Xitoy XX asr oxiri - XXI asr boshlarida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	14000UZS
Hajmi	2.1MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

Xitoy XX asr oxiri - XXI asr boshlarida

Sotib olish

M UN DA RI JA
K i ri sh …… …. .. …… …… …… .. .. .… …… …… .. …… …… …… …… …. .. .. 2- 3
I b ob. I kk i n ch i j ah on u rus hi da n ke yi n Xi t oyd ag i va zi ya t …… .… .. . 4- 1 3
II b ob. X i t oy X XI as r b os hi da …… …… …… …… …… …… .. …. .… .. . 14-
25
Xu l o sa …… …… …… …… …… …… .. .… …… …. …… …. .… …… …. .. .. .. .. 26
F oy da l an i l ga n m anb a va a dab i y ot l ar ro yx at iʻ …… …… …… …. .. .. .. .. . 28
Ilovalar...................................................................................................................29
1

K IR IS H
O z be ki st on m u st aq i l l i kk a y ye r i sh ga ch , o zb ek da vl at ch i l i g iʻ ʻ
t ar i x i g a ka t t a e’ t i bor q ar at i l a bo sh l a nd i . O zb ek i s t o n Re sp ub l i ka s i
ʻ
Va zi r l ar M ah ka m a si ni ng 1 99 8- y i l 27- i y ul d ag i O z be ki st on R es pu bl i k as i
ʻ
Fa nl ar Ak ad em i y as i T a r i x i n st i t ut i f ao l i ya t i ni t ak om i l l a sh t i r i sh
t o g r i si da gi q ar or i o zb ek d av l a t c hi l i gi t ar i x i d a m u hi m i z q ol d i r d i .
ʻ ʻ ʻ
O z be ki st on r es pu bl i k as i n i n g b i r i nc hi Pr e zi de nt i I . Ka r i m o vn i n g bi r
ʻ
gur uh t a r i x ch i ol i m l ar b i l an uc hr as hu vi da gi t ar i x f an i b or a si da
bi l d i r g an f i kr l ar i o z be k xa l q i va uni ng d av l a t c hi l i gi t a r i xi
ʻ
ko ns ep si ya s i n i n g y ar at i l i sh i g a g oy av i y as os bo l i b x i z m a t q i l di . U nd a
ʻ ʻ
i l m i y nu qt ai na za r g a t a ya ng an d av l a t c hi l i k t ar i xi ni ya r a t i sh as os i y
m a qs ad si f a t i da be l g i l an ga n. O z be ki st on Re sp ub l i ka si ni ng bi r i n ch i
ʻ
Pr e zi de nt i I . K ar i m o v o zl i k ni an gl as h t a r i xni bi l i sh da n bo sh l a na di . I sb ot
ʻ
t a l a b b o l m a ga n us hb u ha qi qa t d av l a t si yo sa t i d ar aj as i g a k o t ar i l i sh i
ʻ ʻ
za r ur . T a r i x ni yor i t i s hd a bi r yo ql am al i k ka , su b е kt i v f i kr l ar ga y o l
ʻ
qo ym as l i k za r ur , f aq at ba hs , m u no za r a , t ah l i l m
ʻ е va si b o l ga n ʻ
xu l o sa l a r g i n a b i z ga t o g` r i yo l ko r s at ad i
ʻ ʻ ʻ 1
- de b t a’ k i d l a yd i . O zb ek i s t o n ʻ
Re sp ub l i ka si b i r i nc hi Pr e zi de nt i I . K ar i m o v R es pu bl i k am i z m u st aq i l
t ar aq qi yo t yo l i ni ng i j o dk or i v a r a hn am os i s i f at i d a t ar i x f ani , un i n g
ʻ
bu gu ng i ah vo l i v a i s t i qb ol i n i ch uq ur t ah l i l y et i b , bu y o na l i sh da t ar i x ch i
ʻ
ol i m l ar o l d i g a qa t or v az i f al ar ni qo y di l ar . Us hb u v az i f al ar d an en g
ʻ
m u hi m i - ya ng i j am i y at i m i zn i i sl oh q i l i s h va ya ng i l as h j a r a yo ni ni
bo sh qa r a di ga n v a t a ’ m i nl ay di ga n, ho zi r gi d avr t al ab i a so si da y an gi ch a
f i kr l a yd i g an yo sh l a m i t ar bi ya l a sh , m uh i m i , ul ar o ng i g a m i l l i y i s t i ql ol ,
Va t a ng a sa do qa t v a y ur t par va r l i k g o ya l ar i n i y an ad a ch uq ur r oq si ng di r i s h
ʻ
va t er an a ng l a t i sh da n i bo r a t d i r . Ol i m l ar e ’ t i r of e t g an l ar i d ek , d un yo t ar i xi
ni ho ya t d a b oy va r a ng- ba r a ng di r . H ar bi r hu du dl ar e ng q ad i m gi
1
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yеngilmas kuch. – T.: “Ma’naviyat”, 2008. – B. 56.
2

da vr l ar da n b os hl ab j ah on s i v i l i z at si ya si o ch oq l ar i d an bi r i h i s ob l a ni b, b uʻ
ye r d a du ny o si vi l i za t s i y as i d ag i m ah al l i y xa l q l ar ga xo s t ar i xi y- m ad an i y
j ar ay on l a r bo l i b o t ga n.
ʻ ʻ
Ma vz un i n g do l z ar bl i g i . Xi t o y j a ho n d av l a t c hi l i gi t a r i x i d a ch uq ur i z
qo l d i r g an . Bu da vl at k at t a hu du dl ar n i eg al l a ga n. Bu gu ng i k un da h am b u
t ar i x i y da vl at ga h al i h am j i ddi y e ’ t i b or b er i l a ya pt i . Bi r o q b u m av zu
bu gu ng i k un da i l m i y t ad qi q qi l i sh k er ak bo l g an m a vz ul ar da n b i r i di r . B u
ʻ
m a vz u ya na da ch uq ur t a dq i q ot l ar ga m u ht oj . A na sh u j i ha t l ar t uf a yl i h am
bu m av zu ni ng d ol za r b l i gi ni t u sh un i s h m u m k i n .
K u rs i s hi t a dq i qot i n i ng m a qs ad i v a va zi f as i : U sh bu kur s i sh i n i n g
m a qs ad i XX a sr ox i r i - XX I a sr bo sh l a r i da Xi t o yn i n g j a ho n t ar i xi da gi
o r n i n i y an ad a ke ng r o q o ch i b ber i s h. S hu t uf ay l i bu da vr v a sh ax sg a d oi r
ʻ
m a’ l u m o t l ar b az as i n i k en ga yt i r i sh v a uni i l m i y n uq t a i n az ar da n o r g an i b
ʻ
m o hi ya t i ni y an ad a o ydi nl as ht i r i s h. Bu k ur s i s hi ni ng va zi f as i m av zu ga oi d
m a vj ud m a’ l u m o t l ar d ag i n oa ni ql i k va x at ol ar g a o yd i n l i k k i r i t i s h.
Sh un i n gd ek Xi t o y d av l a t i ni ng Bu gu ng i z am on av i y t ar a qq i y ot i g a sa ba b
bo` l g an a so si y s i y os i y vo qe al ar r o ` y b er g an d av r i ni a so sl ab t ah l i l q
i l i s hd an i b or a t .
Da vr i y ( x ro nol og i k) ch eg ar al a ni sh i : Kur s i s hi ni ng d avr i y ch eg ar as i
X X as r ox i r i - X XI as r b os hl ar i d a Xi t o y da vl at i n i n g r i v oj l a ni sh i v a
un i n g i j t i m oi y- i qt i s od i y v a s i y os i y ah am i y at i o r g an i b t a hl i l qi l i sh da n
ʻ
i b or a t .
Is hn i n g h aj m i : Us hb u kur s i sh i ki r i s h, 2 bo b , x ul os a, f oy da l a ni l g an
ad ab i y ot l a r r o y xa t
ʻ i va i l o va da n t as hq ar i 3 0 va r a qd an i bor at .
3

I B O B . IK K I NC H I J AH O N U RU SH ID AN K EY IN X IT O Y DA G I
VA ZI YA T
XK P h ok i m i y at ni t o l a eg al l a ga ch , 19 49- yi l n i n g 1- ok t a br i da Xi t o yʻ
Xa l q Re sp ub l i ka s i ( XX R) t a sh ki l et i l di . XK P m am l a ka t d a so t s i a l i zm
qur i l i s hi ni e ’ l on q i l d i . 1 95 0- y i l 3 0- i yu nd ag i qo nu n as os i d ag i i sl oh ot
na t i j a si da k at t a y er e ga l i gi t u ga t i l d i . De hq on l a r g a 4 7 m l n ga ye r b o l i b
ʻ
be r i l di . 19 50- yi l d a T i b et b os i b ol i n di . Da l a yl am a H i n di s t o ng a qo ch di .
19 56- yi l g ac ha qi sh l o q x o j al i gi s hi r k at l a r i t uz i l di . B i r v aq t n i n g o z i d a
ʻ ʻ
m a m l ak at da 19 46- 19 49- y i l l ar da gi f u qa r o l ar ur us hi Xi t o y Xa l q
Re sp ub l i ka si ni ng t as hk i l t opi sh i bi l a n i nd us t r l a sh t i r i sh h am bo sh l a nd i .
Bu bor ad a SS SR XX Rg a k at t a y or da m ko r sa t d i . Un i n g yor da m i b i l an
ʻ
25 0 d an or t i q yi r i k sa no at kor xo na l ar i q ur i l d i . XX Rd a ha m xa l q xo j a l i gi ,
ʻ
SSS Rd a bo l g an i k ab i , b es h yi l l i k r ej al ar a so si da r i vo j l a na b os hl ad i .
ʻ
19 53- 19 57- yi l l ar d a bi r i n ch i b es h yi l l i k r ej an i b aj ar i sh u ch un k ur a sh
bor di . Bu r ej a m u va f f a qi ya t l i ba j a r i l di . Bu m u vaf f a qi ya t XK P
r a hb ar i ya t i ni r u hl an t i r i b y ub or d i . B ar ch a k om m un i s t i k p ar t i y al ar ga x os
bo l g an x om xa yo l l i k X KP r ah bar i y at i n i ( M ao S ze du n b os hc hi l i gi da gi )
ʻ
ha m ch et l a b o t m ad i . 1 95 8- y i l da X KP K at t a sa kr as h d eb at al ga n ( 1 95 8-
ʻ
19 62) y an gi b os h y o l ni t as di ql ad i . Un i n g m a zm un i i q t i so di y t ar a qq i y ot ni
ʻ
j a da l l as ht i r i s h, ka t t a s ak r a sh ni am al ga os hi r i sh va k om m u ni st i k j am i y at
qur i s hd an i b or a t e di . I ns on i y at ni ng ba xt l i k el aj ag i , d eb e ’ l on q i l i ng an
ko m m un i z m n i qur i s hn i n g as os i y vo si t a si ha q t o l an m a yd i g an m eh na t
ʻ
bo l i sh i za r ur ed i . Bu n ar s a u ch yi l l i k q at t i q m eh na t - o n m i n g y i l l i k
ʻ ʻ
ba xt - sa od at sh i o r i os t i da o t i sh i k er ak ed i . Qi sh l o q xo j a l i gi sh i r ka t l ar i
ʻ ʻ
o r n i g a o r t ac ha 2 0 m i ng de hq on ni bi r l a sh t i r g an x al q k om m u na l ar i
ʻ ʻ
t u zi l d i . U nd a ha m m a n ar s a u m u m i yl as ht i r i l di . M ah su l o t n i ha m m ag a
ba r a var t aq si m l as h t a m o yi l i j or i y et i l di . S an oa t 6 ,5 b ar a va r , q i s hl oq
4

xo j a l i gi 2, 5 b ar a va r o si sh i m o l j a l l an di .ʻ ʻ ʻ 2
De hq on m eh na t i qa t t i q
t ar t i bg a b o ys un di r i l di .
ʻ Ul ar i s hg a sa f t or t ga n h ol da b or ar di l ar . B i r oq t e z
or a da Ka t t a sa kr as h ba r b od b o l di . Qi sh l o q xo j a l i gi m ah su l o t l ar i i s hl ab
ʻ ʻ
ch i q ar i s h ha j m i ka m a yd i . H at t o , a yr i m h ud ud l ar da o ch ar ch i l i k h am
bo sh l a nd i . S an oa t i sh l a b ch i q ar i s hi h am pa sa yd i . S hu t ar i q a i qt i s od i y
i n qi r oz y uz ber di . Oq i b at da M ao S ze du n si yo sa t i ga q ar sh i m u xo l i f at
vu j u dg a ke l d i . U M ao S ze du n si yo sa t i ni q at t i q t a nq i d qi l a bo sh l a di .
Bu ng a j a vo ba n Ma o Sz ed un qa t a g on si yo sa t i ni qo l l ad i . Bu s i y os at
ʻ ʻ
Xi t o y t ar i xi ga , « bu yu k pr ol et ar m a da ni y i nq i l ob i » nom i b i l an ki r ga n.
19 66- yi l d an bo sh l a ng an va 19 76- yi l g ac ha d av om et ga n «M ad an i y
i n qi l o b» , a sl i d a, j am i y at da gi Ma o Sz ed un s i y os at i g a q ar s hi k uc hl ar ni
am al da y o q qi l i s hn i an gl at ar ed i . Bu ni ng o qi ba t i da ko pl ab pa r t i y a,
ʻ ʻ
da vl at va h ar b i y ka dr l ar qa t a g on qi l i n di . X i t oy ch uq ur i qt i s od i y v a
ʻ
si yo si y i nqi r o zn i b os hd an k ec hi r a bo sh l a di . Xu nv ey bi n l ar da n 1 00 m l n g a
ya qi n ki sh i j abr k o r di . M am l a ka t 50 0 m l r d yu an z ar ar ko r d i . I k ki nc hi
ʻ ʻ
j a ho n ur u sh i t ug as hi ar af a si da X i t oy da a m a l d a 3 t a ho ki m i y at b or e di .
Bu l a r :
1) Xi t o yd ag i Ya po ni ya m a’ m ur i y at i ;
2) m a m l ak at sh i m ol i va s hi m o l i - s ha r q i d a qa r or t op ga n Xi t o y
Ko m m un i s t i k pa r t i y as i ( X KP) b os hc hi l i gi da gi ho ki m i y at ;
3) m am l a ka t j a nu bi g ar bi da gi Ch an K ay sh i h uk um at i ( G om i n da n
ʻ
hu ku m a t i ) . Ya po ni ya t or - m or e t i l g ac h, u ni ng X i t oy da gi m a’ m ur i ya t i h am
qu l a di . 19 46- yi l n i n g yo zi da G om i n da n ar m i ya si XK P ar m i y as i e ga l l ab
t ur ga n h ud ud ga h uj um q i l di . S hu t ar i q a f u qa r o l ar ur u sh i bo sh l a nd i . B u
ur u sh 19 49- yi l n i n g ku zi ga ch a d av om e t d i . N i h oy at , ur us hd a G om i n da n
ar m i y as i ye ng i l di . U ni ng qo l g an qi sm i Ch an K ay sh i bo sh ch i l i g i d a
T ay va n or ol i d a ( AQ SH p an oh i d a) j oy l a sh i b ol di . I kk i n ch i j a ho n ur us hi da n
ke yi n d un yo da gi ge os i y os i y va zi ya t n i n g o z ga r i sh i da vl at da i j t i m oi y v a
ʻ
2
Бергер Я.М. Население Китая в начале 21 века. // Китайские исследования, № 1, 2001. 136 с
5

