Xitoy solnomalarida qadimgi Farg’ona to’g’risidagi ma’lumotlar - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	1.1MB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

80 Продаж

Xitoy solnomalarida qadimgi Farg’ona to’g’risidagi ma’lumotlar

Купить

Xitoy solnomalarida qadimgi Farg’ona to’g’risidagi ma’lumotlar
Mundarija:
Kirish
Asosiy qism
I.BOB Xitoy solnomalari va yozma manbalar………………………………4
1.1 Farg’ona vodiysining tarixi……………………………………………….12
1.2 Xitoy solnomalarida yurtimiz tarixi ……………………………………..18
1.3 Farg’ona vodiysi- O’zbekiston gavhari haqida…………………………..26
II.BOB G’IYOSIDDIN NAQQOSHNING “XITOY SAFARNOMASI”
2.1 Temuriylar davri tarixini o’rganish manbasi sifatida ………………….. 33
2.2 Tarixiy manbalarda Xitoy bilan elchilik munosabatlari…………………38
Xulosa…………………………………………………………………………… 41
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………43

Kirish
Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Aks holda uning tarbiyaviy
ta’siri bo’lmaydi. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga
o’rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur, –
dedi Shavkat Mirziyoyev .
Mutasaddilarga O’zbekistonda tarix fanini 2030 yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini ishlab chiqish vazifasi qo’yildi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev O zbekiston Islom sivilizatsiyasi markaziʻ
quriladigan hududga tashrif buyurib, uning poydevoriga tamal toshi qo ygan edi.
ʻ
Bugungi kunda bino konstruksiyalari qad ko tarib, qurilish ishlari jadal davom
ʻ
etmoqda.Davlatimiz rahbari milliy-diniy qadriyatlarimizni tiklash, buyuk
ajdodlarimizning islom rivojiga qo shgan ulkan hissasini targ ib etishga alohida
ʻ ʻ
e tibor qaratmoqda.
ʼ
Islom sivilizatsiyasi markazi umumbashariy sivilizatsiya rivojiga benazir
hissa qo shgan buyuk ajdodlarimizning boy merosini o rganish, dinimizning asl
ʻ ʻ
insonparvarlik mohiyatini avvalambor xalqimizga, dunyo hamjamiyatiga
yetkazish, jamiyatda “jaholatga qarshi – ma rifat” tamoyilini kuchaytirishda
ʼ
muhim ahamiyat kasb etadi.
Uch qavatli markaz qadimiy madrasalarimiz uslubida quriladi. Binoning
simmetrik markaziga Usmon Qur oni qo yiladi. Ikkinchi qavatda kutubxona,
ʼ ʻ
anjumanlar va ko rgazma zallari bo ladi. Uchinchi qavat axborot-resurs markazi,
ʻ ʻ
ilmiy kafedralar va boshqa xonalarni o z ichiga oladi.
ʻ
Prezidentimiz qurilish jarayoni bilan tanishdi.Ko rgazmalar zalida
ʻ
O zbekiston tarixi davrlar bo yicha, har bir asr, har bir allomaga oid manbalar va
ʻ ʻ
ashyolar asosida namoyish etilishi zarurligini ta kidladi.
ʼ
- Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boy tarix,
ʻ ʻ
bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur
ʻ
o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak.
ʻ
Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi,
ʻ ʻ
katta ma naviyat olib ketishi zarur, - dedi Shavkat Mirziyoyev.
ʼ
2

Toshkent shahridagi “G’alaba bog’i” majmuasini xalqimiz, ayniqsa, yoshlar
uchun harbiy tarix va ajdodlarimiz qahramonligini o’rganish bo’yicha ilmiy
markazga aylantirish taklifi bildirildi.Yoshlarni vatanparvarlik, milliy iftixor
ruhida tarbiyalash, buning uchun tarixni yaxshi o’rgatish, bu yo’nalishdagi ilmiy
tadqiqotlarni kengaytirish muhimligi ta’kidlandi.Ma’lumki, hozirgi paytda
ma’naviyat targ’iboti bilan o’nlab tashkilotlar shug’ullanadi. Lekin, ularning
faoliyati aniq muvofiqlashtirilmayotgani, yagona tizimga birlashmagani sababli
bir-birini takrorlash holatlari kuzatilmoqda.Bundan buyon Respublika Ma’naviyat
va ma’rifat markazi barcha hududiy kengashlarning, vazirlik, idora va
tashkilotlarning ma’naviy-ma’rifiy faoliyatini muvofiqlashtirib borishi belgilandi.
Markaz va uning tizimidagi tashkilotlarning moddiy-texnik ta’minoti keskin
kuchaytiriladi. Uning faoliyati ilmiy tadqiqot va targ’ibot-tashviqot yo’nalishlarida
qayta tashkil qilinadi.Tarbiyada tanaffus bo’lmaydi, deydi xalqimiz. Lekin,
ma’naviy-ma’rifiy ishlardagi uzviylik hozircha bunday emas. Bu borada bog’cha,
maktab, oliy ta’lim, mahalla – har biri alohida ish olib boryapti. Shu bois
ma’naviy-ma’rifiy ishlarning yagona tizimini yaratish, xususan, o’g’il-qizlarni
bolaligidanoq bilimli va fazilatli etib tarbiyalash, buning uchun maktabgacha
ta’lim muassasalariga metodik yordam ko’rsatish muhimligi
ta’kidlandi.Shuningdek, maktablar, o’rta maxsus va oliy ta’lim dargohlarida
ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish bo’yicha ko’rsatmalar berildi.
Barcha oliygoh va ularning filiallarida mavjud shtat birliklari doirasida yoshlar
masalalari va ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo’yicha prorektor lavozimi joriy etilishi
aytildi.
Kurs ishining maqsad vazifalari:
Qadimgi Xitoy yozma manbalarida Hozirgi Farg’ona vodiysi asosan shahar
aholisi va ayrim qishloqlar hayoti bilan bog’liq bo’lib, vodiyda ilk o’rta asrlarda
juda rivojlangan. Yozma manbalar vodiyda VII-VIII asrlarda 100 dan ortiq
shaharlar bo’lganligini xabar beradilar. Shaharlarda asosan hunarmandchilik va
ayrim olingan shaharlarda qishloq xo’jalik tovarlarini qayta ishlash mavjud
bo’lgan.
3

1.1 Farg’ona vodiysining tarixi
Arxeologik va yozma manbalarga
ko’ra, Markaziy Osiyoning ilk o’rta asrlar
jamiyati tizimlarida chuqur ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy va madaniy tub
o’zgarishlar kuzatiladi. Ushbu jarayon
dastlab antik davr nihoyasida kushonlar
saltanati, Davan (Davan) va Qang’-Kanguy
(xitoychada Kandzyuy) kabi konfederativ davlatlari tanazzuli, kidaritlar
(kidariylar), xionitlar (xioniylar), eftalitlar (zftaliylar), so’ngra arablarni Sirdaryo
va Amudaryo oralig’idagi dehqonchilik xududlariga bostirib kirishi vaqti bilan bir
davrda ro’y beradi. Albatta, bularning barchasi O’rta Osiyo xalqlari tarixida
ayniqsa, moddiy madaniyatda o’z izlarini qoldirgan. Keyingi yillarda Farg’ona
vodiysi va Choch (Toshkent vohasi) ilk o’rta asrlar davri tarixi to’g’risida muhim
arxeologik va yozma manbalar to’plandi. Bu manbalar Farg’ona va Chochning ilk
o’rta asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy holati to’g’risida ba’zi bir xulosalarni
chiqarishga imkon beradi.Xo’jalik yuritish usullari. Farg’ona vodiysini ilk o’rta
asrlardagi xo’jalik hayotini aks ettiruvchi arxeologik ob’yektlarni solishtirib
o’rganishga ko’ra dehqonlar va chorvadorlarning o’zaro munosabatlari
o’rganilayotgan davrda dinamik ravishda rivoj topadi. Biroq, Farg’ona
ko’chmanchi-chorvadorlari haqida gap ketganda bir jarayonga e’tibor berish kerak.
Bu ularning xo’jalik mashg’ulotlari bilan bog’liq bo’lib, mazkur voqyelik
etnografiya ma’lumotlari bilan tanishish davomida ko’zga yaqqol tashlanadi.
Ma’lumki, qadimdan vodiy chorvadorlari O’rta Osiyoni boshqa yerlaridan bir oz
farq qiladigan o’ziga xos xususiyatlariga ega bo’lgan. Etnografik ma’lumotlarga
ko’ra, yarim ko’chmanchi aholi asosiy mashg’uloti chorvachilik bilan bir qatorda
dehqonchilik, xususan, lalmikor dehqonchilik bilan ham shug’ullangan. Masalan,
Qo’qon xonligi davrida vodiyni tog’ hududlari bilan dehqonchilik vohalari
4

oralig’idagi ayrim hududlarda (tog’oldi, adir) dehqonchilik qiladigan yarim
ko’chmanchi aholi yashagan. Bu jarayon ilk o’rta asrlarda ham kuzatilgan va u
ko’pgina shu davr qabriston materiallari tarkibida ham yaqqol ko’zga tashlanadi.
Keyingi paytda qo’lga kiritilgan arxeologik materiallar Farg’ona vodiysida ilk o’rta
asrlarda quyidagi xo’jalik yuritish usullari bo’lganini ko’rsatmoqda: 1)
Dehqonchilik.
Voha dehqonlarini g’alla, paxta, ipak va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari
yetkazishgani haqida ashyoviy dalillar bor. Bunday an’anaviy xo’jalik yuritish
vodiyda uzoq tarixga ega, ya’ni miloddan avvalgi II ming yillik o’rtalaridan – ilk
dehqonchilik makonlari paydo bo’lgandan boshlab davom etib kelmoqda. 2)
Hunarmandchilik. Bu asosan shahar aholisi va ayrim qishloqlar hayoti bilan
bog’liq bo’lib, vodiyda ilk o’rta asrlarda juda rivojlangan. Yozma manbalar
vodiyda VII-VIII asrlarda 100 dan ortiq shaharlar bo’lganligini xabar beradilar.
Shaharlarda asosan hunarmandchilik va ayrim olingan shaharlarda qishloq xo’jalik
tovarlarini qayta ishlash mavjud bo’lgan. Bu xo’jalik yuritish usuli oldingi – antik
davr shahar hayoti uchun ham qayd etilgan. Masalan, Xitoy yozma manbalarida
Yuchen (O’zgan yaqinidagi Sho’rabashot yodgorligi) shahar hokimi to’g’risida
ma’lumot bor . 3) Chorvachilik. Bu xo’jalik turi bilan ko’chmanchilar
shug’ullanib, ular tog’ va adirlardagi yaylovlarda xo’jalik yuritishgan; chorvalarga
yaylov qidirib bir joydan ikkinchi yerga ko’chib yurishgan, arxeologik
topilmalarga ko’ra mayda va yirik shoxli (qo’y, mol, echki) va transport hayvonlari
(ot, eshak, tuya) boqishgan. Bundan tashqari ular hayotida ovchilik va harbiy
jangovarlik faoliyati katta rol o’ynagan. Bu guruh uchun etnografiyadagi vertikal ,
ya’ni pastdan yuqoriga, yuqoridan pastga ko’chib yurish (balki, tog’lar (yuqori) –
cho’llar, vohalar (quyi) xos bo’lgan. Geografik sharoitlardan kelib chiqib, ular
hayotidagi ko’chib yurish ko’lami (amplituda kochevaniya) Qozog’iston va Sibir
ko’chmanchilariga nisbatan kamroq kuzatiladi. Ularning bir qismi qishki
manzillarida qolib, yaylov chorvachiligi va parranda yetishtirish bilan ham
shug’ullanganlar. Chorvadorlar tog’oldi, adir va qo’riq yerlarda tirikchilik qilib,
lalmi ekinlar bug’doy, arpa, tariq kabilarni qo’shimcha ravishda yetishtirganlar.
5

Ba’zi holatlarda ayrim sug’orish mumkin bo’lgan joylarda bu guruh mayda yoki
lalmi dehqonchilik bilan shug’ullanganlar. Ushbu guruhda o’troqlashish jarayoni
juda oson kechib, ular tez orada o’troq dehqonchilik bilan shug’ullanib ketganlar.
Har uchala guruhga xizmat qilgan jamiyatdagi yana bir qatlam savdogarlar roli
ham sezilarli bo’lgan. Qit’alararo savdo yo’li – Ipak yo’li rivojlangan va uning
yangi tarmoqlari ochilib, faoliyat ko’rsatgan. Yozma ma’lumotlarga ko’ra, VII-
VIII asrlarda Farg’ona va Choch hukmdorlari Xitoy imperatoriga yuqori sifatli
shisha, mashhur qirmizi rang otlar yetkazib berganlar .Yuqorida keltirilgan bunday
murakkab xo’jalik yuritish jarayoni har ikki Farg’ona va Choch o’lkalari uchun
xarakterli edi. Chunki ularning ko’p ukladli xo’jaligi bir- birlariga juda o’xshab
ketgan. Ulardagi jamiyatning ijtimoiy tarkibi erkin jamoa ishlab chiqarishga
asoslangan dehqon va chorvador xo’jaliklari, hunarmandlar, savdogarlardan iborat
edi. Dehqonchilik madaniyati ta’sirida ko’plab chorvadorlar asta-sekin o’troqlasha
borganlar. Shuning uchun bo’lsa kerak, ayrim chorvadorlar qishlaydigan
xududlarda ularning turarjoy qoldiqlari ham topilgan. Bu jarayon V-VIII asrlardagi
Farg’ona chorvadorlari hayotida yaxshi kuzatiladi. Jumladan, ziroatchilar va
chorvador-ko’chmanchi aholi moddiy madaniyatida ko’p o’xshashliklar qayd
etiladi. Bunday o’ziga xos xo’jalik yuritish aloqalari shimol, shimoli-g’arbda
Fovasoy va Sumsarsoy havzalaridagi mozorlar – qurum va mug’xonala, janubi-
g’arb va janubda – Borkorboz, Xonqiz II, Qayrag’och, Qora Mo’ynoq, Vorux,
Chorku I, II, Isfara, Qalantarxona (yorma va lahad go’rlar), sharqda bo’lsa Keden,
Qorajar, Qorako’lja kabi arxeologik yodgorliklari materiallari tarkibida kuzatiladi.
Bu farg’onacha xo’jalik yuritish usuli vodiy aholisi o’rtasida mavjud bo’lgan
xo’jalik tafovutlarini sekin-asta yo’qolib borishiga, ilk o’rta asrlar nihoyasiga
kelib, bir butun sug’orma dehqonchilik va shahar hunarmandchiligiga asoslangan
hukmron xo’jalikka aylanishiga olib keldi. Xo’jalikning iqtisodiy asosini erkin
jamoa ishlab chiqarishi tashkil etgan. Dehqonchilik erkin dehqon jamoalari –
kashovarzlar, dehqonzodalar va kadivarlar mehnati asosiga o’tadi. Endilikda
dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikda asosiy mahsulotlarni aynan erkin
jamoachilar ishlab chiqarganlar hamda ular jamiyatning o’zagini tashkil etgan .
6

