyosiddin Naqqosh safarnomasi xam berilgan.
Shuningdek, mazkur “Kundalik” Abdurazzoq Samarqandiy “Matlai sa’dayn” va
Hofizi Abru “Zubdat at-tavorix” matnlari qiyoslangan holda forschadan o’zbek
tiliga tarjima qilinib 1991-yili alohida risola shaklida ham chop qilindi.
G’iyosiddin Naqqoshning Xitoy safarnomasi O.Bo’riyev (3:13) tomonidan Hofizi
Abru “Zubdat at-tavorix” asari asosida, Abdurazzoq Samarqandiy “Matlai
sa’dayn” asaridagi matn bilan qiyoslangan holda, rus tiliga tarjima qilinib, ilmiy
izohlar bilan chop etilgan. G’iyosiddin Naqqoshning Xitoy safarnomasi haqida
ma’lumotlar tadqiqotlarda ham aks etgan. H.Hasanov (11:18-182) O’rta
7

Osiyolik geograf olimlar va sayyohlarga bag’ishlangan kitobida Giyosiddin
Naqqoshning Xitoyga safari to’g’risida ham yozgan..Ayrim tadqiqotlarda
chalkashliklar ham ko’zga tashlanadi. Masalan, Ali Qushchi tarjimai holiga
bag’ishlangan bir risolada 1419–1422-yillarda G’iyosiddin Naqqosh boshchiligida
Xitoyga elchilar borgan, ularning tarkibida Ali Qushchi bo’lgan va u Xitoy
safarnomasini yozgan, deyiladi. Bu xato. Aslida mazkur elchilarga Mirzo
Shohruxning elchisi Shodixo’ja boshchilik qilgani va G’iyosiddin Naqqosh safar
xotiralarini yozib borgani “Kundalik”ning o’zida qayd etilgan.
Tadqiqotning nazariy-uslubiy asoslari bo lib, tarix fanida shu paytgachaʻ
ma’lum bo lgan tarixiylik, ilmiy xolislik, tizimlilik (sistemalilik), determinizm
ʻ
tamoyillari,xronologik uslub, tarixiy taqqoslash uslubi, tarixiy-tizimlilik uslubi,
induksiya-deduksiy usullari qo llanildi.Tahlil va natijalar: “Xitoy mamlakatiga
ʻ
ketgan elchilarning qaytib kelganligi zikri va u diyorning ajoyib garoyiblari sharxi”
nomli sarlavha bilan boshlanuvchi ushbu manbada aytilishicha :” Sakkiz yuz
yigirma ikkinchi 1410-yil orasida Xazrat xoqon sayd Shohrux Shodixoja bosh
voqyealari Nigidagi elchilar Xitoy mamlakatiga borishga tayin qilgan edi. Mirzo
Boysung’ur o’z nomidan Sulton Ahmad bilan G’iyosiddin Naqqosh elchilarga
qo’shib yuborar ekan, Xoja G’iyosiddinga dorussaltanat Xirotdan chiqish kunidan
to qaytib kelish kunigacha xar bir shahar va viloyatda yo’llarning qandayligi,
viloyat va moratlarning sifati, shaharlarning qonun- qoidalari, podshohlarning
kuch-qudrati va ularning davlatni boshqarish hamda siyosat uslubi, u shahar va
diyorlarning ajoyibotlari va nomdor mamlakatlarining fe’l-atvoriga oid nimanki
ko’rib bilsa, hammasini kundalik tarzida kunma-kun yozib borishi lozimligini
g’oyat ta’kidlagan edi. Bu yili, ya’ni sakkiz yuz yigirma besh yil o’n birinchi
ramazonda 1422-yil 29-avgust a’lo hazrat Shohrux farmoni bilan Shodixo’ja va
Ko’kcha boshchiligida" shahzoda Boysung’ur nomidan Sulton Ahmad va xoja
G’iyosiddin Naqqosh boshchiligida Xitoyga borgan elchilar poytaxt Hirotga
qaytib keldilar(1:141, 11:123.). Ularning Xirotdan safarga chiqqan vaqti - oltinchi
zulqa’da sakkiz yuz yigirma ikkinchi yil , 1419-yil 24-noyabr qaytib kelgan vaqti
8

o’n beshinchi ramazondir va xammasi bo’lib ikki yilu o’n oy va besh kunni
tashkil etadi(1:242.). Elchilar Xitoy podshohining sovg’a-tortiqlarini arzga
yetkazdilar: u mamlakatlar avzoyi, rasm-rusumlari haqida ajoyib hikoyalar
va g’aroyib so’zlarni bayon qildilar. Xoja G’iyosiddin u hikoyatlar
mazmunini beg’arazu betaassub yozganligi tufayli u so’zlarning saralangan va
tanlanganlari bu yerda keltirildi, javobgarligi esa rivoyat qilguvchi
Giyosiddinning bo’yniga”-(11:14) deyiladi manbada.Sakkiz yuz yigirma ikkinchi
yil oltinchi zu-l-qa’dada 1419-yil 24-noyabr elchilar dorussaltana Xirotdan
ravona bo’ldilar va to’qqizinchi zul-Xijjada 27-dekabr,1419-yil Balxga yetdilar. U
yerda yog’ingarchilik va sovuq tufayli to sakkiz yuz yigirma uchinchi yil
muharram oyining boshigacha 1420-yil yanvar Balxda turib qoldilar. So’ng bu
yerdan jo’nab Kelif kechuvidan o’tdilar va yigirma ikkinchi muharram 1420-yil
fevralda Samarqandga yetdilar. Ulug’ amirzoda Mirzo Ulug’bek ko’ragon ilgariroq
o’z elchilari Sultonshoh va Muhammad Baxshiylarni tortlariga qaytib ketayotga bir
guruh Xitoyliklar bilan jo’natib yuborgan edi. Mirzo Suyurg’atmіshning, - uning
xoqiga Olloxning nuri bo’lsin", -elchisi Urduvon, amir Shoxmalikning elchisi
O’rduvon va Badaxshon Shohining elchisi xoja Tojiddinlar kelіb
yig’ilgunlarigacha Xuroson elchilari Samarqandda kutib turdilar. So’ng
o’ninchi safarda 1420-yil 25-fevralda Xitoy elchilari bilan birga
Samarqanddan jo’nab ketdilar(4:14). Elchilar 1420-yil 19-mart Toshkandga, 1420-
yil 27- mart Sayromga, Oshparaga ketdilar, 1420-yil 25-aprelda Mo’g’ul eliga
qadam qo’ydilar(4:14.) Temuriylar davri ilk yillarining tarixchilari Hofizi Abru,
Abdurazzoq Samarqandiy(1: 468-473) va bularning ma’lumotlaridan foydalangan
XV asr ikkinchi yarimi tarixchilari Mirxond va Xondamirlarning(G’iyosiddin ibn
Humomiddin Xondamir. Habib us-siyar fi axbori afrodi bashar (Bashar ahli
siyratidan xabar beruvchi do’st). (9:277) asarlarida Shohrux hukmronligi yillarida
(1409-1447) temuriylarga qo’shni mamlakatlar: Xitoy, Hindiston, Misrlar bilan
do’stona siyosiy va iqtisodiy (savdo) aloqalar mavjud ekanligi haqida anchagina
faktlar keltirilgan.Xitoy bilan savdo-elchilik aloqalarini rivojlantirish an’anasi
Amir Temur o’limidan so’ng Shohrux (1405 -1447) va Ulug’bek saltanati davrida
9

ham davom etdi(8:123. ). Jumladan, Hofizi Abruning tarixiy- geografik
(“Geografiya”) asarida Xitoydan 1409, 1412 va 1417-yillarda Xirotga elchilar
kelganligi xaqida xabar beriladi. Bu asar 1417-yil voqealari bayoni bilan
tugaganligi sababli, Hirotga 1419- yili kelgan Xitoy elchilari haqidagi xabar
ushbu tarixchining keyinroq yozgan “Zubdat at-tavorixi Boysung’uriy” (8:123)
(“Boysung’urga bag’ishlangan sara tarix”) asaridan o’rin olgan. XIV asr ikkinchi
“armining dastlabki ikki o’n yilligi davomida musulmon manbalarida xam,
Xitoy manbalarida xam savdo-elchilik a’loqalari bo’lganligi kayd etilmagan. Amir
Temur 1389-yili Mog’ulistonni uzil-kesil o’z tasarrufiga kiritgach(7:44-45), Xitoy
bilan savdo-elchilik a’loqalari tiklandi. O’sha davr Xitoy manbalaridan biri
“Min shi lu”da 1389-1398-yillar oraligida Xitoyga Amir Temur nomidan to’qqiz
marta elchi kelganligi qayd etilgan.Xitoydan, o’z navbatida, 1395-yili Fu An
boshchiligida Samarqandga - Amir Temur xuzuriga elchilar yuborilgan: u
Xitoydan qaytgan Amir Temur elchilari bilan yo’lga chikkan edi.Xitoy
solnomalarida 1403-1449-yillar davomida Xitoyga Samarqanddan o’ttiz uch
marta va Xirotdan o’n to’rt marta, shuningdek, Temuriylar davlatining boshqa
viloyatlaridan xam bir qancha elchilar kelganligi kayd etilgan. “Shohrux Mirzo
saltanatdagi ichki nizolarni nisbatan bartaraf etgach, chet davlatlar bilan olib
borilgan xalqaro munosabatlar ham qayta tiklana boshladi. Saltanatning yangi
poytaxti bo’lgan Xirotga jahonning turli mamlakatlaridan elchilar
kela boshlagn bo’lsa, o’z navbatida, Shohrux tomonidan ham dunyoning
turli mamlakatlariga elchilar jo’natildi”- deydi(6:95.), o’z tadqiqotida
Xurshid Fayziyev. Albatta Shohrux mirzoning faol diplomatik faoliyatini
ko’plab manbalarning guvohligida ko’rishimiz mumkin.1422 -yilning bahorida
uch yildan uzoqroq davom etgan safardan qaytgan G’iyosiddin Naqqosh
o’z ko’rgan-kechirganlarini qog’ozga tushirib, hukmdorga taqdim etadi. Fors tilida
bitilgan bu asar “Ajoyibul-latoyif” yoxud Xitoy sayohatnomasi deb nomlangan.
O’z davrida Abdurazzoq Samarqandiy, Mirxond , Hofizi Abro’ singari
tarixchilar ushbu sayohatnomadan o’z asarlarida iqtiboslar keltirib o’tadilar.
10

1.2 Xitoy solnomalari tarixiy manba sifatida
XV asrda O’rta Osiyo bilan Xitoy o’rtasida jonli elchilik munosabatlari
o’tganligi haqida bizga ma’lumot beruvchi G’iyosiddin Naqqosh “Safarnoma”si
temuriylar diplomatiyasi bo’yicha asosiy manbalardan hisoblanadi. “Safarnoma”
ning yozilishi bevosita XIV-XV asrlarda Markaziy Osiyo bilan Xitoy o’rtasida
elchilik munosabatlarining rivoji asosida amalga oshgan. Bu shaxsning ismi o’z
davri manbalarida xoja G’iyosiddin Naqqosh deb yozilgan, hayoti va ijodi
haqida ma’lumot juda kam saqlangan. Shamsiddin Somining “Qomus al-
a’lom” asarida uning kelib chiqishi Yazd shahridan ekanligi, naqqoshlik bilan
shug’ullanishi va o’z davrining ziyoli tabaqasiga mansubligi qayd etilgan(2:30-31).
Xoja G’iyosiddin Naqqosh keyinchalik, Hirot shahrida Mirzo Boysung’ur ilm-fan
vakillariga homiylik qilib, ularning ijod qilishi uchun shart-sharoitlar yaratish
haqida eshitadi va bu shaharga kelib yashay boshlaydi.Mirzo Boysung’urning
e’tiborini qozonadi. U tez orada shahzodaning vakili sifatida Xitoyga borayotgan
elchilar tarkibiga kiritiladi. G’iyosiddin Naqqosh Xitoyga safari chog’ida shahzoda
Boysung’ur Mirzo topshirig’i bilan barcha ko’rgan-kechirganlarini kundalik
shaklida yozib borgan va safardan qaytgach, uni shahzodaga taqdim etganligi
Abdurazzoq Samarqandiy asarida keltiriladi. “Kundalik” ning aniq tafsilotlarga
boyligi ham G’iyosiddin Naqqoshning har tomonlama bilim doirasi yuqori
ekanligini bildiradi.
“Kundalik” safar davomida kechgan tarixiy kechinmalar,
Mo’g’uliston hududida karvonlar xavfsizligiga tahdid qiluvchi jarayonlar, Xitoy
hududidagi tartiblar, elchilar tashrifi sharafiga tashkil etilgan bazmlar,
imperator saroyining tasviri va undagi tantanali qabul marosimi, Xitoy
xalqining urf-odatlari xaqida muhim ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Mazkur
manbaning tarixiy-geografik ma’lumotlari ham qimmatga ega. Unda Buyuk Ipak
yo’li bo’ylab karvonlar qatnovi, uning tarmoqlari, karvon yo’llari o’tgan joylarning
yer yuzasi, iqlimi, o’simlik va hayvonot dunyosi, aholisi haqida ma’lumotlar bayon
11

etilgan. Ushbu maqolada biz ushbu kundalikning bugungi kundagi tadqiqotlarda
foydalanishning naqadar muhim ekanligi bir necha fikrlar bilan izohlangan.
Bundan tashqari maqolada biz Naqqoshning safarnomasini kengroq
o’rganish undagi nafaqat Markaziy Osiyo tarixiga tegishli ma’lumotlarni balki
Xitoy tarixiga taalluqli joylarini ham qiyosiy o’rganish muhimligi yoritishga
harakat qilganmiz.Mavzuga doir adabiyotlar tahlili: G’iyosiddin Naqqoshning
Xitoy safarnomasi Temuriylar davlati elchilik va savdo aloqalaridan so’zlovchi
qimmatli yozma manba va musulmon Sharq mamlakatlarida Xitoy haqida
anchagina to’la ma’lumotlar qayd etilgan yagona yozma yodgorlik sifatida tarixdan
o’rin oldi; tarixiy asarlarga kiritildi, nashrlari, boshqa tillarga tarjimalari
mavjud(1:44 -49.). Ilmiy tadqiqotlarda keng yoritilgan va turli yillarda
tarixshunoslik nuqtai nazaridan tahlil qilingan G’iyosiddin Naqqoshning
“Kundalik” xotirasi bebaho manba sifatida bir qancha tarixchilar tomonidan
boshqa tillarga ham tarjima qilingan. Shu jumladan, o’zbek tiliga ham. Akademik
V. V. Bartold “Kundalik” musulmon olamida yozilgan asarlar ichida eng to’la va
e’tiborlisidir”, deb yozganligi ham bejiz emas. Afsuski, safarnomaning muallif
tomonidan yozilgan qo’lyozmasi saqlanmagan. Bugungi kunda bizgacha yetib
kelgani Hofizi Abruning “Zubdat at-tavorixi Boysung’uriy” nomli asariga ma’lum
tahrirdan o’tkazib kiritgan shakligina xolos. Safarnoma Hofizi Abruning mazkur
asarida 825 (1422) yil voqyealari bayonida “Xitoyga ketgan elchilarning
qaytib kelganligi va xitoyliklar urf-odatlari haqida so’z” sarlavha bilan berilgan.
G’iyosiddin Naqqoshning Xitoy safarnomasi o’z davridayoq tarixchilar e’tiborini
tortgan edi. “Kundalik”ni dastlab Hofizi Abru asaridan, uning zamondoshi tarixchi
Musaviy o’zining “Tarixi xayrot” (“Ezgu ishlar solnomasi”) asariga qisqartirilgan
holda kiritgan. Temuriylar davrining mashxur tarixchisi Abdurazzoq Samarqandiy
ushbu safarnoma matnini Hofizi Abruning “Zubdat at-tavorixi Boysung’uriy”
asarida yozilgan 1427-yilgacha kechgan tarixiy voqyealar bilan birga “Matlai
sa’dayn va majmai baxrayn” asariga kiritgan.
12