si yo si y o z ga r i sh l a r g a ol i b k el ad i . A yn an sh u p ay t d an b os hl ab Xi t o yʻ
m u st aq i l l i kk a er i s hd i v a i n t er ve nt i s t l ar da n x al os bo l d i va u zo q d av om
ʻ
et ga n i s l o ho t l ar d av r i bo sh l a nd i . 3
Da vl at y ax l i t l i gi ( T ay va n bu nd an
m u st as no ) t i kl an i b , m ar k az l a sh m a ga n da vr d ag i e sk i i d ea l l ar ga eg a
am al do r l a r o r n i n i m ar ks i z m g oy al ar i as os i d a t a r b i y al an ga n ya ng i
ʻ ʻ
ka dr l ar eg al l a m o qd a. 1 95 8- y i l da Xi t o y k om m un i s t l ar i r ah bar i M ao
T s ze du n a ho l i j on b os hi ga ch o y an i s hl ab ch i q ar i sh bo yi ch a A ng l i ya ga
ʻ ʻ
ye t i b o l i sh , qi sh l o qd a es a t o l i q s ot si al i z at si ya l a sh ga n ho l d a x al q
ʻ
ko m m un al ar i ya r a t i sh v az i f a si ni q o yi b , o l d i n ga ka t t a sa kr as h s i y os at i n i
ʻ
e’ l on q i l di . as bo bl ar va m ah su l o t l ar ni t aq si m l as h, b u sa r g uz as ht l i y o l
ʻ
i q t i so di yo t n i n g t ar t i b si zl an i s hi ga , q i s hl oq da o m m av i y oc ha r c hi l i kk a v a
SSS R bi l a n m un os ab at l a r n i n g k es ki n s ov uq l a sh i s hi ga o l i b ke l d i ;
Xi t o yd an s ov et m u t a xa ss i sl ar i n i n g ka t t a ot r ya di c ha qi r i b ol i nd i . K ey i n gi
yi l l ar d a Pe ki n hu ku m a t i B uy uk sa kr as hn i n g ha dd an t as hq ar i k o p
ʻ
yo l l ar i da n v oz k ec hi b, j oy l a sh i s h si yo sa t i ni y ur i t i sh ga m a j b ur bo l d i .
ʻ ʻ
19 66- yi l d a Ma o T s ze du n ya ng i sa r g uz as ht ga ki r i s hd i va Bu yu k Pr o l e t a r
m a da ni y i n qi l o bi ni b os hl ad i . Ya ng i i n qi l ob ni ng z ar ba k uc hi Qi zi l
gv ar di y a, y a' ni qi zi l g va r d i y a b o l i n m a l ar i g a q ay t a t as hk i l e t i l g an o r t a
ʻ ʻ
m a kt ab l a r n i n g t a l a ba l a r i va o q uv ch i l ar i e di . XK Pn i n g ko pl ab ka dr l ar
ʻ ʻ
xo di m l ar i ga v a a ks i l - i nqi l o bi y r uh b i l an k as al l a ng an l a r g a - b i r i nc hi
na vb at da , z i y ol i l ar va ki l l ar i ga ni s ba t a n t a’ qi bl ar bo sh l a nd i . Ko p gi na
ʻ
sh ah ar l i kl ar m eh na t or q al i qa yt a o qi t i sh uc hu n qi sh l o qq a y ub or i l d i .
ʻ
19 70- yi l l ar n i n g bo sh l a r i ga ke l i b, h un gw ei pi ng h ar a ka t i yo q bo l i b ke t d i ,
ʻ ʻ
am m o m a da ni y i nq i l ob kur si 1 97 6- y i l ok t y abr oy i d a M ao T s ze du n
va f ot i g ac ha b ek or qi l i n m a di . D av l a t d a so t s i a l i st i k o zg ar i sh l a r n i a m a l g a
ʻ
os hi r i sh uc hu n j a ho n si yo sa t i da o r n at i l ga n ka pi t a l i st i k qo i d al ar bo yi ch a
ʻ ʻ
i s ht i r ok e t i sh za r ur e di v a Xi t o y i n qi l o bi r a hb ar i b un i qi l i sh ni x oh l a m a di ,
l e ki n a yn i p ay t d a u h am m a na r s an i m u ka m m al t u sh un di . B u Xi t o yg a
du ny on i n g q ol ga n q i s m i , en g m uh i m i , S har qi y O si yo b i l an nor m a l
3
Китайская история. Учебник: А. В. Меликсетова - М., 2004. 150 с
6

di pl om at i k a l o qa q i l i s h i m ko ni ya t i ni b er d i . Bi r o y o t g ac h, M aoʻ
T s ze du nn i n g be va si T sz ya n Qi ng va un i n g e ng ya qi n s he r i kl ar i - M ad an i y
i n qi l o b g a b os hc hi l i k qi l ga n t o r t k i s hi l i k t o d a h i b sg a ol i n di va Ma da ni y
ʻ ʻ
i n qi l o b k at t a xa t o va m i l l i y f oj i a de b e ’ l o n q i l i n di . H ok i m i ya t g a
ke l d i De ng Sy ao pi n , X i t oy ni m o der ni za t s i y a qi l i sh d as t u r i ni e’ l on qi l d i .
Ma o T sz ed un ni ng as os i y x i z m a t i s hu nd an i b or a t k i , u k ey i n gi u ch un as os
ya r a t g an i q t i so di y o si sh
ʻ De ng Sya op i n g os t i da . A ho l i ni ng a ks ar i y at i
qi sh l o qd a i s t i qo m a t qi l ay ot ga n m a m l ak at da i s l o ho t l ar ni am al ga
os hi r a yo t g an i n i , a vv al o a gr a r so ha da n b os hl as h k er a kl i g i n i t u sh un di .
Qi sh l o qd a x al q ko m m un al ar i t ug at i l i b , ye r l a r al oh i d a oi l a l a r
f oy da l a ni sh i g a o t k az i l di , q i s hl oq x o j al i gi m a hs ul ot l a r i bo zo r i ya na
ʻ ʻ
pa yd o bo l d i . U sh bu ch or a- t ad bi r l a r t uf ay l i X i t oy o zi ni o zi q- o vq at b i l an
ʻ ʻ
t o l i q t a’ m i nl ay b os hl ad i , ba da vl at de hq on l ar q at l a m i p ay do bo l di .
ʻ ʻ
I j t i m oi y - i q t i so di y o z ga r i sh l a r n i n g o t m i s hd ag i va ho zi r gi t a j r i ba si ni
ʻ ʻ
hi so bg a ol ga n h ol da , Xi t oy i s l o ho t c hi l a r i ul ar ni a m a l g a os hi r i sh
t a m o yi l l ar i ni i sh l a b c hi qd i l ar :
1. I s l o ho t l ar j ar ay on i d a j am i y at ni ng , a ks i n ch a, r i v oj l an i s hi v a
t a ko m i l l as hi sh i k er a k b o l ga n i j t i m oi y- i qt i so di y t u zi l m as i n i em as , ba l k i
ʻ
i q t i so di y t i zi m n i o z ga r t i r i sh zar ur .
ʻ
2. As os i y na r s a i q t i so di y q o l l a b- qu vv at l a sh
ʻ I qt i s od i y ot ni ng da st l a bk i
bo sq i c hi da t e z f o yd a ke l t i r a di ga n, ka pi t a l j a m g ar i l a di ga n, ah ol i
ʻ
ba nd l i gi ni t a m i n l o vc hi v a ul ar n i n g i q t i so di yo t i ni r i vo j l an t i r i s h u ch un
ʼ
as os b o l i b x i z m a t qi l a di ga n t ar m oq l ar ni t an l a sh da n i bo r a t ed i .
ʻ
3. Xi t o y r a hb ar i y at i i qt i so dn i m a kr o da r a j a da b os hq ar i s h i m ko ni ya t i ni
qo l d an b oy b er m a sl i k ka ha r a ka t qi l d i , t o ki u a ql da n o zi b ke t m ay di .
ʻ
4. I q t i so di yo t n i n g t a nl an ga n s oh al ar i , t ar m o ql ar i v a hu du di y bi r l i kl ar i
bo yi ch a n az ar i y m od el l ar ni a m a l i y i s hl ab ch i q i s h, bo sq i c hm a- b os qi ch l i k
ʻ
i s l o ho t l ar ni ng m uhi m t a m o yi l i b o l di .
ʻ
7

5. I q t i so di y i sl oh ot s i y os i y v os i t al ar b i l an f ao l qo l l a b- qu vv at l a nd i , b uʻ
es a m am l a ka t d a q ul ay t as hq i va i c hk i v az i y at ni ya r a t i sh , i s l o ho t l ar
j ar ay on i d a yu za ga k el ad i g an s al bi y t e nd en t s i y al ar r i v oj l a ni sh i n i n g ol di ni
ol i s hd a o z i f od as i n i t o pd i .
ʻ
6. I sl oh ot l ar m uh i m s oh al ar da yu t u q sa r i i nt i l i b, i zc hi l va ke ng q am r ov l i
ol i b b or i l i s hi ke r a k 4
.
Si yo si y v a i qt i s od i y s oh ad ag i b u i sl oh ot l ar Xi t o yn i q og oz
ʻ
aj da ho da n d un yo ni ng h aq i q i y s i y os i y va i qt i s od i y ku ch i g a a yl an t i r di . Bu
t s i v i l i z at si ya Y ev r o pa v a Af r i k a bo zor l a r i ni za bt et m o qd a. V a b ul ar n i n g
ba r c ha si y an gi j a m i ya t n i n g s ha kl l a ni sh i t uf a yl i m um ki n b o l di
ʻ i q t i so di y
t i zi m Xi t o yd a. Ka pi t a l i zm bi l a n da vl at t u zi l m al ar i ni ng ( qa yt a t a qs i m l a sh
ap pa r a t i ) qo sh i l i s hi so di r b o l di - i j t i m oi y m u no sa ba t l ar ni ng y an gi t ur i -
ʻ ʻ
da vl at k ap i t al i z m i p ay do bo l d i . X XR hu ku m a t i o ch i q e sh i k l a r si yo sa t i ni
ʻ
qa bu l qi l d i va r ag ba t l an t i r di
ʻ xor i j i y i nv es t i t s i y al ar . 5
M ax su s i q t i so di y
zo na l a r , b u y er da xor i j l i k t a db i r kor l ar uc hu n q ul ay s ha r o i t l ar ya r a t i l ga n.
Sa no at v a qi sh l o q x o j al i g i i s hl ab ch i q ar i s hi ni ng j ad al o s i s hi Xi t o yg a
ʻ ʻ
j a ho n i qt i s od i y t i zi m i da m u hi m o r i n l ar ni eg al l a sh i m ko ni n i b er di .
ʻ
Sh ar q i y Os i y on i n g bo y d av l a t l ar i da n ( Ya po ni ya , T ay va n, Go nk on g,
Kor ey a) ka pi t a l v a i s hl ab c hi qar i s h qu vv at l a r i XX R j a nu bi - sh ar qi ga
ko ch i r i l m oq da . Sh u bi l a n bi r ga , Bu yu k X i t oy z on as i bo sh qa er k i n
ʻ
zo na l a r d an f ar q l i o l ar oq a j r al i b t u r ar di .
ʻ i q t i so di y r a yo nl ar , ha m k or l ar
he ch qa ch on b i r - bi r l ar i bi l an da vl at l ar ar o m u zo ka r a l ar o t k az m a ga n,
ʻ
bu nd an t a sh qa r i , T ay va n va Xi t o y o r t a si da d i p l o m a t i k k el i s hu vl ar
ʻ
i m zo l a nm ag an . Bu ni ng sh ar of at i b i l an Xi t o y o zi ni ng sa no at t uz i l m a si ni
ʻ
di ver si f i ka t s i y a qi l m oq da , i sh k uc hi qi m m at bo l g an hu du dl ar da n i sh l a b
ʻ
ch i q ar i s h q uv va t l ar i ni ar zo n i sh ch i k uc hi b i l a n X i t oy ga o t k az i s h y o l i
ʻ ʻ
bi l a n a m a l g a os hi r i l ay ot ga n ba nd l i k k o p ay m o qd a, e ng m u hi m i , xor i j i y
ʻ
i n ve st i t si ya l a r oq i m i k uz at i l m o qd a. Sar m o ya ni ng as os i y ye t k az i b
4
Делюзин Л. Китай: полвека - две эпохи. – М.: Институт востоковедения РАН, 2001. – 294 с.
5
Eng yangi tarix. 1945-2010 yillar. Hamza Kichkilov, Mavluda Fayzullayeva. 242 b
8