Aytilganlarga qo’shimcha etish kerakki, keltirib o’tilgan mozor-qo’rg’onlar guruhi
chorvadorlar qoldirgan yodgorliklar deb hisoblanadi. Bulardan kelib chiqib va
etnografik ma’lumotlarni hisobga olib, dehqonlar va ko’chmanchi-chorvadorlar
yagona boshqaruv va ma’muriy tizimga ega bo’lgan, degan fikrni ilgari surish
mumkin .V-VI asrlardagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar. Ma’lumki, V asr boshlarida
O’rta Osiyoning siyosiy xaritasidagi yirik davlatlar tanazzulga yuz tutib
yemiriladilar. Manbalardagi 435 yildan keyingi ma’lumotlarda Kushon imperiyasi,
Kanguy, Davan kabi konfederativ davlatlar nomi uchramaydi, ular tarix sahnidan
ketadilar. Bungacha Davan va Kanguy atamalari yozma manbalarda oxirgi marta
uchraydi. Jumladan, Xitoyning Ilk Sin (351-394) podsholigining Ilk Lyan yeri
hukmdori Fu Szyan biografiyasida yozilishicha, uni huzuriga 379 yili Davan va
Kanguydan elchilar keladilar . Ana shu yirik davlat birlashmalari o’rnida ko’plab
mayda yer egaliklari (mulklar) paydo bo’ladi (aniqrog’i «davlatcha»lar – B.M.).
Ta’kid joizki, xududiy jihatdan vodiyga yaqin bo’lgan Sharqiy Turkistonda
(Shinjon) ham mayda va mustaqil davlatchalar tizimi bo’lgan . O’rganilayotgan
davrda O’rta Osiyoda yer egaliklari («davlatchalar») soni 15 ta edi, keyinroq ular
ko’paygan . Bu mulklar asosan mayda vohalarda tarkib topgan shaharchalar
asosida paydo bo’lib, ularga atrofdagi yerlar ham qarar edi. Ana shunday yer
egaligida o’zini mahalliy ishlab chiqarish (iqtisodiy) markazi vujudga keldi va
oxir-oqibatda u shahar tusiga kirib boradi .Ana shu yer egaliklari (mulklar yoki
voha davlatlari)da asosan shahar va qishloq aholisi yashagan. Ular so’nggi antik va
ilk o’rta asrlarda ijtimoiy o’zgarishlarga uchragan hamda jamiyatning ijtimoiy
tarkibiga ta’sirini o’tkazgan. Jumladan, VVIII – asrlardagi arxeologik
yodgorliklarni ro’yxatiga asosan tuzilgan xaritaga ko’ra, ilk o’rta asrlarda shaharlar
soni antik davrga nisbatan mayda shaharlar hisobiga ortadi. Bu davrda qishloqlar
(42,60%) va qasrlar, qal’a-qo’rg’onlar soni (12,59%) ham ortadi. Ya’ni, antik
davrga nisbatan ilk o’rta asrlarda erkin dehqon xo’jaliklarining badavlat tabaqasi –
dehqonzodalar mulki asosida qad ko’targan qasrlari tevaragida tarkib topgan
shaharlar soni ko’payadi. Bundan kelib chiqadiki, qishloq jamoalari ichida mulkiy
tabaqalanish jadal kechgan, mayda mulk egalari kashovarzlarning bir qismi
7

mulksiz kadivarlarga, ular hisobiga boyib borayotgan kechagi kashovarzlarning
boshqa bir qismi esa badavlat dehqonzodalarga, ya’ni mulkdor feodallarga aylanib
borgan . Mulkiy tabaqalanish va tengsizlik hosilasi sifatida jamiyatda ijtimoiy
qarama-qarshi guruhlari paydo bo’ladi. Jamiyatda qulchilik bo’lgani haqida yozma
ma’lumotlar bor. Bu xaqda VIII asr boshlaridagi shartnomada (Samarqand
shartnomasi ham deyiladi) qayd etilishicha, Farg’ona arablarga 200 ming draxm
(dirxam) miqdorida moddiy boylik va qullar yetkazib berishi ko’zda tutilgan .
B. Abdulgaziyevaning Farg’ona vodiysining bir qismi – Qoradaryo yuqori va
quyi oqimlari yodgorliklari asosida bildirgan fikri: ya’ni antik davrda qishloqlar
sonini ortishi va shaharlar kamligi; ilk o’rta asrlarda qal’a-qo’rg’onlar hamda
shaharlar sonini ortishi xususiyati bizning materiallarimizda o’z tasdig’ini
topmadi. To’g’ri, yuqorida keltirib o’tganimizdek, antik davr uchun shaharlar 16 ta
edi ilk o’rta asrlarda ular 22 taga yetdi.Ulardan faqat ikkitasi ilk o’rta asrlarda
paydo bo’ladi. Aynan antik davr oxirlarida vodiydagi Uchqo’rg’on I (maydoni 12
gektar), Qaynovot (15 ga), Qoradaryo (10 ga), Jilandi (7 ga), Shimoliy Qurshob (5
ga), Yangibozor (10 ga), Mozortepa (12 ga), Kalamishtepa (12 ga), Oqtepa (12 ga)
kabi shaharlar tanazzulga yuz tutadilar va ilk o’rta asrlarda yirik shaharlar
kamayadi. Biroq, qishloqlar ulushi antik davrdagidan kam emas edi (42,60%) va
ayrim qishloqlar ba’zi tovarlarni ishlab chiqarish bo’yicha ixtisoslashadilar. Xullas,
ilk o’rta asrlarda Farg’ona vodiysida har bir irrigatsiya rayoni va vohasida qishloq
hokimliklari hamda ayrim yirik shaharlar asosida esa shahar-davlatlar tashkil
topadi. Ularni boshqarishda maliklik bo’lgan. Buni V-VI asrlarga taalluqli, deb
topilgan tanga va undagi yozuvni «maligi Farg’ona Chesh (Chish)», deb
o’qilishidir. Siyosiy jihatdan V-VI asrlar Farg’ona tarixida notinch davr edi.
Yozma manbalardagi mashhur Davan davlati tarix sahnasidan ketadi. Xususan,
xitoycha Beyshi nomli manbani 97-bob birinchi qismida, 436 yilda bo’lib o’tgan
voqyea-hodisalarni bayoni berilganda, Davan davlati tilga olinmagan. Bundan bir
oz so’ng – 510 yili O’rta Osiyoda (ehtimol Farg’onada ham) eftalitlar davlati
paydo bo’ladi. Balki eftalitlarni O’rta Osiyo hududlariga bostirib kirishi yuqorida
tilga olingan yirik davlatlar yemirilishini tezlashtirgan bo’lishi mumkin. Bu
8

vaqtdagi notinchlik to’g’risida o’sha Xitoy manbalari xabar beradilar. «Yuan-vey
(386-550/557) va Szin (265-480) sulolasi hukmronligi davrida Farbiy o’lkalar bir-
birlari komiga tushdilar. Ularda kechayotgan voqyealarni tushunib bo’lmaydi».
O’sha bir-birlarini yutib yuborayotgan o’lkalar (mulklar) haqida yozma
manbalarda ma’lumotlar kam uchraydi. Manbalarda quyidagi o’lkalar qayd etilgan:
Chjeshe (oldingi Qang’li), Sharqiy Sao (Ustrushona), Sivantszin (Samarqand),
Farbiy Sao (Ishtixon), Nyumi (Buxoro vohasi) Szyasheni – Kushaniya (Kesh),
Noshe-bolo (Naxshab) va boshqalar. Qo’shimcha qilib aytamizki, qo’shni Chochda
beshta , Sug’dda (Kan) bir necha (9 ta) yer egaligi bo’lib, ularda Chjao’u (Jabg’u)
urug’i avlodlari hokimlik qilishgan.Nomlari zikr etilgan manbalarda Farg’ona
«Lona», «Polona» nomi bilan tilga olinadi (Beyshi, birinchi bo’lim). Xitoyning
Shimoliy Vey davridagi (384-534) «Veyshu»da ta’kid etilishicha, 436 yili elchi
Dun Van «Polona»-oldingi Davan davlatigacha borgan. Demak, bundan ma’lum
bo’lyaptiki, Polona-bu alohida davlat va u oldingi Davan (Farg’ona) yerlarida
joylashgan.V-VI asrlarda Farg’onadagi siyosiy vaziyat haqida yozma manbalarda
ma’lumot kam. Faqat shu davr voqyealariga bag’ishlangan manbada bir xabar bor.
«Lona – bu qadimgi Davan, qarorgoh – Guyshan, Qashg’ar shimoli-g’arbida,
Daydan 14450 li. da joylashgan. Txayxo hukmronligini uchinchi yozida, 479 yilda
hokim chopar bilan qirmizi rang zotdor otlar (ular «qon bilan terlaydigan»
(potokrovn ы ye) deyiladi) jo’natdi, shu vaqtdan e’tiboran, sovg’a-salom bilan
elchilar yuborib turildi» .
Demak, O’rta Osiyoni boshqa hududlaridagi materiallarni hisobga olib,
yozma manbalarga asoslangan holda aytish mumkinki, Farg’ona – Davan
podsholigi yemirilgach, bir necha mayda yer egaliklariga bo’linib ketgan. Ana shu
yer egaliklarini eng yirigi yozma manbalar xabar bergan Polona (Lona) edi.
Arxeologik materiallarni tahlil etish, yozma manbalarni diqqat bilan o’rganish
ushbu satrlar muallifiga vodiyda ilk o’rta asrlarda yettita katta yer egaligi mavjud
bo’lganligi va ular joylashgan o’rnini aniqlashga imkon bermoqda.Birinchisining
uchta respublikasiga bo’lingan Sovet Ittifoqi , vodiy etnik jihatdan xilma-xil bo’lib,
21-asrning boshlarida etnik nizolarga sahna bo’lgan. O’rta Osiyoning ko’pincha
9

quruq qismida joylashgan katta uchburchak vodiy, Farg’ona o’zining
unumdorligini ikkita daryoga, ya’ni Norin va Qoradaryo , sharqdan yugurib,
yaqinlashmoqda Namangan , shakllantirish Sirdaryo .
Vodiyning tarixi 2300 yilga cho’zilgan Buyuk Aleksandr tashkil
etilgan Iskandariya Eskat uning janubi-g’arbiy qismida.Xitoy yilnomachilari o’z
shaharlarini 2100 yildan ko’proq vaqt oldin, yunon,
xitoy, Baqtriya va Parfiya tsivilizatsiyalar. Bu uy edi Bobur , asoschisi Mughal
sulolasi , mintaqani zamonaviy bilan bog’lash Afg’oniston va Janubiy Osiyo.
Rossiya imperiyasi 19-asr oxirida vodiyni bosib oldi va u 20-asrning 20-
yillarida Sovet Ittifoqi tarkibiga kirdi. Uning uchta Sovet respublikasi 1991 yilda
mustaqillikka erishdi.
Hudud asosan saqlanib qolgan Musulmon , etnik aholi
yashaydi O’zbek , Tojik va Qirg’izlar , ko’pincha aralashgan va zamonaviy
chegaralarga mos kelmaydigan. Tarixiy jihatdan ham muhim sonlar
bo’lgan Ruscha , Qashqariyaliklar , Qipchoqlar , Buxoro
yahudiylari va Romani ozchiliklar.Sovetlar tomonidan joriy qilingan ommaviy
paxtani etishtirish turli xil don, meva va sabzavot turlari bilan bir qatorda
iqtisodiyot uchun markaz bo’lib qolmoqda.Chorvachilik, teridan ishlov berish va
tog’-kon sanoati, shu jumladankonlari rivojlangan uzoq tarixga
ega ko’mir , temir , oltingugurt , gips , tosh tuzi , nafta va ma’lum bo’lgan ba’zi kichik
neft zaxiralari.
Farg’ona viloyatining shimoliy qismini Qoraqalpog’iston va
Yozyovon dashtlari egallagan va janubda Olay tizmasining irmog’i bilan
chegaralangan. Farg’ona viloyati yuqori seysmik zona hisoblanadi. Iqlimi
kontinental, qishi yumshoq, ba’zan juda sovuq. Yanvar oyining o’rtacha harorati
3,2 S, iyul oyida 28 S. Eng past harorati 27,9 S. Maksimal harorati 42 S.
Vodiyning g’arbida esayotgan kuchli "Qo’qon shamoli" iqlimga salbiy ta’sir
ko’rsatmoqda. Janubi-sharqda u yozgi shamolni esadi. Yillik yog’ingarchilik
g’arbda 100 mm dan (Qo’qon atrofida) sharqda 170 mm gacha, tog
‘yonbag’irlarida 270 mm gacha, asosan bahorda. Vegetatsiya davri 210–240 kun.
Sirdaryo viloyatning shimoliy-g’arbiy chegarasi bo’ylab oqadi. Isfara, So’x,
10

Shohimardon, Isfayramsoy Oloy tizmasidan boshlanadi. Daryolar muz va qor bilan
to’yingan. Bu erda asosan bo’z tuproqlar va o’tloqi-botqoq tuproqlar, asosan
tepaliklarda och va tipik bo’z tuproqlar, Sirdaryo terrasalarida allyuvial-o’tloqli
tuproqlar, viloyatning shimoliy qismida qumli va qumloq o’tloqlar
mavjud.Markaziy Farg’onaning sho’r botqoqlarida turli xil sho’rxoklar o’sadi.
Vohalarda daryo vodiylarida terak, tut, shifer, keng bargli va qarag’ay o’rmonlari
bor. Sirdaryodagi to’qay o’rmonlarida yovvoyi hayvonlar orasida bo’ri, tulki, bo’ri,
quyon, bo’rsiq, jayra yashaydi. Ko’plab qushlar va sudralib yuruvchilar mavjud.
Suv havzalarida marinka, usach, sazan, maza sazan, perch kabi baliqlar
uchraydi.Farg’ona viloyati O’zbekistonning qadimiy madaniyat markazlaridan
biridir.Bu erdan topilgan tosh davri manzilgohlari va toshlar, tosh qurollar vodiyda
qadim zamonlardan buyon yashab kelganliklarini ko’rsatadi. Katta Farg’ona
kanalini qazish mintaqaning arxeologik yodgorliklarini o’rganishda muhim rol
o’ynadi. Kanalni qazish paytida bronza davri, quldorlik va yer egaligi yodgorliklari
topilib tekshirildi. Miloddan avvalgi V asr va Quva shahridagi dastlabki o’rta
asrlarga oid topilmalar yaxshi o’rganilgan. X-XI asrlarga oid tarixiy manbalarda bu
shahar obodligi va hajmi jihatidan vodiydagi Axsikatdan keyingi eng yirik shahar
bo’lganligi ta’kidlangan. Arxeologik materiallar X asrda Marg’ilon shahri katta
qishloq bo’lganligi va XI-XII asrlarda qishloq ko’rinishini olganligini isbotlaydi.
Chust madaniyati aholi punktlaridan topilgan, o’troq dehqonchilik va
chorvachilik bilan shug’ullangan yodgorliklar Farg’ona vodiysini o’rganishda
muhim ahamiyatga ega. Arxeologik qazishmalar shuni ko’rsatadiki, Farg’ona
viloyatida azaldan odamlar ov qilib, dehqonchilik, chorvachilik bilan shug’ullanib
kelgan va insoniyat jamiyatining keyingi bosqichlarida madaniyat rivojlana
boshlagan.O’zining maftunkor tabiati va betakror go’zalligi bilan barchani maftun
etayotgan Farg’ona uzoq tarixga ega. Ushbu sirli joyga "Farg’ona" deb nom berish
sabablari tarixiy manbalarda turlicha tasvirlangan.Olimlarning ta’kidlashicha,
"Farg’ona" so’zi dastlabki o’rta asrlarda So’g’diy yozuvida "Pargana", "Pragana"
va hind-sanskrit tillarida "kichik mintaqa" shaklida yozilgan; forschada "tog’lar
orasidagi vodiy", "yopiq vodiy" degan ma’noni anglatadi. Miloddan avvalgi 2-
11