Aytish joizki, G’iyosiddin Naqqosh Xitoy safarnomasining Abdurazzoq
Samarqandiyning “Matlan sa’dayn” asarida berilgan matni keng tarqalgan, uni
dastlab Mirxond o’zining “Ravzat us- safo” asarida keltirib o’tgan. G’iyosiddin
Naqqosh “Kundaligi” Abdurazzoq Samarqandiyning “Matlai sa’dayn” asaridagi
matni orqali tarqalgan. “Kundalik” shu asosda XV asrdan boshlab turk tiliga
tarjima qilingan. Uning turk tiliga dastlabki tarjimasi 900 (1494-1495)-yili Hoji ibn
Muxammad Ardistoniy tomonidan amalga oshirilganligi va u o’z tarjimasini
“Tarixi Xitoy” yoki “Ro’znomai mavlono G’iyosiddin naqqosh elchiyi Xitoy”
deb nomlaganligini ustoz-olim Omonulla Bo’riyev ta’kidlab o’tganlar. Keyingi
turk tiliga tarjima Kotib Chalabiy qalamiga mansub va uning “Jahonnomo” nomli
kitobida “Qonunomai Chinu Xitoy” nomi bilan berilgan (2: 30-31). Ismoil Osim
Chalabiyzoda ham “Kundalik”ni turk tiliga tarjima qilgan va uni Ali Amiriy 1893-
yili Istanbulda “Ajoyib al latoif” nomi bilan nashr etgan. Maqolada,
Safarnomadagi ma’lumotlarni qiyosiy tahlil qilishda A.O’rinboyevning fors
tilidan tarjimasidan foydalandik. Qolaversa Omonulla Bo’riyevning “G’iyosiddin
Naqqosh “Safarnomasi” manbalar va tadqiqotlarda” deb nomlangan ilmiy
maqolasidan ma’lumotlar oldik. Xitoy haqida yozma ma’lumotlarning kamligi
hamda G’iyosiddin safarnomasida yozilganlar bevosita mushohada natijasi
ekanligi tufayli kundalik o’z davrida ham, keyinchalik ham doimiy e’tiborda
bo’ldi. G’iyosiddin kundaligi Yevropa tillariga (fransuz, Ingliz, golland) uning
turkcha tarjimalari va “Matlai sa’dayn”dagi forscha matni orqali faqat XVIII
asrdan boshlab tarqaldi va XX asrgacha, undan keyin ham bir necha marta nashr
etildi. Sababi, o’sha kezlarda Yevropa Xitoy bilan bevosita savdo-sotiq
aloqalari o’rnatgan edi va tabiiyki, yevropaliklarda bu mamlakatga nisbatan
qiziqish ham katta bo’lgan. Kundalikning Hofizi Abru “Zubdat at-tavorix” idagi
matniga kelsak, undan hozirgi zamon tadqiqotchilaridan sharqshunoslar
Muxammad Shafi’ (1933), K. M. Maytra (1934), A.O’rinboyev foydalanganlar.
Umuman olganda, sayohatnoma ma’lumotlaridan juda ko’p hozirgi tadqiqotchilar
(V. V. Bartold, R. Xenning, I. Yu. Krachkovskiy, X.Hasanov, Donish Pajuh va
boshqalar) o’z ishlariga ishonchli dalil sifatida kiritganlar.
13

Aytmoqchi, “Zubdat at-tavorix”ning safarnoma matni bor nusxalaridan
hozircha ikki nusxagina bizgacha yetib kelgan. Ulardan biri Istanbuldagi Fotix
kutubxonasida, ikkinchisi esa Oksford universiteti (Bodleyan) kutubxonasida
saqlanmoqda. Shuningdek, 1785-yili bu manbani V.Chambers forscha matni va
ingliz tiliga tarjimasini amalga oshirdi. Ushbu inglizcha tarjimasini “Kundalik”
Langle tomonidan fransuz tiliga tarjima qilingan.
1843-yili M.Katrmer “Matla as-sa’dayn” 2-jildidan tarjimaga qo’shimcha
qilib, Xitoy safarnomasining forscha matni va fransuz tiliga tarjimasini berdi.
Mazkur nashr fanda ancha shuhrat qozondi. Shunga qaramasdan, keyinroq (1910
y.), Bloshe “Kundalik” ning forscha matni va fransuz tiliga tarjimasini chop
qilgani ham ma’lum. G’iyosiddin Naqqosh “Kundaligi”ning matni va ingliz tiliga
tarjimasi 1785-yili Hindistonda e’lon qilingan (1:19). G’iyosiddin Naqqosh
“Kundaligi” Eronda turli yillarda nashr etilgan Temuriylar saltanati tarixiga oid
asarlar tarkibida bor. Bunga Hofizi Abru “Zubdat at-tavorix”, 2-jild (Tehron,
1985), Abdurazzoq Samarkandiy “Matlai sa’dayn” (Tehron,1974), Mirxond
“Ravzat as-safo” (Tehron, 1891;1959). Xondamir “Habib as-siyar”(Texron,1983)
asarlarini ko’rsatish mumkin. G’iyosiddin Naqqosh “Kundaligi” Markaziy Osiyoda
bajarilgan tarjimalar va tadqiqotlardan ham o’rin olgan.1960-yili A.O’rinboyev
tomonidan Abdurazzoq Samarqandiy “Matlai sa’dayn” asarining 2-qism 1-kitobi
Hofizi Abru “Zubdat at tavorix” asari bilan qiyoslangan holda o’zbek tiliga
o’girilib chop etildi va unda G’iyosiddin Naqqosh safarnomasi xam berilgan.
Shuningdek, mazkur “Kundalik” Abdurazzoq Samarqandiy “Matlai sa’dayn” va
Hofizi Abru “Zubdat at-tavorix” matnlari qiyoslangan holda forschadan o’zbek
tiliga tarjima qilinib 1991-yili alohida risola shaklida ham chop qilindi.
G’iyosiddin Naqqoshning Xitoy safarnomasi O.Bo’riyev (3:13) tomonidan Hofizi
Abru “Zubdat at-tavorix” asari asosida, Abdurazzoq Samarqandiy “Matlai
sa’dayn” asaridagi matn bilan qiyoslangan holda, rus tiliga tarjima qilinib, ilmiy
izohlar bilan chop etilgan. G’iyosiddin Naqqoshning Xitoy safarnomasi haqida
ma’lumotlar tadqiqotlarda ham aks etgan. H.Hasanov (11:18-182) O’rta
14

Osiyolik geograf olimlar va sayyohlarga bag’ishlangan kitobida Giyosiddin
Naqqoshning Xitoyga safari to’g’risida ham yozgan..Ayrim tadqiqotlarda
chalkashliklar ham ko’zga tashlanadi. Masalan, Ali Qushchi tarjimai holiga
bag’ishlangan bir risolada 1419–1422-yillarda G’iyosiddin Naqqosh boshchiligida
Xitoyga elchilar borgan, ularning tarkibida Ali Qushchi bo’lgan va u Xitoy
safarnomasini yozgan, deyiladi. Bu xato. Aslida mazkur elchilarga Mirzo
Shohruxning elchisi Shodixo’ja boshchilik qilgani va G’iyosiddin Naqqosh safar
xotiralarini yozib borgani “Kundalik”ning o’zida qayd etilgan. Tadqiqotning
nazariy-uslubiy asoslari bo lib, tarix fanida shu paytgacha ma’lum bo lganʻ ʻ
tarixiylik, ilmiy xolislik, tizimlilik (sistemalilik), determinizm
tamoyillari,xronologik uslub, tarixiy taqqoslash uslubi, tarixiy-tizimlilik uslubi,
induksiya-deduksiy usullari qo llanildi.Tahlil va natijalar: “Xitoy mamlakatiga
ʻ
ketgan elchilarning qaytib kelganligi zikri va u diyorning ajoyib garoyiblari sharxi”
nomli sarlavha bilan boshlanuvchi ushbu manbada aytilishicha :” Sakkiz yuz
yigirma ikkinchi 1410-yil orasida Xazrat xoqon sayd Shohrux Shodixoja bosh
voqyealari Nigidagi elchilar Xitoy mamlakatiga borishga tayin qilgan edi. Mirzo
Boysung’ur o’z nomidan Sulton Ahmad bilan G’iyosiddin Naqqosh elchilarga
qo’shib yuborar ekan, Xoja G’iyosiddinga dorussaltanat Xirotdan chiqish kunidan
to qaytib kelish kunigacha xar bir shahar va viloyatda yo’llarning qandayligi,
viloyat va moratlarning sifati, shaharlarning qonun- qoidalari, podshohlarning
kuch-qudrati va ularning davlatni boshqarish hamda siyosat uslubi, u shahar va
diyorlarning ajoyibotlari va nomdor mamlakatlarining fe’l-atvoriga oid nimanki
ko’rib bilsa, hammasini kundalik tarzida kunma-kun yozib borishi lozimligini
g’oyat ta’kidlagan edi. Bu yili, ya’ni sakkiz yuz yigirma besh yil o’n birinchi
ramazonda 1422-yil 29-avgust a’lo hazrat Shohrux farmoni bilan Shodixo’ja va
Ko’kcha boshchiligida" shahzoda Boysung’ur nomidan Sulton Ahmad va xoja
G’iyosiddin Naqqosh boshchiligida Xitoyga borgan elchilar poytaxt Hirotga
qaytib keldilar(1:141, 11:123.). Ularning Xirotdan safarga chiqqan vaqti - oltinchi
zulqa’da sakkiz yuz yigirma ikkinchi yil , 1419-yil 24-noyabr qaytib kelgan vaqti
o’n beshinchi ramazondir va xammasi bo’lib ikki yilu o’n oy va besh kunni
15

tashkil etadi(1:242.). Elchilar Xitoy podshohining sovg’a-tortiqlarini arzga
yetkazdilar: u mamlakatlar avzoyi, rasm-rusumlari haqida ajoyib hikoyalar
va g’aroyib so’zlarni bayon qildilar. Xoja G’iyosiddin u hikoyatlar
mazmunini beg’arazu betaassub yozganligi tufayli u so’zlarning saralangan va
tanlanganlari bu yerda keltirildi, javobgarligi esa rivoyat qilguvchi
Giyosiddinning bo’yniga”-(11:14) deyiladi manbada.Sakkiz yuz yigirma ikkinchi
yil oltinchi zu-l-qa’dada 1419-yil 24-noyabr elchilar dorussaltana Xirotdan
ravona bo’ldilar va to’qqizinchi zul-Xijjada 27-dekabr, 1419-yil Balxga yetdilar. U
yerda yog’ingarchilik va sovuq tufayli to sakkiz yuz yigirma uchinchi yil
muharram oyining boshigacha 1420-yil yanvar Balxda turib qoldilar. So’ng bu
yerdan jo’nab Kelif kechuvidan o’tdilar va yigirma ikkinchi muharram 1420-yil
fevralda Samarqandga yetdilar. Ulug’ amirzoda Mirzo Ulug’bek ko’ragon ilgariroq
o’z elchilari Sultonshoh va Muhammad Baxshiylarni tortlariga qaytib ketayotga bir
guruh Xitoyliklar bilan jo’natib yuborgan edi. Mirzo Suyurg’atm і shning, - uning
xoqiga Olloxning nuri bo’lsin", -elchisi Urduvon, amir Shoxmalikning elchisi
O’rduvon va Badaxshon Shohining elchisi xoja Tojiddinlar kel і b
yig’ilgunlarigacha Xuroson elchilari Samarqandda kutib turdilar. So’ng
o’ninchi safarda 1420-yil 25-fevralda Xitoy elchilari bilan birga
Samarqanddan jo’nab ketdilar(4:14). Elchilar 1420-yil 19-mart Toshkandga, 1420-
yil 27- mart Sayromga, Oshparaga ketdilar, 1420-yil 25-aprelda Mo’g’ul eliga
qadam qo’ydilar(4:14.) Temuriylar davri ilk yillarining tarixchilari Hofizi Abru,
Abdurazzoq Samarqandiy(1: 468-473) va bularning ma’lumotlaridan foydalangan
XV asr ikkinchi yarimi tarixchilari Mirxond va Xondamirlarning(G’iyosiddin ibn
Humomiddin Xondamir. Habib us-siyar fi axbori afrodi bashar (Bashar ahli
siyratidan xabar beruvchi do’st). (9:277) asarlarida Shohrux hukmronligi yillarida
(1409-1447) temuriylarga qo’shni mamlakatlar: Xitoy, Hindiston, Misrlar bilan
do’stona siyosiy va iqtisodiy (savdo) aloqalar mavjud ekanligi haqida anchagina
faktlar keltirilgan. Xitoy bilan savdo-elchilik aloqalarini rivojlantirish an’anasi
Amir Temur o’limidan so’ng Shohrux (1405 -1447) va Ulug’bek saltanati davrida
ham davom etdi(8:123.).
16

