Xitoy XX asr ikkinchi yarmi va XXI asr boshlarida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	269.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Dekabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Xojiakbar Sultonov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2024

4 Sotish

Xitoy XX asr ikkinchi yarmi va XXI asr boshlarida

Sotib olish

XITOY XX ASR IKKINCHI YARMI VA XXI ASR
BOSHLARIDA

MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 3
I BOB. XX ASR YARMI VA XXI ASR BOSHLARIGA OID UMUMIY TENDENSIYALAR . 5
I.1. 1949-yilda Xitoy Xalq Respublikasi tashkil topishi .................................................................. 5
I.2. Xitoyning XX asr o rtalaridagi siyosiy va iqtisodiy holatiʻ ..................................................... 23
II BOB. XITOYNING IQTISODIY BIZNES MODELIGA O TISHI VA BOZOR
ʻ
IQTISODIYOTINI RIVOJLANTIRISH ....................................................................................... 31
II.1. Den Syaopin jarayonlari va modernizatsiya jarayoni ............................................................ 31
II.2. Iqtisodiy qudrat sifatida tan olish va sanoat rivoji ................................................................. 37
XULOSA ....................................................................................................................................... 42
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ ................................................................... 43
2

KIRISH
Mazvuning dolzarbligi: XXI asrga kelib, Xitoy sayyoramizning yetakchi
sanoatlashgan mamlakatiga aylandi (sotib olish qudrati pariteti bo yichaʻ
hisoblaganda, 2006-yildayoq mamlakat ilmiy tadqiqot tajriba-konstruktorlik ishi
(ITTKI) harajatlari va ekport hajmiga ko ra, dunyoda ikkinchi o ringa chiqib olgan
ʻ ʻ
edi). Mamlakat ulkan valyuta zaxiralari (1 trln. dollardan ziyod), kuchli valyuta
(ba zi qo shni mamlakatlar, masalan, Filippin Xitoyda o z zahiralarini saqlaydi),
ʼ ʻ ʻ
xorijda sanoat va infra- tuzilmaviy obyektlarga yirik sarmoya ajratish uchun keng
imkoniyatlarga ega.Xitoyni jahon iqtisodiyotining salmoqli tizimi va G arbning
ʻ
rivojlangan kapitalistik mamlakatlari bilan xalqaro iqtisodiy munosabatlarning
deyarli barcha jabhalarida aloqalarning imkoniyatli tanlovi sifatida qarab chiqish
to g ri bo ladi.Chorak asrdan ziyod davom etayotgan Xitoyning iqtisodiy
ʻ ʻ ʻ
taraqqiyotini Den Syaopin nomi bilan bog lash odat bo lib qolgan. O z navbatida,
ʻ ʻ ʻ
xitoy yo lboshchisi ham shaxsiy iqtisodiy bilimlarini nihoyatda o ziga xos tarzda
ʻ ʻ
baholagan. Uning quyidagi fikrlari mashhur: “Iqtisodiy muammolarda men
noshudman”. Den Syaopinni XX asrning yetuk nazariyotchi iqtisodchilari safiga
kiritib qo ygan bo lajak biograflarga qandaydir istehzo bilan qarab, xitoy
ʻ ʻ
islohotlari otasi, aftidan, o zining xo jalik haqidagi tushunchalari hukumatning
ʻ ʻ
tayyor “qoliplari”dan ko ra, ko proq hayotiy kuzatuvlarga tayanganligini
ʻ ʻ
ta kidlamoqchi bo lgan.
ʼ ʻ
Syaopinning tetikligi, ishonch bilan harakat qilishi va qunt-matonati naqadar
hayratlanarli!Ming yillab turli diniy marosim usullari yordamida O z
ʻ
imperatorlarini ilohiylashtirib kelgan millat uchun Den Syaopin nodir rahnamo edi.
1980-yillarda past bo yli ulkan mamlakat rahnamosi, Xalq majlislari uyining juda
ʻ
katta hududi bo ylab aylanib yurishini, baland bo yli chet ellik mehmonlar bilan
ʻ ʻ
hazil aralash o zining qo polroq Sichuancha lahjasida muloqot qilishini ko rish
ʻ ʻ ʻ
mumkin edi.
Shunisi qiziqki, yumushlari qanchalik ko paymasin, unga bo layotgan
ʻ ʻ
zarbalar qanchalik qaqshatqich bo lmasin va shaxsiy fojialar qanchalik qo rqinchli
ʻ ʻ
ko rinmasin (xunveybinchilar tomonidan talabalar turar joyining oynalaridan otib
ʻ
3

yuborilgan va butun umrga nogironlar aravachasiga mixlanib qolgan o g liʻ ʻ
Pufanning taqdirini eslashning o zi kifoya), uning irodasi, hattoki sog ligi ham
ʻ ʻ
mustahkamlanib bordi, umrining oxirigacha u chekishdan va o tkir gurunchli
ʻ
aroqdan voz kechmadi. Den Syaopinning hayoti, hukmdorlarga ma rifat
ʼ
tarqatishga harakat qilgan qadimgi xitoy faylasuflarining xulosalarini
tasdiqladi,kek saqlamaydigan va ko nglida yomon niyati bo lmagan, oliyjanob
ʻ ʻ
harakatlar qilishga butun vujudi bilan berilgan odamlar uzoq va samarali xayot
kechiradilar.
Kurs ishining maqsad va vzifasi: XX asr yarmi va XXI asr boshlarida
Xitoy misli ko rilmagan darajada barqaror, iqtisodiy va texnologik yuksalishni
ʻ
boshdan kechirdi. Mao Szedun hozirgi paytda qattiq tiklagan davlatning asoslarini
shakllantirgan bo lsa, Den Syaopin tomonidan amalga oshirilgan iqtisodiy
ʻ
modernizatsiya Xitoyni dunyoning eng iqtisodiy iqtisodiyotlaridan biriga
aylantirdi.
XXI asrga kelib, Xitoy global savdoning o yinchilaridan biri bo lib,
ʻ ʻ
texnologiya, transport va sohada katta yutuqlarga erishdi. “Bir makon, bir yo l”
ʻ
tashabbusi Xitoyning xalqaro miqyosdagi rolini yanada mustahkamladi va dunyo
davlatlari bilan aloqalarini mustahkamladi. Shu bilan birga, Xitoy o zining ichki
ʻ
siyosatida markazlashgan boshqaruvni saqlab qolgan holda ijtimoiy saqlashni
ta'minlashga intildi.
Xitoyning yangi qurayotgan korxonalari uchun iqtisodiy va modernizatsiya
modelini taqdim etdi. Ammo bu muvaffaqiyatlarning global savdo urushlari,
ekologik muammolar va inson huquqlariga oid tanqidlar bilan birga kelgani ham
kuzatilmoqda.
Kurs ishining tuzilishi: Mazkur kurs ishi kirish, ikki bob, to rt paragraf,
ʻ
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
4

I BOB. XX ASR YARMI VA XXI ASR BOSHLARIGA OID UMUMIY
TENDENSIYALAR
I.1. 1949-yilda Xitoy Xalq Respublikasi tashkil topishi
Kommunistik partiya va Gomindan o rtasidagi Xitoy fuqarolar urushi 20-ʻ
asrning eng uzoq davom etgan va eng muhim harbiy to qnashuvlaridan biri edi.
ʻ
XKPning g alabasi ulkan Osiyo davlatini sotsializm qurishga olib keldi.
ʻ
Xitoydagi qonli fuqarolar urushlari mamlakatni chorak asr davomida larzaga
keltirdi. Gomindan va Kommunistik partiya o rtasidagi ziddiyat mafkuraviy
ʻ
xarakterga ega edi. Xitoy jamiyatining bir qismi demokratik milliy respublika
barpo etish tarafdori bo lsa, boshqa bir qismi sotsializmga intilardi. Sovet Ittifoqi
ʻ
oldida kommunistlarning yorqin namunasi bor edi. Rossiyada inqilobning
g alabasi ko plab siyosiy chap tarafdorlarni ilhomlantirdi.
ʻ ʻ
Xitoydagi fuqarolar urushlarini ikki bosqichga bo lish mumkin. Birinchisi
ʻ
1926-1937 yillarga to g ri keldi. Keyin kommunistlar va gomindanning yapon
ʻ ʻ
agressiyasiga qarshi kurashda o z sa’y-harakatlarini birlashtirgani bilan bog liq
ʻ ʻ
tanaffus keldi. Ko p o tmay, quyosh chiqayotgan mamlakat armiyasining Xitoyga
ʻ ʻ
bostirib kirishi Ikkinchi Jahon urushining ajralmas qismiga aylandi. Yapon
militaristlari mag lubiyatga uchragach, tinch aholiXitoyda mojaro qayta boshlandi.
ʻ
Qon to kilishining ikkinchi bosqichi 1946-1950 yillarda sodir bo ldi.
ʻ ʻ
Xitoyda fuqarolar urushlari boshlanishidan oldin mamlakat bir necha alohida
qismlarga bo lingan. Bu 20-asr boshlarida sodir bo lgan monarxiyaning qulashi
ʻ ʻ
bilan bog liq edi. Shundan so ng, yagona davlat ish bermadi. Gomindan va
ʻ ʻ
kommunistlardan tashqari uchinchi kuch - Beyan militaristlari ham bor edi. Bu
rejimga sobiq Qing imperator armiyasi generallari asos solgan.
1926-yilda Gomindan rahbari Chiang Kay-shi militaristlarga qarshi urush
boshladi. U Shimoliy ekspeditsiyani tashkil qildi. Turli ma’lumotlarga ko ra, ushbu
ʻ
harbiy yurishda 250 mingga yaqin askar qatnashgan. Kommunistlar ham Kayshni
qo llab-quvvatladilar. Ushbu ikki yirik kuch Milliy Inqilobiy Armiya (NRA)
ʻ
koalitsiyasini yaratdi. Shimoliy ekspeditsiya SSSRda ham qo llab-quvvatlandi.
ʻ
Rossiya harbiy mutaxassislari NRAga kelishdi va Sovet hukumati armiyani
5

samolyotlar va qurol-yarog bilan ta’minladi. 1928-yilda militaristlarʻ
mag lubiyatga uchradi va mamlakat Gomindan hokimiyati ostida birlashtirildi.
ʻ
Gomindan va kommunistlar o rtasida Shimoliy ekspeditsiya tugashidan
ʻ
oldin Xitoyda keyingi fuqarolar urushlari boshlangan bo linish yuz berdi. 1937 yil
ʻ
21 martda Milliy inqilobiy armiya Shanxayni egallab oldi. Aynan shu paytda
ittifoqchilar o rtasida kelishmovchiliklar paydo bo la boshladi.
ʻ ʻ
Chiang Kay-shek kommunistlarga ishonmadi va ular bilan ittifoqqa bordi,
chunki u o z dushmanlari orasida bunday mashhur partiya bo lishini xohlamadi.
ʻ ʻ
Endi u deyarli mamlakatni birlashtirdiva, aftidan, u chap qo llab-quvvatlamasdan
ʻ
qila oladi, deb ishongan. Bundan tashqari, Gomindan rahbari XXR (Xitoy
Kommunistik partiyasi) mamlakatda hokimiyatni qo lga kiritishidan qo rqardi.
ʻ ʻ
Shuning uchun u profilaktik zarba berishga qaror qildi.
Xitoy fuqarolar urushi 1927-1937 Gomindan hukumati kommunistlarni
hibsga olib, mamlakatning eng yirik shaharlarida ularning kameralarini tor-mor
etganidan keyin boshlandi. Chaplar qarshilik ko rsatishni boshladilar. 1927 yil
ʻ
aprel oyida militaristlardan yaqinda ozod qilingan Shanxayda yirik kommunistik
qo zg olon ko tarildi. Bugungi kunda XXRda bu voqealar qirg in va aksilinqilobiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
to ntarish deb ataladi. O tkazilgan yig ilishlar natijasida ko plab XXR rahbarlari
ʻ ʻ ʻ ʻ
o ldirildi yoki qamoqqa olindi. Partiya yashirin ketdi.
ʻ 1
Xitoydagi fuqarolar urushining birinchi bosqichida 1927-1937 yillar. ikki
tomon o rtasida bir-biriga zid bo lgan to qnashuv edi. 1931 yilda kommunistlar
ʻ ʻ ʻ
o zlari nazorat qilgan hududlarda o zlarining davlat qiyofasini yaratdilar. U Xitoy
ʻ ʻ
Sovet Respublikasi deb nomlandi. XXRning bu salafi xalqaro hamjamiyatda
diplomatik tan olinmagan. Kommunistik poytaxt Ruyjin shahri edi. Ular, asosan,
mamlakatning janubiy viloyatlarida joylashdilar. Bir necha yil ichida Chiang Kay
Shek Sovet Respublikasiga qarshi to rtta jazo ekspeditsiyasini boshladi. Ularning
ʻ
barchasi qaytarildi.
1
Делюсин Л.П. Аграрно-крестьянский вопрос в политике КПК (1921—1928). М.: «Наука», Гл. редакция
восточной литературы, 1972. – 464 с.
6

1934-yilda beshinchi kampaniya rejalashtirilgan edi. Kommunistlar
Gomindanning navbatdagi zarbasini qaytarish uchun ularning kuchlari yetarli
emasligini tushunishdi. Keyin partiya kutilmagan qarorga kelib, butun kuchlarini
mamlakat shimoliga jo natadi. Bu yaponlarga qarshi jang qilish bahonasidaʻ
qilinganManchuriyani nazorat qilgan va butun Xitoyga tahdid solgan. Bundan
tashqari, shimolda XKP mafkuraviy jihatdan yaqin Sovet Ittifoqidan yordam
olishga umid qilgan.
80 ming kishilik armiya Uzoq yurishga chiqdi. Uning yetakchilaridan biri
Mao Szedun edi. Aynan o sha murakkab operatsiyaning muvaffaqiyati uni butun
ʻ
partiyada hokimiyat uchun da’vogarga aylantirdi. Keyinchalik apparat kurashida
raqiblaridan qutulib, Markaziy Komitetga raislik qiladi. Ammo 1934 yilda u faqat
harbiy rahbar edi.
Buyuk Yantszi daryosi XXR armiyasi uchun jiddiy to siq edi. Uning
ʻ
qirg og ida Gomindan armiyasi bir nechta to siqlar yaratdi. Kommunistlar qarama-
ʻ ʻ ʻ
qarshi qirg oqqa o tishga to rt marta urinib ko rishdi. So nggi lahzada Xitoy Xalq
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Respublikasining bo lajak marshali Lyu Bocheng bir ko prik orqali butun bir
ʻ ʻ
qo shinning o tishini tashkil qila oldi.
ʻ ʻ
Ko p o tmay, armiyada janjal boshlandi. Ikki sarkarda (Zedong va Zhong
ʻ ʻ
Gatao) yetakchilik uchun bahslashdi. Mao shimolga harakat qilishni davom ettirish
kerakligini ta’kidladi. Uning raqibi Sichuanda qolmoqchi edi. Natijada, ilgari
birlashgan armiya ikki ustunga bo lingan. Uzoq yurish faqat Mao Szedundan
ʻ
keyingi qism bilan yakunlandi. Chjan Gatao Gomindan tomoniga o tdi.
ʻ
Kommunistlarning g alabasidan keyin u Kanadaga hijrat qildi. Mao qo shinlari 10
ʻ ʻ
ming kilometrlik yo lni va 12 viloyatni bosib o tishga muvaffaq bo lishdi.
ʻ ʻ ʻ
Kampaniya 1935-yil 20-oktabrda, kommunistik armiya Vayobaoda
mustahkamlanib borganida yakunlandi. Unda atigi 8 ming kishi qoldi.
Kommunistik kurash vaGomindan allaqachon 10 yil davom etgan va bu
orada butun Xitoy Yaponiyaning aralashuvi tahdidi ostida edi. Shu paytgacha
Manchuriyada allaqachon alohida to qnashuvlar bo lgan, ammo Tokioda ular o z
ʻ ʻ ʻ
7