asrda "Dovon" deb nomlangan va dastlabki o’rta asrlarda"Boxan", "Bohanna" deb
nomlangan.Farg’ona tarixi miloddan avvalgi III-II ming yilliklarga to’g’ri keladi.
1.2 Xitoy solnomalarida yurtimiz tarixi
Buyuk ipak yo’li ochilishi bilan Xitoy madaniyatining Farg’ona xalqlari
hayotiga ta’siri sezila boshladi. Bronza derazalar, tangalar, ipak matolar, temir
qurollar va boshqalarning paydo bo’lishi Buyuk Ipak yo’li bilan bevosita
bog’liqdir. Aynan Buyuk Ipak yo’li tufayli bizning davrimizning boshlarida otlar,
tuya va mayda hayvonlarni ko’paytirish, qimmatbaho metallarning ko’pligi,
shuningdek paxta, uzum va don ekinlari etishtirish haqidagi ma’lumotlar dunyoga
tarqaldi. . Ushbu davrdagi shahar-qal’a aholi punktlarining ko’pligi me’morchilik
va shaharsozlik texnologiyasi rivojlanganligidan dalolat beradi.Dastlabki o’rta
asrlarda Farg’ona Markaziy Osiyo va Xitoy o’rtasidagi ko’priklardan biriga
aylandi va bu ikki mintaqaning ta’siri ostida bu erda ijtimoiy-siyosiy muhit ham
tez-tez o’zgarib turdi.Temuriylar davrida boshqa hunarmandchilik kabi milliy
hunarmandchilik yanada rivojlandi. Masalan, Marg’ilon ipak va ipak buyumlar
ishlab chiqarishga ixtisoslashgan, Rishton keramika ishlab chiqargan.XVIII asr
boshlarida Min sulolasi vakillari Qo’qon shahri atrofidagi qishloqlarni birlashtirib,
yangi xonlik tuzdilar. Ko’p o’tmay, Qo’qon xonligi Markaziy Osiyodagi eng yirik,
eng qudratli va eng tez rivojlanayotgan davlatlardan biriga aylandi.Mustabid tuzum
davrida turli xil notinch yillarni boshidan kechirgan Farg’ona, nihoyat mustaqillik
davrida chinakam go’zallikni kashf etdi va yangi rivojlanish bosqichiga o’tdi.
Birinchi Prezident ta’biri bilan aytganda, u "Farg’ona - Markaziy Osiyo marvaridi"
maqomini oldi.Farg’ona viloyati O’zbekistonning eng go’zal, betakror va obro’li
burchaklaridan biridir. Mustaqillik yillarida tarix solnomasida hududda
obodonlashtirish va bunyodkorlik ishlariga katta e’tibor berildi. 1992 yilda
Farg’onaning balandligi 14 metr va uzunligi 26 metr bo’lgan ramziy darvozasi
qurildi.Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq Farg’ona viloyatida obodonlashtirish
ishlari shaharning qadimiy qadriyatlarini tiklash, bu erda yashagan buyuk
allomalar nomlari va merosini ulug’lashdan boshlandi. Jahon ilm-fani rivojiga
12

ulkan hissa qo’shgan farg’onalik buyuk olim, mutafakkir Ahmad al-Farg’oniyning
1200 yilligi munosabati bilan 1998 yilda shahar markazida katta bog ‘barpo
etildi.Xiyobonda buyuk allomaning ulug’vor haykali o’rnatildi.
1412-1413 yillarda Xitoydan Hirotga navbatdagi elchilik tashrif
buyuradi. Bu galdagi elchilik Shohrux Mirzo tomonidan Bog’i Zakonda qabul
qilindi. Elchilarni qabul qilish marosimi o’tgach, elchi Xitoy imperatorining har
ikkala mamlakat o’rtasida davom etib kelayotgan do’stlik a’loqalarini kuchaytirish
haqidagi maktubini topshirdi. Abdurazzoq Samarqandiy o’zining “Matlai sa’dayn
va majmai baxrayin” asarida (1:124.). Xitoy podshohidan Shohrux Mirzoga
yuborilgan maktubning mazmunini keltiradi. Jumladan, ushbu maktubda Xitoy
elchilarini samimiy va iliq kutib olganligi uchun Shohrux Mirzoga minnatdorchilik
bildirilib, bu kabi samimiy do’stlik aloqalari Shohrux Mirzoning otasi Amir
Temur va o’sha davrdagi Xitoy imperatori o’rtasida ham bo’lganligi alohida
ta’kidlangan. Elchilik orqali ikki davlat o’rtasida savdo-tijorat ishlari rivojlanishi
uchun bundan buyon ikki tomonlama a’loqalarni rivojlantirib borish taklifi
beriladi.
Shuningdek, maktub bilan birga, Xitoy tomonidan yuborilgan tuxfalarning
ro’yxati va “yo’l xati” ham alohida-alohida maktub shaklida yuborilgan bo’lib,
ular elchilar uchun maxsus bitilgan edi. Uchala maktub xam fors tilida bo’lib,
aynan shu maktublarning o’zida maktub mazmuni mo’g’ul xati bilan turkiyda va
xitoy tilida bitilgan. Shuni ham ta’kidlab o’tish joizki, Xitoy podshosi
tomonidan yuborilgan maktub mazmunida siyosiy masalalar ham qisman o’rin
olgan. Chunonchi, maktubda Amir Temur ham o’sha davrdagi Xitoy podshosi
bilan do’stona munosabatda almashinib turganligi, shu sababli Xitoydagi
g’arbliklarga yaxshi munosabatda bo’linganligi aloxida ta’kidlab o’tilgan. Maktub
davomida mag’lub bo’lgan Xalil Sultonga shafqat va marhamat ko’rsatish taklifi
ilgari suriladi. Abdurazzoq Samarqandiyning ma’lumotiga ko’ra, Shohrux Mirzo
maktubni o’qitib eshitgandan so’ng, uning “Nozik” mazmunini o’tkir fikr bilan
mulohaza qilgan. Shohrux Mirzo ham Xitoy imperatorining murojaatiga javoban
Xitoyga navbatdagi elchilikni Shayx Muhammad Baxshiy boshchiligida yuborgan.
13

Elchilar orkali Xitoy podshosiga Shohrux Mirzoning arab va fors tillarida bitilgan
ikkita maktubi taqdim etildi. Abdurazzoq Samarqandiy asarida mazmuni o’rin
olgan mazkur maktublarda Ollohning buyukligi, u tomondan insonning
yaratilishi, payg’ambar Muhammad Mustafo salollohu alayhi vassallamning
insonlarga haq dinni o’rgatishi uchun yuborilganligi kabi so’zlar bilan birga, ikki
orada do’stlik va hamjihatlik o’rnatilishi, sayyoh va savdogarlar uchun yo’llar
ochik turishi lozimligi haqidagi jumlalar o’rin olgandi.Mazkur elchilikdan
kuzatilgan maqsad Amir Temur davrida bo’lgani kabi o’zaro savdo-iqtisodiy
masalalarni rivojlantirish va Xitoyda yashayotgan musulmonlarni qo’llab-
quvvatlash edi. 1417- yili Hirotga Xitoydan navbatdagi elchilik tashrif
buyuradi.Abdurazzoq Samarqandiyning ma’lumotiga ko’ra, mazkur elchilikka Bi-
Bochin va Tu Bochinlar boshchilik qilgan. Ular Xitoy podshosi tomonidan
Shohrux Mirzo nomiga bitilgan maktubni keltirib, unda xar ikki davlat o’rtasida
savdo-elchilik munosabatlarini rivojlantirish, yo’llar bexatarligini ta’minlashda
hamkorlikka chaqirilgan edi. Xitoy tomonidan bildirilgan do’stlik va hamjihatlik
taklifiga javoban Shohrux Mirzo elchilarga qo’shib, o’z elchisi Ardasher tavochini
Xitoyga yuboradi. Yuklatilgan vazifani ado etgan Ardasher tavochi 1419-yili
Xirotga qaytib keladi. Mazkur elchi Xitoy mamlakatlarining ahvoli, ko’rgan –
kechirganlari haqida Shohrux Mirzoga axborot berib, o’zi bilan birga Xitoy
elchilari ham kelganligi haqida habar beradi. Afsuski, Ardasher Tavochining
Xitoy podshosi bilan muloqoti haqida ma’lumotlar saqlanib qolmagan.
Temuriylar hukmronligi davrida Xitoy bilan diplomatik aloqalar yanada
mustahkamlangan. 1419- yilning 4 dekabrida Hirotdan Shohrux Mirzoning amir
Shodixo’ja va Ko’kcha boshchiligidagi elchilari yo’lga tushadilar. Ularga Mirzo
Boysung’urning Sulton Ahmad va G’iyosiddin Naqqosh boshchiligidagi elchilari
ham qo’shiladi. Boysung’ur Mirzo Xoja G’iyosiddinga barcha ko’rgan-
kechirganlarini qayd etib yozib berishni buyuradi.
1422-yilning bahorida uch yildan uzoqroq davom etgan safardan
qaytgan G’iyosiddin Naqqosh o’z ko’rgan-kechirganlarini qog’ozga tushirib,
hukmdorga taqdim etadi. Fors tilida bitilgan bu asar “Ajoyibul-latoyif” yoxud
14

Xitoy sayohatnomasi deb nomlangan. O’z davrida Abdurazzoq
Samarqandiy, Mirxond , Hofizi Abro’ singari tarixchilar ushbu sayohatnomadan
o’z asarlarida iqtiboslar keltirib o’tadilar. Xurosonlik elchilar Balx orqali
Samarqandga etib keladilar.Bu erda ularga boshqa viloyatlardan yuborilgan
elchilar ham kelib qo’shiladi.
1420-yilning 25-fevralida barcha elchilar birlashib, yana Xitoy tomon yo’l
oladilar va 24-avgust kuni Xitoy hududiga kiradilar. Naqqoshning yozishicha,
Xitoyga qarashli birinchi katta shahar So’kjuda imperatorning xos nadimlari
elchilarni katta tantana va ehtirom bilan kutib olganlar va katta dasturxon yozib
ziyofat beradilar. Ma’lumotlarga ko’ra, mazkur karvon tarkibida 500 dan ortiq
odam bo’lgan. Elchilarning poytaxtga bexatar kirishlari uchun har bir bekatda
maxsus xizmatchilar kutib olishib, ularni joy, oziq-ovqat bilan ta’minlashgan,
keyingi bekatgacha kuzatib borishgan. Naqqosh Pekin shahridagi imperator saroyi
va undagi qabul marosimlarini to’liq tafsilotlar bilan bayon etadi. Saroyda yuz
mingdan ortiq odam imperatorga salom berish uchun peshonasini erga qo’yib,
kutib turishi yoziladi. Ma’lumki, 1420-yilda Min sulolasi vakili imperator Chju Di
o’zi uchun qurilgan yangi saroyga ko’chib o’tadi. Ayni paytda ham mazkur
inshootlar Yer yuzidagi hukmdorlar saroylari orasida eng kattasi sanaladi.
Temuriylar saltanatining elchilari ana shu tarixiy voqeaning guvohi bo’lishadi va
shu munosabat bilan o’tkazilgan bayram tantanalarida ham ishtirok etishadi.
Pekinda elchilar sharafiga shohona dasturxonlar tuzatiladi. Ular 16-fevraldagi
Xitoy yangi yilining kirishi, bayram kunlarida poytaxt ko’chalaridagi
mushakbozliklar, kechalari fonarlar bilan yoritilgan ko’chalar, turli xil janglyorlik
tomoshalari, alohida did-e’tibor bilan bezatilgan dasturxonlar, xitoy taomlari
elchilarda zo’r taassurot qoldirgan. Imperator tomonidan elchilarga ov qushlari,
tilla va kumush buyumlar, ipak matolar va boshqa sovg’a- salomlar hadya etiladi.
Ushbu manba haqida xulosa qilinganda avvalombor uning temuriylar davri
dilomatiyasini o’rganishda naqadar muhim ekanlgini uning ushbu “Kundaligi” ni
o’z ko’rgan kechirganlarini yozganligidadir. Tarixchi Xofizi Abru Shohrux Mirzo
saltanatida Hirotga birinchi bor Xitoy elchilari 811G’1409-yili Temur vafoti
15

munosabati bilan ta’ziya bildirish uchun kelganlarini ta’kidlaydi. Shundan so’ng ,
elchilik munosabatlari muntazam davom etganligi qayd etiladi. 822G’1419-yili
Xitoy xoqonining taklifiga binoan O’rta Osiyo va Xurosondan katta elchilar
guruhi Xitoyga borib kelganlar.Bu haqida ushbu safar qatnashchisi G’iyosiddin
Naqqosh kundaligining o’zida batafsil yozilgan.
1419-1422 yillarda Xitoy imperatorining taklifiga ko’ra, Temuriylar
davlatidan katta elchilik guruhi Xitoyga borib kelgani ma’lum. Ushbu safarda xoja
G’iyosiddin Naqqosh ham qatnashgan.
G’iyosiddin Naqqoshning “Xitoy safari kundaligi” manbasining ko’plab
tadqiqotlarga jalb etilishining afzalliklari quyidagilarda ko’rish mumkin:
Birinchidan, Muallif sayohatnomasida o’z ko’rgan kechirganlarini va
o’zi guvohi bo’lgan voqea-hodisalarni yozganligi manbaning obektivligini
oshiradi. Ikkinchidan: kundalikda tarixiy-geografik ma’lumotlarning ko’plab
uchrashitarix fanining yordamchi sohasi tarixiy-geografiyaning rivojiga ulkan
hissa qo’shadi.
Uchunchidan: O’rta Osiyodan Xitoyga juda ko’plab borib kelgan tarixiy
shaxslarni bilamiz. Masalan ular savdo qilish uchun, ba’zilari islom dinini targ’ib
qilish maqsadida va boshqalar. Aynan Naqqosh kundaligi esa uning Xitoyga elchi
sifatida borib tafilotlarni yozganligi bilan ham muhim va ajralib turadi.
To’rtinchidan: Mirzo Boysung’ur tarixini yorituvchi yozma
manbalarning kamligi va Naqqosh safarnomasida Boysung’ur Mirzoning
G’iyosiddinga elchilik safariga otlanishida yuklagan vazifalari uning qanchalik
dono hukumdor bo’lganligi, diplomatik etiketlarga rioya qilishi, siyosiy faoliyati
yuqori ekanligini ko’rsatishi ham manbaning qiymatini oshiradi.Beshinchidan:
Ushbu manba nafaqat O’rta Osiyoning temuriylar davri tarixini balki Xitoyning
Min sulolasi davridagi tarixi haqida ham ma’lumotlar beradi. Xitoyning ushbu
davrdagi tarixini ifodalovchi yozma ma’lumotlarning kamligi safarnomadan
ko’plab ma’lumotlarni olish mumkinligini bildiradi.Kundalikdan Xitoy tarixini
o’rganishni oldiga maqsad qilib qo’ygan tadqiqotchilar foydalanishlarida quyidagi
ma’lumotlarga alohida e’tibor berishlari mumkin:
16