Jumladan, Hofizi Abruning tarixiy- geografik (“Geografiya”) asarida
Xitoydan 1409, 1412 va 1417-yillarda Xirotga elchilar kelganligi xaqida xabar
beriladi. Bu asar 1417-yil voqealari bayoni bilan tugaganligi sababli, Hirotga
1419- yili kelgan Xitoy elchilari haqidagi xabar ushbu tarixchining keyinroq
yozgan “Zubdat at-tavorixi Boysung’uriy” (8:123) (“Boysung’urga bag’ishlangan
sara tarix”) asaridan o’rin olgan. XIV asr ikkinchi “armining dastlabki ikki o’n
yilligi davomida musulmon manbalarida xam, Xitoy manbalarida xam savdo-
elchilik a’loqalari bo’lganligi kayd etilmagan. Amir Temur 1389-yili
Mog’ulistonni uzil-kesil o’z tasarrufiga kiritgach(7:44-45), Xitoy bilan savdo-
elchilik a’loqalari tiklandi. O’sha davr Xitoy manbalaridan biri “Min shi lu”da
1389-1398-yillar oraligida Xitoyga Amir Temur nomidan to’qqiz marta elchi
kelganligi qayd etilgan.Xitoydan, o’z navbatida, 1395-yili Fu An boshchiligida
Samarqandga - Amir Temur xuzuriga elchilar yuborilgan: u Xitoydan qaytgan
Amir Temur elchilari bilan yo’lga chikkan edi.Xitoy solnomalarida 1403-1449-
yillar davomida Xitoyga Samarqanddan o’ttiz uch marta va Xirotdan o’n to’rt
marta, shuningdek, Temuriylar davlatining boshqa viloyatlaridan xam bir qancha
elchilar kelganligi kayd etilgan. “Shohrux Mirzo saltanatdagi ichki nizolarni
nisbatan bartaraf etgach, chet davlatlar bilan olib borilgan xalqaro
munosabatlar ham qayta tiklana boshladi. Saltanatning yangi poytaxti
bo’lgan Xirotga jahonning turli mamlakatlaridan elchilar kela boshlagn
bo’lsa, o’z navbatida, Shohrux tomonidan ham dunyoning turli
mamlakatlariga elchilar jo’natildi”- deydi(6:95.), o’z tadqiqotida Xurshid
Fayziyev. Albatta Shohrux mirzoning faol diplomatik faoliyatini ko’plab
manbalarning guvohligida ko’rishimiz mumkin. Shohruxning xalqaro
maydondagi faoliyatini tahlil etishda avvalambor uning Xitoy, Hindiston,
Misr, Kichik Osiyo davlatlari bilan olib borgan siyosatini alohida ta’kidlab
o’tish joiz.Xitoy imperatori Chyaku-di (1404-1424) Hirotga o’z elchilarini
yuborib, Amir Temur vafoti munosabati bilan Shohrux Mirzoga ta’ziya izhor
etgan. Shohrux Mirzo Xitoy elchilariga yuqori izzat ikrom ko’rsatib, o’z yurtiga
qaytishlariga ijozat bergan.
17

Afsuski, Abdurazzoq Samarqandiy mazkur elchilik faoliyati haqida to’liq
ma’lumot bermaydi, faqat “Hazrat xoqoni Said ular borasida marhamat va
inoyatlar ko’rsatib, qaytib ketishiga ijozat buyurdi”,deb yozadi.
1412-1413 yillarda Xitoydan Hirotga navbatdagi elchilik tashrif
buyuradi. Bu galdagi elchilik Shohrux Mirzo tomonidan Bog’i Zakonda qabul
qilindi. Elchilarni qabul qilish marosimi o’tgach, elchi Xitoy imperatorining har
ikkala mamlakat o’rtasida davom etib kelayotgan do’stlik a’loqalarini kuchaytirish
haqidagi maktubini topshirdi. Abdurazzoq Samarqandiy o’zining “Matlai sa’dayn
va majmai baxrayin” asarida. Xitoy podshohidan Shohrux Mirzoga yuborilgan
maktubning mazmunini keltiradi. Jumladan, ushbu maktubda Xitoy elchilarini
samimiy va iliq kutib olganligi uchun Shohrux Mirzoga minnatdorchilik bildirilib,
bu kabi samimiy do’stlik aloqalari Shohrux Mirzoning otasi Amir Temur va
o’sha davrdagi Xitoy imperatori o’rtasida ham bo’lganligi alohida ta’kidlangan.
Elchilik orqali ikki davlat o’rtasida savdo-tijorat ishlari rivojlanishi uchun bundan
buyon ikki tomonlama a’loqalarni rivojlantirib borish taklifi beriladi.
Shuningdek, maktub bilan birga, Xitoy tomonidan yuborilgan tuxfalarning
ro’yxati va “yo’l xati” ham alohida-alohida maktub shaklida yuborilgan bo’lib,
ular elchilar uchun maxsus bitilgan edi. Uchala maktub xam fors tilida bo’lib,
aynan shu maktublarning o’zida maktub mazmuni mo’g’ul xati bilan turkiyda va
xitoy tilida bitilgan. Shuni ham ta’kidlab o’tish joizki, Xitoy podshosi
tomonidan yuborilgan maktub mazmunida siyosiy masalalar ham qisman o’rin
olgan. Chunonchi, maktubda Amir Temur ham o’sha davrdagi Xitoy podshosi
bilan do’stona munosabatda almashinib turganligi, shu sababli Xitoydagi
g’arbliklarga yaxshi munosabatda bo’linganligi aloxida ta’kidlab o’tilgan. Maktub
davomida mag’lub bo’lgan Xalil Sultonga shafqat va marhamat ko’rsatish taklifi
ilgari suriladi. Abdurazzoq Samarqandiyning ma’lumotiga ko’ra, Shohrux Mirzo
maktubni o’qitib eshitgandan so’ng, uning “Nozik” mazmunini o’tkir fikr bilan
mulohaza qilgan.
18

2.1 Xitoy tarixiy manbalari
Shohrux Mirzo ham Xitoy imperatorining murojaatiga javoban Xitoyga
navbatdagi elchilikni Shayx Muhammad Baxshiy boshchiligida yuborgan. Elchilar
orkali Xitoy podshosiga Shohrux Mirzoning arab va fors tillarida bitilgan ikkita
maktubi taqdim etildi. Abdurazzoq Samarqandiy asarida mazmuni o’rin
olgan mazkur maktublarda Ollohning buyukligi, u tomondan insonning
yaratilishi, payg’ambar Muhammad Mustafo salollohu alayhi vassallamning
insonlarga haq dinni o’rgatishi uchun yuborilganligi kabi so’zlar bilan birga, ikki
orada do’stlik va hamjihatlik o’rnatilishi, sayyoh va savdogarlar uchun yo’llar
ochik turishi lozimligi haqidagi jumlalar o’rin olgandi.Mazkur elchilikdan
kuzatilgan maqsad Amir Temur davrida bo’lgani kabi o’zaro savdo-iqtisodiy
masalalarni rivojlantirish va Xitoyda yashayotgan musulmonlarni qo’llab-
quvvatlash edi. 1417- yili Hirotga Xitoydan navbatdagi elchilik tashrif
buyuradi.Abdurazzoq Samarqandiyning ma’lumotiga ko’ra, mazkur elchilikka Bi-
Bochin va Tu Bochinlar boshchilik qilgan. Ular Xitoy podshosi tomonidan
Shohrux Mirzo nomiga bitilgan maktubni keltirib, unda xar ikki davlat o’rtasida
savdo-elchilik munosabatlarini rivojlantirish, yo’llar bexatarligini ta’minlashda
hamkorlikka chaqirilgan edi. Xitoy tomonidan bildirilgan do’stlik va hamjihatlik
taklifiga javoban Shohrux Mirzo elchilarga qo’shib, o’z elchisi Ardasher tavochini
Xitoyga yuboradi. Yuklatilgan vazifani ado etgan Ardasher tavochi 1419-yili
Xirotga qaytib keladi. Mazkur elchi Xitoy mamlakatlarining ahvoli, ko’rgan –
kechirganlari haqida Shohrux Mirzoga axborot berib, o’zi bilan birga Xitoy
elchilari ham kelganligi haqida habar beradi. Afsuski, Ardasher Tavochining
Xitoy podshosi bilan muloqoti haqida ma’lumotlar saqlanib qolmagan.
Temuriylar hukmronligi davrida Xitoy bilan diplomatik aloqalar yanada
mustahkamlangan. 1419- yilning 4 dekabrida Hirotdan Shohrux Mirzoning amir
Shodixo’ja va Ko’kcha boshchiligidagi elchilari yo’lga tushadilar. Ularga Mirzo
Boysung’urning Sulton Ahmad va G’iyosiddin Naqqosh boshchiligidagi elchilari
ham qo’shiladi.
19

Boysung’ur Mirzo Xoja G’iyosiddinga barcha ko’rgan-kechirganlarini
qayd etib yozib berishni buyuradi. 1422 -yilning bahorida uch yildan
uzoqroq davom etgan safardan qaytgan G’iyosiddin Naqqosh o’z ko’rgan-
kechirganlarini qog’ozga tushirib, hukmdorga taqdim etadi. Fors tilida bitilgan bu
asar “Ajoyibul-latoyif” yoxud Xitoy sayohatnomasi deb nomlangan. O’z
davrida Abdurazzoq Samarqandiy, Mirxond , Hofizi Abro’ singari tarixchilar
ushbu sayohatnomadan o’z asarlarida iqtiboslar keltirib o’tadilar. Xurosonlik
elchilar Balx orqali Samarqandga etib keladilar. Bu erda ularga boshqa
viloyatlardan yuborilgan elchilar ham kelib qo’shiladi. 1420-yilning 25-fevralida
barcha elchilar birlashib, yana Xitoy tomon yo’l oladilar va 24-avgust kuni
Xitoy hududiga kiradilar. Naqqoshning yozishicha, Xitoyga qarashli birinchi
katta shahar So’kjuda imperatorning xos nadimlari elchilarni katta tantana va
ehtirom bilan kutib olganlar va katta dasturxon yozib ziyofat beradilar.
Ma’lumotlarga ko’ra, mazkur karvon tarkibida 500 dan ortiq odam bo’lgan.
Elchilarning poytaxtga bexatar kirishlari uchun har bir bekatda maxsus
xizmatchilar kutib olishib, ularni joy, oziq-ovqat bilan ta’minlashgan, keyingi
bekatgacha kuzatib borishgan. Naqqosh Pekin shahridagi imperator saroyi va
undagi qabul marosimlarini to’liq tafsilotlar bilan bayon etadi. Saroyda yuz
mingdan ortiq odam imperatorga salom berish uchun peshonasini erga qo’yib,
kutib turishi yoziladi. Ma’lumki, 1420-yilda Min sulolasi vakili imperator Chju Di
o’zi uchun qurilgan yangi saroyga ko’chib o’tadi. Ayni paytda ham mazkur
inshootlar Yer yuzidagi hukmdorlar saroylari orasida eng kattasi sanaladi.
Temuriylar saltanatining elchilari ana shu tarixiy voqeaning guvohi bo’lishadi va
shu munosabat bilan o’tkazilgan bayram tantanalarida ham ishtirok etishadi.
Pekinda elchilar sharafiga shohona dasturxonlar tuzatiladi. Ular 16-fevraldagi
Xitoy yangi yilining kirishi, bayram kunlarida poytaxt ko’chalaridagi
mushakbozliklar, kechalari fonarlar bilan yoritilgan ko’chalar, turli xil janglyorlik
tomoshalari, alohida did-e’tibor bilan bezatilgan dasturxonlar, xitoy taomlari
elchilarda zo’r taassurot qoldirgan. Imperator tomonidan elchilarga ov qushlari,
tilla va kumush buyumlar, ipak matolar va boshqa sovg’a- salomlar hadya etiladi.
20

Ushbu manba haqida xulosa qilinganda avvalombor uning temuriylar davri
dilomatiyasini o’rganishda naqadar muhim ekanlgini uning ushbu “Kundaligi” ni
o’z ko’rgan kechirganlarini yozganligidadir.
Tarixchi Xofizi Abru Shohrux Mirzo saltanatida Hirotga birinchi bor Xitoy
elchilari 811G’1409-yili Temur vafoti munosabati bilan ta’ziya bildirish uchun
kelganlarini ta’kidlaydi. Shundan so’ng , elchilik munosabatlari muntazam davom
etganligi qayd etiladi. 822G’1419-yili Xitoy xoqonining taklifiga binoan O’rta
Osiyo va Xurosondan katta elchilar guruhi Xitoyga borib kelganlar(3:46.). Bu
haqida ushbu safar qatnashchisi G’iyosiddin Naqqosh kundaligining o’zida batafsil
yozilgan. 1419-1422 yillarda Xitoy imperatorining taklifiga ko’ra, Temuriylar
davlatidan katta elchilik guruhi Xitoyga borib kelgani ma’lum. Ushbu safarda xoja
G’iyosiddin Naqqosh ham qatnashgan.O’zbek xalqining kelib chiqishi
(etnogenezi)ni o’rganish masalasi ko’pdan beri olimlar e’tiborini jalb qilib
kelmoqda va bu orada ancha ishlar ham qilindi. Ammo ushbu masalani mukammal
holda yechish nihoyatda murakkab bo’lmoqda. Bizning fikrimizcha, buning
sababi, quyidagilardan iborat.1) Hozirgi o’zbek xalqi ko’p komponentli bo’lib,
uning aksariyat qismi turkiy qabilalar va avlodlardan tashkil topgan. Buning
isbotini o’zbeklarning «92 urug’» tarkibiga nazar tashlaganimizda ham sezib
olamiz. Turkiy qabilalar esa, nihoyatda ko’p nufuzli bo’lib, ular sharqda Koreya
chegaralaridan boshlab g’arbda Qora dengiz qirg’oqlarigacha, shimolda sovuq
joylardan boshlab janubda Kavkaz, Eron tepaligi, janubiy Afg’oniston va
Himolaygacha bo’lgan ulkan hududda hayot kechirgan. Ular hayotida ko’p marta
birlashish va parchalanish yuz berganligi va goh u, goh bu qabilarning kuchayishi
natijasida turkiy qabilalar orasida joydan-joyga ko’chish, o’zga avlodlar bilan
aralashish, avlodlar va qabilalar birlashish yoki, aksincha, bo’linib ketish holatlari
ko’p kuzatilgan.
2) Hozirgi o’zbeklarning asosiy qismi O’zbekistonda yashasa ham o’zbek
xalqining shakllanish jarayoni faqatgina respublikamiz hududi bilan
cheklanmagan.
21