niyatlarini yashirishmagan - ular fuqarolar urushidan zaiflashgan va charchagan
qo shnisini butunlay bo ysundirmoqchi bo lishdi.ʻ ʻ ʻ
Hozirgi vaziyatda Xitoy jamiyatining ikki qismi o z davlatini saqlab qolish
ʻ
uchun umumiy til topishga majbur bo ldi. Uzoq yurishdan keyin Chiang Kay-shi
ʻ
undan shimolga qochgan kommunistlarni mag lub qilishni yakunlashni
ʻ
rejalashtirdi. Biroq, 1936 yil 12 dekabrda Gomindan prezidenti o z generallari
ʻ
tomonidan hibsga olindi. Yang Hucheng va Chjan Syuedyan davlat rahbaridan
yapon bosqinchilariga qarshi birgalikda kurashish uchun kommunistlar bilan ittifoq
tuzishni talab qildilar. Prezident tavba qildi. Uning hibsga olinishi Sian voqeasi
deb nomlandi. Ko p o tmay, turli siyosiy qarashdagi xitoylarni o z vatanining
ʻ ʻ ʻ
mustaqilligini himoya qilish istagi atrofida birlashtira oladigan Birlashgan front
tuzildi.
Xitoyda uzoq yillar davom etgan fuqarolar urushi o z o rnini Yaponiya
ʻ ʻ
intervensiyasi davriga bo shatib berdi. 1937-1945 yillardagi Sian voqeasidan keyin
ʻ
kommunistlar va gomindan o rtasida bosqinchiga qarshi ittifoqchilik kurashi
ʻ
to g risidagi kelishuv saqlanib qoldi. Tokio militaristlari ichki qarama-qarshilik
ʻ ʻ
tufayli qon to kib, Xitoyni osongina zabt etishlariga umid qilishdi. Biroq, vaqt
ʻ
yaponlarning noto g ri ekanligini ko rsatdi. Ular fashistlar Germaniyasi bilan
ʻ ʻ ʻ
ittifoq tuzib, natsistlarning Yevropada kengayishi boshlanganidan so ng, xitoylar
ʻ
kuchlar tomonidan qo llab-quvvatlandi.ittifoqchilar, birinchi navbatda SSSR va
ʻ
AQSh. Pearl Harborga hujum qilganda, amerikaliklar yaponlarga qarshi chiqdi.
Xitoy fuqarolar urushi, qisqasi, xitoyliklarga hech narsa qoldirmadi.
Mudofaa armiyasining jihozlari, jangovar samaradorligi va samaradorligi juda past
edi. O rtacha hisobda xitoyliklar yaponiyaliklarga qaraganda 8 baravar ko p
ʻ ʻ
odamni yo qotishdi, garchi birinchi tomonda son jihatdan ustunlik bor edi. Agar
ʻ
ittifoqchi davlatlar bo lmaganida, Yaponiya, albatta, o z aralashuvini yakunlay
ʻ ʻ
olardi. 1945 yilda Germaniyaning mag lubiyati bilan Sovet Ittifoqining qo llari
ʻ ʻ
nihoyat ochildi. Shu paytgacha asosan yaponlarga qarshi dengizda yoki havoda
harakat qilgan amerikaliklar o sha yozda Xirosima va Nagasakiga ikkita atom
ʻ
bombasini tashladilar. Imperiya qurolini tashladi.
8

Yaponiya nihoyat taslim bo lgach, Xitoy hududi yana kommunistlar vaʻ
Kayshi tarafdorlari o rtasida bo linib ketdi. Har bir rejim o ziga sodiq qo shinlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
turgan viloyatlarni nazorat qila boshladi. XKP mamlakatning shimoliy qismini
o zining tayanch nuqtasiga aylantirishga qaror qildi. Bu erda do st Sovet Ittifoqi
ʻ ʻ
bilan chegara yotardi. 1945 yil avgustda kommunistlar Chjantszyakou,
Shanxayguan va Tsinxuandao kabi muhim shaharlarni egallab oldilar. Manchuriya
va Ichki Mo g uliston Mao Szedun nazorati ostida edi.
ʻ ʻ
Gomindan armiyasi butun mamlakat bo ylab tarqalib ketdi. Asosiy guruh
ʻ
g arbda Birma yaqinida joylashgan edi. Xitoy fuqarolar urushi 1946-1950 ko plab
ʻ ʻ
xorijiy davlatlarni sodir bo layotgan voqealarga munosabatini qayta ko rib
ʻ ʻ
chiqishga majbur qildimintaqa. Qo shma Shtatlar darhol Kuomintang tarafdori
ʻ
pozitsiyasini egalladi. Amerikaliklar Kaishiga kuchlarni sharqqa tez joylashtirish
uchun dengiz va havo transporti vositalarini taqdim etishdi.
Yaponiya taslim bo lganidan keyin sodir bo lgan voqealar Xitoyda ikkinchi
ʻ ʻ
fuqarolar urushi hali ham boshlanishiga olib keldi. Shu bilan birga, tomonlarning
dastlabki tinchlik bitimini tuzishga urinishlarini ham eslatib o tmaslik mumkin
ʻ
emas. 1945-yil 10-oktabrda Chongtsing shahrida Chiang Kay-Shek va Mao Szedun
shartnoma imzoladilar. Muxoliflar o z qo shinlarini olib chiqib ketishga va
ʻ ʻ
mamlakatdagi keskinlikni yumshatishga va’da berishdi. Biroq, mahalliy
to qnashuvlar davom etdi. Va 13 oktyabrda Chiang Kay-shek keng ko lamli
ʻ ʻ
hujumni buyurdi. 1946 yil boshida amerikaliklar, o z navbatida, raqiblari bilan
ʻ
mulohaza yuritishga harakat qilishdi. General Jorj Marshall Xitoyga uchib ketdi.
Uning yordami bilan yanvar sulhi deb nomlanuvchi hujjat imzolandi.
Shunga qaramay, Xitoyda 1946-1950 yillardagi fuqarolar urushi yozida.
davom ettirildi. Kommunistik armiya texnika va texnika jihatidan Gomindandan
past edi. U Ichki Xitoyda jiddiy mag lubiyatga uchradi. 1947 yil mart oyida
ʻ
kommunistlar Yan’anni taslim qilishdi. Manchuriyada XXR qo shinlari uch
ʻ
guruhga bo lingan. Bunday vaziyatda ular juda ko p manevr qila boshladilar,
ʻ ʻ
buning natijasida ular biroz vaqt olishdi. Kommunistlar Xitoyda 1946-1949
yillardagi fuqarolar urushi ekanligini tushundilar. tub islohotlarni amalga
9

oshirmasalar, ular tomonidan yo qotiladi. Muntazam armiyani majburan yaratishʻ
boshlandi. Dehqonlarni o z tomoniga o tishga ishontirish uchun Mao Szedun
ʻ ʻ
tashabbus ko rsatdiyer islohoti. Qishloq aholisi yer uchastkalarini ola boshladi va
ʻ
armiyada qishloqdan kelgan chaqiriluvchilar kontingenti ko paydi.
ʻ
Xitoy fuqarolar urushining sabablari 1946-1949 Mamlakatda xorijiy
bosqinchilik tahdidining yo qolishi bilan ikki murosasiz siyosiy tizim o rtasidagi
ʻ ʻ
qarama-qarshiliklar yana keskinlashdi. Gomindan va kommunistlarning bir
davlatda birga yashashi dargumon. Xitoyda qaysidir bir kuch g alaba qozonishi
ʻ
kerak edi, buning ortida mamlakat kelajagi turibdi. 2
Kommunistlar Sovet Ittifoqi tomonidan katta yordamga ega edilar. SSSR
mojaroga to g ridan-to g ri aralashmadi, lekin siyosiy rejimlarning yaqinligi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
albatta, Mao Szedun qo liga o ynadi. Moskva Uzoq Sharqqa oziq-ovqat etkazib
ʻ ʻ
berish evaziga xitoylik o rtoqlarga qo lga olingan barcha yapon uskunalarini
ʻ ʻ
berishga rozi bo ldi. Bundan tashqari, urushning ikkinchi bosqichining boshidanoq
ʻ
yirik sanoat shaharlari XKP nazorati ostida edi. Bunday infratuzilma bilan bir
necha yil oldingiga qaraganda ancha yaxshi jihozlangan va tayyorlangan, mutlaqo
yangi armiyani tezda yaratish mumkin edi.
1948 yilning bahorida Manchuriyaga kommunistlarning hal qiluvchi hujumi
boshlandi. Operatsiyani iste’dodli qo mondon va XXRning bo lajak marshali Lin
ʻ ʻ
Byao boshqargan. Hujum Liaoshen jangi bilan yakunlandi, unda Gomindanning
ulkan armiyasi (yarim millionga yaqin kishi) mag lubiyatga uchradi.
ʻ
Muvaffaqiyatlar kommunistlarga o z kuchlarini qayta tashkil etish imkonini berdi.
ʻ
Beshta yirik armiya tuzildi, ularning har biri harakat qildimamlakatning ma’lum
bir mintaqasida. Bu tuzilmalar muvofiqlashtirilgan va sinxron tarzda kurasha
boshladi. XKP Qizil Armiyada yirik frontlar tashkil etilganda Sovet Ittifoqining
Ulug Vatan urushi tajribasini o zlashtirishga qaror qildi. Keyin Xitoyda 1946-
ʻ ʻ
1949 yillardagi fuqarolar urushi. yakuniy bosqichiga o tdi. Manchuriya ozod
ʻ
qilinganidan keyin Lin Byao Shimoliy Xitoyda joylashgan fraksiya bilan ittifoq
2
Делюсин Л.П. Аграрно-крестьянский вопрос в политике КПК (1921—1928). М.: «Наука», Гл. редакция
восточной литературы, 1972. – 464 с.
10

tuzdi. 1948 yil oxiriga kelib, kommunistlar iqtisodiy jihatdan muhim bo lganʻ
Tangshan ko mir konini nazorat ostiga oldilar.
ʻ
1949-yil yanvar oyida Byao armiyasi Tyantszinga bostirib kirdi. XKPning
muvaffaqiyatlari shimoliy frontning gomindan qo mondoni Peypingni (o sha
ʻ ʻ
paytda Pekin nomi) jangsiz taslim bo lishga ko ndirdi. Vaziyatning yomonlashishi
ʻ ʻ
Kayshini dushmanga sulh taklif qilishga majbur qildi. Aprelgacha qoldi. Uzoq
davom etgan Sinxay inqilobi va Xitoy fuqarolar urushi juda ko p qon to kdi.
ʻ ʻ
Gomindan inson resurslarining etishmasligini his qildi. Ko p sonli safarbarlik
ʻ
to lqinlari yollanganlarni qabul qilish uchun hech qanday joy yo qligiga olib keldi.
ʻ ʻ
Aprel oyida kommunistlar uzoq muddatli tinchlik shartnomasining o z
ʻ
versiyasini dushmanga yubordilar. Ultimatumga ko ra, XKP taklifga javobni 20-
ʻ
kungacha kutmaganidan keyin yana bir hujum boshlandi. Qo shinlar Yantszi
ʻ
daryosidan o tishdi. 11 mayda Lin Byao Vuxanni, 25 mayda esa Shanxayni
ʻ
egalladi. Chiang Kay Shek materikni tark etib, Tayvanga ko chib o tdi. Gomindan
ʻ ʻ
hukumati Nankindan Chongqingga ketdi. Urush endi faqat mamlakat janubida olib
borildi.
1949-yil 1-oktabrda kommunistlar yangi Xitoy Xalq Respublikasi (XXR)
tashkil etilganligini e’lon qilishdi. Tantanali marosim yana mamlakat poytaxtiga
aylangan Pekinda bo lib o tdi. Shunga qaramay, urush davom etdi.
ʻ ʻ
8 raqami Guanchjou tomonidan olingan. Sabablari kommunistlar va
gomindanning teng kuchida bo lgan Xitoydagi fuqarolar urushi endi mantiqiy
ʻ
yakuniga yaqinlashdi. Yaqinda Chongqingga ko chib o tgan hukumat, nihoyat,
ʻ ʻ
Amerika samolyotlari yordamida Tayvan oroliga evakuatsiya qilindi. 1950-yil
bahoriga kelib kommunistlar mamlakat janubini to liq bo ysundirdilar. Taslim
ʻ ʻ
bo lishni istamagan gomindan askarlari qo shni frantsuz Indochinaga qochib
ʻ ʻ
ketishdi. Kuzda XXR armiyasi Tibetni nazorat ostiga oldi.
Xitoydagi fuqarolar urushining natijasi shu ediki, bu keng va zich joylashgan
mamlakatda kommunistik hokimiyat o rnatildi. Gomindan faqat Tayvanda omon
ʻ
qoldi. Shu bilan birga, bugungi kunda XXR hukumati orolni o z hududining bir
ʻ
qismi deb hisoblaydi. Biroq, aslida, Xitoy Respublikasi u erda 1945 yildan beri
11

mavjud. Bu davlatni xalqaro miqyosda tan olish muammosi bugungi kungacha
saqlanib qolmoqda.
Xitoyda qonli fuqarolik urushlari chorak asr davomida mamlakatni larzaga
keltirdi. Gomintang va Kommunistik partiya o rtasidagi ziddiyat mafkuraviyʻ
edi. Xitoy jamiyatining bir qismi demokratik milliy respublikani barpo etishni
qo llab-quvvatlagan bo lsa, ikkinchisi sotsializmni xohlagan.
ʻ ʻ Kommunistlar Sovet
Ittifoqi shaxsida taqlid qilish uchun yorqin namunaga ega edilar. Rossiyadagi
inqilobning g alabasi chap siyosiy qarashlarning ko plab tarafdorlarini
ʻ ʻ
ilhomlantirdi. Xitoyda rajdan urushlarini ikki bosqichga bo lish
ʻ
mumkin. Birinchisi 1926-1937 yillarda sodir bo lgan.keyin tanaffus keldi, chunki
ʻ
kommunistlar va gomindonlar yapon tajovuziga qarshi kurashda kuchlarini
birlashtirdilar. Tez orada chiqayotgan quyosh mamlakati armiyasining Xitoyga
bostirib kirishi ikkinchi jahon urushining ajralmas qismiga aylandi. Yapon
militaristlari mag lubiyatga uchraganidan so ng, Xitoyda fuqarolik to qnashuvi
ʻ ʻ ʻ
qayta boshlandi. Qon to kilishining ikkinchi bosqichi 1946-1950 yillarda sodir
ʻ
bo lgan.
ʻ
Chan Kayshi va Mao Zedong doimiy ravishda dushmanlik qilishgan,
AQShning raqiblarini yarashtirishga bo lgan barcha urinishlari
ʻ
muvaffaqiyatsizlikka uchragan. Vashington vositachiligida ikki Xitoy hukumati
o rtasida muzokaralar olib borildi.
ʻ Birinchi uchrashuv 1945 yil oktyabr oyida
bo lib o tdi, uning asosiy natijasi siyosiy maslahat konferentsiyasini chaqirish
ʻ ʻ
qarori edi. U Xitoyning yanada rivojlanishi masalasini hal qilishi kerak edi. 1945
yil dekabr oyida dunyoning etakchi davlatlari tashqi ishlar vazirlarining Moskva
yig ilishi bo lib o tdi, unda fuqarolar urushini qo zg atmaslik chaqirig i
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yangradi. Ko rinib turibdiki, ochiq qurolli mojaroning oldini olish mumkin
ʻ
edi. Bundan tashqari, 1946 yil yanvar oyida umumiy hukumat tuzishga qaror
qilindi, unga mutanosib ravishda Xitoy Kommunistik partiyasi va KMT vakillari
kirishi kerak edi.
Biroq, 1946 yilda qurolli qarama-qarshilikning yangi bosqichi
boshlandi. Fuqarolar urushining bevosita sababi Chiang Kay-Shek armiyasining 50
12

ta diviziyasi va Mao Tszedunning 10 ta diviziyasi asosida vujudga kelishi kerak
bo lgan umumiy qurolli kuchlarni tashkil etish to g risidagi qaror edi.ʻ ʻ ʻ Jang Kayshi
harbiy, texnik va raqamli ustunlik uning tomonida ekanligini tushundi.
Bundan tashqari, u AQShning yordami va Sovet Ittifoqining betarafligiga
ishondi. Bularning barchasi KMT rahbarining mamlakatda hokimiyatni qo lga
ʻ
kiritishga va ikki hokimiyat muammosini doimiy ravishda hal qilishga urinishiga
olib keldi. 1946 yil bahorida Kmtning qurultoyi bo lib o tdi, unda 1936 yilgi
ʻ ʻ
Konstitutsiyaning qonuniyligi tasdiqlandi va koalitsiya hukumati ham
chaqirildi. Shu bilan birga, yangi hukumat tarkibiga faqat Gomindan a’zolari
kirgan. Shunday qilib, 1920-yillarning oxiridan beri Xitoyni qiynayotgan asosiy
siyosiy masala nafaqat hal qilinmadi, balki yanada keskinlashdi. Xitoyda fuqarolar
urushi boshlanishi uchun barcha sharoitlar yaratilgan. Mao Tszedun va Chan
Kayshining harbiy qarama-qarshiligi uch yil davom etdi. Asosiy janglar va
voqealar orasida quyidagilarni ta’kidlash kerak . Kimning erta bahorda
kelishi. Ushbu marsh-otish natijasida mamlakatning Shimoliy qismi
Manchuriyadan ajralib qoldi, u erda Xitoyning shimoli-Sharqiy mintaqalari Xitoy
Birlashgan demokratik armiyasining harbiy qismlari yoki Mao Zedongga
bo ysunadigan oda (umumiy soni 300 ming askarni tashkil etdi), shuningdek qizil
ʻ
armiya otryadlari joylashgan edi. May oyida SSSR o z qismlarini Manchuriyadan
ʻ
olib chiqishni boshladi. Shu bilan birga, qizil armiyachilar gomintang urushda
harbiy-texnik ustunlikka ega bo lmasligi uchun zavodlar, fabrikalar, korxonalar va
ʻ
arsenallarni evakuatsiya qilishdi. Sovet o q-dorilari va texnikalarining bir qismi
ʻ
odga o tdi.
ʻ Ammo KMT AQShdan kuchli moliyaviy va harbiy yordam
oldi. Amerika elchisi Marshall 1946 yil iyun oyida Xitoyda avtonom qo shinlar
ʻ
bo lmasligi kerakligini, chunki ular Xitoyni demokratlashtirish va birlashtirish
ʻ
jarayonlariga xalaqit berishini aytdi. Shunday qilib, AQSh mamlakatda yangi
fuqarolar urushini boshladi;
Odni qayta tashkil etish va uning negizida Xalq Ozodlik armiyasini (Noa)
shakllantirish. Mao Zedong kuchlar va resurslarni to plash uchun o z nazorati
ʻ ʻ
ostidagi hududni oltita harbiy okrugga ajratdi. Gomintang bunga javoban erkin
13

zonalarni egallab, keng ko lamli hujumga o tdi.ʻ ʻ Bu kommunistlarning Gomintang
qo shinlariga qarshi faol partizan kurashining boshlanishiga turtki bo ldi.
ʻ ʻ Chan
Kayshi 1946 yil iyul va oktyabr oylari orasida Noani buzishga va yo q qilishga
ʻ
urindi, ammo uning armiyasi bunga erisha olmadi. Mao Tszedun qo shinlari
ʻ
hujumga o tishni boshladilar, shu bilan birga ular muhim temir yo l uzellari,
ʻ ʻ
stansiyalari, yo llari va korxonalarini yo q qildilar.
ʻ ʻ Natijada gomintang
armiyasidan askarlar ommaviy ravishda qochib ketishni boshladilar. Ularning
aksariyati kommunistlar tomoniga o tdilar.
ʻ Nuh bir necha jabhalarda jang
qilganligi sababli, Chiang Kay-Shek kommunistlarni biroz siqib chiqara oldi,
ammo KMT rahbari sezilarli ustunlikka erisha olmadi.
Yaponiya taslim bo lganidan so ng, na KMT, na KPK butun Xitoy hududini
ʻ ʻ
nazorat qila olmadi. Kmtning ixtiyorida kommunistik partiyadan kattaroq harbiy
kuchlar bo lgan bo lsa-da, ular mamlakatning g arbiy qismida to plangan va
ʻ ʻ ʻ ʻ
Amerika qurollari bilan qurollangan va amerikalik o qituvchilar tomonidan
ʻ
o qitilgan eng yaxshi bo linmalar umuman Hindiston va Birmada bo lgan.
ʻ ʻ ʻ Bunday
sharoitda jang Kayshi van Tszinveyning 750 ming kishidan iborat sobiq
qo g irchoq hukumati qo shinlarini
ʻ ʻ ʻ qo mondonlikka oldi va ularga yaponlar ʻ
tomonidan qoldirilgan shaharlar va kommunikatsiyalarni himoya qilishni
buyurdi. Chiang Kay-Shek ularga kommunistlarga taslim bo lmaslik va qurol
ʻ
bermaslikni buyurdi. Natijada, kommunistik qo shinlar temir yo llarni, aloqa
ʻ ʻ
markazlarini va yirik shaharlarni nazorat qila olmadilar; ular kichik va o rta
ʻ
shaharlarni, temir yo llarning alohida qismlarini va ularga tutash qishloqlarni
ʻ
egallashga majbur bo ldilar.
ʻ
Yaponiya taslim bo lgan paytda kommunistlarning asosiy kuchlari o n
ʻ ʻ
to qqizta "ozod qilingan tumanlar" ga tarqaldi.
ʻ 1945 yil 13 avgustda Chju
Dening hujum haqidagi buyrug ini olgach, ular Xitoyning
ʻ shimolidagi
Tsinxuandao, Shanxayguan va Chjanjiakou kabi muhim punktlarni egallab, ichki
Mo g uliston va Manchuriyaning sovet armiyasi tomonidan ozod qilingan
ʻ ʻ
hududlari bilan aloqada bo lishdi.
ʻ Bu kompartiyaga gomindon qo shinlari ʻ
kelishidan ancha oldin qismlarni ushbu hududlarga ko chirishni boshlashga imkon
ʻ
14

berdi. Qo shinlar manchuriyaga quruqlik (Beypin Shenyan temir yo liʻ ʻ bo ylab) va ʻ
dengiz (Shandun yarim orolidan) orqali yetib kelishdi; dastlab kommunistlar
shimoli — sharqqa 100 mingga yaqin odamni ko chirishdi.
ʻ
1945-yil noyabrga kelib, Sungari daryosining shimolidagi butun Manchuriya
hududi Lin Biao va Chjou Baozhong boshchiligidagi XXR qo shinlari nazorati
ʻ
ostiga o tdi (1946-yil yanvar oyida manchuriya hududida faoliyat yuritayotgan
ʻ
kommunistlar nazorati ostidagi qo shinlar
ʻ shimoli-Sharqning Birlashgan
demokratik armiyasiga aylantirildi) . Tinch okeanidagi Amerika qo mondonligi
ʻ
gomintang qismlarini G arbiy provinsiyalar va Birmadan Shimoliy va Sharqiy
ʻ
Xitoyga o tkazish uchun havo va dengiz transport vositalarini
ʻ
ajratdi. Nankin va Shanxayga ikki armiyaning bo linmalari
ʻ havo orqali, butun
armiya Beypinga yuborildi; qo shinlar Shimoliy Xitoy va Manchuriyaga dengiz
ʻ
orqali yuborildi. 3

Yaponiya qo shinlarining
ʻ tangu, Tsinxuandao va Tsindaoga taslim bo lishini ʻ
qabul qilish bahonasida sentyabr oyining oxiridan boshlab Amerika dengiz
piyodalarining uchta diviziyasi tushirildi. Amerikaliklar Yantayga
qo nishga
ʻ harakat qilishdi, ammo u erda joylashgan kommunistik qo shinlar bunga ʻ
yo l qo ymadilar.
ʻ ʻ Noyabr oyining boshida amerikaliklar oltita gomindon
diviziyasini Xuludao va Inkouga tushirishga harakat qilishdi, ammo u erda
joylashgan kommunistik qo shinlar qat’iy qarshilik ko rsatdilar. Gomindan
ʻ ʻ
armiyasining jangovar qobiliyati pastligini hisobga olib, uni qayta tashkil etish va
qayta joylashtirish uchun vaqt sotib olishni xohlagan Amerika qo mondonligi
ʻ
1945-yil aprel oyida kompartiya va gomindan o rtasidagi muzokaralarda
ʻ
to xtatilgan vositachilikni tiklashga qaror qildi.
ʻ 1945-yilning kuzida Chongqingda
muzokaralar bo lib o tdi, natijada 10-oktyabrda
ʻ ʻ fuqarolar urushining oldini olish
to g risida bitim imzolandi.
ʻ ʻ
Biroq, 13-oktyabrda Chan Kayshi hujum harakatlarini boshlash haqida
buyruq berdi. Gomindon qo mondonligi uch bosqichdan iborat rejani ishlab chiqdi:
ʻ
avval janubdan Pekinga olib boruvchi temir yo llarni nazorat ostiga olish, so ngra
ʻ ʻ
3
Китайская Народная Республика в 2002 г.: политика, экономика, культура. РАН. Институт Дальнего
Востока. М., 2003. - 560 с.
15

Pekin — Tyantszin tumanini tozalash va keyin Manchuriyani nazorat qilish kerak
edi. Millionga yaqin gomindon askarlari janubdan shimolga qarab harakatlanib,
hududni Lunxay temir yo ligachaʻ (Sian — Xaychjou), shuningdek Manchuriyaga
yaqinlashdilar. Gomindon qo shinlari kommunistlarni mag lub qila olmaganligi
ʻ ʻ
sababli, amerikaliklar siyosiy manevrlar taktikasiga qaytishga qaror qilishdi va
AQSh Prezidentining shaxsiy vakili general J.Marshal qani, ko rsin.
ʻ Uning
vositachiligida yanvar oyida kommunistlar va gomintang o rtasida
ʻ sulh tuzildi.
1946 yil yanvar oyida uch hafta davomida siyosiy maslahat yig ilishi
ʻ bo lib ʻ
o tdi, unda XXR va KMT o rtasida mamlakatning siyosiy tuzilishi tamoyillari
ʻ ʻ
bo yicha keskin kurash boshlandi.
ʻ Biroq, gomindonlar yig ilish qarorlarini ʻ
bajarmoqchi emas edilar. AQSh va uning qurolli kuchlariga Xitoyda maxsus
huquqlar berish bo yicha bir qator global kelishuvlar imzolandi va
ʻ
prezident G.Truman gomintanglarga katta harbiy yordam rejasini ma’qulladi.
1946 yil may-iyun oylarida gomindon qo shinlarining 310 minglik guruhi
ʻ
Xenan-Xubey sovet tumanini himoya qilgan 60 minglik Li Sianyan guruhiga
hujumni boshladi. Iyun oyida yarim millionlik gomindon guruhi Shandun —
Anxoy — Tszansu sovet tumanida Chen va guruhiga hujum boshladi. Xu
Zongnan va Yan Xishan qo shinlari Datong — Pukou temir yo li bo ylab Shensi
ʻ ʻ ʻ
va Shansining Janubiy qismlarida Xe Lun va Liu Bocheng qo shinlari guruhlariga
ʻ
qarshi zarba berishdi. Baotou — Zhangjiakou temir yo li bo ylab Fu Zoi
ʻ ʻ
qo shinlari ne Rongzhen qo shinlariga qarshi hujumni boshladilar.
ʻ ʻ Keng ko lamli ʻ
fuqarolar urushi boshlandi.
Ichki Xitoyda kommunistlarning asosiy birlashmalari gomindon armiyasiga
ishchi kuchi va texnikada katta ustunligi bilan qarshi tura olmadi va G arbiy va
ʻ
Shimoliy Shandunning tog li hududlariga chekindi.
ʻ Avgust-sentabr oylarida
gomindon qo shinlari Shimoliy-Sharqdagi kommunist kuchlarini Shimoliy
ʻ
Xitoydagi kommunist kuchlaridan uzish maqsadida yangi hujumni boshladilar.
Urushning ko payishiga qaramay, gomin-dan Kompartiyasi bilan
ʻ
muzokaralar rasmiy ravishda davom etdi. 1946 yil noyabr oyida gomin-dan bir
tomonlama tartibda Milliy yig ilish chaqirilishini tayinladi.
ʻ Kompartiya
16

yig ilishning noqonuniy xususiyatiga ishora qildi va unda ishtirok etishdan qat’iyʻ
bosh tortdi. 19 noyabrda kompartiya delegatsiyasining asosiy tarkibi Gomindan
bilan muzokaralarda ishtirok etib, Yan’anga uchib ketdi.
Sovet armiyasi Manchuriyani yapon bosqinchilaridan ozod qilgandan so ng,
ʻ
sovet hukumati Manchuriyani Xitoy kommunistlari qo liga topshirish yo lini
ʻ ʻ
oldi. Sovet qo shinlarini Manchuriyadan olib chiqish uchun shartnomada
ʻ
belgilangan muddat kelganida (Yaponiya taslim bo lganidan uch oy o tgach) va
ʻ ʻ
gomintang hukumati qizil armiya qoldirgan hududlarni egallashi kerak bo lgan
ʻ
qo shinlarini Manchuriyaga ko chirmoqchi bo lganida, Moskva gomintang
ʻ ʻ ʻ
qo shinlarini port-Artur va Dalniy, shuningdek, Xitoy-Chanchun temir yo l
ʻ ʻ
transport vositalaridan foydalanishga ruxsat bermadi. yo llar sobiq KVJD;
ʻ
Manchuriyada mahalliy aholidan harbiy tuzilmalar va politsiya kuchlarini tashkil
etishga ruxsat bermadi, bu esa gomindon ma’muriy boshqaruv organlarini tashkil
etish va faoliyat ko rsatish imkoniyatini yo q qildi.
ʻ ʻ
1946 yildan beri AQSh Xitoy Respublikasiga harbiy yordamni sezilarli
darajada oshirdi. 1946 yildan 1949 yilgacha Qo shma Shtatlar 500,000 ga yaqin
ʻ
xitoylik millatchi askarlarni zamonaviy qurol-yarog ‘ va jihozlar bilan jihozladi va
jihozladi. Shuningdek, AQSh qurolli kuchlari kommunist qo shinlaridan ozod
ʻ
qilingan viloyatlarga KMT qo shinlarini tashishda ishtirok etdi.
ʻ 1946-1949 yillarda
Chiang Kay-Shek qo shinlariga qo shma Shtatlarning umumiy moliyaviy yordami
ʻ ʻ
4,43 milliard AQSh dollarini tashkil etdi.
1947 yil boshida gomindon qo shinlari ikki yo nalishda: Shandun ozod
ʻ ʻ
qilingan tumaniga va maxsus tumanga (Shensi — Gansu — Ningsiya) qarshi
kuchlarini jamladilar. Shandundagi kommunistlar kuchlari 55 mingdan ortiq
gomindon askarlarini yo q qilib, hujumni qaytarishga muvaffaq bo lishdi, ammo
ʻ ʻ
maxsus hududni himoya qilgan Peng Dehuay guruhi Shensi provinsiyasining
shimoliga chekinib ketishga majbur bo ldi, XXR rahbariyati esa Yan’anni tark
ʻ
etishga majbur bo ldi.
ʻ
1947 yil 18 martda Yanandan Mao Tszedun jo nab ketdi, 19 martda esa Xu
ʻ
Tsunnan qo shinlari shaharga kirdi. XXR rahbariyati bir muncha
ʻ
17

vaqt o tgach,ʻ Xebey provinsiyasining Pinshan viloyatining Sibaypo qishlog ida ʻ
yig ildi.
ʻ
Bunday vaziyatda kommunistik qo shinlar manevr operatsiyalariga
ʻ
o tdilar.
ʻ Tashkilotning asosiy shakli vaqtincha harbiy zonalarga aylandi. Ozod
qilingan Shanxi — Xebey-Shandun-Xenan tumanini Liu Bocheng boshqargan;
Sharqiy Xitoy tumanini Chen Yi boshqargan; Shanxi-Chaxar — Xebey zonasini ne
Rongzhen boshqargan; Shanxi — Suyyuan tumanini Xe Long boshqargan;
Markaziy tekisliklar zonasini Li Siannyan boshqargan; Xitoyning shimoli —
g arbiy qismidagi KPK qurolli kuchlariga Peng Dehuay boshchilik qilgan.
ʻ
1946-yil o rtalarida gomindon hujumi natijasida manchuriyadagi
ʻ
kommunistlar qo shinlari uch qismga bo lindi: Janubiy Manchur (sovet nazorati
ʻ ʻ
ostidagi Kvantun viloyatining orqa bazasi sifatida ishlatiladi), Sharqiy (Koreya
chegarasi bo ylab) va Shimoliy (Sungari shimolida).
ʻ Markaziy Xitoyda keng
ko lamli jangovar harakatlarning joylashtirilishi kommunistlar foydalangan
ʻ
manchuriyadagi gomintang hujumining to xtatilishiga olib keldi.
ʻ Rivojlangan
sanoat shaharlari, taslim bo lgan
ʻ Kvantun armiyasining harbiy mulki, shuningdek,
yirik hudud ularning qo lida bo lganidan foydalanib, kommunistlar mintaqani
ʻ ʻ
boshqarish organlarini tuzdilar va muntazam armiya tuzishni boshladilar. Amalga
oshirilgan er islohoti tufayli kommunistlar dehqonlarni o z tomonlariga jalb
ʻ
qildilar, natijada mafkuraviy motivli yangi chaqirilganlar kommunistik armiyaga
kela boshladilar; mavjud sanoat asosida kichik qurollar va artilleriya uchun o q-
ʻ
dorilar ishlab chiqarishni tashkil qilish mumkin edi; SSSR kommunistlarga
Manjuriyadan sovet uzoq sharqiga oziq-ovqat etkazib berish evaziga qo lga
ʻ
kiritilgan yapon jangovar texnikasini berishga rozi bo ldi.
ʻ Natijada, Manchu guruhi
kommunistik partiya armiyasida eng kuchli bo ldi, unda artilleriya va hatto tank
ʻ
qismlari yaratila boshlandi va 1947-yildan beri Xitoyning shimoli-sharqidagi
gomindonlar mudofaaga o tishga majbur bo ldilar.
ʻ ʻ
1947-yilning birinchi yarmida Lin Biao boshchiligidagi Shimoliy-Sharqiy
kommunistlar armiyasi qismlari Changchun va Giringa tahdid qilib, hujum
operatsiyalarini boshladilar. Liu Bocheng qo shinlari Tayxanshan tog li tumanida
ʻ ʻ
18

qayta tashkil etilib, 1947 yil mart oyida Xuanxe daryosini kesib o tishdi va Lunxayʻ
temir yo li bo ylab operatsiyalarni yo lga qo yishdi, bu esa gomindon
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo shinlarini
ʻ Shandundagi hujumdan chalg itdi. ʻ
Ushbu hujum muvaffaqiyatsiz tugagandan so ng, Baiping-Xankou temir
ʻ
yo lining sharqida vakuum paydo bo ldi.
ʻ ʻ 1947 yil iyun oyida Lyu Bocheng
qo shinlari sariq daryoni muvaffaqiyatli bosib o tishdi va uchta dushman
ʻ ʻ
diviziyasini mag lub qilib, Janubiy qirg og ida platzdarm tashkil etishdi.
ʻ ʻ ʻ Ushbu
operatsiyalar jabhalardagi vaziyatni keskin o zgartirish uchun sharoit yaratdi.
ʻ
1947-yil avgust oyining o rtalarida Lyu Bochen qo shinlari
ʻ ʻ Kayfinning sharqidagi
Lunxay temir yo lini kesib o tishdi va gomindon qo shinlarining mudofaasini
ʻ ʻ ʻ
buzib, Dabeshan tog li hududiga chiqib, Markaziy tekisliklarning ozod qilingan
ʻ
hududini tikladilar. Janubiy Shansi kommunistik qo shinlari kolonnasi
ʻ
Kayfengning g arbidagi sariq daryoni kesib o tib, dushman mudofaasini buzib,
ʻ ʻ
G arbiy
ʻ Xenanga chiqdi, u erda yangi ozod qilingan tumanni yaratdi, Loyandagi
gomindon qo shinlarini izolyatsiya qildi.
ʻ Sentyabr oyining boshida Chen Yi
boshchiligidagi Shandun fronti kuchlari hujumni boshladilar va ozod qilingan
Xenan-Anxoy-Tszansu tumanini tikladilar, Kaifin va Chjenchjoudagi gomindon
garnizonlarini kesib tashladilar . 1947 yil oxiriga kelib, Jinani va Qingdaodan
tashqari butun Shandun provinsiyasi kommunistlar nazorati ostiga o tdi.
ʻ 1947 yil
dekabr oyida Bay Chunsi qo shinlari Markaziy tekisliklarda va Lunxay temir yo li
ʻ ʻ
bo ylab o z pozitsiyalarini tiklashga harakat qilishdi, ammo rad etildi.
ʻ ʻ
1948 yil mart oyida Chen Yi qo shinlari Luoyangni egallab olishdi, iyun
ʻ
oyida esa kayfin, Chjenchjou va Suychjouga tahdid solishdi; 19 iyun kuni kayfin
hujum bilan bosib olindi. 20 sentyabrda Liu Bocheng va Li Sianyan qo shinlari
ʻ
Shandun provinsiyasidagi Jinanni egallab olishdi.
1948 yilning kuzida Manchuriyada Lyaoshen jangida Gomindan
qo shinlarining yarim millionlik guruhi yo q qilindi.
ʻ ʻ Kuchlar nisbati kommunistlar
foydasiga keskin o zgardi.
ʻ 1948 yil noyabr oyida Kommunistik partiyaning qurolli
kuchlari beshta dala armiyasiga aylantirildi ( Ulug ‘ Vatan urushi davridagi
sovet frontlari analoglari):
19

 1-armiya (qo mondonʻ Peng Dehuay) — shimoli-g arbiy qismida ʻ
qo shinlarni birlashtirdi
ʻ
 2-armiya (qo mondon
ʻ Liu Bocheng) - Xitoy markazida qo shinlarni ʻ
birlashtirdi
 3-armiya (qo mondon
ʻ Chen Yi) - Xitoy sharqidagi qo shinlarni birlashtirdi ʻ
 4-armiya (qo mondon
ʻ Lin Biao) — shimoli-Sharqdagi qo shinlarni ʻ
birlashtirdi
 Shimoliy Xitoy armiyasi (qo mondon ne
ʻ Rongzhen) - Xitoyning shimolidagi
qo shinlarni birlashtirdi
ʻ
Xuzhou gomindon qo shinlari guruhini mag lub qilish uchun Chen Yi, Chen
ʻ ʻ
Gyon va Liu Bochengning dala armiyalari Chju De umumiy qo mondonligi ostida
ʻ
to plangan.
ʻ
1948-yil noyabr-dekabr oylarida bo lib o tgan Huayxay jangida
ʻ ʻ gomindon
qo shinlarining yana bir yarim millionlik guruhi to liq mag lub bo ldi. Manchuriya
ʻ ʻ ʻ ʻ
ozod qilinganidan so ng, Lin Biao armiyasi Shimoliy Xitoyga ko chib o tdi, u erda
ʻ ʻ ʻ
ne Rongzhen armiyasi bilan birga Fu Tszoy qo shinlariga qarshi harakat qila
ʻ
boshladi. Dekabr oyining o rtalariga kelib kommunistlar
ʻ Tangshan ko mir havzasi, ʻ
Tunchjou shahri va tangu portini egallab olishdi. Dekabr oyi oxirida ne Rongzhen
Zhangjiakouga hujum qildi. 1949 - yil boshida, frontning haqiqiy qulashini hisobga
olgan holda, Chiang Kay-Shek gubernatorlarga "kommunistik qo shinlarga qarshi
ʻ
kommunistik partizan taktikasini" qo llagan holda "qo shinlarga qo mondonlik
ʻ ʻ ʻ
qilishni va bo ysunuvchi viloyatlar hududlarini himoya qilishni"buyurdi.
ʻ
Shunday qilib, generalissimo mamlakatdagi vaziyatni 1920-yillardagi
militaristik anarxiyaga qaytardi; vaziyat "har kim imkon qadar qutqariladi". Lin
Biao qo shinlari 1949-yil yanvar oyida
ʻ tyantszinni hujum bilan egallab olishdi.
Gomintang qo shinlarining Shimoliy fronti qo mondoni Fu tsoi
ʻ ʻ
kommunistlar bilan muzokaralarga kirishdi va taslim bo lish to g risidagi bitimni
ʻ ʻ ʻ
imzoladi va Beipingni jangsiz taslim qildi. Janubiy Xitoyda qo shinlarni qayta
ʻ
guruhlash va mustahkamlash uchun vaqt topishga harakat qilib, jang Kayshi 1949
yilgi yangi yil nutqida kompartiyaga tinchlik muzokaralari to g risida rasmiy taklif
ʻ ʻ
20

qildi. Gomintangning yangi manevrlarini fosh qilish uchun kommunistik partiya
rahbariyati ushbu taklifni qabul qilishni maqsadga muvofiq deb topdi. Chan
Kayshi Xitoy Respublikasi prezidenti lavozimini Li Zongjenga topshirgan, o zi esaʻ
Vatanga Chjecjan provinsiyasiga ketgan, armiya va gominandanni sahna ortida
boshqarishni davom ettirgan. KMT delegatsiyasi kommunistlar taklif qilgan sakkiz
band asosida Beypinda tinchlik shartnomasini imzoladi, ammo Nankin hukumati
bu hujjatni tasdiqlamadi.
1949 yil aprel oyida kommunistlar rahbariyati Nankin hukumatiga tinchlik
bitimi shartlarini yubordi. 20 - aprelga qadar ularga javob berilmagandan so ng,
ʻ
uchta dala armiyasining qo shinlari hujumga o tdilar va Yangtze daryosini kesib
ʻ ʻ
o tishga kirishdilar.
ʻ Bir kun ichida artilleriya va minomyot o qlari ostida, havo ʻ
zarbalari ostida Xitoyning eng keng daryosining Janubiy qirg og iga qurol-yarog ,
ʻ ʻ ʻ
o q-dorilar va jihozlar bilan 830 ming jangchi yuborildi.
ʻ 1949 yil 23 aprelda Li
Zongjen va Xe Inqin Nankinni tark etib, Guanchjouga, Chan Kayshi esa Tayvanga
uchib ketishdi.
1949 yil aprel oyining o rtalariga kelib, gomindon armiyasi bir necha
ʻ
uchastkalarda mudofaa egallab, qismlarga bo lindi.
ʻ Bir guruh Shanxay-Nankin
tumanini, ikkinchisi Shensi va Sichuan provinsiyalari o rtasidagi chegarani himoya
ʻ
qildi, uchinchisi Gansu, Ningxia va Shinjon provinsiyalariga kirishni himoya qildi,
to rtinchisi Vuxan tumani, beshinchisi Chiang Kayshi buyrug i bilan Tayvanga
ʻ ʻ
evakuatsiya qilindi.
May oyining boshida Lin Biao armiyasi Vuxanga hujumga o tdi va 11 may
ʻ
kuni shaharni hujum bilan egallab oldi. Keyin u Shanxayga ko chib o tdi va 25
ʻ ʻ
may kuni Shanxay garnizoni qarshilikni to xtatdi.
ʻ Xitoyning shimoli-g arbiy ʻ
qismida ne Rongzhen va Peng Dehuay qo shinlari may oyining boshida Tayyuanni
ʻ
egallab olishdi, so ngra Peng Dehuay armiyasining qismlari Sianni qamal qilishdi
ʻ
va Shensi provinsiyasining Janubiy qismini gomindanlardan tozalashdi. Li
Zongjen boshchiligidagi gomindon hukumati Chongqingda joylashdi. Uning
ixtiyorida Bay Chunsi boshchiligidagi 450 ming askar va ofitser bor edi. Avgust
oyida Lin Biao armiyasi ularga qarshi hujumni boshladi, ular Changshaga hujum
21

qilib, orqaga chekinayotgan dushmanni ta’qib qilib, Guangdong provinsiyasiga
yetib keldi. 1949-yil 1-oktyabrda Pekinda Xitoy Xalq Respublikasi e’lon qilindi,
ammo Xitoyning janubida urush davom etdi.
8-oktyabrda kommunist qo shinlariʻ Guanchjouga bostirib kirishdi, tez
orada Gonkongga, Janubiy Xitoy dengizi sohilida va Tayvan bo g oziga
ʻ ʻ
chiqdi. Bay Chunsi guruhini mag lub qilib, noyabr oyining boshida kommunistlar
ʻ
orqaga chekinayotgan gomindonliklarni ta’qib qilib, Sichuan va Guychjou
provinsiyalarini egallab olishdi. Chongqing kommunistlar tomonidan egallab
olinishidan ikki kun oldin, gomintang hukumati Amerika samolyotlari
bilan Tayvanga evakuatsiya qilindi. O n minglab tartibsiz gomintang askarlari va
ʻ
ofitserlari Kunming orqali janubga birma va Frantsiya Hind-Xitoy chegaralariga
qarab tartibsiz ravishda chekinishdi. 1949 yil dekabr oyida Yunnandagi gomindon
qo shinlari guruhi taslim bo ldi.
ʻ ʻ Shundan so ng, orqaga chekinayotgan 25 mingga ʻ
yaqin gomindonlar hind-Xitoy chegaralariga kirib, u erda frantsuz
mustamlakachiligi tomonidan internirovka qilingan. 1949 yil dekabr oyining
oxirida kommunistlar tomonidan Chengdu bosib olingan. 1949 yil oktyabr oyida
kommunistik qo shinlar qarshiliksiz
ʻ Shinjonga kirishdi. 1950 yilning bahorida
Xaynan oroli nazoratga olindi. 1950 yilning kuzida PLA qismlari Tibetga kirdi, va
1951 yil 23 mayda "Tibetni tinch yo l bilan ozod qilish to g risida
ʻ ʻ ʻ
bitim"imzolandi. 4
4
Китайская Народная Республика в 2002 г.: политика, экономика, культура. РАН. Институт Дальнего
Востока. М., 2003. - 560 с.
22

I.2. Xitoyning XX asr o rtalaridagi siyosiy va iqtisodiy holatiʻ
Ikkinchi jahon urushi tugashi arafasida Xitoyda amalda 3 ta hokimiyat bor
edi. Bular — 1) Xitoydagi Yaponiya ma’muriyati; 2) mamlakat shimoli va
shimoli-sharqida qaror topgan Xitoy Kommunistik partiyasi (XKP) boshchiligidagi
hokimiyat; 3) mamlakat janubi- g arbidagi Chan Kayshi hukumati (Gomindan
ʻ
hukumati).
Yaponiya tor-mor etilgach, uning Xitoydagi ma’muriyati ham quladi. 1946-
yilning yozida Gomindan armiyasi XKP armiyasi egallab turgan hududga hujum
qildi. Shu tariqa fuqarolar urushi boshlandi. Bu urush 1949- yilning kuzigacha
davom etdi. Nihoyat, urushda Gomindan armiyasi yengildi. Uning qolgan qismi
Chan Kayshi boshchiligida Tayvan orolida (AQSH panohida) joylashib oldi.
XKP hokimiyatni to la egallagach, 1949-yilning 1-oktabrida Xitoy Xalq
ʻ
Respublikasi (XXR) tashkil etildi. XKP ma.mlaka.tda. sotsializm qurilishini e’lon
qildi. 1950-yil 30-iyundagi qonun asosidagi islohot natijasida katta yer egaligi
tugatildi. Dehqonlarga 47 mln ga yer bo lib berildi. 1950-yilda Tibet bosib olindi.
ʻ
Dalaylama Hindistonga qochdi. 1956-yilgacha qishloq xo jaligi shirkatlari tuzildi.
ʻ
Bir vaqtning o zida mamlakatda
ʻ
industrlashtirish ham boshlandi. Bu borada SSSR XXRga katta yordam
ko rsatdi. Uning yordami bilan 250 dan ortiq yirik sanoat korxonalari qurildi.
ʻ
XXRda ham xalq xo jaligi, SSSRda bo lgani kabi, besh yillik rejalar asosida
ʻ ʻ
rivojlana boshladi. 1953-1957-yillarda birinchi besh yillik rejani bajarish uchun
kurash bordi. Bu reja muvaffaqiyatli bajarildi. Bu muvaffaqiyat XKP rahbariyatini
ruhlantirib yubordi. Barcha kommunistik partiyalarga xos bo lgan xomxayollik
ʻ
XKP rahbariyatini (Mao Szedun boshchiligidagi) ham chetlab o tmadi.
ʻ
1958-yilda XKP «Katta sakrash» deb atalgan (1958-1962) yangi bosh yo lni
ʻ
tasdiqladi. Uning mazmuni iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish, katta sakrashni
amalga oshirish va kommunistik jamiyat qurishdan iborat edi.
«Insoniyatning baxtli kelajagi», deb e’lon qilingan kommunizmni qurishning
asosiy vositasi haq to lanmaydigan mehnat bo lishi zarur edi. Bu narsa «uch yillik
ʻ ʻ
qattiq mehnat — o n ming yillik baxt-saodat» shiori ostida o tishi kerak edi.
ʻ ʻ
23

Qishloq xo jaligi shirkatlari o rniga o rtacha 20 ming dehqonni birlashtirgan xalqʻ ʻ ʻ
kommunalari tuzildi. Unda hamma narsa umumiylashtirildi. Mahsulotni hammaga
baravar taqsimlash tamoyili joriy etildi. Sanoat 6,5 baravar, qishloq xo jaligi 2,5
ʻ
baravar o sishi mo ljallandi.
ʻ ʻ
Dehqon mehnati qattiq tartibga bo ysundirildi. Ular ishga saf tortgan holda
ʻ
borardilar. Biroq tez orada «Katta sakrash» barbod bo ldi. Qishloq xo jaligi
ʻ ʻ
mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi kamaydi. Hatto, ayrim hududlarda ocharchilik
ham boshlandi. Sanoat ishlab chiqarishi ham pasaydi. Shu tariqa iqtisodiy inqiroz
yuz berdi. Oqibatda Mao Szedun siyosatiga qarshi muxolifat vujudga keldi. U Mao
Szedun siyosatini qattiq tanqid qila boshladi. Bunga javoban Mao Szedun qatag on
ʻ
siyosatini qo lladi. Bu siyosat Xitoy tarixiga, «buyuk proletar madaniy inqilobi»
ʻ
nomi bilan kirgan. 1966-yildan boshlangan va 1976-yilgacha davom etgan
«Madaniy inqilob», aslida, jamiyatdagi Mao Szedun siyosatiga qarshi kuchlarni
amalda yo q qilishni anglatar edi. Buning oqibatida ko plab partiya, davlat va
ʻ ʻ
harbiy kadrlar qatag on qilindi. Xitoy chuqur iqtisodiy va siyosiy inqirozni
ʻ
boshdan kechira boshladi. «Xunveybin» lardan 100 mln ga yaqin kishi jabr ko rdi.
ʻ
Mamlakat 500 mlrd yuan zarar ko rdi.
ʻ
1976-yil sentabrda Mao Szedun vafot etdi. Bu hodisa Xitoyda hokimiyat
uchun kurashni avj oldirdi. Partiya rahbarligiga Xua Go-fen keldi. To rtlar to dasi
ʻ ʻ
(bunga Maoning xotini Szyan Sin ham kirardi) «Ishlab chiqarishga juda katta zarar
keltirganlikda» ayblanib, qamoqqa olindi.
Oxir-oqibatda hokimiyat tepasiga «pragmatiklar» deb atalgan guruh keldi.
Bu guruhga «madaniy inqilob» yillarida qatag on qilingan Den Syaopin rahbarlik
ʻ
qilar edi. (Den Syaopin 1997-yilda 92 yoshida vafot etdi.) XKP yangi rahbariyati
Mao Szedun yo lini xato deb e’lon qildi. «Katta sakrash» va iqtisodiyotning to la
ʻ ʻ
davlat nazoratiga olinganligi mamlakat va xalqqa ulkan kulfat keltirganligi tan
olindi va ular qoralandi.

1978-yildan pragmatiklar aralash iqtisodiyotni yoqlab chiqdilar. Davlat
rahbarligida bozor iqtisodiyotiga o tish yo li tanlandi. Bu tarixga «iqtisodiy va
ʻ ʻ
siyosiy hayotni modernizatsiya qilish» nomi bilan kirdi. Chet el sarmoyasining
24

mamlakat iqtisodiyotiga joylashtirilishi uchun qulay sharoit yaratildi. Qishloqda
xalq kommunalari tarqatib yuborildi. Shirkat tuzumi bekor qilindi. Ularning
o rniga oila pudrati joriy etildi. Shu yo l bilan aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilanʻ ʻ
ta’minlash vazifasi hal etildi. 5
Sanoatda ham chuqur islohotlar o tkazildi. Chunonchi, davlat korxo- nalari
ʻ
xo jalik hisobi asosida ishlaydigan bo ldi. Kichik va o rta tadbirkorlikka keng yo l
ʻ ʻ ʻ ʻ
ochildi. Ayni paytda sanoatning maishiy tovarlar ishlab chiqaruvchi sohalarini
rivojlantirishga katta e’tibor berildi. Yangi siyosat o z samarasini bermay qolmadi.
ʻ
80-yillar oxiriga kelib Xitoy ko mir, televizor, shoyi- gazlama, sement ishlab
ʻ
chiqarish bo yicha dunyoda birinchi o ringa chiqdi. Mamlakat oziq-ovqat
ʻ ʻ
mahsulotlari bilan o zini o zi ta’minlaydigan bo ldi. Bular, o z navbatida, aholi
ʻ ʻ ʻ ʻ
turmush darajasining o sishiga olib keldi.
ʻ
90-yillarda mamlakatda po lat, rangli metallar eritish, sement, mineral o g it
ʻ ʻ ʻ
ishlab chiqarish, ko p tarmoqli mashinasozlik rivojlandi. To qimachilik sanoati
ʻ ʻ
mahsulotlari jahon bozorini egalladi. An’anaviy hunarmandchilik: ipakdan,
suyakdan badiiy buyumlar yasash, chinni mahsulotlar mashhur bo ldi. Dengiz
ʻ
mahsulotlari, dorivor o simliklar, yog och mahsulotlarni ishlab chiqarish ko paydi.
ʻ ʻ ʻ
Ishlab chiqarishda samaradorlik oshdi.
1992-yildan boshlab Xitoyda iqtisodiy islohotning yangi bosqichi boshlandi.
Bu bosqich — islohotni jadallashtirish va chuqurlashtirish, iqtisodiy siyosatni
mafkuradan xoli qilish va rejali boshqaruvdan bozor iqtisodiyotiga izchillik bilan
o tish bosqichi, deb nom oldi. Bu bosqich ayni paytda iqtisodiyotda davlat mulki
ʻ
hissasining kamayib borishini ham o z ichiga oladi. Amalda shunday bo lmoqda
ʻ ʻ
ham.
Xitoyda iqtisodiy islohotlar olib borilgan keyingi 25-yil davomida
olamshumul muvaffaqiyatlar qo lga kiritildi. 1998-yilda ichki ishlab chiqarishning
ʻ
umumiy qiymati 1978-yildagidan 5,4 hissa ortiq bo ldi. Xitoyda ishlab chiqarish
ʻ
qoldiqlarini qayta ishlash keng yo lga qo yildi. Xitoy har yili rivojlangan
ʻ ʻ
5
Китайская Народная Республика. Конституция и законодательные акты. - М., 1984. – 350 с.
25

davlatlardan ishlab chiqarish qoldiqlarini sotib olib, qayta ishlaydi va milliardlab
foyda oladi. Xitoy har yili AQSH dan 14 mlrd dollarga chiqindi sotib oladi.
Hatto 1998-yilda Osiyoda pul masalasi inqirozi hamda tarixda kam
uchraydigan kuchli suv toshqiniga duch kelinganda ham Xitoyda ishlab
chiqarishning umumiy qiymati 1997-yildagidan 7,8 foizga oshdi. Bu davrda qator
sanoat va qishloq xo jalik mahsulotlari ishlab chiqarish miqdori, masalan, guruch,ʻ
paxta, go sht, yog -moy, ko mir, po lat, sement, gazlama, televizor ishlab chiqarish
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo yicha Xitoy dunyoda birinchi o ringa chiqdi.
ʻ ʻ
Davlat tashqi pul muomalasi zaxirasi 45 milliard dollarga yetdi. Xitoy
oldingi iqtisodiy qoloq holatdan Amerika, Yaponiya, Germaniya, Fransiya,
Angliya va Italiyadan keyin dunyoda yettinchi o ringa chiqdi.
ʻ
Xitoyning iqtisodiy taraqqiyotiga ta’sir ko rsatayotgan eng muhim
ʻ
sabablardan biri davlatning to g ri iqtisodiy siyosati va bu iqtisodiy islohot
ʻ ʻ
mobaynida tuzilgan iqtisodiy qonunlardir. Xitoy iqtisodiy islohot davomida bozor
xo jaligini yo lga qo ygan davlatlarning tajribalarini ijodiy o zlashtirib, o tgan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yillar davomida iqtisodiy munosabatlarni tartibga soladigan ko plab qonun, nizom,
ʻ
qoida va qarorlarni qabul qildi va ularni yangidan vujudga kelgan iqtisodiy-
ijtimoiy munosabatlar xarakteriga moslashtirib, vaqti-vaqti bilan tuzatib bordi. Bu
qonunlar islohot natijalarini himoyalash va mustahkamlashni, bozor
munosabatlariga oson o tish va uning mo tadil rivojlanishini kafolatlagan.
ʻ ʻ
90-yillardan belgilangan «Sotsialistik bozor xo jaligiga o tish»ning
ʻ ʻ
mazmuni shuki, qishloq xo jaligini tartibga solish, yerni ayrim xonadon- larning
ʻ
yakka xo jalik yuritishiga asoslangan oilaviy pudrat deb atalgan usulda ishlash,
ʻ
dehqonlarning tomorqa uchastkalarini kengaytirish, yordamchi hunarmandchilikni
rivojlantirish, ortiqcha mahsulotni bozorda dehqonning o zi sotishi imkoniyatini
ʻ
yaratishni ko zda tutadi.
ʻ
Shaharlarda «direktiva asosida rejalashtiriladigan sohani qisqartirish»,
sanoat korxonalarini «mustaqil xo jalik tashkilotlariga» aylantirish, tovar
ʻ
munosabatlarini rivojlantirish, «narx-navo davlat yo li bilan bir xil belgilab
ʻ
qo yiladigan sohani toraytirish», chog roq xususiy va jamoa korxonalari,
ʻ ʻ
26

kosibchilik ustaxonalari faoliyatini, asosan xizmat ko rsatish va savdo-sotiqʻ
xususiy korxona egaligini rivojlantirish, mamlakat iqtisodiga chet el sarmo- yasini
jalb qilish xo jalik tizimi islohotining bosh bo g ini bo ldi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
XXR rahbariyatining so zlariga qaraganda, mamlakatdagi sotsialistik asosda
ʻ
bozor iqtisodiga o tkazish quyidagi bosqichda amalga oshirilmoqda: 2000-yilgacha
ʻ
sanoat va qishloq xo jaligining yalpi mahsuloti 4 baravar ko payib, xalq turmushi
ʻ ʻ
o rtacha ma’murchiligiga erishildi.
ʻ
Navbatdagi bosqich 2021-yilgacha (XKPning 100 yilligi) Xitoyni o rtacha
ʻ
rivojlangan mamlakat darajasiga ko tarish.
ʻ
2049-yilgacha (XXRning 100 yilligi) Xitoyni yuksak darajada rivojlangan
zamonaviy davlatga aylantirish vazifasi qo yilgan.
ʻ
Xitoyda iqtisodiy munosabatlarni tartibga soladigan qonunlar ikkiga:
fuqarolik qonunlari va iqtisodiy qonunlarga bo linadi. Ular bozor subyektlarini,
ʻ
ya’ni korxonalarning vujudga kelishi, ularni boshqarish ishlarini zamona-
viylashtirish va faolligini ishga solishni, o zgartirilishi, bekor qilinishi, qonunni
ʻ
buzuvchilarning javobgarligini o z ichiga oladi.
ʻ
Shuningdek, bozor tartibini muqim ushlab turish, bozorning rolidan to liq
ʻ
foydalanish, monopoliya va noqonuniy raqobatni cheklash, mahsulot sifatiga
kafolat berish, iste’molchilarning huquq va manfaatlarini himoya qilish, patent va
tovar markasini berish, turli shartnomalar tuzish, ijaraga berish, aksiya savdosi
bilan shug ullanish, chek hujjatlarini tartibga solish, uy-joy, tijorat hamda bularni
ʻ
buzuvchilarni qanday jazolash haqida maxsus qonunlar mavjud bo lib, ularning
ʻ
bajarilishi qattiq nazorat qilinadi.

Korrupsiya va poraxo rlik eng og ir jinoyat hisoblanadi. 2004-yilda yuzlab
ʻ ʻ
kishilar poraxo rlik uchun otishga hukm qilindi.
ʻ
Ayni paytda bozor boyliklarini joylashtirishda makro jihatdan nazorat qilish,
davlatning umumiy manfaati va kelajagini, xalq xo jaligining uzluksiz, muhim,
ʻ
to g ri yo ldan rivojlanib borishini kafolatlash, ijtimoiy taraqqiyot va xalq xo jaligi
ʻ ʻ ʻ ʻ
rejasini tuzish, to g ri statistika qilish, soliqni tartibga solish, bahoni belgilash va
ʻ ʻ
nazorat qilish masalalari aniq tartibga solingan. Ijtimoiy kafolat ham qonun orqali
27

himoyalangan, raqobat jarayonida xavf-xatar yuzaga kelsa, davlat bu ishga
aralashadi.
2004-yil 21-sentabrda 78 yoshli Szyan Szemin Markaziy harbiy kengash
raisi lavozimidan iste’fo berdi. Urushdan keyin Xitoy Sovet davlati bilan yaqin
munosabatda bo ldi. Yuqorida aytib o tilganidek, 1950—1960-yillarda sovetʻ ʻ
davlati 250 dan ortiq korxona qurishda ko maklashdi. 11 mingdan ortiq sovet
ʻ
mutaxassislari ishladi. Lekin 60-yillardan xitoy — sovet munosabatlari buzildi.
1962-yilda Himolaydagi chegara masalasida Hin- diston bilan Xitoy o rtasida
ʻ
qurolli mojaro kelib chiqdi. 60-yillarda Xitoy Vetnamga iqtisodiy va harbiy
yordam ko rsatdi. 70-yillardan Xitoy AQSH bilan munosabatlarini yaxshiladi.
ʻ
1971-yilda AQSH Prezidentining Milliy xavfsizlik bo yicha yordamchisi G.
ʻ
Kissinjer maxfiy ravishda Xitoyga keldi va ikki mamlakat munosabatlarini
yaxshilash, Xitoyni Sovet davlatiga qarshi qo yishda katta xizmatlar qildi.
ʻ
1972-yili AQSH Prezidenti A. Nikson Xitoyga rasmiy tashrif buyurdi. 1979-
yilda Xitoy bilan AQSH o rtasida diplomatik munosabatlar o rnatildi. 1979-yilda
ʻ ʻ
Vetnam Kambojadagi xitoyparast «qizil kxmerlar» hukumatini ag darib
ʻ
tashlagandan keyin Xitoy Vetnamga qarshi harbiy harakat uyushtirdi. Mao Szedun
vafotidan keyin sovet — xitoy munosabatlarida biroz iliqlik paydo bo ldi. M.
ʻ
Gorbachyovning 1989-yildagi Xitoyga rasmiy safaridan keyingina sovet — xitoy
munosabatlari yaxshilandi.
1997-yili Buyuk Britaniya Xitoyga Gonkongni qaytarib berdi. XX asr
oxiriga kelib Xitoy dunyoning barcha davlatlari bilan yaxshi munosabatlar
o rnatdi. Bu narsa jahonda Xitoy obro si o sishiga katta ta’sir ko rsatdi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
1992-yil martda O zbekiston Prezidenti I. A. Karimovning Xitoyga rasmiy
ʻ
safari bo ldi. Bu safar davomida 16 ta hujjat imzolandi. XXR raisi Li Shankun
ʻ
Xalq majlislari uyida O zbekiston delegatsiyasini qabul qilish marosimida: «Xitoy
ʻ
bilan O zbekiston rahbarlari ikki tomonlama munosabat- larning ko pgina
ʻ ʻ
masalalarini hal etishlari mumkin. Chunki bundan avval ham ikkala mamlakat
o rtasida yaxshi munosabatlar o rnatilgan edi», — deb ikki mamlakat o rtasidagi
ʻ ʻ ʻ
hamkorlikka katta baho berdi.

28

Tashrif davomida siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy sohalarda
qator bitimlar, jumladan, axborot ayirboshlash, radio-televideniye, banklar,
transport, aloqa, sarmoyalarni rag batlantirish, hamjihatlik, tovarlar yetkazib berishʻ
va davlat krediti, sog liqni saqlash, ta’lim hamda sport masalalari bo yicha tuzilgan
ʻ ʻ
shartnomalar va bitimlar ikki mamlakat o rtasidagi hamkorlikni yangi bosqichga
ʻ
ko tardi.
ʻ
1992-1993-yillarda Xitoy tomoni ajratgan kredit hisobidan respublika-
mizga minglab tonna guruch, 15000 tonna choy keltirdi. O zbekiston Xitoyga «Il-
ʻ
76» samolyotlarini yetkazib bermoqda. 1994-yilda O zbekiston hududida 78 ta
ʻ
o zbek — xitoy qo shma korxonasi faoliyat ko rsatdi. Jumladan, Urganch Ipak
ʻ ʻ ʻ
ishlab chiqarish birlashmasida «Suju» firmasi bilan hamkorlikda velyur, pambarxit
kabi materiallar ishlab chiqaradigan korxona qurildi. Toshkentdagi 59-maktab
xitoy tilini o rganishga ixtisoslashgan litseyga aylantirildi.
ʻ
1994-yil aprelda XXR Davlat Kengashi rahbari Li Pen O zbekistonga
ʻ
rasmiy tashrif bilan keldi va qator bitimlar imzolandi. Jizzaxda Xitoyning
«Nunkel» firmasi bilan hamkorlikda yog och tolali plita ishlab chiqarish yo lga
ʻ ʻ
qo yildi.
ʻ
XX asr 90-yillarning oxirlari — XXI asr boshlarida O zbekiston Prezidenti
ʻ
Xitoyga bir necha bor rasmiy vizit bilan bordi, bu tashriflar ikki mamlakat
o rtasidagi hamkorlik va do stlik aloqalarini rivojlantirishda muhim rol o ynadi.
ʻ ʻ ʻ
2005-yil bahorida XXR hukumati raisi Xu Szintao boshliq Xitoy
delegatsiyasi O zbekistonda bo ldi. Xavfsizlik masalasi va xalqaro terrorizmga
ʻ ʻ
qarshi kurashda hamkorlik bo yicha fikr almashildi. O zbekiston Prezidenti- ning
ʻ ʻ
2005-yil mayidagi Xitoyga rasmiy tashrifi natijasida qator bitimlar imzolanib,
Xitoy O zbekistonga 1,5 mlrd dollar miqdorida kredit ajratadigan bo ldi. Ushbu
ʻ ʻ
mablag xalq xo jaligini rivojlantirish uchun muhim ahamiyatga ega.
ʻ ʻ
Demak, Xitoy bilan O zbekiston o rtasida iqtisodiy, madaniy va ilmiy-
ʻ ʻ
texnikaviy aloqalar tez rivojlanib bormoqda. Shunday qilib, Xitoy Xalq
Respublikasi XX asrning ikkinchi yarmida murakkab yo lni bosib o tdi. Totalitar
ʻ ʻ
sotsializm yo li maqbul emasligini, uning xalq ehtiyojlarini qondirolmasligini isbot
ʻ
29

qildi. Xitoy sotsialistik rahbarlikka o zgartishlar kiritib, uni bozor iqtisodigaʻ
moslashtirgan va katta yutuqlarni qo lga kiritgan yagona davlatdir. Bunga u
ʻ
kommunistik mafkura yakka hokimligini tugatib, iqtisodni siyosatdan ustun
qo yganligi tufayli erishdi. Mamlakatga chet el investitsiyasi kiritilishiga yo l
ʻ ʻ
ochilib, xususiy- lashtirish keng yo lga qo yildi, shu sababli xususiy xo jaliklar roli
ʻ ʻ ʻ
o sdi. Agar 1980-yilda davlat sektorida sanoat mahsulotlarining 80 foizi ishlab
ʻ
chiqarilgan bo lsa, bu ko rsatkich 90-yillarda 50 foizni tashkil etdi. 1990- yillardan
ʻ ʻ
«Sotsialistik bozor xo jaligi»ga o tish va XXI asrda Xitoyni rivojlangan davlatga
ʻ ʻ
aylantirish boshlandi. Bugungi Xitoy — iqtisodiyoti gurkirab rivojlanayotgan
davlatdir. Bugungi Xitoy yakkapartiyaviylik va totalitar tartib saqlangan holda
bozor munosabatlari bosqichma-bosqich qaror toptirilayotgan davlatdir. Bugungi
Xitoy — BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy a’zosi bo lgan, qudratli, yadro
ʻ
quroliga ega davlatlardan biridir. 6
6
Круглов Р. Роль и местной сельской промыш-ленности в экономике Китайской Народной Республики. -
Автореф. дисс. на соискание ученой степени доктора экономических наук. - М., 1998.
30

II BOB. XITOYNING IQTISODIY BIZNES MODELIGA O TISHI VAʻ
BOZOR IQTISODIYOTINI RIVOJLANTIRISH
II.1. Den Syaopin jarayonlari va modernizatsiya jarayoni
Shuni ta kidlash joizki, ham yakka mehnat, ham yollanma mehnatdan
ʼ
foydaluvchi hususiy-xo jalik sifatida hususiy tadbirkorlik faoliyatining siyosiy
ʻ
jihatdan maqullanishi, Xitoy manbalarida Xitoy Kompartiyasi Markaziy
Qo mitasining XI chaqiriq 3 plenumi bilan bog lanadi (1978-yil dekabr).Plenumda
ʻ ʻ
ilk bor mamlakatda “ishlab chiqarish va ho jaliklarning ko p tomonlarining qayta
ʻ ʻ
qurishi” boshlanayapti, deb e lon qilindi. Plenum boshqaruv, faoliyat va tafakkur
ʼ
tarzining barcha nobop shakllarini isloh qilish kursini e lon qildi. U mamlakat
ʼ
ijtimoiy- iqtisodiy tuzilmasining tubdan islohotlari bilan uzviy o zaro hamkorlikda
ʻ
shakllanadigan va takomillashadigan Xitoy sotsializmining yangi konsepsiyasini
izlashni ragbatlantirdi.O sha davrda, chorak asr avval inson faoliyatining shakl va
ʻ
uslublari tanlanishini xayoliy ideallar emas, balki obyektiv voqelik, insonlar
hayotining muayyan tarixiy sharoitlari, jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy
rivojlanishi darajasi belgilab berar edi.Iqtisodiy o sish masalalarini hal qilishga
ʻ
bo lgan yangi yondashuvni ishlab chiqish “madaniy inqilob” va «katta sakrash
ʻ
davridagi qarashlarni tanqidiy qayta ko rib chiqish belgisi ostida kechganini
ʻ
alohida ta kidlash lozim.Ongni erkinlashtirish harakati mobaynida oldingi siyosiy
ʼ
g oyalar emas, balki amaliyot to grilikning mezoni,deb e lon qilindi. Xitoy
ʻ ʻ ʼ
Kompartiyasi Markaziy Qo mitasining 3 plenumidan so ng bo lgan ilk davrlarda
ʻ ʻ ʻ
ba zilar iqtisodni rivojlanishning to g ri yo liga olib chiqish va holatni to grilash
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun “buyuk o n yillik notinchlik davrigacha bo lgan tartiblarga qaytish yetarli,
ʻ ʻ
deb hisoblar edilar 7
.
Ammo bu nuqtai nazarni hech kim qo llab-quvvatlamadi. Chunki aynan 60
ʻ
yillarning o rtasida shakllangan siyosiy tizim, faoliyat yuritish shakllari "madaniy
ʻ
inqilob"ga olib keldi. Shuning uchun ularni tiklash xavfli edi. Bundan tashqari,
hech kim 60-70 yillardagi «madaniy inkilob” tufayli vujudga kelgan ichki siyosiy
7
Дэн Сяопин. Реализовать строительство важнейших объектов, рационально использовать научно-
технические кадры. (Основные вопросы современного Китая. Пер с кит.) – М.: Политиздат, 1988. - С. 10, 85,
131, 160.
31

o zgarishlar hamda iqtisodiy hayotning izdan chiqishi natijasida, ma muriy davlatʻ ʼ
va xo jalik institutlari jiddiy kuchsizlanganligini unutmagan edi. Bu institutlar na
ʻ
o z qo mondonlik-taqsimlovchi vazifalarini samarali bajara oldi, va na islohot
ʻ ʻ
o tkazilishini sekinlashtira oldilar.Davlat shaharliklarga, davlat korxonalari
ʻ
ishchilari va byurokratiyasining kichik qismiga ijtimoiy yordamni ko rsatgan
ʻ
holda, xitoyliklar aksariyat qismining turmush tarzi haddan ziyod past darajada
ekanligi aholining asosiy qismini o zgarishlarga tayyorligini belgilab berdi va bu
ʻ
islohotchilarni amalga oshirishda jiddiy ijtimoiy zarar yetkazish xavfidan, hech
bo lmasa, birinchi bosqichda, xalos etdi.
ʻ
Buning barchasi, ekspert A.I. Fedorovskiyning fikricha, Xitoy Kompartiyasi
rahbariyatining islohotchi qanotiga harakatlar erkinligini berib, uni mehnat-
kashlarni ijtimoiy yutuqlariga rahna solish ayblovidan kafolatladi.Den Syaopin
boshchiligidagi bu rahbarlar guruhi zaruriyat tugilganda qotib qolgan dogmalardan
voz kecha oladigan, katta intellektual salohiyat va siyosiy tajribaga ega,
qayishuvchanlik va ehtiyotkorlik bilan belgilangan maksadlarga erisha oladigan
birinchi avlod inqilobchilaridan tashkil topgan edi. Mazkur yetakchilarning xizmati
islohot jarayonini nazorat qilinadigan yo lga yo naltirish qobiliyatidan iborat edi.
ʻ ʻ
Shubhasiz, XI chaqiriq Xitoy Kompartiyasi Markaziy Qo mitasining
ʻ
uchinchi plenumi qarorlarini bajarish maqsadida amalga oshiriladigan islohotlarda
asosiy rol agrar tarmoqini qayta qurilishiga ajratilgan edi. Nima uchun Xitoy
islohotchilari tubdan o zgarishlar jarayonini aynan qishloqdan boshladilar?
ʻ
Avvalambor, 1980-yilda dehqonlar Xitoy Xalq Respublikasi aholisining 80 foizini
880 million kishini tashkil qilgan. Deyarli ularning barchalari xalq kommunalari
o n ming va undan ziyod azolarni birlashtirgan yirik miqyosli xo jaliklarga
ʻ ʻ
birlashtirilgan edi.Dehqon oilasi bilan kazarmaga o xshash qurilmalarda yashar
ʻ
edi. Xuddi shu hol katta ishlab chiqarish brigadalarida ham kuzatildi. Ularda har
bir dehqonning mehnat ulushi hisobga olinmagan edi. Natijada, mehnat natijasiga
ko ra emas, balki tenglashtirish tamoyili asosida haq to landi. Bitta katta qozondan
ʻ ʻ
ovqatlanar edilar.Bularning barchasi, tabiiyki, odamlarning mehnat faolligida o z
ʻ
aksini topa olmas edi. «Katta sakrash”, “madaniy inqilob” vaziyatni yanada
32

og rlashtirdi, oziq ovqat muammosi tamoman zo rayib ketdi. Ahir milliard kishiniʻ ʻ
tuyg izish kerak edi. Den Syaopin va uning hamfikrlari quyidagi xulosaga keldilar:
ʻ
1) milliard xitoylikni yedirib ichirish, kiyintirish xitoyliklarning o z qo lida,
ʻ ʻ
biron g amxo rlik ko rsatuvchi davlat yo qki, xitoy fuqarolarini o z ta minotiga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
olishga tayyor bulsa:
2) mamlakatdagi holat, bu qishloqdagi vaziyatning aksi, uning barqarorligini
eng avvalo, eng ko p odam istiqomat qiladigan qishloq joylaridan boshlash lozim.
ʻ
Jamoaviy mulk bo lgan yerni (oilaviy, brigadaga oid, jamoaviy, ammo
ʻ
asosan oilaviy) pudratga berib yubordilar. Sichuan va Anxoy provinsiyalarida
dehqonlarning mexnat faolligini oshirish uslublarining izlanishi muvaffaqiyatli
amalga oshirildi. Bu provinsiyalarning partiya rahbarlari kommunalardan voz
kechib, yerdan foydalanishning pudrat tizimiga o tdilar. Islohotlarning maqsadi va
ʻ
mazmuni dehqonlar ma muriy xodimlarning nazoratidan ozod bo lib, yerda
ʼ ʻ
o zlarini mustaqil xo jayin, deb his qilishlaridan iborat edi. Xitoyda yerga nisbatan
ʻ ʻ
hususiy mulk joriy qilinmadi. Ammo dehqonlarga foydalanish uchun yer
maydonlari (o rta xisobda ho jalikka 0.42 ga) ajratildi, ishlab chiqarish brigadasi
ʻ ʻ
va bulimlar bilan qishloq xo jalik mahsulotini yetkazib berish borasida uzoq
ʻ
muddatli pudrat imzolandi.Hosilning belgilangan narxlarda olinadigan va oldindan
kelishib olingan hajmidan tashqari bo lgan qismi tovar ishlab chiqaruvchilarga
ʻ
berilar edi. 1983-yilda ishlab chiqarish brigadalari tarqatilgandan so ng,
ʻ
dehqonlarni hususiy ho jalik yuritishga o tishlari yakunlandi. Qishloqdagi ajoyib
ʻ ʻ
o zgarishlar dinamik ravishda va ba zi hollarda islohotchilarning niyatlariga qarshi
ʻ ʼ
bo lganligi e tiborga loyiqdir. S.Aleksaxinaning qayd qilishicha, «uch yil ichida
ʻ ʼ
(1980-1982-yillar) oilaviy pudrat tizimi aksariyat qishloq xo jaliklarida mazkur
ʻ
yillardagi barcha partiya ko rsatmalariga qarshi tasdiqlandi (1979, 1980,
ʻ
1981)yillarda qishloq xo jaligi rivojlanishiga tegishli bo lgan Xitoy Kompartiyasi
ʻ ʻ
Markaziy Qo mitasining hujjatlari dexkon xo jaligi tashkilotining asosiy shakli
ʻ ʻ
bo lgan oilaviy pudratga qarshi edilar, uni faqatgina bir necha provinsiyalarning
ʻ
qashshoq tog li hududlarida joriy etmokchi edilar). Shu bilan birga 1983-yilning
ʻ
oxiriga kelib, 97,3 foiz dehqon oilalari ishlab chiqarishning mazkur shakli bo yicha
ʻ
33

faoliyat yuritdi».Qanday bo lmasin, davlat asosiy qishloq xo jalik mahsulotlarini,ʻ ʻ
avvalambor, guruch va paxta narxlarini nazorat ostiga oldi. Biroq asta-sekin agrar
mahsulotning markazlashtirilgan ma muriy taqsimotidan va bozor mexanizmi
ʼ
foydasiga qishloqni moddiy ta minlashdan voz kecha boshladi. Biroq, tan olish
ʼ
lozimki mazkur jarayon bir tekis rivojlanmadi, ba zida notekis harakatlar ham
ʼ
kuzatildi 8
.
Shunga qaramasdan, Xitoy qishloq xo jaligining rivojlanish sur atlari
ʻ ʼ
urushdan keyingi davrda jahonda eng yuqori ko rsatkichlarni egalladi. Mamlakat
ʻ
Sovet Ittifoqi va Amerika Qo shma Shtatlaridan o zib, don, paxta va go sht ishlab
ʻ ʻ ʻ
chiqarish bo yicha birinchi o ringa chiqdi. Islohotlar boshlangandan keyingi
ʻ ʻ
yillarda Xitoy Xalq Respublikasida donning yalpi hosili deyarli bir million tonnaga
oshdi.Bozor sharofati bilan qishloq xo jaligi taraqqiyotida jon boshiga
ʻ
oziqlanishning o rtacha kaloriyaliligi Xitoy tarixida birinchi marta tibbiyot
ʻ
xodimlari tomonidan tavsiya etiladigan minimal me yor darajasiga yetdi. Xitoyda
ʼ
yillik g alla yetishtirishning o rtacha miqdori 1978-1988-yillar davomida kishi
ʻ ʻ
boshiga 300 dan 400 kilogrammgacha usdi. Mamlakat xalqni shunchaki duch
kelgan narsa bilan boqishni emas, uni oqsil, yoglar va uglevodlarning yetarli
miqdori bilan ta minlash masalasini hal qiladi. Ya ni, Xitoy jahonda shakllangan
ʼ ʼ
va Markaziy Qo mita qabul qilingan oziqlanish standartlari tomonga katta qadam
ʻ
tashladi 9
.
Shunday bo lsa-da, mamlakatning agrar sohasida yakuniga yetkazilmagan
ʻ
islohotlar haqida to xtalish joiz. Garchi dehqonlar o zlari yetishtirgan
ʻ ʻ
mahsulotning ma lum qismini tasarruf etish huquqiga ega bo lsalar-da, ular yerni
ʼ ʻ
tasarruf va idora qila olmaydilar. Nafaqat sotish, balki yerni ijaraga berish ham
rasman ta qiqlangan. Yerdan foydalanish huquqini boshqaga topshirishga ijozat
ʼ
1988-yil aprelda Xalq vakillarining Butunxitoy majlisi (XVBM)ning VII chaqiriq
birinchi sessiyasida berilgan bo lsa-da, u faqatgina bir qancha iqtisodiy rivojlangan
ʻ
8
Дэн Сяопин. Реализовать строительство важнейших объектов, рационально использовать научно-
технические кадры. (Основные вопросы современного Китая. Пер с кит.) – М.: Политиздат, 1988. - С. 10, 85,
131, 160.
9
Круглов Р. Роль и местной сельской промыш-ленности в экономике Китайской Народной Республики. -
Автореф. дисс. на соискание ученой степени доктора экономических наук. - М., 1998.
34

hududlar va shahar atrofidagi zonalarda tajribaviy ravishda qo llanilar edi. Xulosaʻ
qilib aytganda, davlat dehqonlarning ommaviy yersizlanishi ehtimoli va yuz
millionlab ishsizlarning shaharlarga kirib kelishidan xavotirda edi.Shuni ta kidlash
ʼ
joizki, agrar islohotlari qishloqda keragidan ortiq kuchlarning o sishiga olib keldi.
ʻ
Ularning soni 90 yillarda kamida 130 million kishiga yetgandi. Tabiiyki, shahar
sanoati va xizmatlar ko lami, transport va qurilish ishlari yangi ishchilarning bu
ʻ
qadar ulkan oqimini qabul qila olmas edi. Shu narsa ma lum bo ladiki, o sha
ʼ ʻ ʻ
paytda Xitoy urbanizatsiya jarayonini kuchaytirishga hali tayyor bo lmagan va
ʻ
migrantlar ulkan sonining vujudga kelishi kommunal xo jalik faoliyatini tubdan
ʻ
qayta mustahkamlanishini talab qilar va sanoat markazlarining shundoq ham sust
rivojlangan ijtimoiy infratuzilmasining ishdan chiqishiga xavf solar edi.Buning
ustiga, aslini olganda, ma lum ma noda kam daromadli va mahsulotlari arzon
ʼ ʼ
bo lgan agrar sanoat tarmogi qishloq xo jaligi bilan mashg ul bo lganlarning
ʻ ʻ ʻ ʻ
moddiy ahvolini sezilarli darajada yaxshilash imkonini bermadi. Tabiiyki, ko plab
ʻ
dehqonlar yerda qilingan mehnatni boshqa ishlab chiqarish faoliyati bilan
taqqoslay boshladilar.Qishloq noagrar tijorat tuzilmalari salohiyatining
kutilmaganda vujudga kelishi va mustahkamlanishi Xitoy iqtisodiyotining davlat
tasarrufidan chiqarilishi va markazlashmagan tizimga o tkazilishini ta minlovchi
ʻ ʼ
mohiyatan muhim bozor institutining shakllanayotganligini bildirar edi.Bu
sharoitlarda mashhur xitoy sotsiologi Fey Syaotunning “qishloq xo jaligini
ʻ
qoldirib, yerni tark etib, korxonalarga joylashib, qishloq yerlarini tark etmaslik",
tezisida o z mohiyatini topgan jarayon shitob bilan avj oldi.Natijada, an anaviy
ʻ ʼ
yordamchi kasb va qo l mehnati sanoati negizida o z tabiatiga ko ra yangi
ʻ ʻ ʻ
iqtisodiy tuzilmalar rivojlana boshladi. Masalan, alohida volostlar va davlatlar
qaramog ida joylashgan, shuningdek xorij sarmoyasi, xususan xorijiy xitoyliklar
ʻ
«xuasyao” sarmoyalari ishtirokidagi kollektiv korxonalar shakllandi.Yollanma
ishchi kuchini jalb qilishni mo ljallagan hususiy korxonalar yaratildi. 90 yillarning
ʻ
o rtalarida payli korxonalar jadal rivojlandi, tabiiyki, uning ketidan yirik, tijoriy
ʻ
manfaatlar qishloq volost doiralariga kirib kela boshladilar. 1997-yilda mazkur
korxonalarga YAIMning to rtdan bir qismi: 50 foizi sanoat mahsulotining
ʻ
35

qo shimcha narxi, 30 foiz eksportdan tushgan valyuta daromadi, 30 foizʻ
dehqonlarning daromadi to g ri kelgan.Qayd etish lozimki, noagrar qishloq
ʻ ʻ
tadbirkorlik tuzilmalari institutining shakllanish jarayoni yuridik jihatdan
rasmiylashtirilmagan bo lib, partiya va davlat organlarining alohida tarqoq qaror
ʻ
va ko rsatmalariga asoslangan. Ammo yuridik hujjatlarning yetishmasligi
ʻ
yozilmagan qoidalar ta siri bilan to ldirildi, mazkur qoidalar konfutsiychilik
ʼ ʻ
an analariga asoslangan bo lib, mulk huquqi va mehnat shartnomalariga bo lgan
ʼ ʻ ʻ
hurmatni ta minlovchi ishbilarmon munosabatlar etikasini belgilab berar edi
ʼ 10
.
10
Дэн Сяопин вэньсюань (1975-1982) //Избранные труды Дэн Сяпина (1975—1982 гг.) - Пекин, 1983. – 132 с.
36

II.2. Iqtisodiy qudrat sifatida tan olish va sanoat rivoji
Davlatni iqtisodga muntazam chuqur “sho ng ishi” sharoitida xususiyʻ ʻ
tarmoqga ham alohida e tibor qaratildi. Masalan, mayda tovar ishlab chiqarishni
ʼ
rivojlantirishning siyosiy konsepsiyasi ishlab chiqildi. Uni Xitoy Kommunistik
partiyasi iqtisodiy tizim isloh qilishning boshlang ich bosqichida ishlab chiqqan
ʻ
“xilma xil xo jalik islohotlarining ratsional uyg unligi va rivojlanishiga qaratilgan
ʻ ʻ
kursning” hosilasi va tarkibiy qismi sifatida qabul qilish mumkin.
Mazkur kursning mohiyatini tushuntirgan holda, Xitoy Kompartiyasi
Markaziy Qo mitasi va Xitoy Xalq Respublikasi Davlat kengashi 1981-yil 30-
ʻ
martdagi qo shma bayonida “xilma-xil xo jalikni rivojlantirish uchun ikkita tomon
ʻ ʻ
jamoalar va alohida shaxslarning faolligini” keng yoyish lozim, qishloq joylarida
esa, «bitim hamda boshqa shakllar yordamida yakka tartibda yoki pay yordamida
xizmat ko rsatish, hunarmandchilik, yuk tashish va boshqa sohalarda xo jalik
ʻ ʻ
yuritayotgan kommuna a zolarini rag batlantirib, qo llab-quvvatlash lozim», deb
ʼ ʻ ʻ
e lon qildi.1981-yil 27-iyundagi Xitoy Kompartiyasi Markaziy Qo mitasining XI
ʼ ʻ
chaqiriq 6 plenumida qabul qilingan “Xitoy Xalq Respublikasi tashkil topganidan
buyon partiya tarixiga oid ba zi masalalar bo yicha qaror”da yakka xo jalikni
ʼ ʻ ʻ
“zamonaviy bosqichda Xitoydagi ishlab chiqarish vositalariga mulk tuzilmasining
tarkibiy kismidan biri” sifatida tan olishga muhim qadam tashlandi.Dasturaviy
ahamiyatga ega bo lgan mazkur hujjatda Xitoy Kompartiyasining yakka xo jalikka
ʻ ʻ
hamda uning Xitoy Kompartiyasi iqtisodidagi rolini aniqlashga bo lgan konseptual
ʻ
yondashuvi modeli yanada rivojlandi.Xitoy Xalq Respublikasi tarixiga nazar
tashlasak, ijtimoiy tarmoqga zaruriy qo shimcha sifatidagi xalqning barcha
ʻ
ehtiyojlarini bir o zi qondira olmaydigan hususiy tarmoq haqida birinchi qonun
ʻ
1956-yildayoq Lyu Shaotsi va Chen Yunning bir qator chiqishlarida olg a surildi.
ʻ
Ammo bu qaror xitoy jamiyatida keng tarqalgan “sotsializm sofligi” uchun
kurashga zid bo lganligi sabab, keskin tanqid qilindi va rad etildi.Mazkur tezisga
ʻ
qayta murojaat qilish, uni zamonaviy xo jalik islohotining rasmiy konseptual
ʻ
nazariy asosining asosiga ko tarilishi, bu mohiyatiga ko ra, Xitoy Xalq
ʻ ʻ
Respublikasida ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishining ijtimoiy shakli bo lgan
ʻ
37

xususiy mulkning obyektivligini anglashda xitoy siyosatchilarining "ilon izi”
yo lidagi g oyat muhim qadamdirʻ ʻ 11
. 1982-yilning sentyabrida Xitoy
Kompartiyasining XII Qurultoyi bo lib o tdi. Uning hujjatlarida yakka xo jalikning
ʻ ʻ ʻ
to ldiruvchi roli haqidagi holat quyidagi siyosiy kursatma sifatida namoyon etildi
ʻ
va talqin qilindi: “Qishloq va shaharda ijtimoiy mulkning zaruriy va foydali
to ldiruvchisi bo lgan xo jalik sifatida davlat doirasida hamda sanoat savdo
ʻ ʻ ʻ
ma muriy organlari tomonidan boshqaruv mavjudligida mehnatkashlar yakka
ʼ
xo jaligini muvofiq rivojlanishini ragbatlantirish zarur”!
ʻ
Xitoy rahbariyati chiqishlari, partiya qarorlari va kursatmalarida Xitoy
Kompartiyasining yakka mehnat faoliyatiga nisbatan kursi taxminan shunday
ko rinishida ifoda etildi. Yakka xo jalikning siyosiy maqomi Xitoy Kompartiyasi
ʻ ʻ
ko rsatmalari bilan belgilangan bo lib, konstitutsiyaviy huquqda qonuniy
ʻ ʻ
mustahkamlandi.Xususiy kapitalistik xo jalikni siyosiy legallashtirish 80 -
ʻ
yillarning o rtalariga kelib yakka mehnat xo jaligi negizida ommaviy tus olgan
ʻ ʻ
ishlab chiqarishning yarim kapitalistik va kapitalistik shakllarining rivojlanishi,
aslini olganda, Xitoy Kompartiyasi rahbariyatini tanlov yoqasiga olib keldi:
1) yoki sotsializmning “sofligini” saqlab qolgan holda, xususiy mulkni
umumiy ma muriy «ta qib qilish siyosatiga qaytish;
ʼ ʼ
2) yoki an anaviy siyosiy doktrinasini jiddiy to g rilash.
ʼ ʻ ʻ
Muayyan tarixiy asoslarga ko ra eng afzal, iqtisodiy tizim islohotini
ʻ
rivojlanishining ichki mantig i nuqtai nazaridan muqarrar bo lgan ikkinchi yo l
ʻ ʻ ʻ
tanlanganligi shubhasizdir.
Ijtimoiy ongni xususiy xo jalikni siyosiy legallashuviga tayyorlashda Den
ʻ
Syaopinning 1983-yildan boshlab nashrlarda faol tashviqot qilingan insonlarning
bir qismini boshqalardan ilgariroq o rtahollikka erishuvini rag batlantirish haqidagi
ʻ ʻ
tezisi ma lum rolni o ynadi.Quyidagilar bunday legallashuvining o ziga xos
ʼ ʻ ʻ
“bosqichlari” bo lib xizmat qildi.Xitoy Kompartiyasi Markaziy Qo mitasining XII
ʻ ʻ
chaqiriq 3 plenumida (1984-yil oktyabr) qabul qilingan Xitoy Kompartiyasi
Markaziy Qo mitasining iqtisodiy tizimi islohoti haqidagi Qarori;
ʻ
11
Круглов Р. Роль и местной сельской промыш-ленности в экономике Китайской Народной Республики. -
Автореф. дисс. на соискание ученой степени доктора экономических наук. - М., 1998.
38

— Mulkiy munosabatlar islohotini Xitoy Xalq Respublikasi Davlat
Kengashi tomonidan 1985-yilda xo jalik qayta qurilishining muhim masalalariʻ
qatoriga rasman kiritilishi;
— Xitoy Kompartiyasi Markaziy Qo mitasining XII chaqiriq 3 plenumining
ʻ
(1986-yil) sotsializmda turli iqtisodiy ukladlar, jumladan, nosotsialistik
bo lganlarni ham rivojlantirish zaruriyati haqidagi jiddiy siyosiy qarori.
ʻ
— 1987-yilning oktyabr noyabr oylarida Xitoy Kompartiyasining XIII
Qurultoyi bo lib o tdi. Qurultoyida qabul qilingan hujjatlarga Xitoy xalqi tarixida
ʻ ʻ
oxirgi o ttiz yil ichida birinchi marta mamlakatda yollanma mehnatdan
ʻ
foydalanadigan xususiy xo jaliklarning o rni etirof etildi. Mulk islohotining
ʻ ʻ
muhimligi darajasiga yondashuvning rasman o zgarishi xususan Xitoy Xalq
ʻ
Respublikasi Davlat kengashi qoshidagi Tadqiqotlarni rivojlantirish markazi
tomonidan 1985-yilda mazkur muammo bo yicha maxsus kengash qarorida ham
ʻ
belgilab qo yilgan edi.“Faoliyat yuritishi va rivojlanishiga ruxsat berish haqidagi
ʻ
tezis kiritildi.Xitoyda xususiy kapitalistik ukladni qonunlashtirish haqidagi siyosiy
qarorni qabul qilishda rahbariyat quyidagilardan kelib chiqdi:
1) iqtisodiy qoloqlikni bartaraf etish uchun Xitoy realiyalariga har
qanaqasiga muvofiq bo lgan, tarixan qolok bo lmagan, ishlab chiqarish kuchlarini
ʻ ʻ
barqaror o sishini ta minlashga layoqatli bo lgan mulk va xo jalik yuritish shaklini
ʻ ʼ ʻ ʻ
ishlatishga intilishidan;
2) xususiy xo jalik «ishlab chiqarishni sanoatlashtirish, tijoratlashtirish,
ʻ
umumlashtirish va modernizatsiyasining” yuqoriroq darajasi bilan tavsiflanib,
natijada, uklad va uklad unsurlariga asoslangan genezis, yakka xo jalik, mayda
ʻ
kooperativlarga nisbatan ancha yuqori ishlab chiqarishga ega bo lganligini hisobga
ʻ
olgan holda:
3) tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi, bozorni to yintirish, ishga
ʻ
joylashtirish va ishsizlik muammosini hal qilishda xususiy xo jalikning umumiy
ʻ
ijobiy ta sirini hisobga olgan holda:
ʼ
4) ko p jihatdan hanuz amalda bo lgan davlat monopolistik tuzilmalari bilan
ʻ ʻ
belgilanadigan makroiqtisodiy sharoitlarida faoliyat yuritayotgan xususiy tarmoq
39

to liq mustaqil ijtimoiy-iqtisodiy maqomga ega emasligi holatini hisobga olganʻ
holda.
Shunday qilib, Xitoyda xususiy mulkni siyosiy e tirof qilish bu:
ʼ
1) bazisdagi mamlakat ishlab chiqarish kuchlarining real darajasi va
rivojlanish tuzilmasini aks etuvchi obyektiv jarayonlarga siyosiy-huquqiy
tuzilmani mos keltirishdagi tayanch qadam:
2) Xitoy Xalq Respublikasining umumjahon rivojlanishining qat iy
ʼ
talablariga javobi, bu jahon bozor xo jaligiga Xitoyning astabsekin kirib borishiga
ʻ
ichki ijtimoiy-iqtisodiy tayyorgarligining shakllaridan biri
1989-yilning kuzidayoq mamlakatning partiya va davlat rahbarlari
chiqishlarida (masalan, Xitoy Kompartiyasi Markaziy Qo mitasining Bosh kotibi
ʻ
Szyan Szeminning Xitoy Kompartiyasi Markaziy Qo mitasining XIII chaqiriq 5
ʻ
plenumidagi nutqlari) "xilma-xil xo jalik ukladlarini rivojlantirishga olingan
ʻ
kurs"ning barqarorligi aniqlik bilan ko rsatildi.Shuni qayd qilish joizki, qishloq
ʻ
sanoatining juda tez o sishi Xitoy iqtisodiga kuchli turtki berdi. Agarda shahar
ʻ
davlat sanoatining o sish sur atlari 80 yillarda yiliga 2,5-12 foizni tashkil qilgan
ʻ ʼ
bo lsa, qishloq xo jaligining xuddi shunday ko rsatkichi mazkur davrda 21-134
ʻ ʻ ʻ
foizga to gri kelar edi.Agrar hududlarda sanoat va xizmatlar sohasining rivojlanishi
ʻ
qishloqda va shaharda iste mol talabining to yinishiga ko maklashdi, eksport
ʼ ʻ ʻ
bazasini ahamiyatli darajada kengaytirdi, qishloq va posyolkalar aholisining
bandlik hamda hayot tarzi darajasini oshishini ta minlab berdi. Parallel ravishda
ʼ
mulkdor va tadbirkorlar qatlami shakllandi. Bozor iqtisodi qonunlarini o n
ʻ
millionlab insonlar amalda o zlashtirdilar.
ʻ
Bozor tuzilmalarini qishloq hududlarida paydo bo lishi obyektiv ravishda
ʻ
avvaliga provinsiyalar darajasida, keyin esa butun mamlakat miqyosida an anaviy
ʼ
xo jalik mexanizmi qoidalarini buzdi. Qishloqlarda bozor iqtisodi asoslarining
ʻ
mustahkamlanishi mahalliy va provinsiya darajasida bozorga yo naltirilgan
ʻ
byurokratiyaning shakllanishi bilan kuzatildi. Islohotlar natijasini muvofiq
ravishda baholab, amalga oshirilayotgan jarayonlardan moddiy foydani bevosita
40

sezgan mahalliy mansabdorlar qishloqdagi noagrar tadbirkorlikni keyingi rivojini
qo llab quvvatlab, islohotlarning eng mustahkam tarafdorlari qatoriga qo shildilar.ʻ ʻ
Nihoyat, o tkazilayotgan o zgarishlar Xitoyning kelajakdagi evolyutsiyasini
ʻ ʻ
bashorat qilish imkonini beruvchi va istiqbolda tayanish mumkin bo lgan “o rta
ʻ ʻ
sinf”ning vujudga kelishiga ko maklashdi.
ʻ Xitoydagi o tish jarayonining o ta ʻ ʻ
notekis kechishini, shuningdek, obrazli qilib aytganda, “toshlarni paypaslab
daryodan o tish” qabilidagi asosiy isloh qilishga qaratilgan yangiliklarning
ʻ
tajribaviy tekshiruviga bo lgan alohida moyillikni belgilab berdi va bu, o z o rnida,
ʻ ʻ ʻ
xitoy islohotlarining doimiylik timsoliga aylandi 12
.
12
Дэн Сяопин. Реализовать строительство важнейших объектов, рационально использовать научно-
технические кадры. (Основные вопросы современного Китая. Пер с кит.) – М.: Политиздат, 1988. - С. 10, 85,
131, 160.
41

XULOSA
XX asr yarmi va XXI asr boshlarida Xitoy misli ko rilmagan darajadaʻ
barqaror, iqtisodiy va texnologik yuksalishni boshdan kechirdi. Mao Szedun
hozirgi paytda qattiq tiklagan davlatning asoslarini shakllantirgan bo lsa, Den
ʻ
Syaopin tomonidan amalga oshirilgan iqtisodiy modernizatsiya Xitoyni dunyoning
eng iqtisodiy iqtisodiyotlaridan biriga aylantirdi.
XXI asrga kelib, Xitoy global savdoning o yinchilaridan biri bo lib,
ʻ ʻ
texnologiya, transport va sohada katta yutuqlarga erishdi. “Bir makon, bir yo l”
ʻ
tashabbusi Xitoyning xalqaro miqyosdagi rolini yanada mustahkamladi va dunyo
davlatlari bilan aloqalarini mustahkamladi. Shu bilan birga, Xitoy o zining ichki
ʻ
siyosatida markazlashgan boshqaruvni saqlab qolgan holda ijtimoiy saqlashni
ta'minlashga intildi.
Xitoyning yangi qurayotgan korxonalari uchun iqtisodiy va modernizatsiya
modelini taqdim etdi. Ammo bu muvaffaqiyatlarning global savdo urushlari,
ekologik muammolar va inson huquqlariga oid tanqidlar bilan birga kelgani ham
kuzatilmoqda
Xitoyning XX asr yarmi va XXI asr boshlarida erishgan muvaffaqiyatlari
uning o ziga xos boshqaruv modeli va xalqaro siyosatda tutgan pozitsiyasini
ʻ
anglashda muhim korxona ega. Kelgusida Xitoyning dunyo miqyosidagi o rni va
ʻ
uning global tajribalikka qo shadigan qismi yanada ortishi kutilmoqda.
ʻ
42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Алексахина С. Опыт проведения экономических реформ в
экспериментальных сельских районах КНР. - М., 1998.
2. Делюсин Л.П. Аграрно-крестьянский вопрос в политике КПК (1921—
1928). М.: «Наука», Гл. редакция восточной литературы, 1972. – 464 с.
3. Денеш Б. Дэн Сяопин (Пер. с кит.) В.И.Иванова. - М.: Международные
отношения, 1989. - 201 с.
4. Дэн Сяопин ва ислоҳотлар тўғрисидаги
5. Дэн Сяопин вэньсюань (1975-1982) //Избранные труды Дэн Сяпина (1975
—1982 гг.) - Пекин, 1983. – 132 с.
6. Дэн Сяопин. Вступительная речь на XII Всекитайском съезде
Коммунистической партии Китая. 1 сентября 1982. Основные вопросы
современного Китая. (пер. с кит.) — М.: Политиздат, 1988. - с 5-6.
7. Дэн Сяопин. Избранное. — Пекин, 1992.
8. Дэн Сяопин. Реализовать строительство важнейших объектов,
рационально использовать научно-технические кадры. (Основные
вопросы современного Китая. Пер с кит.) – М.: Политиздат, 1988. - С. 10,
85, 131, 160.
9. Исследование индивидуального хозяйства в Китае на современном этапе.
- Пекин, 1986. – с. 22-23 (хит. тилида).
10. Китайская Народная Республика в 2002 г.: политика, экономика, культура.
РАН. Институт Дальнего Востока. М., 2003. - 560 с.
11. Китайская Народная Республика. Конституция и законодательные акты. -
М., 1984. – 350 с.
12. Круглов Р. Роль и местной сельской промыш-ленности в экономике
Китайской Народной Республики. - Автореф. дисс. на соискание ученой
степени доктора экономических наук. - М., 1998.
13. Правовые акты модернизации в КНР. - М., 1990. – 266 с. 3.7. Тан Чанвэй.
Исследование идеологии Дэн Сяопина «Таланты людей усиление
43

государства»/Сб.ст. «Россия и Китай в меняющемся мире». - Чельбинск,
ЧГУ, 2005. – 580 с.
14. Статьи и выступления Дэн Сяопина //Сб.документов XII Всекитайском
съезде КПК. Пекин, 1982. - с. 27 (на кит. яз.); на XIII Всекитайском съезде
КПК. - Пекин, 1988. с. 32 (на кит. яз.)
44

Xitoy XX asr ikkinchi yarmi va XXI asr boshlarida

I BOB. XX ASR YARMI VA XXI ASR BOSHLARIGA OID UMUMIY TENDENSIYALAR.. 5

I.1. 1949-yilda Xitoy Xalq Respublikasi tashkil topishi 5

I.2. Xitoyning XX asr oʻrtalaridagi siyosiy va iqtisodiy holati 23

II BOB. XITOYNING IQTISODIY BIZNES MODELIGA OʻTISHI VA BOZOR IQTISODIYOTINI RIVOJLANTIRISH.. 31

II.1. Den Syaopin jarayonlari va modernizatsiya jarayoni 31

II.2. Iqtisodiy qudrat sifatida tan olish va sanoat rivoji 37

XULOSA.. 42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI 43

Sotib olish