be r u vc hi l ar i h ua qi ao ( x or i j i y xi t o yl ar ) e di . 6
Xor i j da gi xi t o yl i kl ar ni ng
um um i y yi l l i k d ar o m a di t ax m i na n 3 t r i l l i o n do l l ar n i t a sh ki l q i l a di . Us hb u
m a bl ag d an xi t o yl i k i sh bi l a r m on l ar ha r y i l i i s hl ab c hi qa r i sh m aq sa dl ar i d aʻ
30 0 m i l l i a r d do l l a r g ac ha s ar f l a yd i . X i t o yn i n g i qt i s od i y r i voj l a ni sh i n i n g
m i sl i ko r i l m a ga n m uv af f a qi ya t l ar i j a ho n t ar i x i d ag i en g m u hi m
ʻ
vo qe al ar da n bi r i g a a yl an di ( 1 97 8- 1 99 7) . B u d av r d a i q t i so di y
i s l o ho t l ar Ma m l ak at y al pi i ch ki m ah su l o t i 5, 7 ba r o bar ga y ok i yi l i ga
o r t ac ha 9 ,6 f oi zg a os hd i . B u de yar l i ha r 7 ,5- yi l da i kki ba r a va r
ʻ
ko pa yg an l i gi ni an gl at ad i . So n ggi 19 yi l i ch i d a X i t oy da a ho l i j on
ʻ ʻ
bo sh i g a ya l p i i ch ki m a hs ul ot i sh l a b ch i q ar i s h 4, 4 b ar o ba r , m e hn at
un um dor l i gi ( b i r d an or t i q ba nd b o l ga n y al pi i ch ki m ah su l o t ) 3 ,4 b ar a va r
ʻ
os hd i . I q t i so di yo t n i l i b er a l l as ht i r i s h va q at t i q n az or a t n i e ’ l on qi l i s h bi l a n
bi r ga , x i t oy l ar ga b ut un t s i v i l i z at si ya t ar i xi da gi da n ko r a ko pr o q er ki nl i k
ʻ ʻ
be r i l di . 1 99 9- y i l da 2, 5 m i l l i o n x i t oy l i k o z m ab l a g l ar i h i s ob i d an d un yo
ʻ ʻ
bo yl ab s ay oh at q i l ga n. U l ar e r k i n i sh t a nl as hl ar i yo ki o z bi zn es l a r i ni
ʻ ʻ
bo sh l a sh l a r i m u m k i n . Od am l a r d a ge ne t i k j i ha t d an y ar at i l ga n t i j or at
i n st i n kt l a r i qa yt a t i k l a nd i . So ng gi o n yi l l i kd a X i t oy bi l a n q o s hn i
ʻ ʻ ʻ
da vl at l a r n i n g ko pc hi l i gi , j um l a da n, MD H d av l a t l ar i o r t as i d ag i c he ga r a
ʻ ʻ
m a sa l a l a r i h al qi l i ndi . 1 99 7- yi l i y ul oy i d a X i t oy Go nk on gn i q ay t a r i b ol di ,
am m o u o zi ni ng m a xs us m a ’ m ur i y m aq om i ni sa ql ab qo l di . 1 99 9- yi l
ʻ
de ka br oy i d a X i t oy Por t u ga l i ya m u st am l a ka si Ma ka o u st i d an o z
ʻ
su ve r e ni t e t i ni t i k l a di . Xi t o yd ag i i q t i so di y t a r a qq i y ot b i r xi l d ar aj ad a
ke sk i n si yo si y o z ga r i sh l a r bi l a n bi r ga b o l m a di . XK P ho ki m i ya t
ʻ ʻ
m o no po l i ya si ni s aq l a b qo l i sh da d av om et m o qd a, m am l ak at da e r k i n
sa yl ov l a r o t k az i l m a ya pt i , m ux ol i f a t nor oz i l i k l ar i qa t ’ i y r a vi sh da
ʻ
bo st i r i l m oq da . B i r oq , bu ng a er i sh ga n Xi t oy , sh un i n gd ek , ka pi t a l i st i k
da vl at l a r g a xo s b o l ga n m u am m o l a r g a du ch k el di - sh ah ar va sh ah ar l a r
ʻ
da r om ad l a r i da ka t t a t af ov ut ni ng pa yd o b o l i s hi .
ʻ qi sh l o q ah ol i s i , t ur l i
si nf l ar , m i nt aq al ar o r t a si da gi i j t i m oi y ba r q ar o r l i k va XX R
ʻ
6
Бергер Я.М. Население Китая в начале 21 века. // Китайские исследования, № 1, 2001. 114 с
9

i q t i so di yo t i ni ng d oi m i y o s i s hi uc hu n a so si y t a hd i d l ar da n bi r i g a a yl an di .ʻ 7
Bu da vr ga ke l i b Xi t o yd a i s l o ho t l ar o ʻ t k az i s h bo ʻ yi ch a qa r or i m zo l a nd i .
I s l o ho t l ar n i n g bi r i n ch i bo sq i c hi ( 19 84- 87 )
- s ha ha r n i n g i qt i so di y t uz i l m a si ni o z ga r t i r i sh ;
ʻ
- e r k i n b oz or n i t ar t i bg a so l i sh ni j or i y et i s h;
- b an kr ot l i k ka qar sh i k ur a sh ni ng qu yi da gi y o n al i s hl ar i i sh l a b c hi qi l di :
ʻ
- b un da y k or x on al ar n i j a m o al ar y ok i j i s m o ni y s ha xs l a r g a i j ar a ga ber i s h;
- za r a r l i k or x on al ar ni ng a kt si ya l a r i ni i sh ch i v a xi zm at ch i l ar ga so t i sh ;
- i xt i y or i yl i k, k uc hl ar ni ng m ut an os i b l i gi , ba nk l a r n i qo l l ab- qu vv at l a sh va
ʻ
ho zi r gi d av r n i n g o z i g a xo sl i g i n i hi so bg a ol ga n ho l d a, z ar ar ko r u vc hi v a
ʻ ʻ
da r om ad l i k or xo na l ar ni b i r l as ht i r i s h.
I s l o ho t l ar n i n g uc hi nc hi b os qi ch i ( 19 87)
- Xi t o yn i n g i ch ki i q t i s od i y i sl oh ot i uni ng t a sh qi i qt i s od i y s i y os at i bi l a n
uz vi y bo g l i q e di ;
ʻ
- S oh i l bo yi m i nt aq al ar i n i st r a t e gi k r i v oj l a nt i r i sh t o g r i si da gi qar or :
ʻ ʻ ʻ
hu du dl ar oc hi q, xor i j i y t e xn i k a, t e xn ol ogi ya va k ap i t al k i r i b ke l i sh i
uc hu n er ki n de b e l on q i l i n di ;
ʼ
- Xi t o yn i n g b ut un qi r g o q q i r g oq l ar i n i q am r ab o l g an t a sh qa r i ga
ʻ ʻ
yo na l t i r i l g an i qt i s od i y ot z on as i aj r at i l di .
ʻ
Us hb u si yo sa t n i n g m aq sa di X i t oy i q t i so di yo t i ni r i v oj l a nt i r i sh u ch un
t a sh qa r i da n m a bl ag ol i s h, m am l a ka t g a en g y an gi t e xn ol og i y a v a
ʻ
t e xn ol og i y al ar o qi m i n i oc hi sh , m os l a sh i s h j a ho n i q t i so di yo t i , xor i j da
sa r m oy a m an ba l a r i , s ot i s h bo zo r l a r i v a xo m a sh yo m a nb al ar i n i t o pi s h.
Ke ng ay t i r i l ga n d as t u r qa bu l qi l i nd i si yo si y i s l o ho t :
7
Социальная статистика: Учебник. / Под редакцией И. И. Елисеевой. Москва: Финансы и статистика, 2005.
174 с
10

- Fa ol i y at i n i t akr or l ay di ga n par t i ya bo l i nm al ar iʻ da vl at or ga nl ar i
t ar g i bo t , t as hk i l i y - p ar t i y av i y i sh bo l i m l ar i , bi r l a sh ga n f r on t bo l i m i ,
ʻ ʻ ʻ
um um i y b o l i m , p ar t i y a i nt i zo m i ni t ek sh i r i s h k om i s si ya si sa ql an i b qo l d i ;
ʻ
- n om zo dl ar s on i m an da t l ar so ni da n o sh i b ke t g an sa yl ov t ar t i bi j or i y
et i l di ;
- d av l a t a pp ar a t i ni q ay t a qur i s h, ka dr l ar t i zi m i ni i sl oh qi l i s h r ej a si
t a sd i q l a nd i ;
- v az i r l i kl a r va q o m i t al ar s on i qi sq ar t i r i l di ;
ʻ
- p ay do bo l di
ʻ ya ng i t i zi m r a g b at l a nt i r i sh : o z t u m a ni y ok i vi l oy at i d a ʻ ʻ
i q t i so di y i s l o ho t l ar ni ng a m a l g a o sh i r i l i sh i n i t a’ m i n l a sh da sa m a r a l i r o q
bo l g an l a r ko r sa t i l a bo sh l a nd i ;
ʻ ʻ
- Xi t o y X al q S i y os i y K on su l t at i v K en ga sh i m u hi m r o l o yn ad i , bu or q al i
ʻ
KK P b os hc hi l i gi da gi k o p pa r t i ya l i ha m k or l i k va m as l a ha t l as hu v t i z i m i
ʻ
am al ga os hi r i l di .
1 98 9- y i l - P ek i n b ah or i , t a l a ba l a r va hu ku m a t qo sh i n l a r i o r t a si da gi
ʻ ʻ
t o qn as hu vl ar i sl oh ot l a r ni qi sq ar t i r i s h, m ol i y a X i t oy i q t i so di yo t i ni
ʻ
t ar t i bg a s ol i s hn i n g a so si y d as t a gi ga ay l a nm oq da . 20 02- yi l KK P M ar ka zi y
Qo m i t a si ni ng B os h k ot i bi bo l d i
ʻ ʻ Xu Ji nt ao Ma o Sz ed un g oy al ar i ga ʻ
so di ql i k , s ot si al i s t i k yo l , x al q de m o kr a t i k di kt at ur a si v a Ko m m un i s t i k
ʻ
pa r t i ya r ah ba r i y at i r a sm i y r av i s hd a k on st i t ut si ya vi y t a m o yi l l a r bo l i b
ʻ
qo l a di . F aq at KK P r ah bar i y at i n i n g pr i n si pi h oz i r c ha b uz i l m as l i gi ch a
qo l m oq da . Xi t o yd a de m o kr at i y a o z i g a x os t ar zd a t al qi n e t i l a di ,
ʻ
sh un i n gd ek , d em ok r a t i k t a m o yi l l a r , j u m l ad an , i ns on hu qu ql a r i . Xi t o y
r a hb ar i ya t i ni ng i j t i m oi y- i qt i so di y si yo sa t i ni ng as os i y yo na l i sh i
ʻ
m e hn at ka sh l a r t ur m us h d ar a j a si ni o sh i r i sh da n i b or a t ed i . 20 05-
yi l d a Xi t o yd a b o l i b o t di
ʻ ʻ so l i q i s l o ho t i : F uq ar o l ar ni ng 40% da n or t i g i ʻ
da r om ad s ol i g i d an o zo d q i l i n di .
ʻ XX R f i s ka l t i zi m i ni ng as os i y m a qs ad i
ka t t a d ar om ad f ar qi ni n g o l d i n i o l i sh di r . Xi t oy r a hb ar i ya t i gl ob al
11