-Xitoy shaharlarining tarixi, iqlimi, urf-odatlari, harbiy holati va boshqalar.
-1420-yil 20-iyunda Turfon tog’ida yomg’ir va do’l yog’ib turganligini
yozilishi Xitoy iqlimi haqida ma’lumot beradi.
-Turfon xalqi butparast ekani, butxonalari katta va chiroyliligi
haqidama’lumotlar Turfondagi diniy udumlar haqidagi yangi ma’lumotlarni beradi.
-Bundan tashqari Xitoyning Suhxo’ja nomli shahri haqidagi va uning tabiati
va u yerdagi o’tkaziladigan ziyofatlar Xitoyning boshqa hech qaysi shahrida
uchramasligi, mast qiluvchi ichimliklari ham o’zgacha ekanligi haqida
ma’lumotlar uchraydi.
-Xitoy yasoq qonunlarining haqiqatdan ham og’ir ekanligini
sayohatnomada Naqqosh tilidan aytilgan ma’lumotlardan boshqa biron bir
manbada keltirilmagan. Masalan, elchilarning har biri nechtadan dajlilarga ya’ni
navkarlarga ega ekanligi tog’risida tilxat yozib olingan bu yolg’onnni oldini olgan.
-Yana Xitoy qo’shin usuli tartibi haqida ma’lumotlar ham qiziqligi bilan
ajralib turadi. Lashkarlar to’rtburchak shaklda huddi chizg’ich bilan kvadrat
chizganday turishi yoziladi.
Xitoy raqslari va musiqa asboblarining naqadar go’zal ekanligini kundalikni
o’qib yana bir bora amin bo’lishimiz mumkin.
Xitoy solnomalarida 1403-1449-yillar davomida Xitoyga Samarqanddan
o’ttiz uch marta va Xirotdan o’n to’rt marta, shuningdek, Temuriylar davlatining
boshqa viloyatlaridan xam bir qancha elchilar kelganligi kayd etilgan. “Shohrux
Mirzo saltanatdagi ichki nizolarni nisbatan bartaraf etgach, chet davlatlar
bilan olib borilgan xalqaro munosabatlar ham qayta tiklana boshladi.
Saltanatning yangi poytaxti bo’lgan Xirotga jahonning turli
mamlakatlaridan elchilar kela boshlagn bo’lsa, o’z navbatida, Shohrux
tomonidan ham dunyoning turli mamlakatlariga elchilar jo’natildi”-
deydi(6:95.), o’z tadqiqotida Xurshid Fayziyev. Albatta Shohrux mirzoning
faol diplomatik faoliyatini ko’plab manbalarning guvohligida ko’rishimiz
mumkin. Qadim zamonlardan beri bu er aholisi Uzoq Sharq, Janubiy va Markaziy
Osiyoning boshqa xalqlari bilan yaqin madaniy aloqada bo’lgan. Bunga misol
17

sifatida mintaqada juda keng tarqalgan "Andronov madaniyati" (miloddan avvalgi
III-II ming yillik) yodgorliklari yoki So’x tumanidan topilgan "Ikki boshli ilon"
tulki. Ushbu davrlarning urush, mehnat qurollari, uy-ro’zg’or buyumlari va boshqa
buyumlari O’rta Osiyoning boshqa joylarida bo’lgan narsalardan farq qiladi.
1.3 Farg’ona vodiysi-O’zbekiston gavhari haqida
Mustaqillik yillarida mintaqamizda xalqaro ahamiyatga molik uchta yirik
voqea sodir bo’ldi. Bular YuNESKO bilan hamkorlikda o’tkazilgan Ahmad
Farg’oniyning 1200 yilligi, Fiqh sultoni Burhoniddin Marginonining 910 yilligi,
Marg’ilon shahrining 2000 yilligi.O’zbekiston Respublikasi Birinchi
Prezidentining 2010 yil 1 iyuldagi "Farg’ona shahrining 2020 yilgacha Bosh
rejasini shakllantirish to’g’risida" gi farmoni barcha farg’onaliklarni hayajonga
soldi. Milliy va zamonaviy san’at uyg’unligida bunyod etilgan muhtasham binolar,
savdo va xizmat ko’rsatish obyektlari, 5 ta istirohat bog’i va xiyobonlar, 8 ta
favvoralar, ko’priklar va umumiy foydalanish yo’llari qurib bitkazildi. Bugungi
kunda 1000 o’rinli San’at saroyi va amfiteatr, yopiq va ochiq suv sporti havzasi,
20000 o’rinli stadion va ko’plab binolar bugun shahar ko’rkiga ko’rk qo’shmoqda.
Mustaqillik yillarida mamlakatimiz iqtisodiyoti muayyan qiyinchiliklarni engib,
sharafli va qiyin yo’lni bosib o’tishi kerak edi. Mustaqillik yillarida O’zbekistonda
ro’y bergan ijobiy o’zgarishlar, barcha sohalardagi barcha o’zgarishlar bizning
mintaqamizga ham tegishli. Mustaqillik yillarida viloyatimizning ijtimoiy-
iqtisodiy, madaniy va ma’naviy-ma’rifiy sohalarida yuqori darajadagi
bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi.
Sanoat. Farg’ona eng rivojlangan shaharlardan biri. Yoqilg’i-energetika,
kimyo sanoati, mashinasozlik, qurilish materiallari, paxta tozalash va qayta ishlash,
yengil sanoat, oziq-ovqat sanoati va boshqa sohalarning etakchi tarmoqlarida
muvaffaqiyatlarga erishildi.Hozirda Farg’ona shahrida 38 ta yirik sanoat
korxonalari, 7930 ta kichik sanoat korxonalari, 446 ta qo’shma korxonalar hayotni
yangilash va obod megapolisga aylantirishga munosib hissa qo’shmoqda. Bunga
Farg’ona neftni qayta ishlash zavodi, Azot ishlab chiqarish birlashmasi, Quvasoy
18

kvarts aksiyadorlik jamiyati, Evroosiyo TAPO-Disk, Avtooyna va DEU Textile
qo’shma korxonalarini misol keltirish mumkin.Hududimizdagi korxona va
tashkilotlarga xorijiy sarmoyalar jalb qilinmoqda, zamonaviy uskunalar bilan
sifatli va jahon talablariga javob beradigan mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda.
Xorijiy mamlakatlarga neft, paxta, oziq-ovqat, konservalar, qurilish materiallari,
avtoulov disklari, ehtiyot qismlar va qishloq xo’jaligi mahsulotlari va boshqa
mahsulotlarni eksport qilmoqdalar.
Bu Farg’ona viloyatining mustaqillik yillarida mamlakatdagi yuksak
salohiyatidan dalolat beradi.Mintaqamizda qishloq xo’jaligining asosiy
tarmoqlarini tashkil etadigan paxta, g’alla, pillachilik, bog’dorchilik va
chorvachilik sohalaridagi islohotlar ham ijobiy samara bermoqda. Qishloqlarda
shahar tipidagi uylar, eng chekka qishloqlarda sport inshootlari, yoshlar uchun
musiqa va san’at muassasalari barpo etildi.Mustaqillik tufayli o’zbek sporti
rivojlanmoqda. Mamlakatimizning barcha hududlarida sport tobora ommalashib
bormoqda. So’nggi yillarda Farg’ona viloyatida turli sport turlari bo’yicha jahon va
Osiyo chempionlari etishib chiqqanligi jismoniy tarbiya va sport xalqimiz, ayniqsa,
yoshlar orasida tobora ommalashib borayotganidan dalolatdir. 1991 yilda Farg’ona
viloyatida atigi 17 stadion mavjud edi, hozirda 46, 759 futbol maydonchasi, 33
zamonaviy tennis korti mavjud. Farg’onada "Istiqlol" tennis majmuasi,
"Kimyogar" majmuasi, suzish havzasi, "Istiqlol" stadioni kabi ko’plab sport
inshootlari barpo etildi, ular jahon standartlariga to’liq javob bera oladilar.2016 yil
may oyida Farg’ona shahrida "Universiada-2016" ning final bosqichi bo’lib o’tdi.
Farg’onalik sportchilar Sardor Umarov, Xurshid Ahmadaliev, Hasan Akbaraliyev
bilan bir qatorda viloyat jamoasi 6 oltin va 9 kumush medal bilan taqdirlanib, 2-
o’rinni egalladi.Farg’onalik sportchilardan B. Meliqo’ziev, E. Rasulov, E.
Tunguskova, D. Soliev, D. Turdialiev, D. Ahmadxonovlarga Braziliyaning Rio-de-
Janeyro shahrida bo’lib o’tgan XXX1 yozgi Olimpiya o’yinlarida qatnashish nasib
etdi. Bokschi Sh. Ergashev AQShda professional boksda katta yutuqlarga erishdi.
Dunyoda o’zbek xalqi singari o’z farzandlarining kelajagi haqida
qayg’uradigan va ularni hech kimdan kam bo’lmagan holda tarbiyalash uchun o’z
19

kuchini ayamaydigan biron bir millat yo’q. Ayniqsa, mustaqillikning dastlabki
yillarida kelajak vorislarimizga e’tibor kuchaymoqda.Bugungi kunda viloyatda 946
ta umumta’lim maktabi, akademik litsey, 1870 ta maktabgacha ta’lim muassasasi
va 20 ta kutubxona faoliyat yuritmoqda. Viloyatda 5 ta oliy o’quv yurtlari mavjud:
Farg’ona davlat universiteti, Farg’ona politexnika instituti, Qo’qon davlat
pedagogika instituti, Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Farg’ona filiali,
Toshkent tibbiyot akademiyasining Farg’ona filiali.
Oliy o’quv yurtlarida o’quv jarayoni sifatini jahon andozalari darajasiga
ko’tarish, zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarining zamonaviy
usullarini joriy etish, moddiy-texnika bazasini yangi darsliklar, zamonaviy
uskunalar, kompyuter texnologiyalari bilan ta’minlash zamonaviy talablar
darajasida amalga oshirilmoqda. talablar.
Sog’liqni saqlash
Sog’lom millat, sog’lom avlodgina buyuk ishlarni qila oladi. Shu bois
mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridanoq aholi salomatligini saqlash,
tibbiy madaniyatni oshirishga katta e’tibor berilmoqda. Mustaqillik yillarida
viloyatda yangi tibbiyot muassasalari barpo etildi, eskilari yangilandi va
zamonaviy tibbiy asbob-uskunalar bilan jihozlandi. Bu ishlarning barchasi aholi
salomatligini mustahkamlash, sog’lom avlodni shakllantirishga qaratilgan.
Viloyatda 839 sog’liqni saqlash muassasasi mavjud.
Adabiyot
Farg’ona zamini ko’plab iste’dodlarning beshigi bo’lgan. Qo’qon tarixiga
oid ba’zi manbalarda X asrda Farg’onada yozma adabiyot namunalari bo’lganligi
qayd etilgan. Abu Tayyi Xo’qandiyning ijodi haqidagi ma’lumotlar buning yaqqol
dalilidir.XVIII asrdan boshlab Farg’ona vodiysida, xususan Qo’qonda fan,
adabiyot va san’at rivojlandi. Qo’qon xonligining tashkil topishi va uning
markazlashgan davlat sifatida faoliyat yuritishi xonlik hududida o’ziga xos adabiy
muhitni shakllantirishga imkon berdi. Bu davrda Huvaydo, Shoxi, Akmal,
Nizomiy, Xo’qandi kabi adabiyot namoyandalari ijod qildilar.19-asrda mintaqada
"Qo’qon adabiy muhiti" nomi bilan mashhur bo’lgan adabiyot rivojlandi. Ushbu
20

muhitni tashkilotchisi Qo’qon xoni Muhammad Said Amir Umarxon (1787-1822)
saroyga 100 ga yaqin rassomlarni jalb qildi va ularning ijodi uchun moddiy va
ma’naviy sharoitlarni yaratdi. Xonning o’zi "Devoni" she’rlarini Amir taxallusi
bilan yozgan.Tarixdan ma’lumki, Farg’ona Ahmad Farg’oniy, Burhoniddin
Marginoni kabi buyuk allomalar, Muqimiy, Furqat, Nodira, Uvaysiy kabi shoir va
shoiralar va bir qator olimlarning vatani bo’lgan.Mustaqillik yillarida ajdodlarimiz
qoldirgan boy ma’naviy meros to’liq qayta kashf etildi, ma’naviy va madaniy
hayotimizda yanada katta o’zgarishlar yuz berdi.O’zbek adabiyotining ajralmas
qismi bo’lgan Farg’ona adabiyoti, ayniqsa mustaqillik yillarida juda rivojlandi.
Ohunjon Hakimov, Anvar Obidjon, Iqbol Mirzo, Enaxon Siddiqova, M.
Ergasheva, Yo’ldosh Solijonov, Xudoyberdi To’xtaboev, I. Mahmud, Bahodir Iso,
Siddiq Mo’min singari O’zbekiston xalq shoirlari doimo qalam tebratib, o’z
zamondoshlarimizning obrazlarini yaratmoqdalar. ishlaydi. Mustaqillik yillarida
yangi iste’dodlar kashf etildi, yangi san’at manbalari ochildi. Farg’onalik
qizlarimiz ham Zulfiya nomidagi Davlat mukofotiga sazovor
bo’lishdi.Mamlakatimiz o’zining rivojlanish yo’lida dadil va ishonchli qadam
tashlamoqda. Bunday ezgu maqsad yo’lida farg’onaliklar ham munosib hissa
qo’shdilar.
Farg’ona vodiysining shaharlari to’g’risidagi ilk ma’lumotlar eramizgacha
II-I asrlarga oid yozma yodgorliklarda tilga olinadi. Xitoy solnomalarida Da-Yuan
davlatida (ya’ni Farg’onada) 70 ta katta va kichik shahar mavjud bo’lganligi qayd
etilgan.Qazish ishlari paytida ashyoviy qoldiqlar, shu jumladan maxsus bo’yoqlar
bilan nafis gul solingan yuqori sifatli noyob sopol idish, shuningdek, toshdan
yasalgan qo’lbola yanchish quroli, hovoncha, pardoz bo’yog’i – surma tayyorlash
uchun atalgan vositalar, to’qish asbobi uchun toshlar, bino xarobalari, bir so’z
bilan aytganda, majusiylik (butparastlik) dinining alomatlari topilgan. Tabiiyki,
bularning barchasi alohida e’tiborga loyiqdir, qazilmalar esa barcha buyumlar
mahoratli usta va hunarmandlar tomonidan yasalganligidan dalolat beradi.
Marg’ilon to’g’risidagi yozma ma’lumotlar asosan X asrga oiddir.
“Boburnoma”da Z.M.Bobur Marg’ilon Farg’onaning 8 ta shaharlaridan biri
21

ekanligini qayd etadi; shaharning obodligi haqida yozib, mevalarining, xususan,
anorning donai kalon, o’rikning subhoniy navlarining shirin ta’miga tan beradi.
Tarixiy ma’lumotlarga ko’ra, shaharning 12 ta darvozasi bo’lgan. Tabiiy-geografik
sharoitlarning maqbul ekanligi Marg’ilonning XI-XII asrlarda Buyuk ipak
yo’lining shimoliy va janubiy tarmoqlari o’tgan yirik shaharga aylanishiga sabab
bo’lgan. Aynan shu davrda butun islom dunyosi tan olgan fikhshunos olim
Burhoniddin al-Marg’iloniy yashab, ijod qilgan.
Buyuk Temur va temuriylar hukmronligi davrida ham Marg’ilon Farg’ona
vodiysidagi yirik shaharlardan biri deb hisoblangan.
Marg’ilon atlasi – tabiiy shoyidan to’qilgan tengi yo’q matosi bilan butun olamga
dong taratgan. Shahar aholisi qadimdan to’qimachilik hamda do’ppido’zlik bilan
shug’ullanib keladi, shu bilan birga hunarmandchilikning boshqa turlari, xususan,
misgarlik, zargarlik ham keng tarqalgan.
Buyuk ipak yo’li bo’ylab savdogarlar Bag’dod, Qashqar, Misr, Ruminiya va
Eronga turli matolarni olib chiqib, sotganlar. XIX-XX asrlarda Marg’ilon
O’zbekistonning ipakchilik mmrkaziga aylandi.
QO’QON
Qo’qon – O’zbekistonning yirik shaharlaridan
biri. Farg’ona viloyati, So’x daryosi etaklarida
joylashgan. Temiryo’l tarmog’iga ega. Aholisi –
230 ming
kishi (2012 yil ma’lumotlariga ko’ra). Yengil
(paxta tozalash, shoyi to’qish va boshqa),
kimyo, oziq-ovqat sanoati, mashinasozlik va
metallga ishlov berish (to’qimachilik
mashinasozligi, elektrtexnika sanoati va
boshqa.) rivojlangan.
22