3) Ma’lumki, O’zbekiston hududi ming yillar davomida Buyuk ipak yo’li deb
atalmish savdo yo’lining chorrahasi hisoblanib kelgan.
Shu bois ushbu hudud nafaqat diplomatik, savdo va madaniy aloqalar, balki etnik
aloqalar chorrahasi sifatida ham xizmat qilgan. Tarixda bunga misollar ko’p
topiladi.
4) O’zbekiston hududida yozuv ko’p marta o’zgargan. Qolaversa, hozirgi
davrgacha saqlanib kelgan mahalliy yozma manbalarning eng kadimgisi IX–asrga
taaluqlidir. Undan oldingilar saqlanmagan, har holda topilgani ham ayrim so’z va
yuluq iboralardan nariga bormaydi. Xalqimizning qadimgi zamon tarixiga oid
ayrim ma’lumotlar eron, yunon, arman va xitoy manbalarida saklanib qolgan,
shuning uchun o’zbek xalqining etnik tarixini atroflicha va batafsil tiklash
arxeologik qazilmalar natijalariga bog’liq bo’libgina qolmay, balki turli davrlar va
tillarda yozilgan manbalarni o’rganishni hamda chuqur va keng doirali ilmiy
tadqiqotlar olib borishni taqozo etadi. Bu dolzarb va murakkab vazifani amalga
oshirishda xitoy yozma manbalari benihoya ahamiyatlidir. Ayniqsa, o’rta asrlar va
undan avvalgi davrlardagi ajdodlarimizga aloqador ma’lumotlar qadimgi xitoy
manbalarida ko’p uchraydi. Shunday ekan, xitoy manbalari xalqimizning etnik
tarixini o’rganishda qanday masalalarga oydinlik kiritib berishi mumkin, degan
savolning kelib chiqishi tabiiydir.
Bu masalada fikr yuritar ekanmiz, avvolo ta’kidlab o’tish lozimki, xitoylar
ming yillar davomida o’zining shimoliy va g’arbiy tomonida yashagan xalqlar
bilan jiddiy siyosiy va iqtisodiy aloqalar o’rnatgan va ular hududidan o’tgan savdo
yo’llarini o’z nazorati ostiga olishga harakat qilgan. Buning uchun atrofdagi
xalqlar hayotini, ular orasidagi munosabatlarni o’rganishga harakat qilgan. Bu
harakat mazkur xalqlarga elchilar, sayyohlar va savdogarlar yuborish, kelgan
elchilar va tijoratchilardan ma’lumot olish hisobiga amalga oshirilgan. Shuning
uchun xitoy manbalarida savdo yo’llariga, atrofdagi mamlakatlarga va ulardagi
shaharlarning mudofaa ahvoliga, davlatlararo munosabatlarga tegishli, qabilalar va
ular orasidagi munosabatlarni aks ettiradigan ma’lumotlar ko’p uchraydi.Albatta,
bizgacha saqlanib kelgan xitoy manbalarining aksariyat qismi rasmiy manbalar
22

hisoblanadi. Shuning uchun ularda ayrim kamchiliklar yo’k emas. Shunga
qaramasdan xitoy manbalaridagi amaliy ma’lumotlardan to’la foydalanish o’zbek
xalqining etnik tarixi, ayniqsa ushbu tarixning kadimgi zamon davri va bu borada
biz uchun jumboq bo’lib kelayotgan ayrim masalalarni aniqlash masalasi uchun
axamiyatlidir.
Masalan, dunyo adabiyotida o’zbek xalqi turkiy xalqlarning bir qismi
ekanligi e’tirof etiladi va bu haqda ko’p tadqiqotlar amalga oshirilgan. Ammo
turklar qachon paydo bo’lgan degan masala hanuzgacha munozarali bo’lib
kelmoqda. «O’zbekiston tarixi» nomli jurnalning 2003 yil birinchi sonida va
«O’zbekiston o’rta asrlarda: tarix va madaniyat» nomli to’plamda e’lon qilingan
maqola [1] aynan shu masalada xitoy manbalari qanday ma’lumot beradi degan
savolga javob berishga harakat qilindi. Tadqiqot natijasi ko’rsatishicha, turk
atamasining xitoy manbalarida paydo bo’lganiga 3,5-4 ming yildan oshgan.
Demak turk xalqi xitoylarga ma’lum bo’lishdan oldin mavjud bo’lgan va ular
xitoylarning shimolii va g’arbiy tomonlarida yashagan.
Qadimiy turklar nomini xitoylar avvaliga tuyik, tuauk (hozirgi o’qilishda di,
ti), keynchalik dili, tili, dingling, tele deb talaffuz etishgan. Ushbu xitoycha
atamalar turk va turklar atamalarining xitoycha transkripsiyasidir. Shuning bilan
birga xitoylar qadimda turklarni umumiy holda rung (jangchilar yoki odamlar),
beyrung (shimollik jangchilar), rungdi (turk jangchilari), kuyrung (kun tomon,
ya’ni sharq tomonli jangchilar) deb xam atashgan. Ushbu atamalar turklarga
xitoylar tomonidan qo’yilgan nomlardir. Ularni turk so’zining transkripsiyasi
emas, balki sinonimlari deb aytish mumkin. Xitoy manbalarida ko’p uchraydigan
«Siyuy’ («G’arbiy mamlakatlar») topinimi aslida sirung (g’arbiy tomonli
jangchilar yoki odamlar) so’zidan transformatsiya kilgan.
Boshqa qadimgi Sharq mamlakatlari kabi Qadimgi Xitoy tarixini
oiganishning o ziga xos ilmiy manbalari bor. Bular qadimgi hujjatlar. jumladan m.ʻ
av. II m ingyilikkaoid suyaklardagi hamda toshbaqa kosalari ustidagi yozuvlar b o
iib, ular Shan-In davlati davridagi (m.av. XVIII- XII asrlar) qadimgi Xitoyning
xo jalik, ijtimoiy va davlat tuzumini tasvirlashga imkon birmuncha beradi.
ʻ
23

Diniy marosimlarda ishlatiladigan jez davri idishlaridagi yozuvlar bu
davrning oxirgi, shuningdek, m.av. XII-VIII asrlarga oid manbalardir.
Bu yozuvlar orasida hadya yorliqlari ham uchraydi. Sin sulolasi, ya ni m.av.ʼ
Ill asrga oid tosh barabanlardagi yozuvlar ham katta ahamiyatga egadir. M.av. ill
va milodiy 111 asrga oid Xan sulolasi davriga mansub bo rtm a suratlar ham
ʻ
qadimgi Xitoy tarixi va madaniyatini o rganishda juda muhim manba hisoblanadi.
ʻ
Davri aniqlanmagan yozm a manbalar orasida Lu podsholigi davrida. ya ni m.av.
ʼ
VIII-V asrda to plangan „Chun-syu“ va „Bahor va Kuz“ kitobi alohida o rin
ʻ ʻ
egallaydi. Bu kitobning muallifi haqida turli fikrlar bor. B a zi rivoyatlarga ko ra,
ʼ ʻ
„Chun-syu“ kitohining muallifi Konfutsiy deyiladi. O ‘sha davrda yaratilgan
vilnomalardan biri „Szochjuan“ hisoblanadi. „Shanshu“ („Shutszin“) — ‘‘Tarix
kitobi", „Hujjatlar kitobi“ qadimgi Xitoyning mumtoz adabiyoti orasida alohida
o rinni egallaydi. M a lumotlarga ko’ra, bu kitobga qadimgi podsholar yoki
ʻ ʼ
ularning maslahatchilariga qarashli nutqlar. nasihatlar va amr-farmonlar kiritilgan.
Bu kitobda mamlakat topografiyasi va boshqarish tizimiga doir qimmatli m
a lumotlar ham bor. Rivoyatlarga ko’ra, kitob Konfutsiy tomonidan tahrir qilinib
ʼ
qavta ishlangan ekan. Xitoyning qadimgi tarixi va madaniyatini o’rganishda „Shi-
szin“- „Q o’shiqlar kitobi“ning ahamiyati ham katta. Kitob xalq qo’shiqlari asosida
tuzilib, unda juda qadim zamonlarga oid qo shiqlardan parchalar bor. Kitobda
ʻ
xitoyliklaming eng qadimgi davrdagi chinakam havoti xalq qo shiqlarida aks
ʻ
ettirilgan. Shuningdek. kitobda m.av. I mingyillik birinchi yarmidagi xitoy
xalqining turli urf-odatlari. rasm-rusumlari, to ylari va turinush tarzi to’laroq ifoda
ʻ
etilgan. Shuni ham aytib o tish kerakki, „Q o’shiqlar kitobi“ning eng qadimgi
ʻ
qismi m.av. X II-V II asrlarga mansubdir. Nomi yuqorida tilga olingan „Szo-
chjuan“ asarida ham mamlakat tarixiga oid ancha m a lum otlar bor. „Szo-
ʼ
chjuart“ni Xitoy adabiyotida Qadimgi Xitoy tarixiga oid birinchi to la asar deyish
ʻ
mumkin. Qadimgi Xitoy manbalari orasida m.av. XI1-VIII asrlarda tuzilgan
„Bambuk yilnomalari“ ham muhim ahamiyatga egadir. Mazkur yilnoma o ‘sha
davr podsho, hokim va knyazlari uchun tuzgan yilnomalar bo’lsa kerak.
24

Bu yilnomada m.av. 776-yilda quyosh tutilishi ko rsatilgan sana. so’nggiʻ
Shan-In sulolasiga mansub podsholarning ro vxati va boshqa bir qancha qimmatli
ʻ
tarixiy ma lum otlar saqlangan.
ʼ
Turuxe turk, tukivet, turk—ut (ut ko’plikni bildiruvchi ko’shimchadir), ya’ni
turklar so’zining xitoycha transkiripsiyalaridir. Turk qabilasi kuchayib barcha
qardosh qabilalarni birlashtirish asosida Turk hoqonligi tashkil topgandan so’ng
tukivet, ya’ni turk—ut (tujyue) barcha turkiy qabilalarning umumiy nomiga
aylandi.Turk xoqonligining Sharqiy va G’arbiy turk xonliklariga bo’linib ketishi
jarayonida va ular yemirilgan davrida turkiy qabilalarning joydan joyga ko’chish,
parchalanish va ayrim qabilalarning birlashishi tufayli yangi qabilar ittifoqining
yuzaga kelishi hamda shu asosda yangi etnonimlarning paydo bo’lishi kuzatilgan.
Masalan, xitoy manbalarining guvohligiga ko’ra, qadim zamonda mavjud
bo’lgan sir va tordush (se va yanto) qabilalari birlashib ketishi asosida sirtordush
deb nomlangan qabilalar ittifoki yuzaga kelgan. Turk xoqonligi parchalanganda
ushbu ittifoq uyg’ur deb nomlangan katta nufuzli qabilalar ittifoqi tarkibiga kirib
ketgan. VIII-IX asrlarda mazkur uyg’ur deb nomlangan ittifoq tarkibida 22 qabila
mavjud bo’lganligi kuzatilgan. Bular uyg’ur, buku, xun, bayirg’u, tungro, tilong’ut,
izgil, chigil, chibni, basmil, qarluq, adiz, sirtordush, baysar, yog’liqor, qutrig’ur,
buqosqir, ovchag’, hozar — qasar, xo’g’ursu, yog’ma, oyavir kabilardan iborat
bo’lgan. Qorluqlar mo’lo’, toshli, chiz (chisi) kabi 3 qabiladan tashkil topganligini
inobatga olganimizda uyg’ur deb nomlangan qabilalar soni 24 tadan iborat bo’ladi.
Ayni zamonda xitoy manbalarida tilga olinadigan turkiy qabilalarning umumiy
soni 58 dan iborat bo’lgan [3] . IX asrning o’rtalarida Uyg’ur xoqonligining
yemirilishi natijasida uyg’ur deb nomlangan qabilalarning katta bir kismi
Turkistonda tarqalgan. Bularning ko’pchiligi o’zbeklar tarkibida mavjuddir.
Keltirilgan 22 qabila ichidagi odiz qabilasi aslida Sirdaryoning Yassi deb
nomlangan bir irmog’i bo’yida yashagan bo’lib, keyin shimolga ko’chib borgan.
Dunyo adabiyotida xunlar kimlar, ular turklar tarkibidagi bir qabilami yoki turklar
xunlar tarkibida bo’lganmi degan masala munazarali bo’lib kelmoqda.Xitoy
manbalari asosida olib borgan tadqiqotlarimiz shuni ko’rsatadiki, bundan 3 ming
25

yil muqaddam mavjud bo’lgan qadimiy turklar tarkibida xun deb nomlangan qabila
ham bo’lgan.
Ushbu qabilaning nomini xitoylar yun, shyun, shyunyun, xun deb
transkripsiya qilishgan. Miloddan avvalgi III asrda xun qabilasi kuchayib barcha
turkiy qabilalarni birlashtirgandan so’ng ushbu atama ularning umumiy nomiga
aylangan.
Bu hol milodiy II asrgacha davom qilgan. Xitoylar yuzaga kelgan keng
ma’nodagi xun so’zini shyunnu deb transkripsiyalashtirishgan va shuning bilan
xun deb atalgan bir qabila nomi bilan qabilalar ittifoqi nomini bir-biridan ajratgan.
Xun imperiyasi yemirilgandan so’ng xunlar tarkibidagi qabilalarining aksariyat
qismi o’z nomlarini qo’llay boshlagan. Xitoy olimlarining tadqiqotlarida
ko’rsatilishicha miloddan avvalgi III asrda xunlar hayotida dehqonchilik,
xunarmandchilik chorvachilik bilan birga rivojlangan. Ko’p tarixiy asarlarda
xunlar chorvachi xalq bo’lgan, degan fikr o’rnashib qolgan.
Xitoy manbalarida Xun imperiyasi yemirilgandan so’ng mavjud bo’lgan
qabilalar va ularning joylashishi haqida ham ma’lumotlar mavjud. Masalan, Bey
shi (Shimoliy sulolalar tarixi), Suy shu (Suy sulolasi tarixi) kabi manbalarda zikr
etilishicha, milodiy III-V asrlarda g’arbda Qora dengiz bo’ylaridan sharqda
Manchjuriyagacha bo’lgan hududda 44 turkiy qabila yashagan bo’lib, ular
quyidagilardan iborat bo’lgan: buku (bug’u, buqu), tungro, uyg’ur, (uyxo’r),
boyirg’u, bo’rkli, michin, (munchin, mchin), turog’ur (turoxo’r), hun, xog’ursu
(xo’, sir), izgil, chibni (chevik, jabirqo), bo’rji, oziy, sig’nok, noq (ba’zilar supu
bilan noxeni qo’shib sig’yonoq deb ataydilar), o’g’uz, qirg’iz, irtish, unig’ur
(uryangxay), sirtordush, dler (jaruq), zabander (zabinder), turgesh (dachi), odiz,
xozor, bulg’or, pecheneg, (bachaneg), to’g’oy (to’rg’oy, qo’g’oy), qipchoq
(bosmil), bo’rtos, svor (sibir), yemak (yemok), got (goch), sarig’ur (sarougur),
saksin (soksin), mokshos (moksho’s), cherkes, ongor (ong’or), qutrig’ur (qutrigur),
olan (olan, oyrun), boshqird, voxun, ovorhun (ovorhun), tuvo (tubo).
Xitoy manbalarida ushbu qabilalarning joylashgan hududlari ham
ko’rsatilgan.
26