oq i b at l ar ni y um sh at i s h uc hu n ha r t o m o nl a m a har ak at qi l di i q t i so di y
i n qi r oz 20 08- yi l G l o ba l k o r s at ki ch l a r n i n g pa sa yi sh da vo m et ay ot ga ni gaʻ
qa r a m a y, 20 11- yi l Xi t o y Y ap on i y an i o r t d a qo l di r i b , A QS hd an k ey i n
i k ki nc hi y i r i k i qt i s od i y ot ga ay l a nd i . Bi r oq , ha yo t s i f at i bo yi ch a Xi t o y
ʻ
ha l i ha m r i vo j l an ga n m a m l a ka t l ar da n uz oq da . A ho l i ni ng ko pl i g i t u f a yl i
ʻ
XX R f u qa r o l ar i ya po ni ya l i kl ar da n 10 b ar o ba r yo m o nr o q ya sh ay di .
Ho zi r gi b os qi ch da X i t oy d un yo da gi i kk i n ch i yi r i k i q t i so di yo t g a a yl an i b ,
t e gi sh l i har bi y sa l o hi ya t g a eg a bo l i sh ga i n t i l m oq da . Va qt i - v aq t i b i l an
ʻ
Xi t o y r a hb ar l ar i X i t oy he ch ki m g a t a hd i d so l m as l i gi ni v a h ar bi y
by ud j e t n i n g k at t a m a bl ag l ar i f aq at m u do f a a m aq sa dl ar i g a
ʻ
yo na l t i r i l i sh i n i ay t i sh ad i . X i t o y o z t ar aq qi yo t i da a l l aq ac ho n k uc h b i l a n
ʻ ʻ
o z m a ko ni ni n g st r a t e gi k c he ga r a l a r i n i ke ng ay t i r i sh uc hu n et ar l i c ha
ʻ
ku ch l i b o l di . Sh u bi l an bi r ga , i c hk i m u am m o l ar s hu da r a j a ga y et di ki ,
ʻ
bu nd ay ke ng ay i s h z ar ur a t i t u g i l di .
ʻ 8
Du ny od ag i i kk i n ch i y i r i k
i q t i so di yo t g a eg a b o l ga n en g k o p ah ol i g a e ga m am l a ka t X XI as r d a j a da l
ʻ ʻ
o s i s hd a va r i v oj l an i s hd a da vo m et m o qd a va Xi t o y t e xn ol ogi ya si
ʻ
al l a qa ch on gl ob al i qt i s od i y ot v a i sh l a b c hi qar i s hn i n g b ar c ha so ha l a r i ga
ki r i b b or g an . Bo sh qa t om on da n, bu bi zd an uz oq da j o yl a sh ga n
m a da ni ya t g a e ga no yo b m a m l a ka t b o l i b , u er d a s i z t i n ch va o l c ho vl i
ʻ ʻ
ha yo t oq i m i m u hi t i n i hi s q i l i sh i n gi z m um ki n. B u a ho l i ni n g j i sm on i y t ur i
50 00 yi l d av om i d a o zg ar m a ga n ya go na t s i v i l i z at si ya hi so bl an ad i . B u
ʻ
so nd a qi zi qa r l i s ur at l ar t a qd i m et i l ga n ku nd al i k ha yo t XX I a sr da gi
za m o na vi y X i t oy .Z a m o na vi y xi t o yl i k yo sh l a r P eki nd ag i y an gi s av do va
of i s m a j m ua l a r i o r a si da , 20 13- yi l 1 7- i yu l . Xi t o yd a, BM T m a l u m o t l a r i ga
ʼ
ko r a, m am l a ka t n i n g 1 ,3 m i l l i ar d a ho l i si ni ng qa r i yb 12 f oi zi ha l i ha m
ʻ
ku ni ga 1 ,2 5 do l l ar d an ka m pu l g a ya sh ay di . Bu q as hs ho ql i k m as al as i .
Xi t o yl i k i x t i r oc hi T ao v a un i n g uy q ur i l i sh i m a so f a da n b os hq ar i l ad i g an
od am si m o n r ob ot i , Pe ki n, 20 13- yi l 8- av gu st . T ao o z y ar a t i l i sh i n i b i r -
ʻ
yi l d an k am r oq v aq t i ch i d a ya ku nl ab , t a xm i n an 49 0 40 d ol l ar s ar f l a di .
8
Делюзин Л. Китай: полвека - две эпохи. – М.: Институт востоковедения РАН, 2001. – 305 с.
12

Ba l a nd l i gi 2, 1 m e t r va o g i r l i gi 4 80 k g bo l g an r ob ot j u da ba l a nd v a og i rʻ ʻ ʻ
bo l i b, h at t o i xt i r o ch i n i n g uyi e sh i g i d an c hi qi b ke t a o l m ad i . A m m o u
ʻ
qo l l ar i va o yo ql a r i bi l an o dd i y har ak at l a r n i b aj ar i sh i , s hu ni ng de k, i ns on
ʻ
ov oz i g a t aq l i d q i l i s hi m um ki n. 19 97- yi l 1- o kt ya br d a Q i n Sh i Hu an gd i
t er r a ko t a j an gc hi l a r i v a ot l ar i m u ze yi o ch i l di . Oc hi q m u ze y m aj m u as i
sa yy or ad ag i en g y i r i k t ar i x m uz ey i g a ay l a nd i . Qi n S hi Hu an g X i t oy ni ng
en g s ha f q at si z h uk m d or l ar i da n bi r i di r . U t i r i k l i gi da qa br qur i l i sh i n i
bo sh l a sh ga bu yr u q ber ga n. I m p er a t or u b i l an b i r g a 4 00 0 ga y aq i n a sk ar ni
da f n qi l i sh ni bu yur di , l e ki n ke yi n f i kr i n i o z ga r t i r d i va s hu t ar i q a un i
ʻ
ke yi ng i h ay ot da hi m o ya qi l i sh u ch un m o l j al l a ng an t er a ko t a ar m i ya si
ʻ
pa yd o bo l d i . Y os hi 22 00 y i l b o l ga n bu q o s hi nd a 80 00 j an gc hi , 30 0 ot
ʻ ʻ ʻ
va 20 0 a r a va b or . 19 74- yi l d a q ud uq qa za yo t g an m ah al l i y d eh qo nl ar
as r n i n g ka sh f i yo t i : Xi t o yn i n g bi r i n ch i i m per at or i T si n Sh i Xu an ni ng
af so na vi y t er ak ot a ar m i y as i t a so di f a n t op i l di : 7 00 0 t a p i s hi r i l ga n l oy da n
ya sa l g an j a ng ch i l ar o z m o nar xi ni ng t i nc hl i g i ni qo r i ql a sh di . O l i m l a r
ʻ ʻ
t o pi l m a ni du ny oni ng s ak ki zi nc hi m o j i z as i d eb a t a di .
ʻ
13

II B O B . XI TO Y XX I A SR B O S H I DA
Xi t o yn i n g j ah on da vl at i m aq om i g a k o t ar i l i sh i XX as r n i n g so n gg iʻ ʻ
o n y i l l i gi d a y aq qo l ku za t i l d i . M am l a ka t n i n g j ah on g eo si yo sa t i da gi
ʻ
bi r i n ch i r o l l ar g a ki r i s hi bu t u n g eo m e t r i y an i o zg ar t i r di
ʻ xa l q ar o
m u no sa ba t l ar Xi t o yn i n g k uc ha yi sh i du ny on i n g h ec h bi r da vl at i g a
Ro ss i y ad an or t i q t a’ si r ko r sa t m ad i .
ʻ 20 02- yi l d a Xi t o yd a XV I Ko ngr es si
bo l i b o t d i , bu as l i da X i t oy i s l o ho t i r i v oj l a ni sh i n i n g ya ng i b os qi ch i n i
ʻ ʻ
be l g i l ab b er di . T s zy an Sz em i n q uy i d ag i r i v oj l an i s h st r a t e gi ya l a r i n i i l gar i
su r d i : D en S ya op i n g oy al ar i g a am al qi l i s hn i d av om e t t i r i sh , u ch v ak i l
ʻ
m af ku r a si ni am al ga o sh i r i s h, j a da l su r ’ at l ar b i l an i j t i m o i y q ur i l i sh ni
m o der ni za t s i y a q i l i sh , Xi t o yd a o r t ac ha f ar ov on j a m i ya t y ar at i s h, X i t oy
ʻ
bi l a n s ot si al i z m q ur i sh u ch un m a ks i m al s a’ y- har ak at l a r n i a m a l g a os hi r i sh
xu su si ya t l ar i 20 01- 20 05 yi l l ar 1 0- i qt i s od i y b es h yi l l i k r ej a y i l l ar i . O t ga n
ʻ
yi l l ar da vo m i da i qt i s od i y ot ni ng u ch i n ch i t ar m og i j a da l r i v oj l a nm oq da :
ʻ
m o l i ya va ax bo r o t s oh al ar i , m e hn at un um dor l i gi os hi b bor m o qd a.
I s l o ho t l ar j ar ay on i h am t e zl as hm oq da da vl at ko r x on al ar i , u l ar ni ng
m a m l ak at m i l l i y i qt i s od i y ot i d ag i ul us hi ka m a yi b bor m o qd a. I qt i s od i y ot da
no da vl at s ek t o r i ni ng u l u sh i s ez i l ar l i dar aj ad a o sh i b , u ni ng
r a qo ba t b ar d os hl i k dar aj as i os hm oq da . H uk um at a ho l i ni ng s ha ha r d an
sh ah ar ga m i gr a t s i y as i n i na zo r a t qi l i sh da da vo m et m o qd a, f uq ar o l ar ni ng
qi sh l o q j oyl ar i d an h ar ak at l a ni sh i n i m i ni m a l l as ht i r m o qd a. Sh un i n gd ek ,
m a m l ak at i m i z da hu du dl a r n i r i v oj l an t i r i s hg a al oh i d a e’ t i b or qa r a t i l m oq da .
Ma m l ak at ni ng g ar b i y v a sh ar qi y r i voj l a ni sh da r a j a si da gi f ar q
ʻ
t e nd en t s i y as i n i t o xt at i s h u ch un h am m a nar sa ni qi l i sh ker ak , d eg an q ar or
ʻ
qa bu l qi l i nd i . Sh ar qi y hu du dl a r o z d i n am i k l i gi ni g ar b i y h ud ud l ar ga
ʻ ʻ
o t ka zi sh i k er ak . Ul ar ni ng s i y os at i d a
ʻ m i nt aq av i y r i vo j l an i s h Xi t o y
na f a qa t t ab i i y v a r es ur s om i l l ar i , ba l k i i j t i m o i y om i l l ar n i h am hi so bg a
14

ol ga n h ol da m i nt aq al ar ni ng har bi r i g a a l o hi da y on da sh uv ni i sh l a b
ch i q i s hg a h ar ak at q i l m o qd a.
Us hb u d av r d a m a’ l u m r i v oj l a ni sh st r a t e gi ya l a r i i sh l a b c hi qi l di :
1) Bo sq i c hl i ;
2) Uz oq m u dd at l i ;
3) Ke ng qa m r o vl i . 9
U sh bu st r a t e gi ya l a r g a r i oy a qi l i s h t uf a yl i 20 09 - yi l g i j a ho n i q t i so di y
i n qi r oz i d an k ey i n ha m i qt i s od i y o s i s h su r ’ a t l ar i ke sk i n pa sa ym ad i , y al piʻ
i c hk i m a hs ul ot o s i s hi u nc ha l i k pa sa yi b ke t m ad i , b i r o q ox i r g i pa yt l ar da u
ʻ
o s i s hn i bo sh l a di va i qt i s od i y ot ni ng t i k l a ni sh i d as t l ab ki bo sq i c hg a y et di .
ʻ
Gl ob al i qt i s od i y i nq i r o z q ar a m a - q ar s hi t a ’ s i r k o r s at di . B i r t om o nd an ,
ʻ
du ny od a i s t e ’ m ol ni ng p as ay i s hi t uf a yl i i s hs i z l i k ko pa yg an bo l s a,
ʻ ʻ
i k ki nc hi t o m o nd an , X i t oy ni ng ya l p i i ch ki m a hs ul ot i o sd i . X i t oy
ʻ
ha qi qa t d a Y aI M o si sh i b o y i c ha m o no po l i y ag a a yl an di ( yi l i g a 8% ) .
ʻ ʻ
Bu ng a i c hk i i st e’ m o l n i r a g ba t l an t i r i s h, t ad bi r kor l i k s ub ye kt l a r i uc hu n
ʻ
so l i ql ar ni k am ay t i r i s h, i n ve st i t si ya m uh i t i ni y ax sh i l as hn i da vo m et t i r i s h
bo yi ch a c hor a- t a db i r l ar or q al i er i s hi l m oq da . B u pa r t i y a ap pa r a t i
ʻ
f a ol i ya t i bi l a n h am bo g l i q . A yn an u yu an ni ng pa st k ur s i , e ks po r t bo j l ar i ,
ʻ
sh t a t d a e r k i n i qt i so di y z on al ar v a m a xs us hu du dl a r n i n g t a sh ki l e t i l i s hi -
XX R i q t i so di yo t i o s i s hi ni ng as os i y sa ba bl ar i uc hu n j av ob ga r d i r .
ʻ 1 0
Par t i ya a’ zo l ar i m am l a ka t i m i zd a am al ga os hi r i l a yo t g an i sl oh ot l ar da n
ko zl an ga n a so si y m a qs ad x al qn i n g bo y bo l i sh i uc hu n s ha r o i t y ar a t i sh
ʻ ʻ
ek an i n i d oi m o yo dd a t ut ad i . 20 09- yi l n i n g n oy abr oy i d a Xi t oy
i q t i so di yo t i ga k i r i t i l g an s ar m o ya l a r n i n g o s i s hi 2 00 8- y i l ni n g sh u d av r i ga
ʻ
ni sb at an 7 m i l l i ar d do l l ar g a o sh di . Xi t o y i q t i so di yo t i ni ng o zi ga xo sl i g i
ʻ
sh un da ki , u h ar do i m o s i s hi k er ak va yi l i ga ka m i da 7% , l ek i n yi l i g a 10%
ʻ
9
Китайская история. Учебник: А. В. Меликсетова - М., 2004. 155 с
10
Eng yangi tarix. 1945-2010 yillar. Hamza Kichkilov, Mavluda Fayzullayeva. 256 b
15