Pedagogika instituti, teatr, Hamza uy-muzeyi,
o’lkashunoslik, adabiyot muzeylari bor. X asrdan ma’lum, 1740-1876 yillarda
Qo’qon xonligi poytaxti. Shaharda XVIII-XIX asrlarga oid me’moriy yodgorliklar
(Madrasai Mir, 1799 yil; Jome masjidi, 1816 yil; Modarixon maqbarasi, 1825 yil;
Daxmai Shoxon ansambli, 1825 yil; Komol Qozi madrasasi, 1827 yil; Sohibzoda
Miyon Hazrat madrasasi, 1860 yil; Xudoyorxon o’rdasi, 1873 yil) kabi diqqatga
sazovor ob’ektlar joylashgan. Shahar - qadimiy xalq amaliy san’ati markazi
hamdir.
XUDOYORXON O’RDASI (SAROYI)
XVIII asrdan e’tiboran, Qo’qon xonligining
poytaxtida ko’plab masjid, madrasa, savdo
rastalari, bozorlar, boshqa tarixiy obektlar
bunyod etilgan. Ular orasida Xudoyorxon
tomonidan 1873 yilda qurilgan O’rda yaxshi
saqlangan. Bu binoni “Xudoyorxon saroyi”,
deb ham ataydilar. Saroyning umumiy maydoni – 4 gektar, uning poydevori 3 metr
balandlikka ko’tarilgan. Shu sababli ham saroyga bosh darvoza orqali kirish uchun
sharqiy tomondan maxsus yo’l qurilgan.
Darvozaxonaning ustki qismiga arab harflari bilan “Buyuk Sayid Muhammad
Xudoyorxon”, deb yozib qo’yilgan. Saroy qurib bitkazilganida, uning uzunligi 138
23

metr, kengligi 65 metrni tashkil etgan edi. Saroy 7 ta hovli va 119 ta xonadan
iborat bo’lgan. O’sha paytda o’rda ichki va tashqi devorlar bilan o’rab olingandi.
Devorlar saqlanib qolmagan, bizgacha faqat ikkita hovli va 19 ta xona etib kelgan,
xolos. Bugun bu erda Qo’qon o’lkashunoslik muzeyi joylashgan.
MODARIXON MAQBARASI
Modarixon maqbarasi 1825 yilda Qo’qon xoni Umarxonning volidasi uchun
qurilgan. Bu, islom me’morchiligining diqqatga sazovor, yorqin namunalaridan
biridir.
QUVA
Quva – Farg’ona viloyati
Quva tumani markazi.
Shaxarda mebel fabrikasi,
konserva zavodi bor.
O’rta asrlarda bu erda X asrga
oid arab manbalarida esga
olingan Qubo shahri
joylashgan bo’lib, uning
xarobalarigina saqlanib
kolgan. Shahar uch qism:
qal’a, minorali darvozalari
bo’lgan devorlar bilan
o’ralgan shahriston hamda
rabotdan iborat bo’lgan.
1956-1958 yillarda devorlar
ortida o’tkazilgan qazish
ishlari natijasida VII-VIII
asrlarga oid Buddaning sopol
haykallari hamda buddaviy daxmaning turli ilohlari qo’yilgan ibodatxona topilgan;
24

qal’ada esa VII-X asrlarga oid uy-joy va xo’jalik bino-inshootlarining qoldiqlari,
kundalik hayotda ishlatilgan narsalar va boshqalar topilgan.
Hozircha olimlar Quvaning haqiqiy yoshini o’rnatganlaricha yo’q, biroq ular ayrim
topilmalarga qarab, bo’lajak bepoyon shahriston o’rnashgan joyda ilk aholi
manzilgohlari eramizgacha IV-III asrlarda paydo bo’lgan, deb taxmin
qilmoqdalar.
Ilk O’rta asrlar davrida Kubo (ya’ni Quva) katta ahamiyatga ega bo’lib, shaharda
hunarmandchilik, ayniqsa, kulolchilik, zargarlik, misgarlik, metallga ishlov berish
kabi tarmoqlar rivojlangan.
Qadimgi shahar hududidagi ibodatxonada mahobatli haykalning parchalari,
shuningdek, vayron qilingan Budda haykali topilgan bo’lib, bu, Farg’onada
buddizmning tarqalganligidan dalolat beradi.
Ibodatxona arablar Markaziy Osiyoni istilo qilgan davrda vayron qilingan.
Muarrixlar Quvani O’rta asrlarda yashab o’tgan buyuk qomusiy olim – Ahmad al-
Farg’oniyning ona yurti, deb hisoblaydilar. Zamonaviy shaharning deyarli
markazidagi o’n besh gektarlik maydonda qal’ali shahriston joylashgan.
Bugungi Quva bog’ va uzumzorlari, ayniqsa, shirin anorlari bilan dong taratgan
go’zal va navqiron shahar hisoblanadi.
SHOHIMARDON
Shohimardon – O’zbekistonning eng
go’zal go’shalaridan biri. Bu tog’li
qishloq Farg’onaning janubidan 55
kilometr narida, dengiz sathidan 1550 m.
balandlikda, Oloy tizmasi yonbag’rida
joylashgan. Shohimardon hududidan
tog’lardan ikki tomondan oqib keladigan
soylar – Oqsuv va Ko’ksuv o’tib,
ularning suvlari birlashib,
Shohimardonsoyni tashkil etadi.
Farg’onadan qishloqqa etib olish uchun yo’lda Shohimardonsoyni etti marta kesib
25

o’tishga to’g’ri keladi.
Shohimardon (1934 yildan 1991 yilgacha Hamzaobod deb nomlangan) – qo’shni
Qirg’iziston hududida joylashgan O’zbekistonga qarashli kichik anklavdagi tog’li
kurort (1934 yildan)dir. Oqsuv va Ko’ksuv soylari tutashgan, Oloy tog’
tizmasining shimoliy yonbag’rida, archazorlar va tog’li butazorlar orasida
joylashgan so’lim, havosi shifobaxsh qishloq.

II.BOB
G’IYOSIDDIN NAQQOSHNING “XITOY SAFARNOMASI”
2.1 Temuriylar davri tarixini o’rganish manbasi sifatida
XV asrda O’rta Osiyo bilan Xitoy o’rtasida jonli elchilik munosabatlari
o’tganligi haqida bizga ma’lumot beruvchi G’iyosiddin Naqqosh “Safarnoma”si
temuriylar diplomatiyasi bo’yicha asosiy manbalardan hisoblanadi. “Safarnoma”
ning yozilishi bevosita XIV-XV asrlarda Markaziy Osiyo bilan Xitoy o’rtasida
elchilik munosabatlarining rivoji asosida amalga oshgan. Bu shaxsning ismi o’z
davri manbalarida xoja G’iyosiddin Naqqosh deb yozilgan, hayoti va ijodi
haqida ma’lumot juda kam saqlangan. Shamsiddin Somining “Qomus al-
a’lom” asarida uning kelib chiqishi Yazd shahridan ekanligi, naqqoshlik bilan
shug’ullanishi va o’z davrining ziyoli tabaqasiga mansubligi qayd etilgan(2:30-31).
Xoja G’iyosiddin Naqqosh keyinchalik, Hirot shahrida Mirzo Boysung’ur ilm-fan
vakillariga homiylik qilib, ularning ijod qilishi uchun shart-sharoitlar yaratish
haqida eshitadi va bu shaharga kelib yashay boshlaydi.Mirzo Boysung’urning
e’tiborini qozonadi. U tez orada shahzodaning vakili sifatida Xitoyga borayotgan
elchilar tarkibiga kiritiladi. G’iyosiddin Naqqosh Xitoyga safari chog’ida shahzoda
Boysung’ur Mirzo topshirig’i bilan barcha ko’rgan-kechirganlarini kundalik
shaklida yozib borgan va safardan qaytgach, uni shahzodaga taqdim etganligi
Abdurazzoq Samarqandiy asarida keltiriladi(1:422). “Kundalik” ning aniq
26

tafsilotlarga boyligi ham G’iyosiddin Naqqoshning har tomonlama bilim doirasi
yuqori ekanligini bildiradi.
“Kundalik” safar davomida kechgan tarixiy kechinmalar,
Mo’g’uliston hududida karvonlar xavfsizligiga tahdid qiluvchi jarayonlar, Xitoy
hududidagi tartiblar, elchilar tashrifi sharafiga tashkil etilgan bazmlar,
imperator saroyining tasviri va undagi tantanali qabul marosimi, Xitoy
xalqining urf-odatlari xaqida muhim ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Mazkur
manbaning tarixiy-geografik ma’lumotlari ham qimmatga ega. Unda Buyuk Ipak
yo’li bo’ylab karvonlar qatnovi, uning tarmoqlari, karvon yo’llari o’tgan joylarning
yer yuzasi, iqlimi, o’simlik va hayvonot dunyosi, aholisi haqida ma’lumotlar bayon
etilgan.
Ushbu maqolada biz ushbu kundalikning bugungi kundagi tadqiqotlarda
foydalanishning naqadar muhim ekanligi bir necha fikrlar bilan izohlangan.
Bundan tashqari maqolada biz Naqqoshning safarnomasini kengroq o’rganish
undagi nafaqat Markaziy Osiyo tarixiga tegishli ma’lumotlarni balki Xitoy
tarixiga taalluqli joylarini ham qiyosiy o’rganish muhimligi yoritishga harakat
qilganmiz.
Mavzuga doir adabiyotlar tahlili: G’iyosiddin Naqqoshning Xitoy
safarnomasi Temuriylar davlati elchilik va savdo aloqalaridan so’zlovchi qimmatli
yozma manba va musulmon Sharq mamlakatlarida Xitoy haqida anchagina
to’la ma’lumotlar qayd etilgan yagona yozma yodgorlik sifatida tarixdan o’rin oldi;
tarixiy asarlarga kiritildi, nashrlari, boshqa tillarga tarjimalari mavjud(1:44 -49.).
Ilmiy tadqiqotlarda keng yoritilgan va turli yillarda tarixshunoslik nuqtai nazaridan
tahlil qilingan G’iyosiddin Naqqoshning “Kundalik” xotirasi bebaho manba
sifatida bir qancha tarixchilar tomonidan boshqa tillarga ham tarjima qilingan.
Shu jumladan, o’zbek tiliga ham. Akademik V. V. Bartold “Kundalik” musulmon
olamida yozilgan asarlar ichida eng to’la va e’tiborlisidir”, deb yozganligi ham
bejiz emas. Afsuski, safarnomaning muallif tomonidan yozilgan qo’lyozmasi
saqlanmagan. Bugungi kunda bizgacha yetib kelgani Hofizi Abruning “Zubdat
at-tavorixi Boysung’uriy” nomli asariga ma’lum tahrirdan o’tkazib kiritgan
27

shakligina xolos. Safarnoma Hofizi Abruning mazkur asarida 825 (1422) yil
voqyealari bayonida “Xitoyga ketgan elchilarning qaytib kelganligi va xitoyliklar
urf-odatlari haqida so’z” sarlavha bilan berilgan. G’iyosiddin Naqqoshning Xitoy
safarnomasi o’z davridayoq tarixchilar e’tiborini tortgan edi. “Kundalik”ni dastlab
Hofizi Abru asaridan, uning zamondoshi tarixchi Musaviy o’zining “Tarixi xayrot”
(“Ezgu ishlar solnomasi”) asariga qisqartirilgan holda kiritgan. Temuriylar
davrining mashxur tarixchisi Abdurazzoq Samarqandiy ushbu safarnoma matnini
Hofizi Abruning “Zubdat at-tavorixi Boysung’uriy” asarida yozilgan 1427-
yilgacha kechgan tarixiy voqyealar bilan birga “Matlai sa’dayn va majmai
baxrayn” asariga kiritgan.
Aytish joizki, G’iyosiddin Naqqosh Xitoy safarnomasining Abdurazzoq
Samarqandiyning “Matlan sa’dayn” asarida berilgan matni keng tarqalgan, uni
dastlab Mirxond o’zining “Ravzat us- safo” asarida keltirib o’tgan. G’iyosiddin
Naqqosh “Kundaligi” Abdurazzoq Samarqandiyning “Matlai sa’dayn” asaridagi
matni orqali tarqalgan. “Kundalik” shu asosda XV asrdan boshlab turk tiliga
tarjima qilingan. Uning turk tiliga dastlabki tarjimasi 900 (1494-1495)-yili Hoji ibn
Muxammad Ardistoniy tomonidan amalga oshirilganligi va u o’z tarjimasini
“Tarixi Xitoy” yoki “Ro’znomai mavlono G’iyosiddin naqqosh elchiyi Xitoy”
deb nomlaganligini ustoz-olim Omonulla Bo’riyev ta’kidlab o’tganlar. Keyingi
turk tiliga tarjima Kotib Chalabiy qalamiga mansub va uning “Jahonnomo” nomli
kitobida “Qonunomai Chinu Xitoy” nomi bilan berilgan (2: 30-31). Ismoil Osim
Chalabiyzoda ham “Kundalik”ni turk tiliga tarjima qilgan va uni Ali Amiriy 1893-
yili Istanbulda “Ajoyib al latoif” nomi bilan nashr etgan. Maqolada,
Safarnomadagi ma’lumotlarni qiyosiy tahlil qilishda A.O’rinboyevning fors
tilidan tarjimasidan foydalandik. Qolaversa Omonulla Bo’riyevning “G’iyosiddin
Naqqosh “Safarnomasi” manbalar va tadqiqotlarda” deb nomlangan ilmiy
maqolasidan ma’lumotlar oldik. Xitoy haqida yozma ma’lumotlarning kamligi
hamda G’iyosiddin safarnomasida yozilganlar bevosita mushohada natijasi
ekanligi tufayli kundalik o’z davrida ham, keyinchalik ham doimiy e’tiborda
bo’ldi. G’iyosiddin kundaligi Yevropa tillariga (fransuz, Ingliz, golland) uning
28

turkcha tarjimalari va “Matlai sa’dayn”dagi forscha matni orqali faqat XVIII
asrdan boshlab tarqaldi va XX asrgacha, undan keyin ham bir necha marta nashr
etildi. Sababi, o’sha kezlarda Yevropa Xitoy bilan bevosita savdo-sotiq
aloqalari o’rnatgan edi va tabiiyki, yevropaliklarda bu mamlakatga nisbatan
qiziqish ham katta bo’lgan. Kundalikning Hofizi Abru “Zubdat at-tavorix” idagi
matniga kelsak, undan hozirgi zamon tadqiqotchilaridan sharqshunoslar
Muxammad Shafi’ (1933), K. M. Maytra (1934), A.O’rinboyev foydalanganlar.
Umuman olganda, sayohatnoma ma’lumotlaridan juda ko’p hozirgi tadqiqotchilar
(V. V. Bartold, R. Xenning, I. Yu. Krachkovskiy, X.Hasanov, Donish Pajuh va
boshqalar) o’z ishlariga ishonchli dalil sifatida kiritganlar.
Aytmoqchi, “Zubdat at-tavorix”ning safarnoma matni bor nusxalaridan
hozircha ikki nusxagina bizgacha yetib kelgan.
Ulardan biri Istanbuldagi Fotix kutubxonasida, ikkinchisi esa Oksford
universiteti (Bodleyan) kutubxonasida saqlanmoqda. Shuningdek, 1785-yili bu
manbani V.Chambers forscha matni va ingliz tiliga tarjimasini amalga
oshirdi. Ushbu inglizcha tarjimasini “Kundalik” Langle tomonidan fransuz tiliga
tarjima qilingan.
1843-yili M.Katrmer “Matla as-sa’dayn” 2-jildidan tarjimaga qo’shimcha
qilib, Xitoy safarnomasining forscha matni va fransuz tiliga tarjimasini berdi.
Mazkur nashr fanda ancha shuhrat qozondi. Shunga qaramasdan, keyinroq (1910
y.), Bloshe “Kundalik” ning forscha matni va fransuz tiliga tarjimasini chop
qilgani ham ma’lum. G’iyosiddin Naqqosh “Kundaligi”ning matni va ingliz tiliga
tarjimasi 1785-yili Hindistonda e’lon qilingan (1:19). G’iyosiddin Naqqosh
“Kundaligi” Eronda turli yillarda nashr etilgan Temuriylar saltanati tarixiga oid
asarlar tarkibida bor. Bunga Hofizi Abru “Zubdat at-tavorix”, 2-jild (Tehron,
1985), Abdurazzoq Samarkandiy “Matlai sa’dayn” (Tehron,1974), Mirxond
“Ravzat as-safo” (Tehron, 1891;1959). Xondamir “Habib as-siyar”(Texron,1983)
asarlarini ko’rsatish mumkin. G’iyosiddin Naqqosh “Kundaligi” Markaziy Osiyoda
bajarilgan tarjimalar va tadqiqotlardan ham o’rin olgan.1960-yili A.O’rinboyev
tomonidan Abdurazzoq Samarqandiy “Matlai sa’dayn” asarining 2-qism 1-kitobi
29