«Tang shu» (Tang sulolasi tarixi) ning 144-bobida keltirilgan ma’lumotlarga
ko’ra, 612626 yillarda turklar o’zining oldingi qudratini yo’qotib, bir necha
guruhlarga bo’linib ketgan. Bulardan sirtordush (seyan’to), chibni (chibi), uyg’ur
(veyxe), tuva (dubu), quvurqon (guligan), tilang’ut (dulange), buku (pugu),
bayirg’u (boyegu), tungro (tunglo), hun (hun), izgil (sije), xosheut (xushe), chigil
(shije), adiz (ode), bo’lsar (baysi) kabi qabilalar g’arbdan Mo’g’ilistondagi
cho’lning shimoliga ko’chib borganligi ko’rsatiladi. Ushbu ma’lumotdan ma’lum
bo’ladiki, VII asrda turk qabilalari hayotida katta ko’chish va qaytadan guruxlarga
ajralish yuz bergan.
O’zbeklar tarkibida qangli (kangli) deb nomlangan avlod borligini 92 o’zbek
urug’lari qatoridan topishimiz mumkin. Xitoy manbalari ushbu avlodning tarixiga,
ayniqsa uning kelib chiqishiga oid qiziqarli ma’lumotlar keltiradi. Binobarin,
qang’li (aravaliklar) xitoy manbalarida gaoche (baland aravalilar ma’nosini
anglatadi) deb nomlanadi.Xitoy manbalarida ko’rsatilishicha, gaoche 18 qabiladan
iborat bo’lgan. Bularning bir qismi chifuli (chipuli), tulu (tur), ijan (iljon, ilxon),
dalyan (tarlan), kuxe (qug’a), dobugan (tarboqon, davgon), olun (oyrun), moyun
(muyen, bayen), sifen (irkin), fufulo (bo’rklik), chiyun (qiyun, kiyen, kiyu) va
yushupi (yusib, yushib) kabi 12 qabiladan tashkil topgan [6] . Gaochelarning
ikkinchi bir qismi turk (tiuk, di), uyg’ur, xo’g’ursu, chibni, qirg’iz va iltekin
(ichijin) kabi 6 qabiladan iborat bo’lgan [7] . Shundan ma’lumki, qang’li atamasi
katta bir gurux qabilalarning umumiy nomi. Uni bir urug’ yoki qabila deb
bo’lmaydi.
O’zbeklar tarkibidagi bir qator avlodlarni XIII asrlardagi mo’g’ullar (rus
adabiyotida mongol, xitoy manbalarida mengu) tarkibida uchratamiz. 92 o’zbek
urug’lari orasida jaloir, nayman, kirait, totor va boshqalar kabi avlodlar ana shular
jumlasidandir. Sababki, Mongol (Mo’g’ul) deb nomlangan etnos ko’p kompanentli
bo’lib, uning aksariyat kismi Oltoy, hozirgi Mongoliya va ichki Mongoliya
hududlarida qadimdan yashab kelgan turkiy qabilalar va qabilalar ittifoqlaridan
tashkil topgan.
27

Aynan shunday ma’lumot buyuk tarixchi Rashid ad – Dinning «Jomiy at-tavarix»
nomli asarida ham uchraydi. Binobarin, olim asarining ikkinchi bobi «Ayni
zamonda mo’g’ul deb ataladigan turk qabilalari haqida» deb nomlangan.Bundan
tashqari Mongol imperiyasi davrida va ushbu imperiya yemirilgandan so’ng
Markaziy Osiyoda katta migratsion jarayon yuz bergan. Shunda ayrim avlodlar
Mongoliya hududini tark etib Turkistonga ko’chib kelgan. Keyinchalik ular ushbu
mintaqadagi xalqlar, jumladan o’zbek xalqi tarkibiga kirib ketgan.
Yuqorida tilga olingan xabarlar xitoy manbalarida keltiriladigan
ma’lumotlarning ayrim bir qismidir. Shunday bo’lsa ham ular o’zbek etnosining
shakllanishini o’rganishda xitoy manbalarining ahamiyati naqadar muhim
ekanligini anglatadi. Ushbu manbalardagi ma’lumotlar chuqur va atrofli o’rganilsa
xalqimizning kelib chiqishi tarixiga oid ko’p noma’lum va kam ma’lum bo’lgan
masalalarga aniqlik kiritish mumkin bo’ladi.
Jahon xalqlari tarixidan ma’lumki, O’rta Osiyo juda qadim-qadim zamonlardan
Sharqning G’arbga tomon darvozasi, iqtisodiy va madaniy aloqalar uzatuvchi uzeli
rolini o’ynab kelgan. Sharq xalqlari G’arbga tomon turli maqsad sari intilishlarida
hech qachon O’rta Osiyo hududlarini chetlab o’tmaganlar. Qadimda va o’rta
asrlarda Evraziya dashtlari aholisi, ayniqsa Oltoy, Janubiy Sibir, Shimoliy Xitoy
hududlari nafaqat iqtisodiy, balki etnomadaniy jihatdan ham O’rta Osiyo bilan
o’zaro uzviy aloqada bo’lgan. Bu haqda arxeologik manbalar ko’p faktologik
materiallar beradi.
Arxeolog A.V. Vinogradov bu aloqa natijalarini neolit va eneolit davri
O’ralorti, shimoliy va sharqiy Qozoqiston yodgorliklari bilan qadimgi Xorazmning
kaltaminor madaniyati materiallari misolida yaxshi kuzatadi. Bronzadavriga
kelganda, ayniqsa yilqichilik rivojlanib, ot va tuyadan tez yuruvchi transport
hayvoni sifatida foydalanish kashf etilgach, janubiy Sibir va O’rta Osiyo qabilalari
o’rtasidagi aloqalar jonlanib ketdi.Miloddan avvalgi II – ming yillikning o’rtalariga
kelganda Markaziy Osiyoning cho’l va dasht mintaqalarida, ayniqsa uningJanubiy
Sibir, Tog’li Oltoy, janubiy – sharqiy O’rol orti rayonlarida, Qozoqiston
dashtlarida chorvador qabilalar hayotida tub sotsial-iqtisodiy va etnomadaniy
28

o’zgarishlar yuz berdiki, dasht aholisi orasida mulkiy tabaqalanish jadal kechdi,
dasht aholisining asosiy boyligi hisoblangan chorvaga bo’lgan mulkchilik o’sha
davrning harbiy aslzodalari – sardorlar: qabila va urug’ boshliqlari qo’lida to’plana
boshlandi, o’sha davr jamiyatining aristokratiya tabaqasi, ozod va erkin mulk
egalari paydo bo’ldi. Em-xashak zahiralari etarli bo’lgan mintaqalarda chorva
mollarini tez ko’payishi bu tabiiy hol.
Buni yaxshi tushungan mulk egalarining e’tibori o’sha davr taqozasiga ko’ra,
otlik harbiy qo’riqchilar,jangavor suvoriylar otryadini tashkil etishga qaratildi.
Endilikda chorvador aslzodalarning iqtisodiyyuksalishidagi asosiy omil chorva
mollarini muntazam em-xashak zaxiralari bilan ta’minlab borish bo’lib qoldi.
Dasht aholisining hali davlat tuzilmalari shakllanmagan, qabilaviy tartib-qoidalari
xukm surgan jamiyatida yangi yaylovlarni o’zlashtirish uchun o’zaro kurashlar
muqarrar edi. O’sha davr talabiga ko’ra, chorvadorlar jamoalarida jangavor
suvoriylar, ya’ni erkin, ozod harbiylar tabaqasi paydo bo’ldi. Ular qadimgi Eron va
Turon xalqlarining muqaddas kitobi Avestoda turlar deb atalgan mulkdor
chorvadorlar, ya’ni oriylar edi. Oriylar bronza va ilk temir davri ijtimoiy tabaqasi,
shakllanib borayotgan dastlabki sinfiy jamiyatning mulkdorlar sinfi.
Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko’ra, miloddan avvalgi II-ming yillikning
o’rtalaridan boshlab, O’rta Osiyoning shimoliy – sharqidan Sirdaryoning quyi
havzalariga Markaziy Osiyoning dasht aholisi jadal kirib kelaboshlaydi. Dastlab
ular Amudaryoning kuyi havzalariga joylashadilar (tozabog’yob madaniyati),
Ularning bir qismi Sirdaryoning o’rta havzasi, ya’ni Janubiy Qozoqiston va
Toshkent vohasiga kirib keladilar, Ettisuv orqali qadimgi Farg’onaga (qayroqqum
madaniyati), undan Qayroqqum orqali Ustrushona va Sug’diyona hududlariga kirib
boradilar. Hozirgi kunda ularning moddiy madaniyat izlari butun O’rta Osiyo
hududlari bo’ylab keng tarqalgan. Ularning izlari xatto O’rta Osiyoning qadimgi
dehqonchilik mintaqalarida, aynan Murg’ob vohasi yodgorliklarida ham uchraydi.
Bronza davridan boshlangan bu migratsiya jarayonlari moddiy madaniyat va
qadimgi yozma manbalar tahliliga ko’ra, muntazam ravishda to so’nggi o’rta
asrlargacha davom etgan.
29

2.2 Xitoy solnomalarida qadimgi Farg’ona to’g’risida ma’lumotlar
Darhaqiqat, Markaziy Osiyoning qadimgi aholisi Xitoy yozma manbalariga
ko’ra turkiygo’y bo’lgan. Bu haqda keyinroq alohida to’xtab o’tamiz. O’rta
Osiyoning janubiy chegaralarida esa qadimdan eroniy tilli aholilar yashab kelgan.
Bu ikki tilli aholining uchrashuv nuqtasi, chegara hududlari qadimda Sirdaryoning
kuyi havzalari bo’lsa, ilk o’rta asrlardan boshlab bu chegara Amudaryoning o’rta
havzalariga ko’chdi. Bu tarixiy jarayonda turkiy kabilalarning faolligi, ularning
muntazam ravishda davom etgan migratsiyasi bosh rolni o’ynagan. Aynan shu
davrdan boshlab, janubiy Turon hududlari aholisining etnik tarkibiga ko’ra,
aksariyat ko’pchilligi turkiy xalqlardan tashkil topganligi uchun Turkistonga
aylandi.
Turkiston tarixining qadimgi davrlari, uning xalqi va xo’jaligi, turmush tarzi va
urf-odatlari haqida, ayniqsa Qang’ davlati va qadimgi Farg’ona-Davan haqida
hamda Daxya to’g’risida Xitoy yozma manbalarida bizgacha qiziqarli ma’lumotlar
etib kelgan. Bu ma’lumotlar qadimgi Xitoy tarixchilari Si Ma Tsyanning
(miloddan avvalgi II-I asrlar) “Tarixiy xotiralar” va Ban Guning (miloddan avvalgi
I asr) “Birinchi Xan dinastiyasining tarixi” asarlari orqali etib kelgan. Birinchi asar
(“Shi Ji”) miloddan avvalgi 138-90 yillarda bo’lib o’tgan voqealarni o’z ichiga
olgan bo’lsa, ikkinchi asar (“Xanshu”) miloddan avvalgi 138-23 yillarda bo’lib
o’tgan vokealarni qamrab olgan. Uning muallifi o’z asarini yozishda “Shi Ji” da
bayon etilgan ma’lumotlardan to’liq foydalanib, uni yangi voqealar bayoni bilan
boyitgan.
Ushbu manbalar ma’lumotiga ko’ra, Xan sulolasi davrida Xitoy imperiyasi
bilan Xunlar o’rtasida munosabatlar yomonlashib, Xan xukmdori Udi (miloddan
avvalgi 140-87 yillar) xunlarga qarshi harbiy ittifoqchi qidirib, bir zamonlari Orol
bo’ylaridan Sharqiy Turkiston tomon borib qolgan, ammo, u erlarning egalari
xunlar bilan kelisha olmay, ular bilan yaylov talashib, bir necha bor o’zaro
to’qnashuvlardan so’ng, G’arbga chekinishga majbur bo’lgan Yuechji (massagetlar
qabila ittifoqi) qabilalari orqasidan miloddan avvalgi 138 yilda harbiy zobit,
ayg’oqchi Chjan Tsyanni yubaradi.
30

Chjan Tsyanning o’z imperatoriga yozgan hisobotnomasiga qaraganda, u
Sharqiy Turkistonda xunlar tomonidan qo’lga olinib, 10 yil asirlikdan so’ng
qochishga ulgurib, o’z sayoxatini davom ettiradi. U Qashg’ar orqali Qadimgi
Farg’ona (aslida Dayyuan, rus adabiyotida Davan bo’lib ketgan) davlatiga keladi.
Dovonliklar uni yaxshi kutib olishib, Xitoydek buyuk davlat bilan savdo-sotiq
qilish, o’zaro munosabatlarni rivojlantirishga, do’stlik aloqalarini o’rnatishga
tayyor ekanliklarini bayon qilishib, ulardan shimolda kudratli Kanguy davlati
borligi va ular bilan tinch-totuv yashayotganliklarini bildiradilar. Agar lozim bo’lsa
elchi janoblarini Kanguy chegarasigacha kuzatib qo’yishlarini bildiradilar.
Dovonliklarning iliq muomilayu-iltifotlaridan mamnun bo’lgan zobit Chjan Tsyan
dovonlik hamrox kuzatuvida Kanguyga jo’naydi. Ammo, Kanguy xukmdori bilan
til topaolmay, Yuechjilarni qidirib, sayoxatini davom ettiradi.
Miloddan avvalgi 126 yilgacha Yuechji qabilalari Baqtriya (Xitoy manbalarida
“Daxya”)ga borib joylashib olgan edilar. Yuechjilarning Guyshuan qabilasi
etakchiligidagi hukmdori bilan uchrashuvda: “biz poyoni yo’q jangu-jadallardan
charchadik, endi unumdor erlarga boy mamlakatda tinch-totuv yashamoqchimiz”
deb, undan rad javobini oladi. Nihoyat, Chjan Tsyan o’z maqsadiga erisha olmay,
Badaxshon va Pomir orqali o’z yurtiga qaytib ketadi. U Sharqiy Turkistonda
xunlar tomonidan yana qo’lga olinib, bir yil asirlikda bo’lib, so’ng Xitoyga etib
boradi.
Shundan so’ng 11 yil o’tdi. Chjan Tsyan miloddan avvalgi 114 yilda imperator
topshirigi bilan O’rta Osiyoga ikkinchi marta sayoxatga ruxsat oladi. Endi u 300
kishidan iborat karvonga bosh bo’lib, yo’lga chiqadi. Karvonda bir necha ming
pulga teng oltin va kumush, qimmatbaho shoyi-atlaslar O’rta Osiyo
podsholiklariga savg’a-salom uchun olib oladi. Safar qatnashchilarining oziq-
ovqatlari uchun o’n mingdan ortiq sigir va qo’ylar karvon bilan jo’natiladi.
Safardagilarning har biriga ikkitadan ot beriladi. Chjan Tsyanning o’zi Usun,
Kanguy va Dayyuanga yo’l olgan karvonga bosh bo’ladi.
U Hindiston va Arab mamlakatlarigacha boradigan karvonlar ajratib, ularni
ham ko’p mollar bilan ta’minlab, maxsus elchilarni yubaradi.
31