da n o sh m a sl i g i k er ak . U sh bu k or i dor 7 f o i z da n ka m o si sh bi l a nʻ
i s hs i z l i kn i n g k o p ay i s hi v a 1 0 f o i z da n ko pr o q o si sh i b i l an
ʻ ʻ ʻ
i q t i so di yo t n i n g h ad da n t a sh qa r i qi zi b k et i s hi d eb at al ad i g an n ar sa ,
i nf l y at si ya v a t ov ar l ar ni or t i q ch a i s hl ab c hi qar i s h o s i b b or i sh i bi l a n
ʻ
bo g l i q .B un da n ke l i b c hi qq an h ol d a, X i t oy ni n g d un yo da gi e ks pa ns i y as i
ʻ
m u qar r ar r avi sh da f a qa t os ha di - ho zi r gi k un ga q ad ar i qt i s od i y v a n af a qa t
r e al se kt or ( i s hl ab c hi qa r i sh v a s av do ) , b al ki m ol i y av i y so ha da
ha m . Ya qi n k el aj ak da XX Rd a b i r qa nc ha yo na l i sh l a r b el gi l ab ber i l di ,
ʻ
ul ar n i n g a m a l g a os hi r i l i s hi m am l a ka t n i n g u zo q m u dd at l i i st i q bo l d ag i
i q t i so di y r i v oj l a ni sh i n i b el gi l a b be r a di .A vv al o, b u da vl at s ek t o r i ni i sl oh
qi l i sh v a ba nk t i zi m i , q i s hl oq x o j al i g i m ah su l o t l ar i ni ng ay l a ni sh t i z i m i n i
ʻ
o z ga r t i r i sh , b ar q ar or l as ht i r i s h
ʻ de m o gr a f i k va zi ya t va q as hs ho ql i k ni y o q ʻ
qi l i sh .B i r oq , r e j a l a sh t i r i l g an i sl oh ot l a r n i n g ko pl ab m ux ol i f l ar i b or , u l ar
ʻ
oz i q- ov qa t m u am m o si ni ng ke sk i n l a sh i s hi ga ol i b k el ad i , a yn i q sa ,
pr o gn oz l a r g a k o r a, ah ol i s on i 25 yi l i c hi da 1 ,6 m i l l i ar d ki sh i g ac ha
ʻ
ko t a r i l ad i . Ah ol i n i n g o s i s hi u ni ng j i ns i v a y os hi t ar ki bi n i n g o z ga r i sh i
ʻ ʻ ʻ
bi l a n b i r g a b o l ad i . Bu , bi r i n ch i n av ba t d a, s ha ha r ah ol i s i n i n g qar i s hi v a
ʻ
yo sh a ho l i so ni ni ng o si sh i d a n am oy on bo l a di .B u, s hu bh as i z ,
ʻ ʻ
m a m l ak at ni i j t i m o i y- i q t i so di y r i vo j l a nt i r i sh ni ng ke l g us i d as t u r l ar i g a
t a’ si r qi l a di .Q as hs ho ql i k j ud a k at t a m ua m m o. 1 99 9- y i l da m ut l aq
qa sh sh oq l i k hu du dl ar i da ya sh ov ch i a ho l i s on i r a sm an 3 5 m l n . Am m o
Ja ho n ba nk i m a’ l u m ot l a r i ga ko r a, 3 00 m i l l i on ki sh i q as hs ho ql i k da
ʻ
ya sh ay di ( m ez on s i f at i d a a ho l i j o n bo sh i g a ku nl i k i s t e ’ m ol m i q dor i 1
do l l ar n i t a sh ki l q i l ad i ) . Q as hs ho ql i k ni y en gi sh m u am m o si , u ni ng
sa ba bl ar i n i n g ch uq ur l i g i n i hi so bg a o l s ak , da hs ha t l i . B ul ar no qu l a y
ge og r af i k- i q l i m sh ar oi t i , m ur a kk ab e ko l o gi k v az i y at , r i v oj l an m a ga n
i q t i so di y, i j t i m oi y , t a db i r kor l i k v a m ad an i y i nf r a t u zi l m ad i r . XX R o l di da
ha l q i l i n i s hi ke r a k b o l ga n j ud a ko p m ua m m ol ar m av j u d. E ng ke sk i n l a r i
ʻ ʻ
or a si da b an dl i k v a at r of - m u hi t m ua m m ol ar i , bi r q at or k am ch i l i kl ar
m a vj ud T ab i i y bo yl i k l ar , bi r i n ch i na vb at da ek i n m ay do nl ar i v a c hu ch uk
16

su v, ka m r i v oj l a ng an i l m i y- t a dq i q ot v a i s hl an m a l a r , t a’ l i m va s og l i q niʻ
sa ql as h t i z i m l a r i . Bu v a bo sh qa k o p l a b o m i l l ar , bi r t o m o nd an ,
ʻ
ko pa yt i r i sh ga q ar a t i l g an s a' y- h ar ak at l a r ni r ag ba t l an t i r ad i
ʻ ʻ i q t i so di y
sa l o hi ya t i k ki nc hi t o m o nd an , u l ar m a m l ak at ni ng ya ng i ch eg ar al ar s ar i
ha r a ka t l an i s hi ga t o sq i n l i k q i l a di .
ʻ 1 1
T as hq i s i y os at i no zi kl i g i va p ux t a
o y l a ng an l i gi b i l an a j r al i b t u r a di ga n Xi t o y bar ch a d i p l o m a t i k m a hor at ga
ʻ
qa r a m a y, b ar ch a xa l q ar o m u am m o l ar ni h al q i l a ol m a yd i . M am l a ka t d a
bo sh qa d av l a t l ar bi l a n m un os ab at l a r n i m ur ak ka bl as ht i r ad i g an b i r q at or
ba hs l i hu du dl ar m a vj ud . Ya na bi r h al q i l i b b o l m a yd i g an m ua m m o -
ʻ
T i b et . Ch eg ar as i 19 50- yi l d a, i nq i l ob da n ke yi n an i q l a ng an Xi t o y, T i b et
XI I I a sr da n b er i O r t a Qi r ol l i k ni ng b i r qi sm i b o l ga n de b hi so bl ay di .
ʻ ʻ
Am m o Da l a y L am a b os hc hi l i gi da gi m ah al l i y t i b et l i k l a r s uv er en i t et
hu qu qi ga e ga de b hi so bl ay di l a r . X i t oy a yi r m a ch i l ar ga ni s ba t a n qa t t i q
si yo sa t y ur i t m oq da va ho zi r c ha bu m u am m o ni ng ye ch i m i k ut i l m a ga n.
Xi t o y v a T ur ki st on , I c hki Mo g u l i s t o n va Y ap on i y a o r t a si da hu du di y
ʻ ʻ ʻ
ni zo l a r m av j u d. Os m o n i m p er i y as i o z ye r l ar i ga j u da ha sa d q i l ad i v a y on
ʻ
be r i s hn i x oh l a m a yd i . S SSR pa r c ha l a ni sh i n at i j as i d a Xi t oy T o j i ki st on ,
Qo zo g i s t o n v a Qi r g i zi st on h ud ud l ar i n i n g b i r q i s m i ni qo l g a ki r i t i sh ga
ʻ ʻ ʻ
m u vaf f a q b o l di .
ʻ I j t i m oi y m u am m o l a r XX I a sr bo sh l a r i da , i qt i s od i y
o s i s hi ga q ar am ay , Xi t o y bi r q at or j i dd i y i qt i so di y,
ʻ At r of - m uh i t v a
i j t i m oi y m ua m m ol ar : bo y v a k am ba g al l a r o r t a si da gi d ar om a dl ar ni ng
ʻ ʻ
or t i s hi ; A t i r gul f ar q i B. Qi sh l o q v a sh ah ar , g ar bi y va s ha r q i y , ay ni qs a
ʻ
qi r g o q, t um an l a r ni r i vo j l an t i r i s h; I s hs i z l i kn i k o p ay t i r ga n. Ba ’ z i
ʻ ʻ
t u m a nl ar q ur uql i k , t upr oq va gi dr os f er a bi l an z ah ar l a ng an . X i t oy da
ko ch a pr o t e st al ar i o s i b b or m oq da .
ʻ ʻ So t s i a l i st i k m a’ l um ot ga ko r a ( 20 13- ʻ
yi l o kt ya br ) , t o r t i nc hi xi t o y j am oa si y aq i n da
ʻ Bo y va ka m b ag a l l ar ʻ
or a si da gi o n yi l l i k f ar q ku ch ay ad i va r es po nd en t l ar ni ng h ar b i r o nd an
ʻ ʻ
bi r qi sm i - ni m a
Va zi ya t ya xs hi l a na di v a o r t a s i n f s ha kl l a nt i r i l ad i . Bo y or a si da gi i j t i m oi y
ʻ
11
Китайская история. Учебник: А. В. Меликсетова - М., 2004. 214 с
17

t o pl am ni ng Sa vo l i vaʻ Ho zi r gi pa yt da k am ba g al ( 20 13) Xi t o yd a i j t i m o i y ʻ
m u am m o ga e ga ( i l gar i sh un da y) U oz i q - o vq at v a uy- j o y na r xl ar i m a sa l a si
ed i ) . For be s j u r n al i 2 01 5 yi l u ch un , dol l a r s on i Xi t o yd a m i l l i a r d er l ar ,
m i l l i ar der l a r so ni b o yi c ha AQ Sh da n ke yi n i k ki nc hi o r i nd a. 20 10- yi l
ʻ ʻ
uc hu n r as m i y m a’ l u m ot l a r g a k o r a , Xi t o yni ng sh ah ar a ho l i si o r t a si da gi
ʻ ʻ
i s hs i z l a r da r a j a si y os h ah ol i s i n i n g 4, 1% n i t as hk i l e t d i ( 9 ,0 8 m i l l i o n
ki sh i ) . I s hs i z l a r s on i n i an i q l a sh da Ra sm i y s t a t i st i k m a ’ l um o t l ar f a qa t
i s hs i z l i k va i sh si zl i k da n f oy da ol i sh da n i bo r a t f uq ar o l a r n i hi s ob ga o l a di .
XX Rd a i s hs i z qi sh l o q a ho l i si si f a t i da k o r i b c hi qi l ga n ( m am l a ka t
ʻ
ah ol i s i n i n g yar m i ) , S ya n ( q ab ul ) I s hs i z l i kn i n g qi sq ar t i r i l ga n
xi zm at ch i l ar i , 5 0 yo sh da n k at t a e r k ak l ar v a a yo l l ar 45 y os hd an ka t t a.
XX Rd a, 20 10 yi l ho l a t i ga ko r a , i sh si zl i k naf aq as i h uq uq i f a qa t s ha ha r
ʻ
ah ol i s i b or , u l ar I s hl ay ot ga nl i g i , m ax su s su g ur t a m uk of o t i va
ʻ
i m t i y oz l a r n i t o l a sh m u dd at i da vo m i yl i gi ga bo g l i q .
ʻ ʻ T er r or i zm X XR ni ng
en g m u hi m m u am m o l ar i d an b i r i di r , ay ni qs a Shi nj on v i l oy at i d a ( f a qa t
r a sm i y 20 13- yi l d a v i l oy at da 20 0 g a ya qi n t er r o r c hi l i k hu j u m l ar i am al ga
os hi r i l d i . Sh ah ar va XX R qi sh l o g i o r t a si da gi t en gs i z l i k f uq ar ol ar n i n g
ʻ ʻ
as t a - se ki n r i v oj l a na yo t g an da r o m a dl ar o r a si ga x os di r v a Se l r a l : sh ah ar
ah ol i s i n i n g d ar o m a di q i s hl oq ah ol i s i n i n g d ar o m a di 1 99 0- y i l da 2 ,2
ba r a var da n os hi b, 1 99 5- y i l d a 2, 5 d ad an os hi b ke t d i , 20 03- yi l d a 3 ,2 m a r t a
va 2 00 8- yi l da 3, 3 m ar t a .
U ch m i n g yi l da vo m i da c he ga r a si h al i g ac ha t ar i x i y h ud udl ar ni o z
ʻ
i c hi ga ol ga n Xi t oy m i nt aq ad a as os i y va m u hi m k uc h s i f at i d a m a vj ud ed i .
T ur l i x i l qo sh ni l a r b i l an m u no sa ba t l ar o r na t i sh , ul ar n i n g m anf aa t l ar i n i
ʻ ʻ
i z ch i l t a ’ m i nl as h bo r a si da gi a na s hu nd ay b oy t a j r i ba m a m l ak at i m i z ni ng
za m o na vi y t a sh qi s i y os at i d a i j o di y qo l l an i l m o qd a. As os an
ʻ
ko nf u t s i y ch i l i k ka as os l a ng an xa l q ni ng u m u m i y f al sa f a si Xi t o yn i n g
xa l q ar o m un os ab at l a r i da i z q ol di r di . Xi t o y q ar as hl ar i g a ko r a, ha qi qi y
ʻ
hu km dor he ch n ar s an i t a sh qi d eb h i s ob l a m a yd i , s hu ni ng u ch un ha m
18