Hofizi Abru “Zubdat at tavorix” asari bilan qiyoslangan holda o’zbek tiliga
o’girilib chop etildi va unda G’iyosiddin Naqqosh safarnomasi xam berilgan.
Shuningdek, mazkur “Kundalik” Abdurazzoq Samarqandiy “Matlai sa’dayn” va
Hofizi Abru “Zubdat at-tavorix” matnlari qiyoslangan holda forschadan o’zbek
tiliga tarjima qilinib 1991-yili alohida risola shaklida ham chop qilindi.
G’iyosiddin Naqqoshning Xitoy safarnomasi O.Bo’riyev (3:13) tomonidan Hofizi
Abru “Zubdat at-tavorix” asari asosida, Abdurazzoq Samarqandiy “Matlai
sa’dayn” asaridagi matn bilan qiyoslangan holda, rus tiliga tarjima qilinib, ilmiy
izohlar bilan chop etilgan. G’iyosiddin Naqqoshning Xitoy safarnomasi haqida
ma’lumotlar tadqiqotlarda ham aks etgan. H.Hasanov (11:18-182) O’rta
Osiyolik geograf olimlar va sayyohlarga bag’ishlangan kitobida Giyosiddin
Naqqoshning Xitoyga safari to’g’risida ham yozgan.
Ayrim tadqiqotlarda chalkashliklar ham ko’zga tashlanadi. Masalan, Ali
Qushchi tarjimai holiga bag’ishlangan bir risolada 1419–1422-yillarda G’iyosiddin
Naqqosh boshchiligida Xitoyga elchilar borgan, ularning tarkibida Ali Qushchi
bo’lgan va u Xitoy safarnomasini yozgan, deyiladi. Bu xato. Aslida mazkur
elchilarga Mirzo Shohruxning elchisi Shodixo’ja boshchilik qilgani va
G’iyosiddin Naqqosh safar xotiralarini yozib borgani “Kundalik”ning o’zida qayd
etilgan.
Tadqiqotning nazariy-uslubiy asoslari bo lib, tarix fanida shu paytgachaʻ
ma’lum bo lgan tarixiylik, ilmiy xolislik, tizimlilik (sistemalilik), determinizm
ʻ
tamoyillari,xronologik uslub, tarixiy taqqoslash uslubi, tarixiy-tizimlilik uslubi,
induksiya-deduksiy usullari qo llanildi.
ʻ
Tahlil va natijalar: “Xitoy mamlakatiga ketgan elchilarning qaytib kelganligi
zikri va u diyorning ajoyib garoyiblari sharxi” nomli sarlavha bilan boshlanuvchi
ushbu manbada aytilishicha :” Sakkiz yuz yigirma ikkinchi 1410-yil orasida
Xazrat xoqon sayd Shohrux Shodixoja bosh voqyealari Nigidagi elchilar Xitoy
mamlakatiga borishga tayin qilgan edi. Mirzo Boysung’ur o’z nomidan Sulton
Ahmad bilan G’iyosiddin Naqqosh elchilarga qo’shib yuborar ekan, Xoja
G’iyosiddinga dorussaltanat Xirotdan chiqish kunidan to qaytib kelish kunigacha
30

xar bir shahar va viloyatda yo’llarning qandayligi, viloyat va moratlarning sifati,
shaharlarning qonun- qoidalari, podshohlarning kuch-qudrati va ularning
davlatni boshqarish hamda siyosat uslubi, u shahar va diyorlarning ajoyibotlari
va nomdor mamlakatlarining fe’l-atvoriga oid nimanki ko’rib bilsa, hammasini
kundalik tarzida kunma-kun yozib borishi lozimligini g’oyat ta’kidlagan edi. Bu
yili, ya’ni sakkiz yuz yigirma besh yil o’n birinchi ramazonda 1422-yil 29-
avgust a’lo hazrat Shohrux farmoni bilan Shodixo’ja va Ko’kcha boshchiligida"
shahzoda Boysung’ur nomidan Sulton Ahmad va xoja G’iyosiddin Naqqosh
boshchiligida Xitoyga borgan elchilar poytaxt Hirotga qaytib keldilar(1:141,
11:123.). Ularning Xirotdan safarga chiqqan vaqti - oltinchi zulqa’da sakkiz yuz
yigirma ikkinchi yil , 1419-yil 24-noyabr qaytib kelgan vaqti o’n beshinchi
ramazondir va xammasi bo’lib ikki yilu o’n oy va besh kunni tashkil
etadi(1:242.). Elchilar Xitoy podshohining sovg’a-tortiqlarini arzga yetkazdilar:
u mamlakatlar avzoyi,rasm-rusumlari haqida ajoyib hikoyalar va
g’aroyib so’zlarni bayon qildilar. Xoja G’iyosiddin u hikoyatlar mazmunini
beg’arazu betaassub yozganligi tufayli u so’zlarning saralangan va tanlanganlari
bu yerda keltirildi, javobgarligi esa rivoyat qilguvchi Giyosiddinning bo’yniga”-
deyiladi manbada.Sakkiz yuz yigirma ikkinchi yil oltinchi zu-l-qa’dada 1419-
yil 24-noyabr elchilar dorussaltana Xirotdan ravona bo’ldilar va to’qqizinchi zul-
Xijjada 27-dekabr,1419-yil Balxga yetdilar. U yerda yog’ingarchilik va sovuq
tufayli to sakkiz yuz yigirma uchinchi yil muharram oyining boshigacha 1420-yil
yanvar Balxda turib qoldilar. So’ng bu yerdan jo’nab Kelif kechuvidan o’tdilar
va yigirma ikkinchi muharram 1420-yil fevralda Samarqandga yetdilar. Ulug’
amirzoda Mirzo Ulug’bek ko’ragon ilgariroq o’z elchilari Sultonshoh va
Muhammad Baxshiylarni tortlariga qaytib ketayotga bir guruh Xitoyliklar bilan
jo’natib yuborgan edi. Mirzo Suyurg’atm і shning, - uning xoqiga Olloxning nuri
bo’lsin", -elchisi Urduvon, amir Shoxmalikning elchisi O’rduvon va Badaxshon
Shohining elchisi xoja Tojiddinlar kel і b yig’ilgunlarigacha Xuroson elchilari
Samarqandda kutib turdilar. So’ng o’ninchi safarda 1420-yil 25-fevralda
Xitoy elchilari bilan birga Samarqanddan jo’nab ketdilar(4:14). Elchilar 1420-yil
31

19-mart Toshkandga, 1420-yil 27- mart Sayromga, Oshparaga ketdilar, 1420-yil
25-aprelda Mo’g’ul eliga qadam qo’ydilar(4:14.) Temuriylar davri ilk yillarining
tarixchilari Hofizi Abru, Abdurazzoq Samarqandiy(1: 468-473) va bularning
ma’lumotlaridan foydalangan XV asr ikkinchi yarimi tarixchilari Mirxond va
Xondamirlarning(G’iyosiddin ibn Humomiddin Xondamir. Habib us-siyar fi
axbori afrodi bashar (Bashar ahli siyratidan xabar beruvchi do’st). (9:277)
asarlarida Shohrux hukmronligi yillarida (1409-1447) temuriylarga qo’shni
mamlakatlar: Xitoy, Hindiston, Misrlar bilan do’stona siyosiy va iqtisodiy
(savdo) aloqalar mavjud ekanligi haqida anchagina faktlar keltirilgan.
Xitoy bilan savdo-elchilik aloqalarini rivojlantirish an’anasi Amir Temur
o’limidan so’ng Shohrux (1405 -1447) va Ulug’bek saltanati davrida ham davom
etdi. Jumladan, Hofizi Abruning tarixiy- geografik (“Geografiya”) asarida
Xitoydan 1409, 1412 va 1417-yillarda Xirotga elchilar kelganligi xaqida xabar
beriladi.
Bu asar 1417-yil voqealari bayoni bilan tugaganligi sababli, Hirotga 1419-
yili kelgan Xitoy elchilari haqidagi xabar ushbu tarixchining keyinroq yozgan
“Zubdat at-tavorixi Boysung’uriy” (8:123) (“Boysung’urga bag’ishlangan sara
tarix”) asaridan o’rin olgan. XIV asr ikkinchi “armining dastlabki ikki o’n yilligi
davomida musulmon manbalarida xam, Xitoy manbalarida xam savdo-elchilik
a’loqalari bo’lganligi kayd etilmagan. Amir Temur 1389-yili Mog’ulistonni uzil-
kesil o’z tasarrufiga kiritgach(7:44-45), Xitoy bilan savdo-elchilik a’loqalari
tiklandi. O’sha davr Xitoy manbalaridan biri “Min shi lu”da 1389-1398-yillar
oraligida Xitoyga Amir Temur nomidan to’qqiz marta elchi kelganligi qayd
etilgan.Xitoydan, o’z navbatida, 1395-yili Fu An boshchiligida Samarqandga -
Amir Temur xuzuriga elchilar yuborilgan: u Xitoydan qaytgan Amir Temur
elchilari bilan yo’lga chikkan edi.Xitoy solnomalarida 1403-1449-yillar
davomida Xitoyga Samarqanddan o’ttiz uch marta va Xirotdan o’n to’rt marta,
shuningdek, Temuriylar davlatining boshqa viloyatlaridan xam bir qancha elchilar
kelganligi kayd etilgan. “Shohrux Mirzo saltanatdagi ichki nizolarni nisbatan
bartaraf etgach, chet davlatlar bilan olib borilgan xalqaro munosabatlar ham
32

qayta tiklana boshladi. Saltanatning yangi poytaxti bo’lgan Xirotga
jahonning turli mamlakatlaridan elchilar kela boshlagn bo’lsa, o’z
navbatida, Shohrux tomonidan ham dunyoning turli mamlakatlariga
elchilar jo’natildi”- deydi(6:95.), o’z tadqiqotida Xurshid Fayziyev. Albatta
Shohrux mirzoning faol diplomatik faoliyatini ko’plab manbalarning
guvohligida ko’rishimiz mumkin.
Shohruxning xalqaro maydondagi faoliyatini tahlil etishda
avvalambor uning Xitoy, Hindiston, Misr, Kichik Osiyo davlatlari bilan olib
borgan siyosatini alohida ta’kidlab o’tish joiz.Xitoy imperatori Chyaku-di
(1404-1424) Hirotga o’z elchilarini yuborib, Amir Temur vafoti munosabati bilan
Shohrux Mirzoga ta’ziya izhor etgan. Shohrux Mirzo Xitoy elchilariga yuqori izzat
ikrom ko’rsatib, o’z yurtiga qaytishlariga ijozat bergan.
2.2 Tarixiy manbalarda Xitoy bilan elchilik munosabatlari
Afsuski, Abdurazzoq Samarqandiy mazkur elchilik faoliyati haqida to’liq
ma’lumot bermaydi, faqat “Hazrat xoqoni Said ular borasida marhamat va
inoyatlar ko’rsatib, qaytib ketishiga ijozat buyurdi”,deb yozadi.
1412-1413 yillarda Xitoydan Hirotga navbatdagi elchilik tashrif
buyuradi. Bu galdagi elchilik Shohrux Mirzo tomonidan Bog’i Zakonda qabul
qilindi. Elchilarni qabul qilish marosimi o’tgach, elchi Xitoy imperatorining har
ikkala mamlakat o’rtasida davom etib kelayotgan do’stlik a’loqalarini kuchaytirish
haqidagi maktubini topshirdi. Abdurazzoq Samarqandiy o’zining “Matlai sa’dayn
va majmai baxrayin” asarida. Xitoy podshohidan Shohrux Mirzoga yuborilgan
maktubning mazmunini keltiradi. Jumladan, ushbu maktubda Xitoy elchilarini
samimiy va iliq kutib olganligi uchun Shohrux Mirzoga minnatdorchilik bildirilib,
bu kabi samimiy do’stlik aloqalari Shohrux Mirzoning otasi Amir Temur va
o’sha davrdagi Xitoy imperatori o’rtasida ham bo’lganligi alohida ta’kidlangan.
33