Ular Issiq qo’l orqali usunlarga borib, u erdan g’arbiy mamlakatlarga maxsus
topshiriqlar bilan o’z ayg’oqchilarini karvonlarga qo’shib yubaradi. Uning
ayg’oqchilari Parfiyagacha kirib boradilar va turli ma’lumotlar olib keladilar.Chjan
Tsyanning yozishicha, o’sha kezlarda Kanguy davlatining janubiy chegara
rayonlari Baqtriyani egallagan Yuechjilar ta’sirida, uning shimoliy-sharqiy chegara
rayonlari esa xunlar ta’siriga tushib qolgan edi. Zobit bergan ma’lumotlardan kelib
chiqadigan xulosa shuki, miloddan avvalgi II – asrning oxirlarida Kanguy
davlatida iqtisodiy va harbiy tanglik yuz beradi. Chunki, Xitoy bilan xunlar
o’rtasida boshlangan janglarga Kanguy ham (xunlar tomonida) tortilgan bo’lib, bu
urushda xunlar engiladi, ammo Kanguy, har qalay, o’z mustaqilligini saqlab
qolgan edi.
Miloddan avvalgi I – asrdan boshlab Kanguy yana o’zini o’nglab oladi. Mana
shu voqealar ta’siri bo’lsa kerak, Xitoy elchisi Chjan Tsyan imperator saroyiga
yubargan hisobatida Kanguy haqida shunday yozadi: “Kanguy mag’rur va qo’rs. U
bizning elchilarimiz oldida tazim qilishni o’ziga ep ko’rmadi va butun fel-atvori
bilan hokim nomidan uning oldiga yubarilgan bizni amaldorlarimizni ko’pgina
davlat elchilaridan, xatto usun elchilaridan ham kuyiga o’tkazdi”. Chjan Tsyan
ma’lumotlariga asoslanib, Si Ma Tsyan o’zining “Tarixiy xotiralar” asarida
qang’lilarning turmush tarzi haqida fikr yuritib, “ular urf – odatlari bo’yicha
yuechjilarga o’xshab ketadi”, deb yozadi.
Xullas, xitoyliklar ayg’oqchi diplomat, sobiq harbiy zobit Chjan Tsyanning har
ikki sayoxati davomida imperator saroyiga yubargan hisobatidan so’ng, O’rta
Osiyo, ayniqsa qadimgi Farg’ona va Qang’ davlati,bu davlatlar aholisining urf-
odatlari, turmush tarzi, xo’jaligi va hayoti haqida to’liq ma’lumotga ega bo’ladilar.
Qang’ davlati. Xitoy manbalarida Qang’ davlati Kanguy yoki Kantsuy deb
atalgan. Xitoy tarixchisi Si Ma Tsyan o’z xotiralarida kanguylarning joylashishi,
harbiy kuchi, urf-odati, ularga qo’shni xalqlar haqida qisqacha ma’lumot beradi.
Kanguylar haqida batafsil ma’lumot Ban Gu asarida va boshqa Xitoy
mualliflarining asarlarida berilgan.
32

Kanguylarning xo’jaligi, madaniyati va turmush tarzi haqida arxeolog
olimlarning qovunchi madaniyatiga oid yodgorliklarda olib borgan ilmiy tadqiqot
ishlari taxsinga sazovar.
Qanguy davlati va uning tashkil topgan hududi masalasida yaqingacha
S.P.Tolstov fikriga suyangan holda O’zbekiston tarixida noto’g’ri tasavvurlar
xukmron bo’lib keldi. Ammo, keyingi yillarda Toshkent vohasi va Janubiy
Qozoqistonda olib borilgan keng ko’lamli arxeologik qozishmalar Kanguy
davlatining joylashgan hududi haqida tarixiy haqiqatni yuzaga chiqardi. Bu
masalada Ya.G’ G’ulomov, S. G. Klyashtorniy, Yu.F.Buryakov, K.Sh.Shoniyozov,
M.I.Filanovich va boshqalar katta ish qildilar.
Avestoda Kanxa, Ptolemeyda “kandar” (qang’ar), “Shoxnoma”da turlar deb
nomlangan qabila aslida saklar edi. Turon podsholarining bosh shahri Qang’diz –
hozirgi Toshkent viloyatining Oqqo’rg’on tumanida joylashgan Qang’a shahar
xarobasi ekanligi aniqlandi. Xitoy manbalariga ko’ra, qang’arlarda davlat
bo’lganligi haqida ma’lumotlar bor. Iskandar harbiy yurishlaridan keyin O’rta
Osiyoning qadimgi erksevar ko’chmanchi qabilalari janubda Yunon-Baqtriya
davlati tashkil topgach, darhol shimolda ko’chmanchi qabilalar va o’troq aholi
mahalliy xokimliklari ittifoqi asosida o’z davlatini tuzadilar. Bu davlat yarim
o’troq, yarim ko’chmanchi qabilalar konfederatsiyasi sifatida tashkil topgan Qang’
davlati edi. Muntazam harbiy kuchga ega bo’lgan bu davlat O’rta Osiyo janubida
tarkib topgan yunonlar xukmronligiga qarshi qaratilgan edi.
Shunisi alohida taxsinga sazovarki, bu davlat aholisi ikki tilda (sug’diy va
turkiy) so’zlashuvchi qabila va elatlardan tashkil topgan bo’lib, bu zaminda
yashovchi qadimgi eroniy tillarda so’zlashuvchi tub joyli xalqlarning Janubiy
Sibir, Oltoy, janubiy-sharqiy O’ralorti, Sharqiy Turkiston va Ettisuv viloyatlarida
yashavchi turkiy qabilalar bilan aloqalari, yaqinlashish jarayonlari jadallashadi.
Natijada, miloddan avvalgi III – asrdan boshlab Sirdaryoning o’rta oqimi
rayonlarida turkiy tilda so’zlashuvchi yangi etnos vujudga kela boshlaydi. Milodiy
eraning boshlariga kelganda bu yangi etnos son jihatidan ko’payib, O’rta
Osiyoning ikki azim daryolari oralig’ida va ularning tevarak-atrof rayonlarida o’z
33

ustunligini ta’minlaydi va ular alohida qang’ar elati bo’lib shakllanadi. Ana shu
elat birligi asosida tarkib topgan siyosiy uyushma, ya’ni o’zbek davlatchilik
tizimining boshlangich kurtagi mana shu Qang’ davlati edi.
Qadimgi manbalarda Qang’ davlatining qanday idora qilinganligi, davlat
tuzilishi qanday bo’lganligi to’g’risida ma’lumotlar etib kelmagan. Ammo,
to’ng’ich Xan sulolasi tarixida (miloddan avvalgi II-I asrlarda) Kanguy podshosi
o’z oqsoqollari bilan maslahatlashib ish tutishi haqida eslab o’tiladi. Osiyocha
ishlab chiqarish printsiplari asosida tashkil topgan Qang’ davlatida oqsoqollar
kengashi katta rol o’ynagan. Bu kengashda qabila boshliqlari, harbiy sarkardalar
faol qatnashib, muhim davlat ahamiyatiga molik masalalar hal etilgan. Podsho
hokimiyati maslaxat majlisi (anchumana) bilan hamnafaslikda ish yuritgan.
Bunday boshqaruv uslubi tarixda harbiy demokratiya printsiplari asosida tashkil
topgan davlat tizimi deb nom olgan.
Qang’ davlatiga qarashli erlar bir necha viloyatlardan tashkil topgan edi. Ular
agar chorvador qabilalarga tegishli mintaqalar bo’lsa, ularni boshqarish jabg’u
(yabg’u)larga topshirilgan. Qang’ hokonlari mamlakatni ana shu jabg’ularga
tayanib boshqarar ekan, ular, odatda, hokonlarga yaqin kishilardan, ularning
qavmu-qorindoshlaridan, yirik urug’ va qabila boshliklaridan tayinlangan. Qang’
davlati tarkibida bo’lgan o’troq aholi viloyatlarini boshqarish esa mahalliy
hokimliklar tasarrufida qoldirilib, ular hokon tomonidan tayinlangan tudunlar
nazoratida markaziy hokimiyatga muntazam ravishda soliq (boj) to’lab turgan. Ana
shunday tobe viloyatlarga qadimgi Xorazm, Sug’d viloyatlari, O’rol tog’oldi
rayonlari (alanlar, yan qabilalari) kirgan.
Qadimgi Xitoy manbalarida Qang’ davlatining chegaralari aniq
ko’rsatilmasada, ammo, miloddan avvalgi II- asrda Qang’ davlati Dovonning
shimoliy-g’arbida bo’lganligi eslatib o’tiladi, ya’ni “Kanguy Davan bilan
chegaradosh” deyilgan. Milodiy I-III asrlarga oid kichik Xan sulolasi tarixida esa
Sharqiy Turkiston viloyati shimolda “kang’uylar bilan chegaradosh” deyilgan.
Xitoy elchisi Chjan Tsyan bergan ma’lumotlarda g’arbiy meridional yo’li haqida
gap ketganda, bu yo’l avval Davandan, so’ngra Kanguydan o’tib, Yantsay (alanlar)
34

eriga o’tib boradi, deyilgan. Xitoy manbalariga ko’ra, Qang’ davlatining asosiy
erlari Toshkent vohasi, Janubiy Qozoqiston , Talos vodiysi, Chu daryosining quyi
oqimlari, undan to Sarisuv daryosigacha bo’lgan hududlarni o’z ichiga olgan.
Si Ma Tsyanning “Tarixiy xotiralar “ asarida yozilishicha Qang’ davlatining
poytaxti ikkita bo’lgan. Manbada habar berilishicha, Kanguyning poytaxti
Bityanda bo’lgan deyiladi. S P. Tolstov ularni dastlab qadimgi Xorazmdan qidirdi.
Ammo, yozma manbalarni arxeologik yodgorliklar bilan qiyosiy o’rganish
natijasida olimlar Bityan (Qang’diz) Xorazmda emas, balki Toshkent vohasida
joylashganligini isbotladilar.
Darhaqiqat, Qang’ davlatining qishki poytaxti sifatida Bityan aynan Toshkent
viloyatining Oqqo’rg’on tumanida joylashgan Kankatepa shahar harobasi ekanligi
aniqlandi.
Kanka, ya’ni qadimgi Qang’diz (Bityan) qadimgi ipak yo’li yo’nalishida
joylashgan, miloddan avvalgi III- asrda qad ko’targan yirik shahar bo’lib, uning
bizgacha saqlanib qolgan maydoni 150 ga. Uning atrofi mudofaa devorlari bilan
o’rab olingan. Shahar maydonidaQang’ hokonining o’rdasi, shahar ibodatxonasi,
savdo-sotiq va xunarmandchilik mavzelari, yo’llar, xavuzlar, bozor maydonlari,
turor-joy massivlari ochib o’rganilgan. V asr o’rtalariga kelib Qang’ davlati
parchalanib ketadi, Kanka esa endi Choch maliklarining poytaxti bo’lib qoladi.
Bunday xulosaga kelishga guvohlik beruvchi qo’limizda ashyoviy dalillar bor,
ya’ni Kankadan V asrga oid Choch malikalarining rasmi tushirilgan tangalar, loyga
Choch malikalarining sur’ati bosilgan buyumlar topilgan. Xitoy manbalarida
Qang’ davlati hoqonlarining qishki poytaxti Bityandan boshqa yozgi qarorgohi
ham bo’lgan deyiladi. Qang’ davlatining yozgi qarorgohi manbalarda eslatib
o’tilgan Tarband (hozirgi O’tror shahri harobasi) shahri edi. Tarband toponimi VIII
asrga oid turkiy tosh yozuvida “Qang’u-Tarband” deb eslatiladi.Tarband (O’tror)
Qang’ davlati parchalanib ketgach (V asr o’rtalari), Choch davlatining tarkibida
qoladi.Shunday qilib, Qang’ davlatining ikkita markazi bo’lgan. Ulardan biri
Kanka (Qang’diz) bo’lib, u Toshkent vohasida, Sirdaryoga yaqin erda joylashgan.
Bu shahar arxeologik tadqiqot natijalariga ko’ra, miloddan avvalgi III – asrda
35

bunyod etilgan bo’lib, u Qang’ podsholarining doimiy qarorgohi bo’lgan. Aris
daryosining kuyi oqimida joylashgan O’tror (Tarband) esa Qang’ davlati
hoqonlarining yozgi qarorgohi bo’lgan. Qadimgi Xitoy manbalarida qang’arlarga
qarashli 5 ta viloyat tilga olinadi. Ular Susie, Fumu, Yuni,Gi, Yuegan bo’lib, bu
nomlar Xitoy tarixchilari tomonidan berilgan mahalliy nomlarning xitoycha
tarjimalaridir. Tarixiy joylar va shaharlar nomlarini xitoylashtirish (shunday holat
yunon tarixchilarida ham uchraydi) xansularga xos ulug’ Xitoy shovinizmining
asosiy maqsadi edi. Afsuski, mahalliy nomlar bizgacha etib kelmagan. Ular
haqidagi ma’lumotlar xitoycha nom bilan qadimgi xitoy manbalarida uchraydi.
Miloddan avvalgi I asr o’rtalarida to’ng’ich Xan sulolasiga mansub Xitoy
imperatorlari buyuk ipak yo’lining barcha bo’g’inlarida o’z nazoratini o’rnatish
maqsadida avvalo hunlarni, so’ngra usunlarni o’ziga bo’y sundirish yo’lida siyosat
yuritadilar. Miloddan avvalgi 59 yilga kelib, ular Tyanshan orqali o’tgan shimoliy
yo’lning Yorkentgacha bo’lgan qismini egallaydilar. Xuddi shu kezlarda usun va
hun munosabatlari keskinlashgan edi. Bundan foydalangan Xitoy usunlarni o’ziga
ittifoqchi qiladi. Qang’arlar esa hunlar bilan ittifoqda bo’lib, usunlar ustiga qo’shin
tortib boradi. Natijada Xitoy-Kanguy munosabatlari yanada yomonlashadi. Chunki
bu adovat miloddan avvalgi II asr oxiridan boshlangan, ya’ni Qang’ davlati o’z
tashqi siyosatida Xitoyning Dovonga uyushtirgan (miloddan avvalgi 104 va 101
yillar) har ikki yurishida Dovonga madad bo’lib turgan. Miloddan avvalgi 65 yilgi
Yorkent qo’zg’olonchilariga ham qang’arlar yordam qiladilar. O’sha kezlarda
qang’arlarga xalqaro maydonda og’ir yillar bo’ldi. Keyinroq qang’arlar bilan
xunlar o’rtasidagi do’stlik ittifoqiga zil ketadi. Bunga hun hukmdorining parfyanlar
bilan do’stlik ahdini tuzilishi sabab bo’ladi. Chunki parfyanlar bilan qang’arlar
o’rtasidagi aloqa yomon edi. Natijada hunlar qang’arlarning ashaddiy dushmoniga
aylanadi. Endi qang’arlar Xitoyga yaqinlashish yo’lini axtaradi. Ammo, Kanguyga
kelgan Xitoy elchisiga ko’rsatilganmunosabatni eslab, Xitoy siysatdonlari Xitoy-
Qang’ o’rtasida do’stlik aloqalarini tiklashga yo’l qo’ymaydilar. Hatto ular
qang’arlarning hunlar bilan ittifoqini ham buzishga muyassar bo’ladilar.
36