xa l q ar o m u no sa ba t l ar d oi m o d av l a t n i n g i c hk i si yo sa t i ni ng b i r qi sm i
si f a t i da q ar al ga n. X i t oy da da vl at ch i l i k t us hu nc ha l a r i ni ng y an a b i r
xu su si ya t i s hu nd ak i , ul ar n i n g qa r a sh l a r i ga ko r a, O sm on i m per i y as i n i n gʻ
ox i r i yo q, u b ut un du ny on i q am r ab ol ad i .
ʻ 1 2
Sh un i n g u ch un Xi t o y o zi ni ʻ
o z i g a xo s gl ob al i m p er i y a, O r t a da vl at de b h i s ob l a yd i . X i t oy ni ng t a sh qi
ʻ ʻ
va i ch ki s i y os at i as os i y p oz i t si ya ga - Xi t o y se nt r i zm ga as os l a ng an . Bu
m a m l ak at t ar i xi ni ng t ur l i da vr l ar i d a an ch a f a ol e ks pa ns i y an i o so nl i k
bi l a n i zo hl ay di . S hu bi l a n b i r g a, Xi t o y h uk m d or l ar i do i m o t a’ s i r ku ch da n
ko r a m uhi m r o q ek an l i gi ga i s ho ni sh ga n, s hu ni ng uc hu n Xi t o y o z
ʻ ʻ
qo sh ni l a r i bi l a n a l o hi da m u no sa ba t l ar o r n at ga n. Un i n g b os hq a
ʻ ʻ
m a m l ak at l a r g a ki r i b b or i sh i i qt i so di yo t v a m a da ni ya t b i l a n b og l i q. XI X
ʻ
as r n i n g o r t a l ar i g ac ha m a m l ak at i m p er i ya m af kur as i d oi r as i d a m a vj ud
ʻ
bo l g an
ʻ Bu yu k Xi t o y , v a f aq at Ye vr op a i st i l os i Os m o n i m per i y as i n i
qo sh ni l a r v a bo sh qa d av l a t l ar bi l an m un os ab at l a r t am oy i l l ar i n i
ʻ
o z ga r t i r i sh ga m aj bur qi l d i . 19 49- yi l d a X i t oy Xa l q Re sp ub l i ka si e ’ l o n
ʻ
qi l i ndi v a b u t a sh qi si yo sa t d a se zi l a r l i o zg ar i sh l a r g a o l i b ke l a di .
ʻ
So t s i a l i st i k Xi t o y bar ch a m am l a ka t l ar b i l a n s he r i kl i k m un os ab at l a r i ni
e’ l on qi l g an bo l s a- d a, du ny o a st a- s ek i n i kk i l ag er g a bo l i ni b ke t d i v a
ʻ ʻ
m a m l ak at SSS R bi l a n b i r g a uni ng so t s i a l i st i k q an ot i d a m av j u d e di . 7 0-
yi l l ar d a XX R hu kum at i ku ch l a r n i n g us hb u t aq si m o t i ni o zg ar t i r di v a
ʻ
Xi t o yn i n g su pe r ku ch l a r va u ch i n ch i d un yo d av l a t l ar i o r t a si da e ka nl i g i n i
ʻ
va Os m o n i m pe r i y as i h ec h q ac ho n su pe r k uc hg a ay l a ni sh ni
xo hl am as l i gi ni e’ l on q i l di . Am m o 19 80 - yi l l ar ga k el i b u ch d un yo
t u sh un ch as i su sa yi b k et a bo sh l a di - t as hq i s i y os at ni ng k oor di na t a
na za r i ya si p ay do b o l di . Qo s hm a Sht at l a r n i n g k uc ha yi sh i va un i n g b i r
ʻ ʻ
qu t b l i du ny oni ya r a t i sh ga ur i n i s hi X i t oy ni ng ya ng i x al qar o
ko nt se pt si ya ni v a ya ng i s t r at eg i k y o n al i s hi ni e’ l on q i l i s hi ga ol i b ke l d i .
ʻ 1 3
Xi t o y va A QS h. X i t oy v a Qo s hm a S ht a t l ar o r t a si da gi m u no sa ba t l ar
ʻ ʻ
12
Социальная статистика: Учебник. / Под редакцией И. И. Елисеевой. Москва: Финансы и статистика, 2005.
160 с
13
Eng yangi tarix. 1945-2010 yillar. Hamza Kichkilov, Mavluda Fayzullayeva. 261 b
19

uz oq va q i yi n t ar i x ga eg a. B u m am l a ka t l ar uz oq va qt d av om i d a
Am er i ka ni ng X i t o y k om m u ni st i k r e j i m i g a qar sh i ch i q i s hi v a
Go m i nd an ni ng y or d am i bi l a n bo g l i q b o l ga n ya sh i r i n t o qn as hu vd a e di .ʻ ʻ ʻ
T an gl i k ni p as ay t i r i sh f a qa t XX a sr ni ng 70- yi l l a r i da b os hl an ga n, AQ Sh v a
Xi t o y o r t as i d a di p l o m a t i k m u no sa ba t l ar 19 79- yi l d a o r n at i l ga n. U zo q
ʻ ʻ
va qt da vo m i da X i t o y a r m i y as i Os m o n i m p er i y as i n i o z i n i n g d us hm an i
ʻ
de b b i l ga n A m e r i ka t o m o ni da n h uj um ga uc hr a ga n t a qd i r d a m a m l a ka t
hu du di y m a nf a at l a r i ni h i m o ya qi l i s hg a t a yy or ed i . 2 00 1- y i l da A QS h
Da vl at k ot i bi Xi t o yn i d us hm an e m a s, b al ki i q t i so di y m u no sa ba t l ar da gi
r a qo ba t c hi de b b i l i s hi ni e’ l o n q i l d i , bu es a s i y os at ni ng o z ga r i sh i n i
ʻ
an gl at ad i . Am er i ka X i t oy i qt i s od i y ot i n i n g j a da l su r ' at l a r d a o si sh i va
ʻ
ha r bi y q ud r a t i ni n g o sh i s hi ni e’ t i b or s i z q ol di r a ol m ad i . 20 09 - yi l d a
Qo sh m a Sh t a t l ar h at t o O sm on i m p er i y as i r a hb ar i g a m a xs us s i y os i y v a
ʻ
i q t i so di y f or m a t - G 2, i kk i su pe r ku ch l a r i t t i f o qi ni y ar at i s hn i t a kl i f qi l d i .
Am m o X i t oy r a d et di . U ko pi nc ha Am er i ka si yo sa t i ga q o s hi l m ay di va
ʻ ʻ
bu ni ng uc hu n m as 'u l i ya t n i n g bi r qi sm i n i o z zi m m as i g a o l i s hn i
ʻ
i s t a m a yd i . Da vl at l a r o r t as i d ag i t ov ar a yi r bo sh l a sh h aj m i d oi m i y r av i s hd a
ʻ
o s i b b or m oq da , X i t oy Am er i k a a kt i v l ar i g a f ao l s ar m o ya ki r i t m o qd a,
ʻ
bu l ar ni ng ba r c ha si s i y os at da s he r i kl i k ka bo l g an eh t i yo j n i o sh i r ad i .
ʻ
Am m o Qo sh m a S ht at l ar va qt i - va qt i bi l a n Xi t oy ga o z s t s en ar i y l a r i ni
ʻ ʻ
qo l l as hg a h ar a ka t qi l ad i , bu ng a Os m o n i m p er i y as i r ah ba r i ya t i ke sk i n
ʻ
qa r s hi l i k k o r s at ad i . Shu bo i s , bu m a m l ak at l a r o r t a si da gi m un os ab at l a r
ʻ ʻ
do i m o qar am a- qar sh i l i k va s he r i kl i k o r t a si da m uv oz an at da . X i t oy
ʻ
Qo sh m a Sht at l a r bi l a n do st b o l i sh ga t a yy or l i g i ni , b i r o q h ec h qa nd ay
ʻ ʻ ʻ
ho l a t d a u ni ng si yo sa t i ga ar al as hi sh i g a y o l qo ym as l i gi ni a yt ad i .
ʻ ʻ
Xu su sa n, T a yv an or o l i ni ng t a qd i r i do i m o t o s i q bo l i b k el m o qd a. Xi t o y v a
ʻ ʻ
Ya po ni ya . I kk i q o s hn i o r t as i d ag i m u no sa ba t l ar k o p i n ch a j i d di y
ʻ ʻ ʻ
ke l i sh m o vc hi l i kl ar va bi r - bi r i g a ku ch l i t a’ si r k o r s at i s h b i l an bi r ga
ʻ
bo l g an . Bu da vl at l a r t ar i x i d an o g i r o qi ba t l ar ga o l i b ke l g an b i r qa nc ha
ʻ ʻ
j i dd i y ur u sh l a r b or . 19 37- yi l d a Y ap on i y a Xi t o yg a h uj um qi l di . U
20

Ge r m an i y a v a I t al i y ad an j i d di y y or d am ol di . y ap on l ar da n se zi l a r l i
da r a j a da pa st ed i , bu es a Ku n ch i q ar m am l a ka t i ga O r t a Qi r ol l i kn i n gʻ
yi r i k s hi m o l i y hu du dl ar i ni t ez da bo si b o l i sh ga i m ko n ber di . Bu gu n e sa
o s ha ur us h o qi ba t l ar i X i t oy v a Ya po ni ya o r t as i d a y an ad a d o st on a
ʻ ʻ ʻ
m u no sa ba t l ar o r na t i l i sh i g a t o si q bo l m oq da . A m m o b ug un gi ku nd a b u
ʻ ʻ ʻ
i k ki i qt i so di y g i g an t o z ar o t o qn as hu vg a yo l qo ym as l i k u ch un s av do
ʻ ʻ ʻ ʻ
bi l a n j u da c ha m b ar ch as b og l a ng an . Sh u bo i s , m am l a ka t l ar k o p l a b
ʻ ʻ
qa r a m a- qa r s hi l i kl ar h al e t i l m a ga n b o l sa - da , as t a - se ki n y aq i n l a sh i s h sa r i
ʻ
i n t i l m o qd a. M as al an , X i t oy va Y ap on i y a b i r q an ch a m u am m o l i so ha l a r ,
j u m l ad an , T a yv an b o y i c ha he ch q an da y k el i s hu vg a e r i sh a o l m ay di , bu
ʻ
es a m a m l ak at l ar ni ng y aq i n l a sh i s hi ga i m k on b er m a yd i . A m m o XXI a sr da
bu O si yo i q t i so di y gi ga nt l a r i o r t a si da gi m u no sa ba t l ar ke sk i n i l i ql as hd i .
ʻ 1 4
Bu i kk i e ng ka t t a 2 m i ng yi l d an or t i q m u no sa ba t l ar bi l a n
bo g l i q .
ʻ Z am on av i y sa hn a XX as r n i n g 40- yi l l a r i ox i r i da , H i n di st on
XX Rn i t an o l g an v a u b i l a n d i pl om at i k a l o qa l a r o r n at ga n p ay t d a
ʻ
bo sh l a ng an . Da vl at l ar o r t as i d a c he ga r a ni z ol ar i m a vj ud b o l i b , bu
ʻ ʻ
da vl at l a r n i n g ya na da ya qi nl as hi sh i g a t o sq i n l i k qi l a di . Bi r o q, H i n di st on -
ʻ
Xi t o y i q t i s od i y m u no sa ba t l ar i f a qa t ya xs hi l a nm oq da v a ke ng ay m o qd a, bu
es a s i y os i y a l o qa l a r n i n g i l i ql a sh i s hi ga o l i b ke l a di . Am m o Xi t oy o z
ʻ
st r a t e gi ya si ga so di q qo l a di va o z i n i n g e ng m u hi m p oz i t si ya l a r i da t as l i m
ʻ
bo l m ay di , s ok i n k en ga yi sh ni , bi r i n ch i n av ba t d a, H i n di st on b oz or l ar i ga
ʻ
ki r i s hn i bo sh l a di .X i t oy v a J an ub i y A m e r i k a. X i t oy ka bi yi r i k da vl at ni ng
bu t u n du ny od a m a nf aa t l ar i b or . B un da n t a sh qa r i , na f a qa t en g ya qi n
qo sh ni l a r y ok i t en g d ar aj ad ag i da vl at l ar , b al ki j u da uz oq m i nt aq al ar ha m
ʻ
da vl at ni ng t a’ si r doi r a si ga ki r ad i . M as al an , t as hq i s i y os at i xa l q ar o
m a yd on da gi b os hq a qu dr a t l i da vl at l ar ni ng x at t i - ha r a ka t l ar i da n s ez i l ar l i
da r a j a da f ar q q i l ad i g an Xi t o y u zo q y i l l ar da vo m i da J an ub i y A m er i k a
da vl at l a r i bi l a n a l o qa n uq t a l a r i n i f a ol i zl ab k el m o qd a. B u s a' y- h ar ak at l ar
m u vaf f a qi ya t l i b o l ad i . Xi t o y o z s i y os at i g a s od i q q ol ga n h ol da us hb u
ʻ ʻ
14
Китайская история. Учебник: А. В. Меликсетова - М., 2004. 155 с
21

m i nt aq a da vl at l a r i b i l a n h am kor l i k sh ar t n om al ar i t uz ad i v a sa vd o
al oq al ar i n i f a ol yo l g a q o y ad i . J an ub i y A m er i k ad ag i Xi t oy bi zn es iʻ ʻ
yo l l ar , el ek t r st an si ya l a r i q ur i l i sh i , n ef t va g az qa zi b ol i sh b i l an bo g l i q ,
ʻ ʻ
ha m k or l i k al oq al ar i k os m i k v a av t o m o bi l so zl i k s oh as i d a r i v oj l a nm oq da . 1 5
Xi t o y va A f r i ka . Xi t o y hu ku m a t i Af r i k a da vl at l a r i da h am x ud di s hu nd ay
f a ol si yo sa t ol i b b or m oq da . XX R qor a qi t ’ a d av l a t l ar i n i r i v oj l an t i r i s hg a
j i dd i y s ar m o ya k i r i t m oq da . Bu gu ng i k un da X i t oy k ap i t al i t o g - k on ,
ʻ
i s hl ab c hi qa r i sh v a h ar b i y sa no at da , y o l l ar va s an oa t i nf r at uz i l m a si ni
ʻ
qur i s hd a m av j u d. X i t oy o zi ni ng b os hq a m a da ni ya t l ar v a sh er i k l i kl ar g a
ʻ
hur m a t t a m o yi l l ar i ni q o l l a b- q uv va t l ag an ho l d a m af ku r a da n ch i q ar i l ga n
ʻ
si yo sa t g a a m a l qi l ad i . M ut ax as si s l a r n i n g t a’ k i d l a sh i c ha , X i t oy ni ng
Af r i ka ga ki r i t ay ot ga n sa r m oy al ar i al l a qa ch on sh u q ad ar j i d di y ki , ul ar
m i nt aq an i n g i qt i s od i y va s i y os i y m an za r a si ni o z gar t i r m o qd a. Ye vr op a
ʻ
va AQ SH ni ng Af r i k a m am l a ka t l ar i g a t a s i r i a st a- s ek i n k am ay i b
ʼ
bor m o qd a va sh u t ar i qa X i t oy ni ng a so si y m a qs ad i - d un yo ni n g ko p
ʻ
qu t b l i l i g i am al ga os hi r i l m o qd a. Xi t o y v a O si yo . Xi t o y O si yo d av l a t i
si f a t i da qo s hn i d av l a t l ar ga ka t t a e’ t i b or b er ad i . Shu bi l a n b i r g a, t as hq i
ʻ
si yo sa t d a h am b ay on et i l ga n a so si y t am oy i l l ar i z ch i l am al ga
os hi r i l m oq da . M ut ax as si s l a r n i n g q ay d et i s hi ch a, X i t oy hu ku m a t i bar ch a
Os i y o da vl at l a r i bi l an t i nc h va ha m k or q o s hn i c hi l i k o r n at i s hd an
ʻ ʻ
ni ho ya t d a m a nf aa t d or . Q oz og i st on , T o j i k i s t o n, Qi r g i zi st on Xi t o yn i n g
ʻ ʻ
al oh i d a e t i bor z on as i h i s ob l a na di . B u m i n t a qa da SSS R p ar c ha l a ni sh i
ʼ
bi l a n og i r l as hg an k o p l a b m u am m o l ar m av j u d, a m m o Xi t o y va zi ya t n i
ʻ ʻ
o z f oy da si ga ha l qi l i sh ga ha r a ka t qi l m oq da . XX R P ok i s t o n bi l a n
ʻ
m u no sa ba t l ar ni o r n at i s hd a j i d di y m u vaf f aq i y at l a r g a er i s hd i .
ʻ
Ma m l ak at l a r bi r ga l i kd a y ad r o da st ur i n i i sh l a b ch i q m o qd a, bu es a
Qo sh m a Sht at l a r v a H i n di st on u ch un j u da qo r qi nc hl i . Bu gu ng i ku nd a
ʻ ʻ
Xi t o y O sm on i m p er i ya si ni u sh bu q i m m at l i m a nb a bi l an t a’ m i n l a sh u ch un
ne f t qu vu r i n i bi r ga l i kd a q ur i sh bo yi ch a m u zo ka r a l a r ol i b bor m o qd a.
ʻ
15
Делюзин Л. Китай: полвека - две эпохи. – М.: Институт востоковедения РАН, 2001. – 308 с.
22

Xi t o y v a S hi m ol i y Ko r e ya . X i t oy ni ng m u hi m st r a t e gi k ha m k or i un i n g e ng
ya qi n qo sh ni si K XD R h i s ob l a na di . Os m o n i m pe r i ya si r ah ba r i ya t i X X as rʻ
o r t al ar i d a bo l g an u r u sh da Shi m o l i y Kor ey an i q o l l a b- q uv va t l ag an va
ʻ ʻ ʻ
ag ar k er a k b o l sa , h ar d oi m y or d am , j u m l ad an , h ar b i y y or d am
ʻ
ko r sa t i sh ga t a yy or l i g i ni b i l di r ga n. T as hq i s i y os at i d oi m o o z
ʻ ʻ
m a nf a at l a r i ni h i m oy a qi l i s hg a qar at i l ga n Xi t o y Ko r e ya t i m so l i da Uz oq
Sh ar q da i sh on ch l i ha m k or qi di r m oq da . Bu gu ng i k un da X i t oy KX DR ni ng
en g y i r i k s av do sh er i g i b o l i b , m am l ak at l a r o r t a si da gi m u no sa ba t l ar
ʻ ʻ
i j ob i y r i v oj l an m o qd a. H ar i kk i d av l a t u ch un m i nt aq ad ag i sh er i k l i k j ud a
m u hi m , s hu boi s u l a r ha m k or l i k ni ng a j o yi b i s t i qb ol i g a eg a.
Bi r qi t ’ a da j oy l a sh ga n i k ki ul ka n d av l a t do st on a m un os ab at l a r n i
ʻ
o r n at i s hg a har ak at qi l m a sd an i l oj i yo q. I kki d av l a t o r t a si da gi
ʻ ʻ ʻ
ha m k or l i k t ar i xi 4 a sr da n or t i q da vo m et ad i . B u d av r d a ya xs hi - y om on
t ur l i da vr l ar bo l g an , l ek i n da vl at l a r o r t a si da gi a l o qa ni uz i b b o l m ay di ,
ʻ ʻ ʻ
ul ar b i r - bi r i ga j ud a c ha m b ar ch as bo g l an ga n e di . 1 92 7- yi l da r a sm i y l a r b i r
ʻ
ne ch a yi l d av om i d a u zi l i b q ol di , a m m o 3 0- y i l l ar ni ng oxi r i d a al oq a
t i kl an a b os hl ad i . I k ki nc hi j a ho n ur u sh i d an k ey i n Xi t o yd a k om m u ni st i k
ye t a kc hi M ao S ze du n h ok i m i y at t e pa si ga ke l d i v a SS SR v a X XR
o r t as i d a ya qi n ha m k or l i k b os hl an di . A m m o SSS Rd a N .Xr us hc he vn i n g
ʻ
ho ki m i ya t g a k el i s hi b i l an m u no sa ba t l ar y om o nl as ha di va f a qa t k at t a
di pl om at i k s a' y- h ar a ka t l ar t uf a yl i ul ar n i o r n at i s h m um ki n. Q ay t a qur i s h
ʻ
bi l a n R os si ya v a X i t oy o r t as i d ag i m un os ab at l a r s ez i l ar l i d ar a j a da
ʻ
i l i ql as hd i , g ar c hi m am l a ka t l ar o r t a si da m u no za r a l i m as al al ar m a vj ud .
ʻ 1 6
XX as r ox i r i va XX I a sr bo sh l a r i da X i t o y R os si ya u ch un e ng m u hi m
st r a t e gi k ha m k or ga a yl an di . Ay ni p ay t d a s av do al oq al ar i
m u st ah ka m l an i b , t e xn ol og i y al ar al m a sh i n uv i ku ch ay m o qd a, s i y os i y
bi t i m l a r t u zi l m o qd a. Gar ch i X i t o y, o da t d ag i d ek , b i r i nc hi n av ba t d a, o z
ʻ
m a nf a at l a r i ni k o z l a yd i va ul ar n i qa t ’ i y hi m o ya q i l ad i va R os si ya ba ’ z an
ʻ
16
Социальная статистика: Учебник. / Под редакцией И. И. Елисеевой. Москва: Финансы и статистика, 2005.
210 с
23

ka t t a q o sh ni si ga yo n b er i sh ga m aj bur bo l a di . Bi r oq ha r i kk i d av l a t h amʻ ʻ
o z sh er i k l i gi m u hi m l i gi ni t us hu na di , s hu ni ng uc hu n ha m b ug un gi ku nd a
ʻ
Ro ss i y a v a Xi t o y bu yu k do st l a r , si yo si y v a i q t i so di y s he r i kl ar di r .
ʻ
Ro ss i y a- Xi t o y m un os ab at l a r i 19 91- yi l SS SR p ar c ha l a ni b ke t g an i d an
ke yi n Ro ss i y a v a X i t o y o r t a si da gi m u no sa ba t l ar ni ng y an gi da vr i
ʻ
bo sh l a na di , q o l l a b- qu vv at l a nd i
ʻ . Ra sm i y r a vi sh da y ax sh i m un os ab at l a r .
I kk i da vl at o r t as i d ag i m un os ab at l a r 1 99 1- 1 99 6 yi l l a r d a
ʻ od di y
nor m a l l as ht i r i s hd an ya xs hi q o s hn i c hi l i kk a v a 19 96- yi l d a – st r a t e gi k
ʻ
ha m k or l i k va sh er i k l i k s ha r n om as i i m z ol an di . 2 00 1- y i l 16 i y ul d a XX R
r ai si J i a ng Z em i n t as ha bb us i bi l an Y ax sh i qo sh ni ch i l i k , do st l i k va
ʻ ʻ
ha m k or l i k ya r a t i sh b o y i c ha Ro ss i y a- Xi t o y s ha r t no m a si ni v a Sha nx ay
ʻ
ha m k or l i k t a sh ki l o t i ni t u zi sh b o yi c ha q ar or q ab ul qi l i n di .
ʻ 20 05- yi l - i kk i
m a m l ak at o r t as i d ag i m un oz ar al i ch eg ar a m a sa l a l a r i ni ha l qi l i s h b o yi c ha
ʻ ʻ
r at i f i ka t s i y a qi l i ng an sh ar t n om a. I c hi da Na t i j a da X i t oy ni n g u m u m i y
m a yd on i 3 37 kv ad r a t k i l o m e t r m a so f a da j o yl as hg an bi r qa t or m u no za r a l i
hu du dl ar n i ol ga n . Bi r i nc hi q o s hm a h ar bi y m a sh ql ar o t k az i l ad i . Sh HT
ʻ ʻ
sa m m i t i d a A QS hg a qo ng i r oq qi l i b de kl ar at si ya qa bu l qi l i nd i
ʻ ʻ . 20 09- yi l -
Ro ss i y a F ed er at si ya si v a sh i m ol i - sh ar qd ag i uz oq Sha r q v a sh ar qi y Si bi r
m i nt aq al ar i o r t a si da gi h am kor l i k d as t u r i
ʻ XX R 20 18 yi l g ac ha 20 09- yi l -
Xi t o yd a r u s t i l i yi l i . 20 10- yi l - R os si ya da x i t oy t i l i y i l i , Fi l i a l n i X i t oy ga
qur i s h t ug al l a ni sh i Sh ar q i y S i bi r ni ng e l e kt r t a’ m i no t i - T i n ch o ke an .
20 12- yi l X i t oy da Ro ss i y a t ur i z m y i l i . ( R os si ya t om on i s t a t i st i k as i
bo yi ch a x i t o yl i k s ay yo hl ar so ni ,
ʻ
Bi z 20 12- yi l d a R os si ya g a t a sh r i f bu yur di k, bu o t ga n y i l ga ni sb at an 47
ʻ
f oi zg a os hd i . ) 20 13- yi l - R os si ya da X i t oy t ur i z m y i l i . Ro ss i y a- Xi t o y
m u no sa ba t l ar i 20 05- yi l d a R os si ya F ed er at si ya si Da vl at Du m a ni
r at i f i ka t s i y a va Xa l q F ed er at si ya si v a XX R o r t as i d a k o p l a b X i t o y
ʻ ʻ
va ki l l ar i ni ng yi g i l i sh i t om on i d an
ʻ Sh ar q i y qi sm i d a Ro ss i y a- Xi t o y d av l a t
ch eg ar as i . U sh bu j ar ay on t u ga di Ro ss i y a va XX R o r t a si da gi
ʻ
m u no sa ba t l ar da gi ch eg ar a m u am m o l a r i n i ha l qi l i sh - k o p y i l l i k
ʻ
24

m u zo ka r a l ar SSS R v a XX R t om on i d an 1 96 4- y i l da b os hl an ga n va 1 96 4-
yi l d a NI SE t om on i d an bo sh l a ng an v a ul ar m uz ok ar al ar d a di pl o m a t l ar da n
t a sh qa r i Sh un i n gd ek , i k ka l a t om on ni ng q on t o k i l i sh i h am b or ed i .ʻ 1 7
Qo sh i m ch a ke l i sh uv ka t t a or o l i da gi c he ga r a o t i sh l i ni ya si ni an i q l a yd i
ʻ ʻ
Ar g un d ar yo si ( T r an sb ay ka l s ki y m i nt aq a) v a T ar bar ov o r ol l a r i v a ka t t a
Us su r i y or ol l a r i hu du di Am ur d a. Us hb u i kki s ay t 4, 3 m i n g ki sh i n i n g
um um i y u zu nl i gi ni ng 2 f o i z i d an ka m . K m . Sh ar t no m a u m u m i y m a yd on i
38 0 k va dr at m e t r b o l ga n h ud ud l a r ni t e ng t aq si m l as hn i t a ’ m i nl ay di .S SSR
ʻ
va S ov et - Xi t o y ha qi da XX R o r t a si da gi ol di ng i ke l i sh uv ni ng ya ku ni y
ʻ
ya ku ni ga k el i s hd i 19 91- yi l 1 6- m ay da gi sh ar qi y qi sm i d a da vl at ch eg ar as i .
Ch eg ar a b el gi l a na di Yu k t a sh i s h da r y ol ar i v a T ov ar b o l m a ga nd a -
ʻ
da r y oni ng o r t as i d a. Hu j j at da b ob l a r t om on i d an i m z ol an ga n
ʻ Da vl at 20 04-
yi l 1 4- o kt ya br Ro ss i y a t o m o ni ni n g i m z ol ar i v a r a t i f i k at si ya s ha r t no m a l a r i
ba yo ni r us t om on i d an qa bu l q i l i n ga n Va t a np ar va r l i k- da vl at si yo si y
do i r a l a r ul ar n i i m t i y oz si f a t i da h i s ob ga ol ga n ho l d a Xi t o y Ro ss i y a
hu du dl ar i ni ch aq i r i s h. R os si ya T a sh qi i sh l a r v az i r l i g i m a’ l um ot l ar i g a
ko r a, b un i i m zo l a sh va r at i f i ka t s i y a qi l i sh
ʻ Sh ar t no m a l a r n a i m t i yo zl ar va
Xi t o yn i n g r us hu du dl ar i ni o t k az i s hn i a ng l a t m ay di va b i z u sh bu
ʻ
m a m l ak at i m i z m am l a ka t i m i zn i n g ha r qa nd ay h ud ud i y b os qi ni ha qi da
ga pi r m a ya pm i z , de b a yt m a yd i . 1 8
20 05- yi l a vg us t oy i d a R os si ya - X i t oy
ha r bi y m as hq l a r i o t k az i l di .
ʻ 20 12- yi l a vg us t oy i d a R os si ya v a XX R
o r t as i d ag i d em ar k at si ya j ar ay on i d a l i n i y ad a ke l i sh m o vc hi l i kl ar m a vj ud
ʻ
ed i Da vl at ch eg ar as i n i n g g ar b i y f i t n as i d ag i p ar t i ya l ar - Xi t o y- X i t oy
ʻ
ch eg ar as i . Xi t o y Bu da vl at c he ga r a l i n i y as i n i n g R os si ya hu du di ga
ko ch i s hi ni t al ab qi l a di .
ʻ Xi t o y t as hq i si yo sa t i ni ng t a m o yi l l a r i . Xi t o y
o z i n i n g as os i y v az i f as i b ut un d un yo da t i n ch l i kn i sa ql as h va
ʻ
um um i n so ni y t a r a qq i y ot ni h ar t o m o nl am a qo l l ab- qu vv at l a sh e ka nl i g i n i
ʻ
e l on qi l a di . M am l a ka t h am i s ha q o s hn i l ar bi l a n t i n ch - t o t u v y as ha sh
ʼ ʻ
t ar af dor i b o l i b ke l g an va b u O sm on i m pe r i ya si ni ng x al qar o
ʻ
17
Китайская история. Учебник: А. В. Меликсетова - М., 2004. 244 с
18
Бергер Я.М. Население Китая в начале 21 века. // Китайские исследования, № 1, 2001. 89 с
25

m u no sa ba t l ar ni qur i s hd ag i a so si y t a m o yi l i d i r . 1 98 2- yi l da m a m l a ka t d a
Xi t o y t a sh qi si yo sa t i ni ng a so si y t a m o yi l l a r i ni be l g i l ab ber uv ch i Xa r t i y a
qa bu l qi l i nd i . U l ar da n f a qa t 5 t a si bor :
- S uv er e ni t e t v a da vl at c he ga r a l a r i ni o za r o h ur m at q i l i sh t a m o yi l i ;ʻ
- t aj ov uz qi l m a sl i k pr i nt si pi ;
- b os hq a da vl at l ar ni ng i sh l a r i ga a r a l a sh m a sl i k v a o z m a m l ak at i n i n g
ʻ
i c hk i si yo sa t i ga a r a l a sh m a sl i k t am oy i l i ;
- m un os ab at l a r d a t en gl i k t am oy i l i ;
- s ay yo r a m i zn i n g b ar c ha da vl at l a r i bi l a n t i nc hl i k t am oy i l i . 1 9
Ke yi nc ha l i k, bu a so si y po st ul at l a r sh i f r l a ng an va o zg ar uv ch an du ny o
ʻ
sh ar oi t l ar i ni a ks e t t i r i s h u ch un t u za t i l g an , ga r c hi u l ar ni ng m oh i y at i
o z ga r m ag an . Z am on av i y t a sh qi s i y os at st r a t e gi ya si X i t oy ni ng ko p
ʻ ʻ
qu t b l i du ny o r i voj l a ni sh i g a v a x al qa r o ha m j am i y at bar qa r or l i gi g a har
t o m o nl am a h i s sa qo sh i s hi ni na za r d a t ut ad i . Da vl at d em okr at i y a
ʻ
t a m o yi l i ni e’ l o n qi l ad i v a m a da ni y f ar ql ar n i va x al ql ar ni ng o z yo l i ni
ʻ ʻ
o z i be l g i l as h hu qu qi n i hur m a t qi l a di . Sh un i n gd ek , Os m o n i m p er i ya si
ʻ
t er r or i z m n i n g bar ch a s ha kl l a r i ga q ar sh i t ur a di v a ad ol at l i i qt i s od i y va
si yo si y d un yo t ar t i bi ni y ar at i s hg a ha r t om o nl am a hi ss a q o s ha di . Xi t o y
ʻ
m i nt aq ad ag i q o sh ni l a r i , s hu ni ng de k, s ay yo r a m i zn i n g b ar ch a da vl at l ar i
ʻ
bi l a n d o s t o na v a o z ar o m anf aa t l i m un os ab at l a r o r n at i s hg a i n t i l a di .
ʻ ʻ ʻ
Us hb u as os i y po st ul at l a r Xi t oy si yo sa t i ni ng as os i n i t as hk i l e t a di , a m m o
m a m l ak at ni ng g eo si yo si y m a nf aa t l ar i ga eg a bo l g an har b i r al oh i d a
ʻ
m i nt aq ad a ul a r m un os ab at l a r n i o r n at i s hn i n g o z i g a x os s t r at eg i y as i d a
ʻ ʻ
am al ga os hi r i l ad i .
19
Eng yangi tarix. 1945-2010 yillar. Hamza Kichkilov, Mavluda Fayzullayeva. 115 b
26

XU LO SA
Xu l o sa q i l i b ay t i sh i m i z m um k i n ki , X i t oy t a nl ag an o zg ar i sh v a ya ng iʻ
i s l o ho t l ar ni j or i y et i s h y o l i o z i g a xo sd i r . U, b i r t o m o nd an , so t s i a l i st i k
ʻ ʻ
t u zu m g a yo n al t i r i l g an l i kn i va d av l a t n i n g i q t i so di yo t d ag i h uk m r o n r ol i n i ,
ʻ
i k ki nc hi t o m o nd an , o t i sh ni bi r l a sh t i r a di .B i r q ar a sh da , b u k om bi n at si ya
ʻ
pa r a do ks al ko r i n ad i . L ek i n a m a l g a os hi r i l a yo t g an o z gar i s hl ar ni ng
ʻ ʻ
am al i y na t i j a l a r i sh un i k o r sa t m oq da ki , bu nd ay ho di sa l a r ho zi r ha m
ʻ
m a vj ud b o l i s hi va h at t o k ut i l ga n na t i j a l ar ni b er i s hi , ya ’ n i m a m l ak at
ʻ
i q t i so di yo t i ni ng t i kl a ni sh i va y uk sa l i sh i , xa l q t ur m u sh f ar ov on l i gi ni
os hi r i sh i m um ki n. I s l o ho t l ar n i n g b os hl an i s hi bi l a n X i t oy m u vo za na t l i
t a sh qi s i y os at yur i t a b os hl ad i , y a' ni q o s hn i l ar bi l a n z i d di ya t l ar ga yo l
ʻ ʻ
qo ym as l i k, s av do ni q o l l a b- qu vv at l a sh -
ʻ ʻ i q t i so di y
m u no sa ba t l ar du ny on i n g b ar c ha m am l a ka t l ar i bi l a n. o t ga n y i l l ar
ʻ XX R
L ot i n Am er i ka si v a Af r i ka m am l a ka t l ar i bi l a n s av do - i qt i s od i y
ha m k or l i k ni j a da l r i vo j l an t i r m o qd a. Ma xs us m a’ no r a hb ar i ya t i
so t s i a l i zm ga so di ql i g i n i e ’ l on qi l ga n Ve ne su el a b i l an ya qi nl as hi sh ga
i n t i l ad i . 2 00 1- y i l d a Ro ss i y a- Xi t o y y ax sh i qo sh ni ch i l i k , do st l i k v a
ʻ ʻ
ha m k or l i k t o g r i s i d ag i s ha r t no m a i m z ol an di . T o m o nl a r bi r - bi r i g a qa r s hi
ʻ ʻ
ku ch i sh l a t i sh da n vo z k ec hi b, t i n ch l i kk a t a hd i d t ug i l ga n t a qd i r d a
ʻ
m a sl ah at l a sh i sh ga va’ da ber di . 20 04- yi l d a Ro ss i y a v a X i t o y m ur os ag a
ke l i sh di m u no za r a l i m as al al ar ch eg ar a c hi zi g i h aq i d a. X i t oy R os si ya
ʻ
ha r bi y t e xn i k a v a t e xn ol og i y al ar i ni ng y et ak ch i x ar i dor l a r i da n bi r i g a
ay l a nd i . K o pg i n a xi t o yl i k t a db i r k or l ar M DH m a m l ak at l a r i da , xu su sa n,
ʻ
Ro ss i y ad a i qt i s od i y f ao l i ya t d a f a ol . 19 77- yi l d an D en g Sy ao pi n m o 't ad i l
ʻ
f r a kt si ya ni b os hq ar ga n v a sa no at ni m us t a hk am l a sh ga q ar a t i l g an t o r t t a
ʻ
m o der ni za t s i y a d as t u r i us t i da i sh b os hl ag an . Qi sh l o q xo j a l i gi
ʻ , f an va
m u dof aa . 1 99 4- y i l da n ber i Mi l l i y v al yu t a Xi t o y, y ua n, q at ’ i y k ur sg a e ga
bo l d i . Ho zi r gi va qt da X i t oy ul k an i qt i so di y, i j t i m o i y va si yo si y
ʻ
27

i s t i qb ol ga eg a ul ka n d av l a t d i r . Sh un da y qi l i b , Xi t o y Xa l q Re sp ub l i ka si
XX as r n i n g i k ki nc hi ya r m i da m ur ak ka b yo ʻ l n i bo si b o ʻ t d i . T ot al i t ar
so t s i a l i zm yo l i m a qb ul em as l i gi ni , uni ng xa l q e ht i y oj l ar i niʻ
qo nd i r o l m as l i gi ni i sb ot qi l d i . X i t o y so t s i a l i st i k r ah ba r l i kk a o zg ar t i s hl ar
ʻ
ki r i t i b , uni b oz or i qt i so di ga m o sl as ht i r ga n va k at t a y ut uq l a r ni q o l ga
ʻ
ki r i t ga n y ag on a da vl at di r . B un ga u ko m m un i s t i k m af kur a y ak ka
ho ki m l i gi ni t ug at i b , i q t i s od ni si yo sa t d an us t u n qo y ga nl i gi t uf a yl i
ʻ
er i sh di . Ma m l ak at ga ch et e l i nv es t i t s i y as i k i r i t i l i sh i g a yo l o ch i l i b ,
ʻ
xu su si y- l as ht i r i s h ke ng yo l g a qo yi l di , s hu s ab ab l i xu su si y xo j a l i kl ar
ʻ ʻ ʻ
r ol i o sd i . A ga r 1 98 0- y i l d a da vl at se kt or i d a sa no at m ah su l o t l ar i n i n g 8 0
ʻ
f oi zi i s hl ab c hi qa r i l g an bo l s a, b u k o r sa t k i c h 90- yi l l ar d a 5 0 f oi z ni
ʻ ʻ
t a sh ki l et di . 1 99 0- y i l l ar da n S ot si al i s t i k bo zo r x o j al i g i g a o t i sh v a X XI
ʻ ʻ
as r d a X i t oy ni r i voj l a ng an da vl at ga ay l a nt i r i sh bo sh l a nd i . Bu gu ng i
i q t i so di yo t i g ur k i r a b r i voj l a na yo t g an da vl at di r . Bu gu ng i X i t oy
ya kk ap ar t i ya vi yl i k va t o t a l i t ar t ar t i b s aq l a ng an ho l d a b oz or
m u no sa ba t l ar i bo sq i c hm a- bo sq i c h qa r or t o pt i - r i l ay ot ga n da vl at di r .
Bu gu ng i Xi t o y - B MT X avf si zl i k K en ga sh i n i n g d oi m i y a’ zo si b o l ga n,
ʻ
qu dr a t l i , y ad r o q ur o l i g a e ga d av l a t l ar da n bi r i d i r .
28

F oy da l an i l ga n ada bi yot l a r va m a nb aal ar ro yx at i :ʻ
Ra hb ar i y ad ab i y ot l ar:
1. Ka r i m ov I .А . T ar i xi y xo t i r as i z ke l a j a k y o q . T .: O zb ek i s t o n, 1 99 8.
ʼ ʼ
Um um i y va m ax su s ad abi yot l a r :
1. Б ер ге р Я. М. Н ас ел ен ие Ки та я в н ач ал е 2 1 ве ка . / / Ки та йс ки е
ис сл ед ов ан ия , № 1 , 20 01 .
2. Де лю зи н Л. К ит ай : по лв ек а - дв е эп ох и. – М .: И нс ти ту т
во ст ок ов ед ен ия РА Н, 2 00 1. – 2 94 с .
3. Ки та йс ка я и ст ор ия . У че бн ик : А . В. Ме ли кс ет ов а - М. , 2 00 4.
4. Со ци ал ьн ая с та ти ст ик а: Уч еб ни к. / По д ре да кц ие й И. И.
Е ли се ев ой . М ос кв а: Ф ин ан сы и ст ат ис ти ка , 20 05 .
5. E ng ya ng i t ar i x . 1 94 5- 2 01 0 yi l l ar . Ha m z a Ki ch ki l o v , Ma vl ud a
Fa yz ul l a ye va .
6. Z i y oy ev H . Z . T ar i x - o ` t m i s h va ke l a j a k ko ` zg us i . - T .: Ad ab i y ot va
sa n ʼ at , 20 00 . - B . 17 7- 1 78 .
7. J ah on t a r i xi . 1 92 8- 20 08 M .L af a so v
8. X X as r i kk i n ch i yar m i j ah on t ar i xi . M. Ab du r a zz oq ov a
9. S hu hr a t E r ga sh ev j ah on t ar i xi . 20 14 . B- 68 4.
Q o sh i m ch a va i nt er ne t m an ba al ar i :
ʻ
1. ww w. I nf o.r u
2. ww w. Hi st or y. r u
3. ww w. Hr on o.r u
29

4. ht t p s: / / en .w i k i p ed i a .o r g /
5. ht t p s: / / qo m u s. i n f o / o z/ en cy cl op ed i a /
Ilovalar
1-ilova.
30

Xitoyning XX asr oxiridagi ko`chalari.
2-ilova.
31

XXI asr boshida Xitoydagi shaharlardan biri.
3-ilova.
32

Xitoyning mahalliy hunarmandlari. XX asr oxiri.
33

Xitoy XX asr oxiri - XXI asr boshlarida

Sotib olish