Elchilik orqali ikki davlat o’rtasida savdo-tijorat ishlari rivojlanishi uchun bundan
buyon ikki tomonlama a’loqalarni rivojlantirib borish taklifi beriladi.
Shuningdek, maktub bilan birga, Xitoy tomonidan yuborilgan tuxfalarning
ro’yxati va “yo’l xati” ham alohida-alohida maktub shaklida yuborilgan bo’lib,
ular elchilar uchun maxsus bitilgan edi. Uchala maktub xam fors tilida bo’lib,
aynan shu maktublarning o’zida maktub mazmuni mo’g’ul xati bilan turkiyda va
xitoy tilida bitilgan. Shuni ham ta’kidlab o’tish joizki, Xitoy podshosi
tomonidan yuborilgan maktub mazmunida siyosiy masalalar ham qisman o’rin
olgan. Chunonchi, maktubda Amir Temur ham o’sha davrdagi Xitoy podshosi
bilan do’stona munosabatda almashinib turganligi, shu sababli Xitoydagi
g’arbliklarga yaxshi munosabatda bo’linganligi aloxida ta’kidlab o’tilgan. Maktub
davomida mag’lub bo’lgan Xalil Sultonga shafqat va marhamat ko’rsatish taklifi
ilgari suriladi. Abdurazzoq Samarqandiyning ma’lumotiga ko’ra, Shohrux Mirzo
maktubni o’qitib eshitgandan so’ng, uning “Nozik” mazmunini o’tkir fikr bilan
mulohaza qilgan. Shohrux Mirzo ham Xitoy imperatorining murojaatiga javoban
Xitoyga navbatdagi elchilikni Shayx Muhammad Baxshiy boshchiligida yuborgan.
Elchilar orkali Xitoy podshosiga Shohrux Mirzoning arab va fors tillarida
bitilgan ikkita maktubi taqdim etildi. Abdurazzoq Samarqandiy asarida
mazmuni o’rin olgan mazkur maktublarda Ollohning buyukligi, u tomondan
insonning yaratilishi, payg’ambar Muhammad Mustafo salollohu alayhi
vassallamning insonlarga haq dinni o’rgatishi uchun yuborilganligi kabi so’zlar
bilan birga, ikki orada do’stlik va hamjihatlik o’rnatilishi, sayyoh va savdogarlar
uchun yo’llar ochik turishi lozimligi haqidagi jumlalar o’rin olgandi.Mazkur
elchilikdan kuzatilgan maqsad Amir Temur davrida bo’lgani kabi o’zaro savdo-
iqtisodiy masalalarni rivojlantirish va Xitoyda yashayotgan musulmonlarni
qo’llab-quvvatlash edi. 1417- yili Hirotga Xitoydan navbatdagi elchilik tashrif
buyuradi.Abdurazzoq Samarqandiyning ma’lumotiga ko’ra, mazkur elchilikka Bi-
Bochin va Tu Bochinlar boshchilik qilgan. Ular Xitoy podshosi tomonidan
Shohrux Mirzo nomiga bitilgan maktubni keltirib, unda xar ikki davlat o’rtasida
savdo-elchilik munosabatlarini rivojlantirish, yo’llar bexatarligini ta’minlashda
34

hamkorlikka chaqirilgan edi. Xitoy tomonidan bildirilgan do’stlik va hamjihatlik
taklifiga javoban Shohrux Mirzo elchilarga qo’shib, o’z elchisi Ardasher tavochini
Xitoyga yuboradi. Yuklatilgan vazifani ado etgan Ardasher tavochi 1419-yili
Xirotga qaytib keladi. Mazkur elchi Xitoy mamlakatlarining ahvoli, ko’rgan –
kechirganlari haqida Shohrux Mirzoga axborot berib, o’zi bilan birga Xitoy
elchilari ham kelganligi haqida habar beradi. Afsuski, Ardasher Tavochining
Xitoy podshosi bilan muloqoti haqida ma’lumotlar saqlanib qolmagan.
Temuriylar hukmronligi davrida Xitoy bilan diplomatik aloqalar yanada
mustahkamlangan. 1419- yilning 4 dekabrida Hirotdan Shohrux Mirzoning amir
Shodixo’ja va Ko’kcha boshchiligidagi elchilari yo’lga tushadilar. Ularga Mirzo
Boysung’urning Sulton Ahmad va G’iyosiddin Naqqosh boshchiligidagi elchilari
ham qo’shiladi. Boysung’ur Mirzo Xoja G’iyosiddinga barcha ko’rgan-
kechirganlarini qayd etib yozib berishni buyuradi.
1422 -yilning bahorida uch yildan uzoqroq davom etgan safardan
qaytgan G’iyosiddin Naqqosh o’z ko’rgan-kechirganlarini qog’ozga tushirib,
hukmdorga taqdim etadi.
Fors tilida bitilgan bu asar “Ajoyibul-latoyif” yoxud Xitoy sayohatnomasi
deb nomlangan. O’z davrida Abdurazzoq Samarqandiy, Mirxond ,
Hofizi Abro’ singari tarixchilar ushbu sayohatnomadan o’z asarlarida iqtiboslar
keltirib o’tadilar. Xurosonlik elchilar Balx orqali Samarqandga etib keladilar. Bu
erda ularga boshqa viloyatlardan yuborilgan elchilar ham kelib qo’shiladi. 1420-
yilning 25-fevralida barcha elchilar birlashib, yana Xitoy tomon yo’l oladilar va
24-avgust kuni Xitoy hududiga kiradilar. Naqqoshning yozishicha, Xitoyga
qarashli birinchi katta shahar So’kjuda imperatorning xos nadimlari elchilarni
katta tantana va ehtirom bilan kutib olganlar va katta dasturxon yozib ziyofat
beradilar. Ma’lumotlarga ko’ra, mazkur karvon tarkibida 500 dan ortiq odam
bo’lgan. Elchilarning poytaxtga bexatar kirishlari uchun har bir bekatda maxsus
xizmatchilar kutib olishib, ularni joy, oziq-ovqat bilan ta’minlashgan, keyingi
bekatgacha kuzatib borishgan. Naqqosh Pekin shahridagi imperator saroyi va
undagi qabul marosimlarini to’liq tafsilotlar bilan bayon etadi. Saroyda yuz
35

mingdan ortiq odam imperatorga salom berish uchun peshonasini erga qo’yib,
kutib turishi yoziladi. Ma’lumki, 1420-yilda Min sulolasi vakili imperator Chju Di
o’zi uchun qurilgan yangi saroyga ko’chib o’tadi. Ayni paytda ham mazkur
inshootlar Yer yuzidagi hukmdorlar saroylari orasida eng kattasi sanaladi.
Temuriylar saltanatining elchilari ana shu tarixiy voqeaning guvohi bo’lishadi va
shu munosabat bilan o’tkazilgan bayram tantanalarida ham ishtirok etishadi.
Pekinda elchilar sharafiga shohona dasturxonlar tuzatiladi. Ular 16-fevraldagi
Xitoy yangi yilining kirishi, bayram kunlarida poytaxt ko’chalaridagi
mushakbozliklar, kechalari fonarlar bilan yoritilgan ko’chalar, turli xil janglyorlik
tomoshalari, alohida did-e’tibor bilan bezatilgan dasturxonlar, xitoy taomlari
elchilarda zo’r taassurot qoldirgan. Imperator tomonidan elchilarga ov qushlari,
tilla va kumush buyumlar, ipak matolar va boshqa sovg’a- salomlar hadya etiladi.
Ushbu manba haqida xulosa qilinganda avvalombor uning temuriylar davri
dilomatiyasini o’rganishda naqadar muhim ekanlgini uning ushbu “Kundaligi” ni
o’z ko’rgan kechirganlarini yozganligidadir. Tarixchi Xofizi Abru Shohrux Mirzo
saltanatida Hirotga birinchi bor Xitoy elchilari 811G’1409-yili Temur vafoti
munosabati bilan ta’ziya bildirish uchun kelganlarini ta’kidlaydi.
Shundan so’ng , elchilik munosabatlari muntazam davom etganligi qayd
etiladi. 822G’1419-yili Xitoy xoqonining taklifiga binoan O’rta Osiyo va
Xurosondan katta elchilar guruhi Xitoyga borib kelganlar(3:46.). Bu haqida ushbu
safar qatnashchisi G’iyosiddin Naqqosh kundaligining o’zida batafsil yozilgan.
1419-1422 yillarda Xitoy imperatorining taklifiga ko’ra, Temuriylar davlatidan
katta elchilik guruhi Xitoyga borib kelgani ma’lum. Ushbu safarda xoja
G’iyosiddin Naqqosh ham qatnashgan.Xulosa o’rnida shuni aytish o’rinliki,
G’iyosiddin Naqqoshning “Xitoy safari kundaligi” manbasining ko’plab
tadqiqotlarga jalb etilishining afzalliklari quyidagilarda ko’rish mumkin:
Birinchidan, Muallif sayohatnomasida o’z ko’rgan kechirganlarini va
o’zi guvohi bo’lgan voqea-hodisalarni yozganligi manbaning obektivligini
oshiradi. Ikkinchidan: kundalikda tarixiy-geografik ma’lumotlarning ko’plab
36

uchrashitarix fanining yordamchi sohasi tarixiy-geografiyaning rivojiga ulkan
hissa qo’shadi.
Uchunchidan: O’rta Osiyodan Xitoyga juda ko’plab borib kelgan tarixiy
shaxslarni bilamiz. Masalan ular savdo qilish uchun, ba’zilari islom dinini targ’ib
qilish maqsadida va boshqalar. Aynan Naqqosh kundaligi esa uning Xitoyga elchi
sifatida borib tafilotlarni yozganligi bilan ham muhim va ajralib turadi.
To’rtinchidan: Mirzo Boysung’ur tarixini yorituvchi yozma
manbalarning kamligi va Naqqosh safarnomasida Boysung’ur Mirzoning
G’iyosiddinga elchilik safariga otlanishida yuklagan vazifalari uning qanchalik
dono hukumdor bo’lganligi, diplomatik etiketlarga rioya qilishi, siyosiy faoliyati
yuqori ekanligini ko’rsatishi ham manbaning qiymatini oshiradi.
Beshinchidan: Ushbu manba nafaqat O’rta Osiyoning temuriylar davri
tarixini balki Xitoyning Min sulolasi davridagi tarixi haqida ham ma’lumotlar
beradi. Xitoyning ushbu davrdagi tarixini ifodalovchi yozma ma’lumotlarning
kamligi safarnomadan ko’plab ma’lumotlarni olish mumkinligini bildiradi.
Kundalikdan Xitoy tarixini o’rganishni oldiga maqsad qilib qo’ygan
tadqiqotchilar foydalanishlarida quyidagi ma’lumotlarga alohida e’tibor berishlari
mumkin:
-Xitoy shaharlarining tarixi, iqlimi, urf-odatlari, harbiy holati va boshqalar.
-1420-yil 20-iyunda Turfon tog’ida yomg’ir va do’l yog’ib turganligini
yozilishi
Xitoy iqlimi haqida ma’lumot beradi.
-Turfon xalqi butparast ekani, butxonalari katta va chiroyliligi
haqidama’lumotlar Turfondagi diniy udumlar haqidagi yangi ma’lumotlarni beradi.
-Bundan tashqari Xitoyning Suhxo’ja nomli shahri haqidagi va uning tabiati
va u yerdagi o’tkaziladigan ziyofatlar Xitoyning boshqa hech qaysi shahrida
uchramasligi, mast qiluvchi ichimliklari ham o’zgacha ekanligi haqida
ma’lumotlar uchraydi.
-Xitoy yasoq qonunlarining haqiqatdan ham og’ir ekanligini
sayohatnomada Naqqosh tilidan aytilgan ma’lumotlardan boshqa biron bir
37

manbada keltirilmagan. Masalan, elchilarning har biri nechtadan dajlilarga ya’ni
navkarlarga ega ekanligi tog’risida tilxat yozib olingan bu yolg’onnni oldini olgan.
-Yana Xitoy qo’shin usuli tartibi haqida ma’lumotlar ham qiziqligi bilan
ajralib turadi. Lashkarlar to’rtburchak shaklda huddi chizg’ich bilan kvadrat
chizganday turishi yoziladi.
Xitoy raqslari va musiqa asboblarining naqadar go’zal ekanligini kundalikni
o’qib yana bir bora amin bo’lishimiz mumkin.
O’zbeklar tarkibida qangli (kangli) deb nomlangan avlod borligini 92 o’zbek
urug’lari qatoridan topishimiz mumkin. Xitoy manbalari ushbu avlodning tarixiga,
ayniqsa uning kelib chiqishiga oid qiziqarli ma’lumotlar keltiradi.
Binobarin, qang’li (aravaliklar) xitoy manbalarida gaoche (baland aravalilar
ma’nosini anglatadi) deb nomlanadi.Xitoy manbalarida ko’rsatilishicha, gaoche 18
qabiladan iborat bo’lgan.
Qadimgi manbaalarda Qang’ davlatining qanday idora qilinganligi, uning
davlat tuzilishi tO’risida maolumotlar etib kelmagan. Ammo faqat bir marta
tO’nich Xanp sulolasi tarixida (miloddan avvalgi II-I asrlarga oid) Qang’uy
podshosi O’z oqsoqollari bilan maslaHatlashib ish tutishi haqida eslab O’tiladi.
Demak, quldorlik jamiyati sharoitida tashkil topgan Qang’ davlatida Oliy kengash
asosiy rol O’ynagan.
Davlat kengashida qabila boshliqlari, Harbiy sarkardalar faol
qatnashib, muhim davlat aham iyatiga molik masalalar Hal etilgan. Podsho
Hokimiyati demokratik printsiplar asosida tashkil topgan davlat tizimi edi. Qang’
davlatiga qarashli erlar bir necha viloyatlarga bo’lingan. Ularni boshqargan
boshliqlar jobu yoki yobular deb atalgan. Qang’ xoqonlari mamlakatni ana shu
jobularga tayanib boshqarar ekan, ular, odatda, Hoqonlarga yaqin kishilardan,
ularning qavm-qarindoshlaridan, yirik uru-qabila boshliqlaridan tayinlangan.
Qang’ davlatiga tobe viloyatlarni boshqarish ishi mahal liy Hokimlar qo’lida
bo’lib, ular markaziy Hokimiyatga boj tO’lab turgan. Ana Shunday tobe
viloyatlarga qadimgi Xorazm, SO’d erlari, Ural tooldi rayonlari (alan va yan
qabilalari) kirgan.
38

Qang’ davlati VII asr yashab, milodning V asri O’rtalarida emirildi.
Markaziy Osiyo xalqlari tarixida, jumladan, O’zbek xalqi tarixida bu yarim
kO’chmanchi davlat zaminida yashovchi Qadimgi Eron tilining Shimoliy
shaxobchasida sO’zlashuvchi tubjoy xalqlar Janubiy Sibir, Oltoy, Sharqiy,
Turkiston, Ettisuv viloyatlarida yashovchi turkiy tilda sO’zlashuvchi qabilaar bilan
yaqinlashdi.
Davlatchiligimiz tarixining ikkinchi bosqichida muhim rol o’ynagan
davlatlardan biri Qadimgi Xorazm davlatidir. Qadimgi Xorazm tarixining
bilimdoni S.P.Tolstov asarlarida massaget qabilalari ittifoqi, ularning Saksafar,
Omarg va TO’maris kabi vakillari tO’risida fikr yuritib O’tadi. S.P.Tolstov
TO’marisni debriklar malikasi, Omargni esa saklarning podshosi edi, deydi.
Saksafarga kelganda u siyovushiylar sulosasiga tegishli qadimgi Xorazm podshosi
SHaushafor bo’lishi kerak, degan g’oyani olg’a suradi. S.P.Tolstovning bu
mantiqiy o’xshatishida tarixiy haqiqat bo’lsa, u holda miloddan avvalgi VI asrda
qadimgi Xorazm O’z hukmdoriga ega bo’lgan. Saksafar Xorazm davlatining ilk
podsholaridan biri bo’lgan.
Milоddan avvalgi IV- asrda О’rta Оsiyoning janubida tashkil tоpgan
Ahamоniylar imperiyasi (Fоrslar davlati) о’zining shimоliy –g’arbiy davlat
chegaralari tashvishida yashar edi. Chunki bu chegaralarda jоylashgan qadimgi
Xоrazm va uni о’rab оlgan chо’llarda, Amudaryo etaklari va Оrоlbо’yi rayоnlarida
juda qadim zamоnlaridan massaget qabilalari ittifоqi yashab kelar edi. Massagetlar
jangоvar, erksevar, оna-yurt оzоdligi yо’lida о’limga ham tik bоquvchi xalq edi.
Massagyer qabilalari tug’ilgan farzandini, о’g’il yoki qiz bо’lishidan qatъi nazar,
yoshligidan batan mudоfaasiga tayyorlardi. Xalqimizning uzоq о’tmish tarixidan
bizgacha yetib kyelgan Tо’maris ba SHirоq afsоnalari xam ana shu sak ba
massagyet qabilalari farzandlarining tashqi dushman –qadimgi Erоn pоdshоlari
Kir ba Dоrоlarga qarshi qaxramоnоna kurashlaridan bir shingil hikоyalardir.
Massagyetlar ittifоqiga о’sha zamоnlarda hоrazimiylar, ular bilan yashab
kyelayotgan amyurgiya saklari, dyerbyeklar, оsiylar, tоxalar (daxlar) ba bоshqa
qatоr qabilalari kirar edi. Bu ittifoqda Xоrazmning о’rni katta edi.
39