Xitoy imperatorlarining qang’arlarga nisbatan tashki siyosatining zaminida
qudratli Qang’ davlatini xalqaro mavkeini zaiflashtirishga qaratilgan edi.
Buni yaxshi tushungan qang’ar aslzodalari xitoyliklarning bosqinchilik tashqi
siyosatiga doima qarshi turadilar. Milodiy asrning 80 yillarida Xitoy qo’shinlari
Qang’ va Dovonni egallash uchun yurish boshlaydi. Dovonliklar Qang’
podsholariga yordam so’rab murojat qiladilar. Qang’ harbiy qo’shinlari dushmanni
Qashg’arda kutib oladi va orada qattiq janglar bo’ladi. Jangda qang’arlarning qo’li
baland keladi.
Sarosimaga tushgan Xitoy darhol yordam so’rab kushonlarga chopar yubaradi.
Huddi shu kezlarda qang’arlar kushonlarga xiroj to’lar edilar. Ushbu majoraga
kushonlar aralashgach, qang’arlar Qashg’arni tashlab chiqib ketadilar. Xitoy esa
sharmandalikdan qutilib qoladi. Birinchi asrda qang’arlar Buxoro va Xorazmni
egallaydi.Ammo, bu viloyatlar tezda Qang’ davlati ta’siridan chiqib, Kushon
saltanati tarkibiga o’tadi. G’arbda esa qang’arlar Parfiyaning kuchsizlanib
qolishidan foydalanib, Yantsayni (alanlar yurtini) egallaydi.
Qang’ davlatini iqtisodiy hayotiga kelsak, Xitoy tarixchisi Si Ma Tsyan uni
ko’chmanchilar davlati deb yozadi. Ammo, milodiy eraning boshlariga oid
to’ng’ich Xan sulolasining tarixida kanguylarni o’troq xalq ekanligiga ishora
qilinadi. Kanguylarda qora mol va qo’ylar ko’p bo’lgan, ular zotli otlarni ko’plab
etishtirganlar,chorva mollarining ko’pchilligi Qang’ podsholari va ularning
yaqinlariga qaragan, deb eslatiladi Xitoy manbalarida. Shuning uchun bo’lsa kerak,
Qang’ hoqoni va uning urug’lari bahor kelishi bilan qishki qarorgohdan yozgi
qarorgohga ko’chib yurgan. Chorvasi kam ovam aholi esa vohadan chiqib
ketaolmagan. Bu vaziyat qang’arlarning qambag’al qismini o’troq yoki yarim
o’troq hayot kechirishga majbur etgan. Xitoy manbalari tahliliga asoslangan
bunday xulosalar qovunchi va jeti asar madaniyatlari yodgorliklarida olib borilgan
arxeologik tadqiqotlar bilan ham tasdiqlanadi.
Dayyuan (Davan) podsholigi. Qadimgi Xitoy manbalarida Qang’ davlatiga
nisbatan ham Davan podsholigi haqida ko’proq ma’lumotlar keltiriladi.Qadimgi
Xitoy tarixchisi Si Ma Tsyanning “Tarixiy xotiralar” (Shi Ji“) asarida yozishicha:
37

“Davan Xan sulolasidan 10 ming li (Li qadimda taxminan 0,5 km ga teng bo’lgan,
hozir esa – 576 m. deb qabul qilingan) olisda bo’lib, hunlarning g’arbiy-janubiga,
Xan (sulolasi) ning aynan g’arbiga to’g’ri keladi. Davanliklar avloddan avlodga
o’troq hayot kechirib kelgan ekan. (Ular) dehqonchilik bilan shug’ullanib, sholi,
bug’doy ekar ekan. Uzum sharobi chiqarar ekan. Davanda asl otlar ko’p bo’lib,
mazkur otlarning hammasi tulpor otlardan ekan. Badanidan qizil ter tomchilari
(yaltirab) chiqib turar ekan. (Davanda) shahar, qal’a, uy – imoratlari bor, katta-
kichik 70 dan ortiq shaharlar bor ekan. Ularda 60 ming oila (300 ming odam)
yashar ekan. Bu davlat askarlari o’q-yoy, nayza ishlatar ekan va ular otga
minishga, o’q-yoydan foydalanishda mohir mergan ekan.
Shimolda Qanguy, g’arbda Da-yuechjilar, janubiy—g’arbda Baqtriya,
shimoliy–sharqda Usun, sharqda Dandan uylik, Udun bor ekan”.
Bu asarda ya’ni “Shi Ji”da Davanning ikkita poytaxti bo’lganligi, ularning biri
Ershi bo’lsa, ikkinchisi Yu (Yuchen) ekanligi tilga olinadi.
Bu ikki shaharning lokalizatsiyasi masalasida olimlar o’rtasida hozirgacha
ilmiy munozara va bahslar davom etadi. O’zbekiston tarixining 1950 yilda chop
etilgan nashrida Davan xukmdorining qarorgoxi Gushan (Yu-chen) ni O’zgan
shahri bilan taqqoslanadi, Ershini esa A.N.Bernshtamga asoslanib Andijon
viloyatining Marxamat rayonida joylashgan Mingtepa deb ko’rsatiladi, O’z davrida
N.Ya.Bichurin Ershi bu Qo’qon bo’lishi kerak, degan g’oyani o’rtaga tashlagan.
E.Shavanna tahliliga ko’ra, Ershi shahri O’ratepa yoki Jizzax bo’lishi kerak. Ershi
shahrining lokalizatsiyasi masalasida A,N,Bernshtam tahlilining tarafdorlari
ko’proq. Ammo, keyingi yillarda Ershini lokalizatsiyasi masalasida A.Anorboev
yangi g’oya bilan chiqib, Ershi bu Eski Axsikentdir, degan asosli xulosaga keladi.
Gushan (Yu-chen) esa Davan podshosining yozgi qarorgohi sifatida Koson
yodgorligi o’rnida bo’lgan, degan fikrga ko’pchillik olimlar kelgan.
Miloddan avvalgi II asrda, ya’ni Xitoy elchisi Chjan Tsyan qadimgi
Farg’onaga kelganda, u bu yurt qishloq va shaharlari obod, sug’orma dehqonchilik
va xunarmandchilik xo’jaliklari yuksak darajada rivojlangan, kuchli qo’shinga ega
mamlakat edi.
38

Chjan Tsyan imperator saroyiga yuborgan hisobatida bu mamlakatni Dayyuan
deb ataydi va uning aholisi juda xush muomilali, mehmondo’st, ko’ngli ochiq
odamlar ekanligi, ular qishloq xo’jaligi ekinlaridan arpa, bug’doy, sholi, beda,
momiq (paxta) ekib, ulardan yuqori hosil olishlarini yozadi. Dayyuanliklarda
bog’dorchilik rivojlanganligi, ular uzumdan kishini kayfiyatini ko’taruvchi
ichimlik tayyorlashlari, har bir xonadonning er to’lasida bir nechalab katta
xumlarda bu ichimlik borligi haqida shunday yozadi: “Dayyuanning barcha
joylarida uzum vinosi tayyorlaydilar. Boy xonadonlar uni katta miqdorda
tayyorlaydi, bu ichimlik xumlarda bir necha o’n yillarda ham buzilmay saqlanadi”
deydi. Dayyuanliklar bog’larida uzumdan boshqa anor, bodring, yong’oq va
boshqa mevali daraxtlar ko’p bo’lib, Xitoy tarixchilari bu mevalarning Xitoyda
poydo bo’lishini Dayyuan bilan bog’laydilar.
Xitoy elchisi Dayyuanda kuchli davlat tizimi shakllanganligi, uning aholisi 60
ming oiladan (300 ming kishidan) iborat ekanligi, har bir oila mamlakat
mudofaasiga bittadan, jahmi 60 ming o’q-yoy va nayza bilan qurollangan, ot ustida
kamondan o’q uzuvchi, nayza sanchguvchi mohir jangchilar ajratishi mumkinligi,
davlat tepasida mahalliy aslzodalardan chiqqan xukmdor turishini yozib, ulardan
ba’zi birlarini nomini xitoychaga ag’darib, Mugua, Chan Fin, Yang’lyu deb ataydi.
Xitoy yozma manbalariga ko’ra, xukmdorning yonida uning eng yaqin
qorindoshlaridan ikkita yordamchisi bo’lgan. Xukmdor davlat ishlarini olib
borishda oqsoqollar kengashiga suyangan. Oqsoqollar kengashi xukmdor bilan
birgalikda davlat ahamiyatiga molik ijtimoiy, siyosiy va diniy masalalarni hal
etgan. Shu bilan birga, oqsoqollar kengashi hukmdor faoliyatini muhim
masalalarda nazorat qilib borgan. Demak, Oliy kengash oldida hukmdorning
huquqi cheklangan edi. Ayniqsa, urush va tinchlik, diplomatik masalalarda hal
etuvchi kuch va huquq oliy kengash qo’lida edi.
Xitoy manbalarining xabar berishiga qaraganda, o’zga davlat va uning qo’shini
bilan bo’lgan janglarda davanliklarning mag’lubiyati uchun oliy hokimiyat egasi-
hukmdor oqsoqollar kengashi qarori bilan o’lim jazosiga tortilgan.
39

Imperator Udining “Samoviy duldullar” vasvasasi va Davanga uyushtirilgan
ikki harbiy yurishi Chjan Tsyan Dayyuanda bo’lganida “samoviy duldullar”ga
alohida e’tibor bergan. Uning tahriflashicha, bunday otlar go’yoki qon
terlaydi.Chjan Tsyanning tashabbusi bilan imperator saroyiga har yili ikkitadan
argumaq otlar yubarib turish uchun Dayyuan podshosi Chang’fin bilan shartnoma
tuziladi. Xitoy tarixidagi bir rivoyatga ko’ra, “Samoviy tulpor”larni ko’rgan Xitoy
imperatori Udi ( mil.avv.140-87 yillar) mashhur Xitoy podshosi Muvong (mil. avv.
1001- 947 y.) kabi tulpor otlarga minib, g’arbga sayoxat qilishni orzu qiladi.
Orzuga etish ishtiyoqida Imperator Udi fol ochtirganda, folbin: “”Hosiyatli otlar
quyosh botish tomondan chiqadi”deb ko’rsatganmish. Udining Xitoy
manbalaridagi Muvong qilgan ishlarga qiziqishi bejis emas edi. Chunki, Muvong
xitoy tarixida ko’p g’aroyib ishlari bilan mashxur ulug’ inson sifatida tasvirlanadi.
Rivoyatlarda u Mutayzi nomi bilan 8 ta tulpor otlar qo’shilgan soyabonli aravada
G’arbga sayoxat qilib, avliyo ona Shivangmu huzurida mehmon bo’lgan.
Agar 3 ming askar yubarilsa, kuchli o’q-yoylar yordamida Dayyuanni tor-mor
qilsa bo’ladi deb yozadi. Davan bilan urushni tezroq keltirib chiqarish maqsadida
safardan qaytgan elchilar: “Dayyuanda yaxshi otlar bor. (Uni) Ershi shahriga
yashirib qo’yib, Xan elchilariga bermayotir” deb arz qiladilar. Endi Xitoy
imperatori Davanga urush ochish uchun bahona qidira boshlaydi.
Imperator Udi ayonlari bilan masloxatlashib, Dayyuan podsholigidan
“samoviy tulporlar” talab qilib, fayqulodda huquqlar bilan Che Li boshchilligida
maxsus elchilar guruxi tashkil qiladi. Elchilarga Farg’ona argumaqlarini sotib olish
uchun oltin va misdan ishlangan 600 ga yaqin “Zar ot” haykallari berib, shularga
“samoviy tulporlar”ni olmashtirib kelishlikni topshiradi. Elchilar Ershiga kelib,
sovg’a-salomni topshirsada, Dayyuan podshosi ular talab qilgan miqdorda
tulporlarni berib yubarishi mumkin emas edi. Shu bois, Xitoy elchilari rad javob
oladilar.Maqsadlariga erisha olmagan elchilar Farg’ona hukmdoriga hurmatsizlik
qilib, uni haqoratlaydilar, uning ko’z o’ngida “zar ot”larni sindirib tashlaydilar.
Ammo, podsho muloyimlik bilan oqilona javob qilib, elchilarni poytaxtdan
40

chiqarib yubaradi va Yucheng (O’zgan) shahri hokimining qo’li bilan ularni yo’q
qilgan. Shunday qilib, Xitoy-Farg’ona urushlari boshlanib ketdi.
Xitoy qo’shinlari to Davanga etib kelgunlaricha har bir qishloq yoki shaharda
qarshilikka uchraydi va Yucheng (O’zgan) da qattiq janglar bo’lib, xitoylilar katta
talofat ko’radi. Vaziatni Xitoy qo’shinlari uchun tangligini tushungan bosh
ko’mondon Li Guangli qolgan-qutgan kuchlarini yig’ishtirib, Do’n Xuanga qaytib
ketadi.
Ular qaytishda ham ko’p qarshiliklarga uchraydi. Ikki yil davom etgan
xitoyliklarning bu birinchi yurishi haqida manbada shunday deyilgan: “Ular Do’n
Xuanga qaytib kelganida qo’shinning o’ndan bir qismigina qolgan edi. Li Guangli
Xitoy hoqoniga ahvolni ma’lum qiladi . Mag’lubiyatdan xabar topgan imperator
Udi darg’azab bo’lib, bu noxush xabarni mamlakatda tarqalib ketishidan cho’chib,
Buyuk Xitoy devoridan ichqariga kirib olgan sipoh beklarining kallasini olishga,
qo’shinni esa Xitoyga kiritmaslikka farmon beradi. Xitoy manbalarida bu
mag’lubiyat haqida imperator Udining fikrlari keltirilgan: “U Davandek kichik bir
mamlakatni bo’ysundira olmasak, uning atrofidagi davlatlar yana Xan sulolasini
mensimay qo’yadi.Qadimgi Baqtriyada boshlangan kushonlar davri tarixi
miloddan avvalgi I asr oxirlaridan(Guyshuan knyazi Kudzulo Kadfis o’zini
Guyshuan podshosi deb e’lon qilgandan) milodiy IV asr oxirlarigacha bo’lgan
davrni o’z ichiga oladi. Bu davr ikki bosqichdan iborat. Birinchi bosqich ilk
kushonlar (Kadfis 1, Vima Takto va Kadfis 2) davri bo’lib, bu davrdagi kushonlar
tarixi asosan O’rta Osiyo hududlari bilan bog’lik. Ikkinchi davr-Kanishka va uning
vorislari davri bo’lib, kushonlar tarixining siyosiy maydoni asosan shimoliy-
g’arbiy Hindiston bo’lib qoladi.Shunday qilib, Xitoy qadimgi Farg’ona
podsholigiga qarshi har ikkala yurishida ham amalda g’olib chiqqan emas. Birinchi
yurishda Ershiga etib kela olmay, Lubnorda qattiq qarshilikka uchrab, O’zganda
katta talofat ko’rib, Xitoyga qaytib ketgan. Ikkinchi yurishda urushga puxta
tayyorgarlik ko’rishiga qaramay, Ershini batomom taslim etaolmay, atigi 3 ming ot
va Muguani o’limiga erishib, 50 mingdan ortiq askardan ajrab vataniga qaytib
ketdi.
41

Davan esa diplamatiyani ishlatib, ona Vatanni mardlarcha himoya qila oldi,
Xitoy oldida mustaqillikni saqlab qoldi. Kichik bir podsholik antik davrining
buyuk imperiyalaridan biri Xan sulolasini ko’zini ochib ko’ydi. Bu davanliklarning
buyuk g’alabasi edi.
Ajdodlarimizga xos vatan ozodligi, vatan qayg’usi bilan yashash, uning parloq
kelajagi yo’lida mardlarcha kurashga doim tayyor bo’lgan xalqning ona-vatanga
bo’lgan sadoqatining bir namunasi edi.
Kushonlar antik davrining qudratli davlatlaridan biri sifatida Xuvishka,
Vasideva (Vasishka) davrida ham Kanishka olib borgan davlat siyosatini davom
etdiradilar. Negadir, Kushon imperiyasining III-IV asrlar davridagi siyosiy hayoti
haqida yozma manbalar deyarli ma’lumot bermaydi. Arxeologik manbalarni
kamyob yozma manbalar bilan qiyosiy o’rganish natijalariga asoslanib, tarix fanida
kushonlar III asrdan boshlab orqaga ketaboshlaydi, degan tasavvur shakllangan. IV
asr oxirlariga kelib, bir tomondan sosoniylar, ikkinchi tomondan xioniylar va
kidariylar tomonidan berilgan zarbalar natijasida kushon davlati parchalanib,
faqatgina Marg’iyonadagi sosoniy xukmdorida “kushonshoh” unvoni saqlanib
qoldi holos.
Arxeologik va yozma manbalarga ko’ra, Markaziy Osiyoning ilk o’rta asrlar
jamiyati tizimlarida chuqur ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy tub o’zgarishlar
kuzatiladi. Ushbu jarayon dastlab antik davr nihoyasida kushonlar saltanati, Davan
(Davan) va Qang’-Kanguy (xitoychada Kandzyuy) kabi konfederativ davlatlari
tanazzuli, kidaritlar (kidariylar), xionitlar (xioniylar), eftalitlar (zftaliylar), so’ngra
arablarni Sirdaryo va Amudaryo oralig’idagi dehqonchilik xududlariga bostirib
kirishi vaqti bilan bir davrda ro’y beradi. Albatta, bularning barchasi O’rta Osiyo
xalqlari tarixida ayniqsa, moddiy madaniyatda o’z izlarini qoldirgan. Keyingi
yillarda Farg’ona vodiysi va Choch (Toshkent vohasi) ilk o’rta asrlar davri tarixi
to’g’risida muhim arxeologik va yozma manbalar to’plandi. Bu manbalar Farg’ona
va Chochning ilk o’rta asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy holati to’g’risida ba’zi bir
xulosalarni chiqarishga imkon beradi.
42

Ana shunday yer egaligida o’zini mahalliy ishlab chiqarish (iqtisodiy) markazi
vujudga keldi va oxir-oqibatda u shahar tusiga kirib boradi .Ana shu yer egaliklari
(mulklar yoki voha davlatlari)da asosan shahar va qishloq aholisi yashagan. Ular
so’nggi antik va ilk o’rta asrlarda ijtimoiy o’zgarishlarga uchragan hamda
jamiyatning ijtimoiy tarkibiga ta’sirini o’tkazgan. Jumladan, VVIII – asrlardagi
arxeologik yodgorliklarni ro’yxatiga asosan tuzilgan xaritaga ko’ra, ilk o’rta
asrlarda shaharlar soni antik davrga nisbatan mayda shaharlar hisobiga ortadi. Bu
davrda qishloqlar (42,60%) va qasrlar, qal’a-qo’rg’onlar soni (12,59%) ham ortadi.
Ya’ni, antik davrga nisbatan ilk o’rta asrlarda erkin dehqon xo’jaliklarining
badavlat tabaqasi – dehqonzodalar mulki asosida qad ko’targan qasrlari tevaragida
tarkib topgan shaharlar soni ko’payadi. Bundan kelib chiqadiki, qishloq jamoalari
ichida mulkiy tabaqalanish jadal kechgan, mayda mulk egalari kashovarzlarning
bir qismi mulksiz kadivarlarga, ular hisobiga boyib borayotgan kechagi
kashovarzlarning boshqa bir qismi esa badavlat dehqonzodalarga, ya’ni mulkdor
feodallarga aylanib borgan . Mulkiy tabaqalanish va tengsizlik hosilasi sifatida
jamiyatda ijtimoiy qarama-qarshi guruhlari paydo bo’ladi. Jamiyatda qulchilik
bo’lgani haqida yozma ma’lumotlar bor. Bu xaqda VIII asr boshlaridagi
shartnomada (Samarqand shartnomasi ham deyiladi) qayd etilishicha, Farg’ona
arablarga 200 ming draxm (dirxam) miqdorida moddiy boylik va qullar yetkazib
berishi ko’zda tutilgan .B. Abdulgaziyevaning Farg’ona vodiysining bir qismi –
Qoradaryo yuqori va quyi oqimlari yodgorliklari asosida bildirgan fikri: ya’ni antik
davrda qishloqlar sonini ortishi va shaharlar kamligi; ilk o’rta asrlarda qal’a-
qo’rg’onlar hamda shaharlar sonini ortishi xususiyati bizning materiallarimizda
o’z tasdig’ini topmadi. To’g’ri, yuqorida keltirib o’tganimizdek, antik davr uchun
shaharlar 16 ta edi ilk o’rta asrlarda ular 22 taga yetdi. Ulardan faqat ikkitasi ilk
o’rta asrlarda paydo bo’ladi.Biroq, qishloqlar ulushi antik davrdagidan kam emas
edi (42,60%) va ayrim qishloqlar ba’zi tovarlarni ishlab chiqarish bo’yicha
ixtisoslashadilar. Xullas, ilk o’rta asrlarda Farg’ona vodiysida har bir irrigatsiya
rayoni va vohasida qishloq hokimliklari hamda ayrim yirik shaharlar asosida esa
shahar-davlatlar tashkil topadi.
43

Xulosa va takliflar :
Xulosa o’rnida shuni aytish o’rinliki, G’iyosiddin Naqqoshning “Xitoy
safari kundaligi” manbasining ko’plab tadqiqotlarga jalb etilishining afzalliklari
quyidagilarda ko’rish mumkin:
Birinchidan, Muallif sayohatnomasida o’z ko’rgan kechirganlarini va o’zi
guvohi bo’lgan voqea-hodisalarni yozganligi manbaning obektivligini oshiradi.
Ikkinchidan: kundalikda tarixiy-geografik ma’lumotlarning ko’plab
uchrashitarix fanining yordamchi sohasi tarixiy-geografiyaning rivojiga ulkan
hissa qo’shadi.Uchunchidan: O’rta Osiyodan Xitoyga juda ko’plab borib kelgan
tarixiy shaxslarni bilamiz. Masalan ular savdo qilish uchun, ba’zilari islom dinini
targ’ib qilish maqsadida va boshqalar. Aynan Naqqosh kundaligi esa uning
Xitoyga elchi sifatida borib tafilotlarni yozganligi bilan ham muhim va ajralib
turadi.To’rtinchidan: Mirzo Boysung’ur tarixini yorituvchi yozma
manbalarning kamligi va Naqqosh safarnomasida Boysung’ur Mirzoning
G’iyosiddinga elchilik safariga otlanishida yuklagan vazifalari uning qanchalik
dono hukumdor bo’lganligi, diplomatik etiketlarga rioya qilishi, siyosiy faoliyati
yuqori ekanligini ko’rsatishi ham manbaning qiymatini oshiradi.Beshinchidan:
Ushbu manba nafaqat O’rta Osiyoning temuriylar davri tarixini balki Xitoyning
Min sulolasi davridagi tarixi haqida ham ma’lumotlar beradi. Xitoyning ushbu
davrdagi tarixini ifodalovchi yozma ma’lumotlarning kamligi safarnomadan
ko’plab ma’lumotlarni olish mumkinligini bildiradi.Kundalikdan Xitoy tarixini
o’rganishni oldiga maqsad qilib qo’ygan tadqiqotchilar foydalanishlarida quyidagi
ma’lumotlarga alohida e’tibor berishlari mumkin:
-Xitoy shaharlarining tarixi, iqlimi, urf-odatlari, harbiy holati va boshqalar.
-1420-yil 20-iyunda Turfon tog’ida yomg’ir va do’l yog’ib turganligini yozilishi
Xitoy iqlimi haqida ma’lumot beradi.
-Turfon xalqi butparast ekani,butxonalari katta va chiroyliligi
haqidama’lumotlar Turfondagi diniy udumlar haqidagi yangi ma’lumotlarni beradi.
44

-Bundan tashqari Xitoyning Suhxo’ja nomli shahri haqidagi va uning tabiati va u
yerdagi o’tkaziladigan ziyofatlar Xitoyning boshqa hech qaysi shahrida
uchramasligi, mast qiluvchi ichimliklari ham o’zgacha ekanligi haqida
ma’lumotlar uchraydi.
-Xitoy yasoq qonunlarining haqiqatdan ham og’ir ekanligini sayohatnomada
Naqqosh tilidan aytilgan ma’lumotlardan boshqa biron bir manbada keltirilmagan.
Masalan, elchilarning har biri nechtadan dajlilarga ya’ni navkarlarga ega ekanligi
tog’risida tilxat yozib olingan bu yolg’onnni oldini olgan.
-Yana Xitoy qo’shin usuli tartibi haqida ma’lumotlar ham qiziqligi bilan ajralib
turadi. Lashkarlar to’rtburchak shaklda huddi chizg’ich bilan kvadrat chizganday
turishi yoziladi.
Xitoy raqslari va musiqa asboblarining naqadar go’zal ekanligini kundalikni
o’qib yana bir bora amin bo’lishimiz mumkin.Xulosa o’rnida shuni aytish o’rinliki,
G’iyosiddin Naqqoshning “Xitoy safari kundaligi” manbasining ko’plab
tadqiqotlarga jalb etilishining afzalliklari quyidagilarda ko’rish mumkin:
Birinchidan, Muallif sayohatnomasida o’z ko’rgan kechirganlarini va o’zi
guvohi bo’lgan voqea-hodisalarni yozganligi manbaning obektivligini oshiradi.
Ikkinchidan: kundalikda tarixiy-geografik ma’lumotlarning ko’plab
uchrashitarix fanining yordamchi sohasi tarixiy-geografiyaning rivojiga ulkan
hissa qo’shadi.Uchunchidan: O’rta Osiyodan Xitoyga juda ko’plab borib kelgan
tarixiy shaxslarni bilamiz. Masalan ular savdo qilish uchun, ba’zilari islom dinini
targ’ib qilish maqsadida va boshqalar. Aynan Naqqosh kundaligi esa uning
Xitoyga elchi sifatida borib tafilotlarni yozganligi bilan ham muhim va ajralib
turadi.To’rtinchidan: Mirzo Boysung’ur tarixini yorituvchi yozma
manbalarning kamligi va Naqqosh safarnomasida Boysung’ur Mirzoning
G’iyosiddinga elchilik safariga otlanishida yuklagan vazifalari uning qanchalik
dono hukumdor bo’lganligi, diplomatik etiketlarga rioya qilishi, siyosiy faoliyati
yuqori ekanligini ko’rsatishi ham manbaning qiymatini oshiradi.
45

Foydalanilgan adabiyotlar
[1] Ban Gu. Chjan Tsyan, Li Guangli tarjimai holi. Xannoma. O’rimchi-1994, 452
bet.
[2] Si Ma Tsyan. Farg’ona tazkirasi. Tarixiy xotiralar (“24 tarix” dagi O’rta
Osiyoga oid materiallar to’plami) . Urumchi- 1989, 489-490 betlar.
[3] Istoriya narodov Uzbekistana, tom 1, str.110. Tashkent-1950.
[4] Matboboev B.X. O’zbek davlatchiligining ilk bosqichlarida Farg’ona. 35-36
betlar. Toshkent-2001G’
[5] Anorboev A. Qadimgi va o’rta asrlarda Axsikent. «O’zbekiston tarixida
qadimgi Farg’ona» thplam.. !0-11 betlar. Toshkent-2001.
[6] Istoriya narodov Uzbekistana. Tom 1, Tashkent-1950, str.110.
[7] Qurbon Vali. “Shivongmu” rivoyati haqida yangi mulohaza. “Bizning tarixiy
yozuvlarimiz” Urimchi-1986, 37 bet.
[8] Ban Gu. Chjan Tsyan, Li Guangli tarjimai holi. Xannoma. O’rimchi-1994, 447-
449 betlar.
[9] Si Ma Tsyan. Farg’ona tazkirasi. Tarixiy xotiralar. 526 bet.
[10] Si Ma Tsyan. O’sha asar, 508 bet.
[11] Si Ma Tsyan. O’sha asar, 508 bet.
[12] O’sha asar, 508, 527 betlar; Ban Gu. Chjan Tsyan, Li Guangli tarjimai holi...,
457 bet.
[13] Si Ma Tsyan, o’sha asar, 508 bet.
[14] O’sha asar, 508 bet.
[15] Si Ma Tsyan. O’sha asar, 508; Ban Gu. Chjan Tsyan, Li Guangli tarjimai holi.
[16] O’sha asar, 510 bet.
[17] Si Ma Tsyan. O’sha asar, 510 bet.
[18] O’sha asar, 510 bet.
[19] Ban Gu. Chjan Tsyan, Li Guangli tarjimai holi. ..., 460 bet.
[20] Si Ma Tsyan. Tarixiy xotiralar, 511 bet.
[21] Ban Gu. Chjan Tsyan, Li Guangli tarjimai holi. ..., 462 bet.
46

Xitoy solnomalari tarixiy manba sifatida

Sotib olish