Massaget qabilalari ittifоqi ustiga Erоn pоdshоlari milоddan avvalgi VI
asrda uch marta yurish qiladi. Uch yurishda xam ahamоniylar katta g’alaba bilan
urushni yakunlay оlmasalar–da, Ksyerks pоdshоligi dabrida Xоrazm ahamоniylar
tоbeligida bо’lgan. SHuningdyek, Xоrazm xar yili impyeriya xazinasiga sоliq
tо’lab turgan. Hattо Xоrazmiylar Ksyerksning milоddan avvalgi 480 yilda
YUnоnistоn ustiga uyushtirilgan harbiy yurishlarida qatnashadi. Xоrazmlik
Artyesyekt Dardanyel bо’g’оziydagi shharlardan birida hоkim bо’lib ishlagan.
Bоshqa bir xоrazmlik Dargman Elyefantina (Misr) dagi Fоrslar qо’shnida askar
bо’lib xizmat qilgan. Bu faktlar Xоrazmning milddan avvalgi VI-V asrlarda Erоn
ahamоniylariga tоbe ekanligidan guvohlik beradi. Ammо manbalarda Xоrazmning
milddan avvalgi IV asrda Erоn qо’l оstida bо’lganligi haqida xyech bir xabar yо’q.
Aksincha Iskandar qо’shinlari Dоrо II ustiga bоstirib kyelgan chоg’larda Xоrazm
mustaqil davlat sifatida siyosat yuritgan.
Milоddan avvalgi 328 yilning qishida Xоrazm pоdshоsi Farasman 1500
askari bilan Iskandarning huzuriga kyelib, Qоra dyengiz bо’yi qabilalari ustida
yurish qilmоqchi bо’lsa, bu yurushda qilmоqchi bо’lsa, bu yurushda unga
yordam qilajagini bildirgan. Iskandari esa Farasmanga rahmat aytib, uning
maqsadi Hindistоn tоmоn yurish ekanligini bildirgan.Zarur bо’lsa, vaqti kyelib,
uning yordamidan fоydalanajagini taъkidlaydi. Kyeyinrоq sak va massagyetlar
ittifоqi (Xоrazm shu ittifоqda edi) Iskandar qо’shinlarining sillasini quritgan
Spitamyen tоmоnidan turib, makyedоniyaliklarga qarshi kurashdi. Hattо
Spitamyen tyengsiz kurashda mag’bubiyatga uchraganda massagyetqabilalari
ittifоqi aъzоlari unga bоshpana byerdilar.Spitamyen mag’lubiyatidan kyeyin
erksevar О’rta Оsiyo xalqlarining tashqi dushmanga qarshi kurashi
tо’xtamadi.Iskandar ba uning myerоsxо’rlari – Salabkiylar ba Yunоn-Baqtriya
davlatlariga qarshi О’rta Оsiyoning shimоlida, sak ba massagetlar chо’lining
markazida, Xоrazm davlati atrоfida kuchlar tо’planib bоrdi. Bu kо’chmanchilar
ittifоqi bir yarim asr о’tgach,О’rta Оsiyoni chyet el bоsqinchilaridan оzоd etishda
hal qiluvchi rоlni о’ynagan.
40

Milоddan avvalgi VI-V asrlarda taraqqiy etgan qadimgi Xоrazm davlati
haqida arxyeоlоgik izlanishlar juda bоy matyeriallar beradi. О’nlab о’sha dabr
qalъalari, qadimgi shahar qоldiqlari о’rganilgan. Qadimgi Xоrazm tarixi va
madaniyati haqida bоy materiallarni bizgacha saqlab kelgan yodgоrliklardan biri
Qо’yqirilgan qalъadir. Qо’yqirilgan qalъada 1951, 1957 yillarda arxyeоlоglar ish
оlib bоrdi. Aniqlanishicha, bu shahar qadimgi Xоrazm davlatining milоddan
avvalgi IV va milоdiy I asrga tegishli оbоd shaharlaridan biri bо’lgan.Shahar dоira
shaklida qurilgan bahaybat qalъa bо’lgan. Qalъaning tashqi dyebоrida 9 ta burj
bо’lgan ekan. Tashqi dyebоr ichkarisi behisоb qalin xоnalar bilan qоplangan.
Qо’yqirilgan qalъa tо’rt asr dabоmida bir necha bоr taъminlanib, uning ichki
tuzilishiga aniqliklar kiritib bоrilgan. Qalъa ichida uning markaziy maydоnida
dоira shaklida qurilgan ikki qavatli mоnumental binо qad kо’targan. Bu markaziy
binоning birinchi qavati tо’liq saqlangan.
Binоning markaziy chizig’i bо’ylab gumbazli xоna qad kо’targan . Uning
ikki yonida yuqоri qavatga оlib chiqubchi pillapоyalar jоylashtirilgan.Qadimgi
manbalarda bu davrda Farg’ona (Davan, Parkan) davlati bo’lganligi haqida ham
yoziladi.Farg’ona vodiysining qadimgi tarixi haqida gap ketganida, odatda, uning
miloddan avvalgi VII-VI asrlardan to milodiy eraning V asriga qadar bo’lgan davr
tarixini ko’z o’ngimizga keltiramiz.
41

Xulosa:
Xitoy manbalarida Xun imperiyasi yemirilgandan so’ng mavjud bo’lgan
qabilalar va ularning joylashishi haqida ham ma’lumotlar mavjud. Masalan, Bey
shi (Shimoliy sulolalar tarixi), Suy shu (Suy sulolasi tarixi) kabi manbalarda zikr
etilishicha, milodiy III-V asrlarda g’arbda Qora dengiz bo’ylaridan sharqda
Manchjuriyagacha bo’lgan hududda 44 turkiy qabila yashagan bo’lib, ular
quyidagilardan iborat bo’lgan: buku (bug’u, buqu), tungro, uyg’ur, (uyxo’r),
boyirg’u, bo’rkli, michin, (munchin, mchin), turog’ur (turoxo’r), hun, xog’ursu
(xo’, sir), izgil, chibni (chevik, jabirqo), bo’rji, oziy, sig’nok, noq (ba’zilar supu
bilan noxeni qo’shib sig’yonoq deb ataydilar), o’g’uz, qirg’iz, irtish, unig’ur
(uryangxay), sirtordush, dler (jaruq), zabander (zabinder), turgesh (dachi), odiz,
xozor, bulg’or, pecheneg, (bachaneg), to’g’oy (to’rg’oy, qo’g’oy), qipchoq
(bosmil), bo’rtos, svor (sibir), yemak (yemok), got (goch), sarig’ur (sarougur),
saksin (soksin), mokshos (moksho’s), cherkes, ongor (ong’or), qutrig’ur (qutrigur),
olan (olan, oyrun), boshqird, voxun, ovorhun (ovorhun), tuvo (tubo).
Xitoy manbalarida ushbu qabilalarning joylashgan hududlari ham
ko’rsatilgan.
«Tang shu» (Tang sulolasi tarixi) ning 144-bobida keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra,
612626 yillarda turklar o’zining oldingi qudratini yo’qotib, bir necha guruhlarga
bo’linib ketgan. Bulardan sirtordush (seyan’to), chibni (chibi), uyg’ur (veyxe), tuva
(dubu), quvurqon (guligan), tilang’ut (dulange), buku (pugu), bayirg’u (boyegu),
tungro (tunglo), hun (hun), izgil (sije), xosheut (xushe), chigil (shije), adiz (ode),
bo’lsar (baysi) kabi qabilalar g’arbdan Mo’g’ilistondagi cho’lning shimoliga
ko’chib borganligi ko’rsatiladi. Ushbu ma’lumotdan ma’lum bo’ladiki, VII asrda
turk qabilalari hayotida katta ko’chish va qaytadan guruxlarga ajralish yuz
bergan.O’zbeklar tarkibida qangli (kangli) deb nomlangan avlod borligini 92
o’zbek urug’lari qatoridan topishimiz mumkin. Xitoy manbalari ushbu avlodning
tarixiga, ayniqsa uning kelib chiqishiga oid qiziqarli ma’lumotlar keltiradi.
Binobarin, qang’li (aravaliklar) xitoy manbalarida gaoche (baland aravalilar
ma’nosini anglatadi) deb nomlanadi.
42

Xitoy manbalarida ko’rsatilishicha, gaoche 18 qabiladan iborat bo’lgan.
O‘zbekiston va Xitoy arxeologlaridan iborat guruh Farg‘ona vodiysining
janubi-sharqida joylashgan Mingtepa qadimiy shahri qoldiqlarini qazish vaqtida
ahamiyatli kashfiyot qilishdi. Bu haqida Xitoy ijtimoiy fanlar akademiyasi (XIFA)
arxeologlari forumida ma'lum qilindi. Sinxua nashri shu haqida xabar berdi.
Manbaga ko‘ra, ikki mamlakat arxeologlari bu yerda 2012 yildan buyon besh
marta qazish ishlarini olib borishgani tufayli qazilma ishlari olib borilgan maydon
500x800 metrdan 2100x1300 metrga kengaygan. Qazilma natijalari shundan
dalolat beradiki, 2000 yildan ziyod vaqt avval Mingtepa ko‘chmanchilarning
vaqtinchalik qal'asi emas, to‘laqonli qasr-shahar bo‘lgan. Shuningdek u Farg‘ona
vodiysidagi eng yirik qasr hamdir. Qazilma ishlari olib borilgan paytda ustaxonalar
xarobalari, ichki shahar g‘arbiy darvozalarining qolgan qismi va tashqi shahar
sharqiy devori yonidagi qabriston topilgan.XIFA qoshidagi Arxeologiya instituti
vakili Chju Yanshining so‘zlariga ko‘ra, o‘zbek arxeologlari shaharchaning yer
ustidagi tadqiqotlar bilan yaxshi tanish bo‘lsa, xitoylik arxeologlar uning yer osti
qismidagi qazilmalar borasida kuchlidir. Shu bois tomonlar ana shunday qoniqarli
natijalarga erishishga muvaffaq bo‘lishdi. Minggepa hozirgi Andijon shahri
yaqinida bo‘lib, O‘zbekistonning janubi-sharqida joylashgan. U o‘z vaqtida O‘rta
Osiyodagi qadimiy Dovon (Parkon) davlati hududiga kirgan. Ma'lum bo‘lishicha,
Mingtepa tadqiqoti uzoq muddatli loyiha hisoblanadi. Arxeologlarning oldinda
turgan vazifasi - qazilma paytidagi kashfiyotlar va o‘lchov ma'lumotlari asosida
Minggepa solnomasini tuzish.Hozirga kelib, xitoylik arxeologlar Buyuk ipak yo‘li
bo‘ylab joylashgan bir qator mamlakatlar, shu jumladan Vetnam, Kambodja, Laos,
Mo‘g‘uliston, Bangladesh va Pokistondagi qo‘shma loyihalarga qo‘shilishgan.
O’zbeklar tarkibida qangli (kangli) deb nomlangan avlod borligini 92 o’zbek
urug’lari qatoridan topishimiz mumkin. Xitoy manbalari ushbu avlodning tarixiga,
ayniqsa uning kelib chiqishiga oid qiziqarli ma’lumotlar keltiradi.
Binobarin, qang’li (aravaliklar) xitoy manbalarida gaoche (baland aravalilar
ma’nosini anglatadi) deb nomlanadi.Xitoy manbalarida ko’rsatilishicha, gaoche 18
qabiladan iborat bo’lgan.
43

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
Normativ-huquqiy hujjatlar
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 2017 yil 20 apreldagi PQ-2909-sonli
Qarori.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “ Qadimiy yozma manbalarni
saqlash, tadqiq va targ’ib qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida ”gi 2017 yil 24 maydagi PQ-2995-sonli Qarori.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “ O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi huzurida O’zbekistonga oid xorijdagi madaniy boyliklarni
tadqiq etish markazini tashkil etish to’g’risida ”gi 2017 yil 20 iyundagi PQ-3074-
sonli Qarori.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasi
Fanlar akademiyasi huzurida O’zbekistonning eng yangi tarixi bo’yicha
Jamoatchilik kengashi faoliyatini tashkil etish to’g’risida”gi 2017 yil 30 iyundagi
PQ-3105-sonli Qarori.
Asosiy adabiyotlar:
1. Madraimov A., Fuzailova U. Tarixiy manbashunoslik. O’quv qo’llanma. – T.:
Fan, 2010.
2. Ahmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (qadimgi zamon va o’rta asrlar). –
T., 2001.
3. Arslonzoda R.A. Istochnikovedenie istorii Uzbekistana. G’ Uchebno-
metodicheskoe posobie. – Fergana: Tip. FerGU, 2019. – 240 s.
4. Arslonzoda R.A. Istochnikovedenie: Uchebnik G’ Otv.red. M.M.Isxakov. –
Tashkent: Navruz, 2019. – 354 s.
Zamonaviy xorijiy adabiyotlar:
5. Brundage A. Going to Sources: A Guide to Historical Research and Writing. –
Oxfard: John Wiley & Sons, 2017. – 176 pp.
6. Rusina Yu.A. Metodologiya istochnikovedeniya. – Ekaterinburg, 2015 .
7. Sirenov i dr. Istochnikovedenie: Uchebnik. – Moskva : Yurayt, 2018.
44

Qo’shimcha adabiyotlar :
8. Abidjanova D. Maveraunnaxr epoxi pravleniya Amira Temura v
angloyazo’chnoy istoriografii 60-90-x godov XX v. Avtoref. dis. ... kand. ist.
nauk. – Tashkent, 2001.
9. Alimova D.A. Istoriya kak istoriya, istoriya kak nauka. T. I. Istoriya i
istoricheskoe soznanie. – T.: O’zbekiston, 2008.
10. Ankersmit F.R. Istoriya i tropologiya: vzlyot i padenie metaforo’ G’
Perevodchiki: M.Kukartseva , E.Kolomets, V.Kashaev. M.: KanonQ,
Reabilitatsiya, 2009.
11. Axmedjanov G.A. Rossiyskaya imperiya v Sredney Azii. Istoriya i
istoriografiya kolonialnoy politiki tsarizma v Turkestane (1867-1917). –T.:
Fan, 1995.
12. Alimova D. Jenskiy vopros v sovetskoy istoriografii Sredney Azii (20-80-o’e
godo’): Avtoref. dis. ... dokt. ist. nauk. – Tashkent: II AN RUz, 1991.
13. Alimov Sh. Izuchenie natsionalnoy politiki v istoricheskoy literature
Uzbekistana (20-30-e godo’). - Avtoref. diss. ... kand. ist. nauk. – T., 1994.
14. Axunova M.A., Lunin B.V. Istoriya istoricheskoy nauki v Uzbekistane. – T.:
Fan, 1970.
15. Bo’riev. O. Temuriylar davri yozma manbalarida Markaziy Osiyo. – T., 1997.
16. Garipov R. Istoriograficheskiy rakurs nekotoro’x aspektov politicheskoy i
sotsialno-ekonomicheskoy obstanovki v Turkestane v nachale XX veka G’G’
O`zbekiston tarixi. 2001.– № 1. S. 44-50.
Elektron manbalar
1. www . history . ru
2. www . natura.com
3. www.ziyonet .uz
45

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi