XIV – XVI asrlarda eski o’zbek tili - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	59.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

67 Sotish

XIV – XVI asrlarda eski o’zbek tili

Sotib olish

Kirish
1. XIV – XVI asrlarda eski o’zbek tili da ijod qilgan olimlar
2. Eski o’zbek tilida hukumdorlar tomonidan yozilgan “Temur Tuzuklari”,
“Boburnoma” asarlari muhim manba sifatida foydalanish
3. XV – XVI asrlarda ijod qilgan Alisher Navoiy, Muhammad Solihlarning eski
o’zbek tilida yozgan asarlari manba sifatida o’rganish
Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning
o‘z yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o‘zligini anglashga qiziqishi
ortib bormoqda. Bu tabiiy hol. Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini,
naslnasabini, o‘zi tug‘ilib voyaga yetgan qishloq, shahar, hullaski, Vatanini tarixini
bilishni istaydi. Hozir O‘zbekiston deb ataluvchi xudud, ya’ni bizning Vatanimiz
nafaqat Sharq, balki, umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo‘lganini butun
jahon tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk tuproqdan buyuk allomalar,
fozilufuzalolar, olimu-ulamolar, siyosatchilar, sarkardalar yetishib chiqqan. Diniy
va dunyoviy ilmlarning asoslari mana shu zaminda yaratilgan, sayqal topgan.
Eramizgacha va undan keyin qurilgan murakkab suv inshootlari, shu kungacha
ko‘rku-fayzini, mahobatini yo‘qotmagan osori atiqalarimiz qadim-qadimdan
yurtimizda dehqonchilik, hunarmandchilik madaniyati, me’morchilik va
shaharsozlik san’ati yuksak bo‘lganidan dalolat beradi. Beshafqat davr sinovlaridan
omon qolgan, eng qadimgi tosh-yozuvlar, bitiklardan tortib, bugun
kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan 20 mingdan ortiq qo‘lyozma, ularda
mujassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, ahloq, falsafa, tibbiyot,
matematika, fizika, kimyo, astronomiya, me’morchilik, dehqonchilikka oid o‘n
minglab asarlar bizning beqiyos ma’naviy boyligimiz, iftixorimizdir. Bunchalik
katta merosga ega bo‘lgan xalq dunyoda kam topiladi. Shuning uchun ham bu
borada jahonning sanoqli mamlakatlarigina biz bilan bellasha olishi mumkin, deb
dadil ayta olamiz.
Ota-bobolarimizning asrlar davomida to‘plagan hayotiy tajribalari, diniy, ahloqiy,
ilmiy qarashlarini o‘zida mujassam etgan bu nodir qo‘lyozmalarni jiddiy o‘rganish
davri keldi. Chunki o‘zingizga ma’lum, Sho‘rolar zamonida tarixiy haqiqatni
bilishga intilish rag‘batlantirilmas edi, hukmron mafkura manfaatlariga xizmat
qilmaydigan manbalar xalq ko‘zidan iloji boricha yiroq saqlanardi.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyingi dolzarb muammolardan biri-o‘zbek
2

xalqining ma’naviy merosini tiklash va uni yanada kamol topishi uchun keng
imkoniyatlar ochish kerak edi.
Mavuzning ob’ekti va predmeti XV – XVI asrlarda eski o’zbek yozuvida
yozilgan manbalar alohida e’tirof etiladi. Xususan ushbu davrdagi eski o’zbek
tilidagi asarlarni o’rganish yangidan-yangi ma’lumotlarni ochib beradi. Eski
o’zbek yozuvidagi manbalarning ko’p qismi hukumdorlar hayotini bayon etadi.
Mavzuning maqsad va vazifasi. Mustaqillik yillarida xozirgi O‘zbekiston
xududlarida kechgan davlatilik va ijtimoiy iqtisodiy jarayonlar tarixini tadqiq etish
borobarida ko‘plab tadqiqotchi olimlar asarlarida antik davr muarrixi asarlariga
xususan “Avesto”, Eron, Hind, Xitoy va Qadimgi Yunoniston hamda Rim
manbalariga to‘xtalib o‘tilgan bo‘lsa, o‘rta asrlarda xususan rivojlangan o‘rta
asrlarda kechgan ijtimoiy – iqtisodiy va madaniy taraqqiyot masalalari ko‘proq
arab sayoxlari, hukumdorlar hamda mahalliy muarrixlarning asarlarida bayon
etilganligi tarixchilarning asarlarida tadqiq qilindi.

O‘zbek xalqi ma’naviy merosi va muqaddas qadriyatlarining katta qismini
ajdodlarimiz tomonidan yaratilagan asarlar tashkil etadi. Bular jumlasiga,
zardushtiylarning muqaddas kitobi “Avesto”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u
bilig”, Mahmud Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘otit turk”, Alisher Navoiyning
“Xamsa”si va boshqa ko‘plab nodir yodgorliklarni ko‘rsatish mumkin. Mana
shunday nodir va qimmatli manbalardan biri Zahiriddin Muhammad Boburning
“Boburnoma” asari hisoblanadi. Bugungi kunda ana shunday ma’naviy
qadriyatlarimizni zamonaviy ilmiy usullar bilan tadqiq qilishni taqozo etadi.
O‘zbekiston Respublikasining birinchi prezidenti Islom Karimov to‘g‘ri
ta’kidlaganlaridek, “xalqimizning ma’naviyatini shakllantirishga, har qaysi
insonning Alloh marhamat qilgan bu hayotda to‘g‘ri yo‘l tanlashi, umrining
mazmuni anglashi, avvalombor, ruhiy poklanish, yahshilikka va ezgulikka intilib
yashashda uning ta’sirini boshqa hech qanday kuch bilan qiyoslab bo‘lmaydi”.
Bugungi kunda XIV – XVI asrlarda eski o’zbek tilida yozilgan asarlarning
3

ayrimlari bizning davrgacha yetib kelgan va o’rganilgan. Lekin bu sohada
mutahasislarning kamligi hali ko’plab nodir qo’l yozma asarlarni, tariximiz haqida
bayon etilgan nodir asarlarni kutubxonalarda o’rganilmayotganlari ko’pligini biz
bilan. Yurtimizda ta’limda bo’layotgan islohatlar kelgusida yetuk mutahasislarni
yetishtirib chiqarib ushbu nodir qo’lyozma asarlarini o’rganilishiga biz albatta
ishonamiz.

1. XIV – XVI asrlarda eski o’zbek tilida ijod qilgan olimlar
“Temur tuzuklari”, “tuzukoti Temuriy”, “malfuzoti Temuriy” yoki “voqeoti
Temuriy” nomlari bilan atalgan asar amir Temurning yetti yoshligidan boshlab
hayot yo‘li haqida hikoya qiladi. “Temur tuzuklari”- muhim tarixiy manba bo‘lib,
4

unda amir Temur davlatining tuzilishi va boshqarish xususiyatlari bayon etilgan.
Asar dastlab turkiy-o‘zbek tilida bitilgan. Uning bir qo‘lyozmasi yaman mamlakati
oliy hukmdori ja’far podshoh kutubxonasida saqlangan.
“Temur tuzuklari”ning fors tiliga tarjimoni mir abu Tolib husayniy at-turbatiy
tarjima muqaddimasida, arabistonning muqaddas joylarini haj qilib qaytishda,
yamanda bo‘lgan chog‘ida ja’far podshoh kutubxonasida turkiy tildagi mazkur
asarni topgani va u amir Temurning hayot yo‘li haqidagi o‘zi yozgan ekanligini
ta’kidlaydi. Mir abu Tolib arabistondan qaytib kelgandan keyin, asarni fors tiliga
tarjima qilgan. Lekin arabistondan olib kelingan asliyatdan yoki Hindistonda
bo‘lgan biron qo‘lyozma nusxadan o‘girilgani aytilmagan. Mir abu Tolib 1637
yilda “Temur tuzuklari” asari forscha tarjimasini buyuk Boburiylardan
Shohijahonga tortiq qiladi. Keyin bu tarjima Muhammad afzal Buxoriy (vafoti
1652 y.) tomonidan jiddiy tahrir qilingan.
“Temur tuzuklari” ikki maqoladan iborat:birinchi maqola Amir Temurning
davlatni barpo etish va mustahkamlash, qo‘shinni tashkil etish yuzasidan tuzuklari,
rejalaridan tarkib topgan. Ikkinchi maqolada 13 kengash va uning qismlarida amir
Temurning hokimiyat tepasiga kelishi va harbiy yurishlari tafsilotlari beriladi.
“Temur tuzuklari” XV-XVI asrlarda nafaqat hukmdorlar va ma’lumotli kishilar
orasida, balki jahon ilm ahli o‘rtasida shuhrat topti. Asarning ko‘lyozma shaklida
ham, toshbosma shaklida ham, shuningdek jahonning ko‘p tillariga qilingan
tarjima shaklida ham (inglizcha, fransuzcha, urdu, rus va o‘zbek tillarida) nashr
etilishi so‘zimizga isbot –dalildir.
Ikki fozil shaxslar mir abu Tolib va Muhammad afzal Buxoriy xizmatlari tufayli
“Temur tuzuklari” fors tilida bizgacha yetib kelgan. Bu tarjimaning mo‘tabar
qo‘lyozmalari Rossiya, Hindiston, Eron, Turkiya, Misr, Angliya, Fransiya va
boshqa mamlakatlar xazinalarida mavjud. “Temur tuzuklari”ning forsiy matni
1783, 1785, 1890 va 1963 yillari Ovrupo va sharq tillaridagi tarjimalari bilan birga
nashr etilgan.
5

“Temur tuzuklari”ni to‘liq 1857 yili Xivada Muhammad Yusuf Hojiy tomonidan
va 1858 yili Pahlavon Niyoz devon tarafidan turkiy-o‘zbek tiliga tarjima qilingan.
Ularning birinchisi “tuzuki Temuriy”, ikkinchisi “malfuzot” nomi bilan ma’lum.
Yana bir tarjima Xo‘jand qozisi Nabijon mahdum tarafidan, qo‘qon xoni
Muhammad Alixon (1821-1858 yy.)ning topshirig‘iga binoan amalga oshirilgan.
“Temur tuzuklari” asarini Alixon to‘ra sog‘uniy 1967 yili Mir Abu Tolib
tarjimasini o‘zbekchaga tarjima qilgan edi. 1990 yili Alixon To‘ra tarjimasini
“Temur tuzuklari”ni Bombay nashri matni asosida Habibullo Karamatov yana bir
tarjimani amalga oshirib, nashr ettirdi. “Temur tuzuklari”ning manba sifatidagi
tarixiy ahamiyati buyuk ekanligi mutaxassislarning unga bo‘lgan katta e’tiboridan
bilish mumkin. Asarning sakkizta mo‘tabar qo‘lyozmasi Toshkentda,
sharqshunoslik instituti xazinasida mavjud. Alisher Navoiyning «tarixi anbiyo va
hukamo» asari 1485 va 1498-1499 yillar orasida tasnif etilgan bo‘lib, unda odam
atodan boshlab, oltmish oltita payg‘ambarlar va o‘n bitta donishmandlar to‘g‘risida
ixcham, lekin juda jonli va qiziqarli ma’lumotlar bayon etilgan. Ma’lumki,
Alisher Navoiyga qadar ham anbiyolar haqida turli rivoyatlar, qissalar mavjud
bo‘lgan. Ayniqsa, «Qur’oni karim»da va eng qadimiy manbalarda, umumiy tarixga
oid Abu ja’far Tabariyning «tarixi ar-rusul va muluk», abu rayhon beruniyning
«osor ul-boqiya», hamda abu Sulaymon ibn dovud binni abu-l-fazl binni dovud al-
banokatiyning (1330) «ravzatu oli al-bob fi tavorix al-akobir va-lansob» (1317)
yoki «tarixi banokatiy» (XIV asr) nomli, Hamdulloh binni abu Bakr binni ahmad
binni nasr al-Mustavfi Qazviniyning (1350) «Tarixi Guzida» (1343),
Abulqosim Firdavsiyning «Shohnoma», Nizomiy Ganjaviyning «Xamsa» va
boshqa shu kabi asarlarda tarixiy voqealar, shuningdek, diniy tarixga oid
ma’lumotlar ko‘p.
O‘z davrining yirik olimi va tarixchisi sifatida Alisher Navoiy ham bunday
manbalarni o‘rganib chiqqan, ular bilan yaqindan tanishgan. Bu asarlar aksariyati
arab va fors tilida bo‘lgani uchun, Alisher Navoiy turkiy-o‘zbek tilida, ko‘plab
qissalarni qiyosiy o‘rganish asosida o‘z asarini yaratdi. U asar mazmun jihatidan
6

umumiy tarixga oiddir. Bu asar ikki qismdan iborat. Birinchi qismda odam atodan
tortib, nuh, iso, muso, yaqub, sulaymon, dovud, yusuf va boshqa payg‘ambarlar
hayotiga oid turli naqllarni bayon etadi, har bir tarix oxirida ruboiy keltirilib,
ularning hayotiga lirik xotima yasaydi.
Kitobning ikkinchi qismida mashhur donishmandlar hayoti lavhalari, ularning
hikmatlari keltiriladi. Masalan, g‘arbda pifagorga nisbatan bergan bir iborani
Alisher Navoiy buqrotus hakim nomidani shunday keltirilgan: «yaxshi so‘z
ko‘ngulni yoritur va yaxshi xam ko‘zning ne’mati arusidurkim, aning mahri
shukrdir». Butun umri va faoliyati davomida olimlarni qadrlagan Alisher Navoiy
ularning tarixini anbiyo, payg‘ambarlar tarixidan keyin, ularni birgalikda bitgani
alohida tahsinga sazovor holdir. Bu kitob tarixchi, olim va shoirlarga qadimgi davr
izohi uchun muhim manba vazifasini o‘tashi mumkin. Bu asarni manbashunoslik
fanida alohida o‘rganish shuning uchun ham zarurki, tarixga oid asarlarda
tafsilotlari keltirilmay, juda ko‘p o‘rinlarda mayg‘ambarlar va ularning hayotiga
oid voqealarga murjaat qilish uchraydi. Mana shu jihatidan Alisher Navoiy asari
ham tarixchi olimlar, ham tarixni o‘rganuvchi talabalar uchun katta ahamiyat kasb
etadi. Shuning bilan birga, u asarda Alisher Navoiyning mashhur tarixchi
sharafuddin ali yazdiyga munosabati bayon etilgan. Navoiy uning «zafarnoma»
asari muqaddimasini zikr qlar ekan, tarixchini «mavlono sharaf ul-millat va davla»,
ya’ni «davlat va millat sharafi» deb ta’riflaydi. «Tarixi muluki ajam» asari.
Alisher Navoiyning ikkinchi tarixiy asari
«tarixi muluki ajam»dir. 890/1485 yildan so‘ng yaratilgan bu asarda Eronda
hukmronlik qilgan to‘rt sulola: peshdodiylar, kayoniylar, ashkoniylar va sosoniylar
to‘g‘risida ma’lumot keltirilgan. Asar oxirida sulton husayn mirzo madhi o‘rin
olgan. Agar biz avvalroq yaratilgan «saddi iskandariy» dostonida ham to‘rt sulola
haqidagi ma’lumot borligini nazarda tutsak, doston yaratish jarayonida Alisher
Navoiy to‘plagan ma’lumotlarni maxsus tarixga oid asar sifatida ijod qilgan
ko‘rinadi.
7

Bunda Alisher Navoiy yuqorida nomlari zikr etilgan asarlar qatorida yana abu-l-
hayr nasiriddin abdulloh binni umar ul-qozi bayzaviyning «Nizom uttavorix», abu
homid g‘azzoliyning «nasihat ul-muluk» va boshqa asarlarni, xususan o‘z
zamondoshi mir Muhammad mirxondning «ravzat us-safo» asaridan boxabar
holda, Eron tarixiga oid arab va fors tillarida tarixiy asarlardan farqli, bu kitobni
turkiy tilda yaratdi. Ushbu asardagi shaxslar to‘g‘risidagi ma’lumotlar Alisher
Navoiy o‘zining dostonlarida ham mavjudligini eslatib o‘tgan. Bu asar ilmiy
tanqidiy matnini sharqshunos L.Xalilov tuzib, nomzodlik dissertatsiyasini himoya
qilgan edi. Afsus hamon uning tanqidiy matni chop etilmagan.
«Tarixi muluki ajam» asarini ma’lum darajada, «Hamsa», xususan «Saddi
Iskandariy» dostoniga tarixiy ilmiy ilova sifatida ham qabul qilish mumkin. Uning
ichidagi ma’lumotlarning she’riy ifodasi «saddi iskandariy»da keltirilgan bo‘lib,
ularni boshqa tarixiy asarlar bilan qiyosiy o‘rganish Alisher Navoiyning tarixchi
olim sifatidagi ijod qirralarini ochishga yordam berishi mumkin.
«Holoti pahlavon Muhammad» risolasi Alisher Navoiyning beshinchi tarixiy asari
ham memuar biografik xarakterdagi risola bo‘lib, unda o‘sha davrning eng
mashhur va benazir kurashchisi va turli fanlar bilimdoni to‘g‘risidagi «holoti
pahlavon Muhammad»dir. Alisher Navoiy «majolis un-nafoyis» asarida ushbu
shaxs to‘g‘risida quyidagi ma’lumotni keltiradi: «pahlavon Muhammad
kushtigirkim, ko‘p fazoyil bila orastadurkim, kushti bovujud ulkim, uning andoq
haq va mulkidurkim, ma’lum emasikm, hargiz bu fanda andoq paydo bo‘lmish
bo‘lg‘oy. O‘zga fazoyiliga ko‘ra va din martabasidur, musiqiyda idvor ilmida
davrining benaziridur, chun kamoloti izhor min ash-shamsdur, sharh qilmoq
ehtiyoj ermas». Risolada biz Pahlavon Muhammadning o‘z davrining benazir
kishisi bo‘lganligi, qirq yil davomida Alisher Navoiyga mehribonchilik
ko‘rsatganligi, favqulodda xotiraga egaligi, barcha zamondoshlari izzat hurmatiga
sazovor bo‘lgan, yuksak axloqiy fazilatlarga ega kurashchi ekanligini ko‘ramiz.
Uni barcha kechik zamondoshlari, zahiriddin Muhammad Bobur, zayniddin
vosifiy, mirza Muhammad haydar ham ajoyib kurashchi va oliyjanob inson,
8

bastakor ekanligini tasdiqlaydilar. Bu asarda Temuriylar davri XV asr ikkinchi
yarmi madaniy hayotiga oid qimmatli ma’lumotlar keltirilishi bilan muhim
xususiyat kasb etadi. Bu risola ham avvalgi «xamsat ul-mutahayyirin» va «holoti
sayyid hasan ardasher» kabi xv asr ikkinchi yarmi Temuriylar davri tarixi
to‘g‘risidagi qimmatli manbadir. Nomlari zikr etilgan besh sof tarixiy asarlardan
tashqari Alisher Navoiy quyidagi asarlari, ya’ni «mahbub ul-qulub», «majolis un-
nafois», «munshaot», «nasoyim ul-muhabbat» va hatto sof lingvistik xarakterdagi
«muhokamat ul-lug‘atayn» asarida ham tarix ilmi uchun muhim ma’lumot bor.
Alisher Navoiy tarixchi olim sifatida asarlarida, xususan «maxbub ulqulub»da
ijtimoiy guruhlar to‘g‘risidagi mulohazalarni bayon etgan, «majolis unnafois»
asarida 450 dan ortiq davlat arbobi shoir va san’at shaydolari haqida, «nasoyim ul-
muhabbat» asarida esa 750 dan ziyod avliyolar to‘g‘risidagi ma’lumotlar
keltirilgandir. «Vaqfiya» asarida esa Alisher Navoiyning qanday molmulk egasi
bo‘lgani, hamda ularni jamiyat uchun vasiyat qilganligi bayon etiladi. Alisher
Navoiyning «munshaot» asari, hamda u tartib bergan «muraqqa’ mir Alisher»da
jamlangan maktublar mazmuni, Alisher Navoiyning hayoti va faoliyati turli
qirralarini va o‘z davri ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayotini yoritishda juda katta
tarixiy, ilmiy ahamiyatga ega hujjatlardir.
U tartib bergan xoja Ubaydulloh Ahror, uning muridlari va abduraxmon jomiyning
dastxat maktublarini tartibga keltirib, maxsus «muraqqa’ mir Alisher» nomli
dastxat avtograflardan iborat qimmatli 594 ta maktubni kitob holiga keltirgizib,
bizga meros qoldirgan. Ushbu muraqqa’ asosida doktorlik dissertatsiyasini yozib
sharqshunos asomiddin o‘rinboev tarix fanlari doktori degan unvonga ega bo‘ldi.
Keyingi yillarda olim ular to‘g‘risida rus, tojik, fors va ingliz tillarida bir necha
kitob chop etib Alisher Navoiyning tarix sohasidagi ko‘rsatgan xizmatini dunyoga
namoyish etdi. Alisher Navoiy yirik tarixchilar Muhammad mirxond, davlatshoh
Samarqandiy va g‘iyosiddin xondamirlarning homiy va murabbiysigina emas,
balki original tarixiy asarlari ijodkori sifatidagi xizmatlari ham alohida e’tiborga
loyiq, deb o‘ylaymiz. Amir Temurning o‘zi tarix ilmi taraqqiyotiga juda katta
9

e’tibor berdi. Sultoni sohibqiron o‘z «tuzuklar»ini yaratib, o‘zbek davlatchiligi
taraqqiyotiga bebaho hissa qo‘shdi. Mirzo Ulug‘bek «tarixi arba’i ulusi
Chingiziy»nomli juda qimmatli tarixiy asarni ta’lif qilishda shaxsan o‘zi qatnashdi.
Bundan tashqari bu davrda yashab ijod etgan jahonga mashhur tarixchilar
G‘iyosiddin Ali, Nizomiddin Shomiy, Sharafuddin ali Yazdiy, Hofizu Abru,
Mu’iniddin Natanziy, Abdurazzoq Samarqandiy, Muhammad Mirxond,
G‘iyosiddin Xondamir va boshqalar asarlari hamon mutaxassislar uchun qimmatli
tarixiy manba, bitmas-tuganmas xazinadir.
Alisher Navoiyning «vaqfiya» asarida zikr etilgan mol-mulk ham uning o‘z davri
yirik mol-mulk, davlat egasi ekanligini ko‘rsatadi. Mirzo Muhammad Haydarning
yozishicha, Alisher Navoiyning bir kunlik daromadi o‘n sakkiz ming shohruxiy
ekan. Tarixchining yozishicha, sulton husayn davlat tepasiga kelgach, butun
marhamatini Alisher Navoiyga ko‘rsatadi. U esa o‘z o‘rnida mol-mulkini yurt
obodonchiligi, olimu-fozillarga homiylik qilishga qaratgan. Tarixchilar g‘iyosiddin
xondamir, zahiriddin Bobur va boshqalarning yozishicha, Alisher Navoiycha hech
kim ko‘p binoi-hayr, xalq uchun imoratlar va binolar qurmagan ekan. Ahli fazl va
hunarga murabbiy va muqavviyligi ham juda mashhur. Alisher Navoiy o‘zining
tarixiy asarlarida bo‘lib o‘tgan voqea va hodisalarga, shaxslarga baho berishda
yuksak insonparvarlik g‘oyalaridan kelib chiqdi. Uning tarixchi olim sifatidagi
amaliy faoliyati turkiy o‘zbek tilidagi tarix ilmini yuksaklikka ko‘tardi. Maxsus
asar, ixcham risola, tazkira va maktublar yaratib, turkiy tildagi tarix ilmining
keyingi rivoji va taraqqiyoti uchun zamin yaratdi.
Alisher Navoiy o‘zining «muhokamat l-lug‘atayn» asarida siyosiy hokimiyat va
til, madaniyat siyosati xususida quyidagi haqli fikrlarni bayon etadi: «...to mulk
arab xulafosi va salotinida erdi, falak ul vaqtda nazm dabiriga arab tila birla jilva
berdi...» ya’ni mamlakatlar arab xalifalari va sultonlari davrida she’riyat kotibi
arab tilida ijod etdi. Mamlakatlarning ba’zilarida «sort salotini mustaqil bo‘ldilar,
ul munosabat bila frsigo‘y shuaro zuhur qildilar», «to mulk arab sort salotinidin
turk xonlarg‘a intiqol topti, huloguxon zamonida sultoni sohibqiron Temur
10

ko‘ragon zamonidin farzandi xalafi shohruh sultonning zamonining oxirigacha turk
tili bila shuaro paydo bo‘ldilar».
Alisher Navoyining yuqorida keltirgan muhim fikri faqat she’riyatga emas, balki
umuman madaniyat, shu jumladan tarix ilmiga ham to‘la tadbiq etsa bo‘ladi.
Buning yorqin misoli sifatida Alisher Navoiy yaratgan nasriy asarlar bo‘lib, ularni
keyincha Zahiriddin Muhammad Bobur, Darvish Muhammad Buxoriy, Abulg‘oziy
Bahodirxon, Munis, Ogahiy, Bayoniy va boshqalar davom ettirdilar. Temuriylar
davridan boshlab Movaraunnaxrning ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotida turkiy
(eski o‘zbek) tilining nufuzi va axamiyati ortib bordi. XVI asrdan boshlab eski
o‘zbek tilida xam ilmiy asarlar yaratila boshlandi. Bu tilda tarixiy asarlar vujudga
kela boshladi. Ayniqsa Shayboniylar xukmronligi davridan boshlab tarix ilmi
bobida o‘zbek tilida yozilgan asarlarniig soni tobora ortib bordi. O‘zbek tilida
bitilgan
tarixiy asarlar Shayboniylar davlati, Xiva va Qo‘qon xonliklari tarixiga
bag‘ishlangan edi.
XVI asrning boshida eski o‘zbek tilida yozilgan muxim tarixiy manbalardan
biri "Tavorixi guzude», «Nusratnoma" "Tanlangan tarix» «Falsafa kitobi"
xisoblanadi. Muallifi nomalum. Shu narsa aniqki, asar Shayboniyxonning
topshirig‘i bilan saroyga yaqin bo‘lgan tarixnavislardan biri tomonidan yozilgan.
Asar ikki mustaqil qismdan-"Tavorixi guzide" va
"Nusratnoma»dan iborat. Birinchi qismda O‘g‘izxon va qadimgi turklar,
Chingizxon va uning avlodlari tarixi, ikkinchi qismida esa Shayboniyxon
tavalludidan to uning Movarounnaxrni istilo qilishigacha Dashti Qipchoq va
O‘rta Osiyoda sodir bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy voqealar bayon qilinadi.
Asarning "Nusratnoma" qismi muxim qimmatga ega. Unda Shayboniyxon
qo‘shinining tuzilishi, uning etnik tarkibi, shuningdek ko‘chmanchilarning
Movarounnaxr viloyatlariga qilgan yovuzliklari to‘g‘risida qimmatli
malumotlar bor. Shuni xam ta’kidlab o‘tish kerakki, ko‘chmanchi o‘zbeklar
tomonidan Farg‘ona viloyatining bosib olinishi faqat "Nusratnoma"da to‘la va
11

to‘g‘ri yoritilgan. Tarixchi olim Abdullox Nasrulloxni 1525 yilda «Zubdat al-asar»
(«Solnomalar sarasi») nomli kitob yozgan. Umumiy tarix tipida yozilgan bu
asarning so‘nggi XI qismi original xisoblanadi. Unga XVI asrning birinchi
choragida Xuroson va
Movounnaxrda sodir bo‘lgan voqealar bir muncha keng yoritilgan. XV asrning
ikkinchi yarmi va XVI asrning birinchi yarmida yashab o‘tgan atoqli shoirlardan
biri Muxammad Solih xisoblanadi. Muxammad Solih Temurga yaqin bo‘lgan
amirlardan biri Shoxmalikning nabirasi bo‘lgan. Uning otasi xam Temuriylarga
xizmat qilgan, lekin qaysidir gunoxlari uchun u Abu Said tomonidan qatl etilgan.
Shu boisdan Muxammad Solih yoshligidan ko‘p qiyinchiliklarga duchor bo‘ldi.
Keyinchalik Xusayn Boyqaro saroyida bir necha yil xizmat qildi, lekin iltifot
ko‘rmadi. Shuning uchun xam taxminan 1499 yilda Muxammad Solih
Shayboniyxon xizmatiga kiradi. Shayboniyxon uni iltifot bilan kutib olib, "malik
ush-shuaro" unvonini beradi. Muxammad Solih Shayboniyxonning bir necha
yurishlarida unga xamkorlik qildi. Muxammad Solih o‘zining asosiy asari bo‘lgan
"Shayboniynoma" dostonida Shayboniyxonning 5-6 yillik daxshatli yurishlarini
tasvirlaydi. Asarda tendensioz rux kuchli. Muallif Shayboniyxon va uning
atrofidagi kishilarni ko‘klarga ko‘tarib maqtaydi, Temuriylarni esa kamsitib, ularni
xaqorat qilish darajasiga yetib boradi. Biroq, bazi nuqsonlarga qaramay, bu asar
Shayboniyxonning yurishlarini xaqqoniy aks ettiruvchi jangnoma tipidagi yirik
dostondir.
XV asrning oxiri va XVI asrning boshlariga doir muxim tarixiy manbalardan biri
"Boburnoma" xisoblanadi. Boburning bu asari o‘zining obektivligi bilan ajralib
turadi. Bobur shox xamda fozil va olim kishi bo‘lganligi buning asosiy sababidir.
“Vaqoyi’”- voqealar zahiriddin Muhammad Boburning jahonga “Boburnoma”
nomi bilan mashhur bo‘lgan shoh asarining asl nomidir. Muallif asarda o‘zining
o‘n ikki yoshida Farg‘ona viloyati podshohi, deb ko‘tarilgan vaqtidan boshlab,
hayotining oxiriga qadar bo‘lib o‘tgan voqealarni yilma-yil bayon qilgan. Dunyoda
12

mavjud asarning barcha qo‘lyozmalarida bir necha yil, xususan 1509-1518, 1521-
1524 yil voqealari bayoni tushib qolgan.
Bobur Farg‘ona viloyati hokimi temuriy Umar Shayx Mirzoning (1461-1494 yy.)
to‘ng‘ich o‘g‘li, 1483 yilning 14 fevralida Andijon shahrida tug‘ilgan. U 1494
yilning 5 iyunida, hijriy isobda o‘n ikki yoshida halok bo‘lgan otasi o‘rniga
Farg‘ona taxtiga o‘tqaziladi. Lekin oradan ko‘p vaqt o‘tmay, mamlakatda avj olgan
o‘zaro kurash natijasida mag‘lubiyatga uchrab, Farg‘onani tashlab chiqishga
majbur bo‘ladi. Uning 1497-1500 yillari Samarqand taxti uchun olib borgan
kurashi ham muvaffaqiyatsizlikka uchraydi.
Bobur 1504 yilga qadar Farg‘ona va Samarqand uchun kurashdi, ammo
temuniylar o‘zaro birlasha olmadilar. Natijada, u tajribali shayboniyxon bilan
bo‘lgan janglarda mag‘luyuiyatga uchrab, o‘z yurtini tark etib, omad va baxt izlab
kobulga yo‘l oldi. Kobulni egallagan Bobur o‘z mavqeini asta-sekin mustahkamlab
bordi. 1511 yilning kuzida Bobur Ozarbayjon va Eron podshohi shoh Ismoil
safaviyning (1502-1524 yy.) Harbiy yordamiga tayanib, Samarqandni uchinchi bor
egallashga muvaffaq bo‘ldi. Ammo uning o‘z xalqi e’tiqodi – sunniy mazhabni
inkor etib, kishilarga shialar kiyimida ko‘rinishi, aholini undan ixlosini qaytardi.
Bu safargi Boburning bobo meros poytaxt Samarqanddagi hukmronligi bir yilga
ham yetmadi. 1512 yilning bahorida Ko‘li Malik (Xayrobod bilan qorako‘l orasida
joylashgan mavze’) degan joyda bo‘lib o‘tgan jangda shayboniylardan
ubaydullaxon, Muhammad temur sulton, jonibek sulton va boshqalarning
birlashgan kuchlari uning qo‘shinlarini tor-mor keltirdi.
Bobur hisori shodmon tomonga chekindi va qariyb ikki yil mobaynida o‘sha
viloyatda kun kechirdi va 1514 yili yana kobulga qaytdi. U 1514-1525 yillar
orasida shimoliy Hindistonga, uni bo‘ysundirish maqsadida besh marta qo‘shin
tortadi, lekin faqat so‘nggi yurishi (1525 y.) Natijasida boy va ulkan mamlakatni
egalladi. Bobur tarixda yangi saltanatga asos soldi. Uning davlati g‘arbda yanglish
buyuk mo‘g‘ullar nomi bilan mashhur bo‘lib ketgan, aslida esa bu Hindistondagi
temuriylar yoki Boburiylar davlatidir. Bobur 1530 yilning 26 dekabrida
13

Hindistondagi poytaxti agra shahrida vafot etdi. Ammo uning vasiyatiga ko‘ra,
keyincha uning xoki kobul shahridagi o‘zi asos solib obod qilgan bog‘ga ko‘mildi.
Uning qabr toshi keyincha chevarasi Nuriddin Muhammad Jahongir (1605-1627
yy.) tomonidan o‘rnatilgan. Bobur iste’dodli qalam sohibi sifatida ikki devon-
she’rlar majmuasi, aruz ilmiga oid risola, islom qonunshunosligi masalalariga
bag‘ishlangan “mubayyin” nomli masnaviysi, ubaydulla xoja ahrorning “volidiya”
risolasining turkiy tarjimasi, musiqa va harbiy ishga oid risolalari muallifi, maxsus
yangi alifbo “xatti Boburiy” ixtirochisi hamda “Vaqoyi’” asarining ijodkoridir.
“Vaqoyi’” memuar – xotira tipidagi asar bo‘lib, o‘zining bayon uslubi bilan “temur
tuzuklari”ni eslatadi. Kitobda Farg‘ona, Toshkent, Samarqand, hisori shodmon,
chag‘oniyon, kobul, xuroson poytaxti hirot hamda shimoliy Hindistonning xu asr
ikkinchi yarmi va xu1 asr birinchi o‘ttiz yilligidagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli batafsil
yoritilgan. Asar mazmunini shartli uch qismga bo‘lish mumkin: Farg‘ona va
Movarounnahr voqealari davri (1494-1504 yy.); Qobul va Xuroson voqealari davri
(1504-1525 yy.);
Hindiston voqealari davri (1525-1530 yy.).
Siyosiy voqealar bayonidan tashqari, asar geografik hamda etnografik
ma’lumotlarga boy. Undan Farg‘onaning turk-mo‘g‘ul qabilalari, ko‘chmanchi
o‘zbeklar qo‘shini tuzilishi, movarounnahr, xuroson va Hindiston xalqlarining
urfodatlari, hayvonoti, nabototi, parrandalari va boshqalar to‘g‘risida tafsilotlar
ham o‘rin olgan. “Vaqoyi’” asari asl matni uch marta, birinchi marta 1857 yili
Qozonda
N.I.Ilminskiy tomonidan buxoro qo‘lyozmasi va ikki marta 1905 va 1970 yillari
Angliyaning poytaxti London shahrida A.Beverij xonim tomonidan Haydarobod
qo‘lyozmasi asosida chop qilingan edi.
1995-1996 yillari yapon olimi Eyji Manu “Vaqoyi’” asari matnini to‘rtta turkiy va
uchta forsiy qo‘lyozmalari asosida tuzib, unga mukammal ko‘rsatkichlarni alohida
jild sifatida ilova qildi. Bu tadqiqotchi keyincha yapon tilida tarjima va
ko‘rsatkichlarni ikki jildda chop etdi. Kirill-rus alifbosida 1948-1949 yillari ikki
14

jildda S.Mirzaev va P.Shamsiev tomonidan birinchi bor va 1960 yili bir jild sifatida
chop qilingan edi. 2002 yili S.Hasanov tomonidan P.Shamsiev, S.Mirzaev va Eyji
Manu nashrlari asosida “Vaqoyi’” asar matnini chop etdi. Ammo bular va boshqa
nashrlar ushbu jahonga mashhur asarning asl nusxasining ilmiy akademik nashri
emas.
Garchi “Vaqoyi’” asl nusxa matni ilmiy asosda tiklanmagan bo‘lsa-da, uni tarjima
qilish, o‘rganish hali asar to‘la tugamasdan oldin boshlangan edi. Ilk marta
“Vaqoyi’” asarini fors tiliga tarjima qila boshlagan va bir qismini tarjima qilgan
shaxs Boburning safdoshi va sadri Shayx Zayn Xavrfiy (vaf.1534 y.) edi. Asar
butunlay tugamasdan turib, undan bir nusxani Bobur ko‘chirtirib movarounnahrga
jo‘natgan edi. “Vaqoyi’” bilan tasodifan tanishgan Boburning chevarasi sulton
salim, bo‘lg‘usi Jahongir otalig‘i, ma’naviy ustozi qutbiddin Muhammad
beklarbegi o‘g‘li behruzxon navrangxondir. U mirzo poyanda Hasan G‘aznaviydan
asarni fors tiliga tarjima qildira boshlaydi. Ammo tarjimon vafot etgach,
Muhammad quli hisoriyni bu ishga jalb etib, 1586 yili tarjima nihoyasiga yetadi.
Uchinchi marta “Vaqoyi’”ni fors tiliga tarjima qilish tashabbuskori Boburning
nabirasi Jaloliddin Muhammad Akbar (1556-1605 yy.) edi. U asarni Bayramxon
o‘g‘li Abdurahimxonga tarjima qildirib, uning ko‘plab nusxalarini nafis mo‘jaz
rasmlar bilan bezattirgan. Forsiy tildagi ushbu uchchala tarjima asl matnni
tiklashda katta ilmiy ahamiyatga ega. “Vaqoyi’” asari g‘arb olimlari ichida
mashhur va juda katta obro‘-e’tiborga molik. Asar ingliz tiliga uch marta 1826,
1921 va 1990 yillari to‘la tarjima qilingan bo‘lsa, uning ixcham va qisqartirilgan
nashrlari o‘n beshdan ziyoddir. Aytish mumkinki, so‘nggi ikki yuz yil davomida
ingliz sharqshunoslari “Vaqoyi’” asarini juda jiddiy o‘rganmoqdalar va maxsus
Boburshunoslik ilmiy yo‘nalishiga asos solganlar. Asarning forsiy toshbosma
matni ham mavjud. Kitob yana ikki marta fransuz tiliga, nemis, turk, yapon, hind,
urdu, turk, qozoq tillariga tarjima qilingan.
Umuman, sharq tarixiga oid asarlar ichida “Vaqoyi’” yuksak mavqega ega.
Shunday tarixiy obida to‘g‘risida uch marta akademik s.azimjonova tomonidan rus
15

tilida kitoblar chop etilgan bo‘lsa-da, o‘zbek tilidagi tadqiqotlar asosan filologik
yo‘ealishda amalga oshirilgan. “Vaqoyi’” birinchi galda tarixiy manba va u boshqa
soha mutaxassislari uchun ham bebaho obida va ibratli namunadir.

2. Eski o’zbek tilida hukumdorlar tomonidan yozilgan “Temur
Tuzuklari”, “Boburnoma” asarlari muhim manba sifatida foydalanish
«Tuzuki T е muriy» yoki «Tuzukoti T е muriy» odatda boshqa katta hajmli asarga
ilova tarzida ko’chirilgan. Bu mustaqil yirik asar «Malfuzoti T е muriy» yoki
«Voq е oti T е muriy» («(Amir] T е murning tarjimai holi») d е b atalib, uning е tti
yasharligidan boshlab hayot yo’li haqida hikoya qiladi. Asar haqida ikki xil fikr
mavjud. Ba'zilar bu ikki qismdan iborat bir asar d е gan fikrda, boshqa olimlar esa
ikki mustaqil asarning bir muqovada jamlangani, d е b yozadilar. Shuning uchun
«Tuzukoti T е muriy» ni har ikki qismga b е rilgan bir nom d е b tushunganlar. Bu hol
Sharq qo’lyozmalarining kataloglarida ma'lum chalkashliklar tug’dirgan. Tuzukoti
T е muriy» — muhim tarixiy manba bo’lib, bunda qadimiy Turkistonning buyuk
farzandi Amir T е mur davlatining tuzilishi va boshqarilishi xususidagi nuktai
nazarlari bayon etilgan. «Tuzuki T е muriy» («T е mur tuzuklari»), «Malfuz о ti
T е muriy» («T е murning aytganlari») va «V о qi о ti T е muriy» («T е murning b о shidan
k е chirganlari») n о mlari bilan atalmish bu asar e’tib о rga m о lik tari х iy manbalar
jumlasidan. «E’tib о rga m о lik» d е gani-mizning b о isi shuki, uning nus х alari
(qo`lyozmalari ham, t о shb о sma-lari ham) ko`p tarqalgan. «T е mur tuzuklari»ni
bugun jah о nning ko`pgina mamlakatlarida, masylan, S о v е t Ittif о qi, Angliya,
Frantsiya, AQSH, Finlyandiya, Daniya, Er о n, Hindist о n, Turkiya, Misr, YAman
16

kutub хо nalaridan t о psa bo`ladich O`z-o`zidan ma’lumki, qaysi bir asar qimmatli,
amalda zarur bo`lsa, undan ko`pr о q nus х a ko`chirilgan. «T е mur tuzuklari» ham
shunday. U ko`pr о q s о hibi t о jlarga k е rak bo`lgan. SHuning uchun ham
hukmd о rlarning ko`pchiligi bu va shunga o` х shash asarlardan nus х a ko`chirtirib,
sha х siy 5 kutub хо nalarida asraganlar va ijtim о iy-siyosiy fa о liyatlarida ulardan
muhim yo`l-yo`riq sifatida f о ydalanganlar. Masalan, buyuk vatand о shimiz
Zahiriddin Muhammad B о burning avl о di SH о h Jah о n (1628—1657), Qo`q о n хо ni
Muhammad Ali хо n (1821 — 1842) va Bu хо r о amiri Abdulahad хо n (1885— 1910)
chapdast k о tiblariga buyurib, «T е mur tuzuklari»dan o`zlari uchun nus х a
ko`chirtirganlari ma’lum, Ko`chirganda ham zo`r mas’uliyat va qunt bilan
ko`chirganlar. 1 Hindist о nlik muarri х Abdulhamid L о huriy-ning (1654 y. vaf о t
etgan) «N о dsh о n о ma»sida (mavlaviy Kabirid-din Ahmad va Abdurahimlar amalga
о shirgan nashr, Kalkutta, 1866-1872 y., I jild, 288-sahifa) bunday gap b о r: «Hijriy
1047 (mil о diy 1637—38) yili Mir Abu T о lib al-Husayniy atTurbatiy d е gan sha х s
SH о h Jah о nga «Tuzuki T е muriy»ning f о rsiycha tarjimasini takdim etgan. P о dsh о
tarjima bilan tanishib chiqi.b, uni D е kan favjd о ri (q о zi kal о ni), ist е ’d о dli yozuvchi
Muhammad Afzal Bu хо riyning (1651 yoki 1652 y. vaf о t etgan) qo`liga tutqazgan
va SHarafuddin Ali YAzdiyning (1454 y. vaf о t etgan) mashhur «Zafarn о ma»
asariga s о lishtirib va kamchilik-lari bo`lsa, tuzatib, х att о t va muarri х lari o`zidan
qo`shgan о rtiqcha j о ylari bo`lsa o`chirib tashlashni buyurgan. «T е mur
tuzuklari»ning shu kunlargacha е tib k е lgan qo`lyozma va t о shb о sma nus х alari
o`sha Mir Abu T о lib al-Husayniy atTurbatiy tarjimasi as о sida yaratilgan. Bu
birinchidan. Ikkinchidan, mazkur asar XVIII asrdan b е ri (balki ancha burunr о qdir,
l е kits bu haqda qo`limizda ma’lum о t yo`q) dunyo о limlarining diqqat-e’tib о rini
q о z о nib k е ladi. Masalan, asarning matni, tadqiq о t va zarur ilmiy iz о hlar bi-lan
1783 yilda Angliyada, 1785 va . 1891 yilda Х indistonda, 1868 yili Er о nda ch о p
etildi. Asar jax о n tillaridan bir n е chtasiga: frantsuz (1787), ingliz (1830), urdu
(1845), rus (1894,1934) va eski o`zb е k (1835,1857, l е kin to`liq emas) tillariga
tarjima qilinib, nashr etildi. Uning t о shb о sma nus х alari (T е hr о n-1868, T о shk е nt-
17

1890 va h.k.) ham k е ng tarqalgan. Qiziq, bu tas о difiymi yoki q о nuniymi-
bilmadim, «T е mur tuzuklari» ham, O`rta О siyo zaminida yaratilgan ko`pgina
aj о yib asarlar singari, avval o`zga yurtlarda, х ususan, Е vr о pada shuhrat t о pdi.
«T е mur tuzuklari» — p о dsh о larning turish-turmush va a х l о q- о d о b n о rmalarini
b е lgil о vchi ris о ladir. Asar ikki qismdan ib о rat. Birinchi qismda jah о n tari х ida
mashhur f о tih, sarkarda va ist е ’d о dli davlat arb о bi sifatida n о m q о ldirgan Amir
T е murning е tti yoshi (1342)dan t о vaf о tiga
(1405 yil, 18 f е vral) qadar k е chgan hayoti va ijtim о iy-siyosiy fa о liyati, aniqr о q
qilib aytganda, uning M о var о unnahrda markaziy h о kimiyatni qo`lga kiritish,
f ео dal tarq о qlikka barham b е rish va markazlashgan davlat tuzish, qo`shni yurt va
mamlakatlarni, masalan, Er о n hamda Avg` о nist о nni o`z tasarrufiga kiritish, О ltin
O`rda hukmd о ri To` х tamish хо n (1376—1395), butun Е vr о paga qo`rquv va
dahshat s о lgan Turkiya sult о ni B о yazid Yildirim (1389—1402)ga qarshi va
nih о yat, buyuk jah о ngirning О zarbayj о n, Gruziya va Hindist о nga qilgan harbiy
yurishlari i х cham tarzda bayon etilgan. Ikkinchi qism jah о ngirning n о midan
aytilgan, va uning t о juta х t v о rislariga atalgan o`ziga хо s vasiyat va pand-
nasihatlaridan ib о rat. Unda davlatni id о ra qilishda kimlarga tayanish, t о ju ta х t
egalarining tutumi va vazifalari, vazir va qo`shin b о shliqlarini saylash,
sip о hiylarning ma о shi, mamlakatlarni b о shqarish tartibi, davlat arb о blari va
qo`shin b о shliqlarining burch va vazifalari, amirlar, vazirlar va b о shqa
mansabd о rlarning t о ju-ta х t о ldida ko`rsatgan al о hida х izmatlarini taqdirlash tartibi
va b о shqalar х ususida gap b о radi. Yana shuni ham takidlash joizki, «Tuzuk»
yozish о dati Amir T е murdan avval ham bo`lgan, k е yin ham. Bu о dat aslida
х it о ylardan va turk-mog`ul хо nlaridan q о lgan. Masalan, turk хо q о nlaridan q о lgan
«Q о nunn о ma», Chingiz хо ndan q о lgan «Bilik», Хо ndamir (1474—1535) yozgan
«Q о nuni Hum о yun», Ruzb ехо n (1458—1521 yoki 1530) ning qalamiga mansub
bo`lgan va shayb о niylardan Ubaydulla- хо nning t о pshirig`i bilan yozilgan «Suluk
al-muluk» (P о dsh о larga yo`l-yo`riq) shular jumlasidandir. Bunday asarlarda
davlatni id о ra qilish tartib-q о idalari, turli mansab egalari vazifalari, х ayri sadaqa
18

qilish tartibi, 7 s о liq s о lish va uni to`plash tartibi, harbiy yurishlarni o`tkazish va
qo`zg` о l о nni b о stirish q о idalari bayon etiladi. Muta х assis о limlarning (A. A.
S е myon о v, Ch. R е , E. G. Braun va b о shqalar) so`zlariga qaraganda «T е mur
tuzuklari» b о shda turkiy tilda yozilgan va uning bir nus х asi Yaman h о kimi Ja’far
p о shaning kutub хо nasida saqlangan. Yuq о rida n о mi tilga о lingan Mir Abu T о lib
al-Husayniy at-Turbatiyning f о rsiycha tarjimasi ana shunday turkiycha
nus х alardan biriga as о slangan, albatta. Asarning muallifi ma’lum emas. Butun
v о q е a bir sha х s — Amir T е mur n о midan hik о ya qilinadi. Aslida shundaymi yoki
Amir T е mur aytib turgan, k о tib yozib о lganmi, yo bo`lmasa uning aytganlarini
kimdir jam’ qilib kit о b tuzganmi, bu ҳ aqda qat’iy bir fikr aytish qiyin. Sharq
mamlakatlarida bu mashhur asar chindan ham Amir T е mur tarafidan yozilganligi
va uning tarjimai h о li ekanligi e’tir о f qilinadi. Chun о nchi, S о miyning «Q о mus
ula’l о m» (Istanbul, 1891. 1727-b е t) asarida Amir T е mur «Tuzuk о t» unv о nli
q о nunlar majmuasini qalamga о lib, unda o`zining tarjimai h о lini bayon etgan»
d е yilgan. T е mur bilan To` х tamish хо n o`rtasidagi urushlar tari х ini yozgan fransuz
sharqshun о si M. Sharmua va rus harbiy tari х chisi M. I. Ivanin (1801-1874)
«Tuzuklar»ni Amir T е mur o`zi yozgan va u muhim avt о bi о grafik asar, d е b
aytganlar. Bir о q е vr о palik b о shqa bir guruh о limlar (E. G. Braun, Ch. A. St о ri, V.
V. Bart о ld) «T е mur tuzuklari»ni s ох ta asar, uni Amir T е mur yozmagan, d е ydilar.
A. Yu. Yakub о vskiyning fikricha, asar XVIII asrda Hindist о nda yozilgan. Ingliz
о limi Ch. A. St о ri yuq о rida n о mi zikr etilgan Mir Abu al-Husayniy at-Turbatiyni
asar muallifi d е b ta х min qilgan. Х ullas, qanday bo`lmasin, asarni T е mur yoki
b о shqa о dam yozganligidan qat’iy nazar, u s ох ta emas, balki chin asardir. Agar
unda bayon etilgan v о q е alarni Niz о middin Sh о miyning Amir T е mur tari х ini o`z
ichiga о lgan mashhur «Zafarn о ma»si yoki Sharafuddin Ali Yazdiyning shu
n о mdagi asari bilan s о lishtirilsa, bunga to`la ish о nch h о sil qilish mumkin.
Masalan, Sharafuddin Ali Yazdiy shunday yozadi: «...shu tartibda ulhazrat (Amir
T е mur) hayotining ulug` v о q е alari va k е chinmalarini o`z ichiga о lgan 8 turkiy
manzuma va f о rsiy asar, al о hida-al о hida nazm va [nasr] tarzida tuzilgan edi». 2
19

«T е mur tuzuklari» ham f ео dalizm jamiyati shar о itida bitilgan b о shqa asarlar
singari х ukmr о n sinfning maqsad va manfaatlarini ko`zlab yozilgan, o`sha sinfning
dunyoqarashini if о da etgan. Asarda Amir T е murning harbiy yurishlari buzuq,
о damlarning ko`payishining о ldini о luvchi harakat d е b, o`z о z о dligi va vatanining
mustaqilligini him о ya qilgan х alqlar esa k о fir, buzg`unchi, b е z о ri (avb о sh) d е b
atalgan. T о b е likdan bo`yin t о vlagan yoki shunga intilgan n е -n е yurtlarning х alqi
« оқ uylik» qilinib, o`zga yurtlarga majburan ko`chirib yub о rilgan. T е murning o`zi
esa о dil va ins о nparvar p о dsh о sifatida tasvirlanadi, uning sha х si ko`p jihatdan
id е allashtiriladi. Shunga qaramay, asarda fan uchun muhim ma’lum о t va faktlar
ko`p. Avvalamb о r,
«T е mur tuzuklari» Amir T е murning tari х i, uning zam о nida, aniqr о g`i, 1342-1405
yillar о rasida M о var о unnahrning ijtim о iy-siyosiy ahv о li, T е mur va t е muriylar
davlati hamda qo`shinining tuzilishi, o`sha yillarda T е mur davlatining qo`shni
mamlakatlar va х alqlar bilan bo`lgan mun о sabatlari haqida hik о ya qiladi. M е n
yuq о rida bu asarda muhim va о riginal ma’lum о tlar ko`p, d е b aytdim. Buni
muta х assisgina emas, balki asarni хо lis va sinchiklab o`qigan har bir kishi b е mal о l
ilg`ab о lishi mumkin. Asarda aytilishicha, davlat as о sini o`n ikki ijtim о iy t о ifa: 1)
sayyidlar, ulam о , mash о yix, f о zil kishilar; 2) ishbilarm о n, d о nish- mand о damlar;
3) х ud о jo`y, tarkidunyo qilgan kishilar; 4) no`yonlar, amirlar, mingb о shilar, ya’ni
harbiy kishilar; 5) sip о h va raiyat; 6) ma х sus ish о nchli kishilar; 7) vazirlar,
sark о tiblar; 8) hakimlar, tabiblar, munajjimlar, muhandislar; 9) tafsir va hadis
о limlari; 10) ahli hunar va san’atchilar; II) so`fiylar; 12) savd о gar va sayyohlar
tashkil etadi. Uning taqdirini esa uch narsa: p о dsh о , х azina va askar hal qiladi.
Ikkinchi mis о l. Qo`shin as о san o`n, yuz, ming va tumanga bo`lingan, o`n kishilik
harbiy bo`linma t е pasida turgan b о shliqo`nb о shi, yuz kishilik qismning
b о shlig`iyuzb о shi, ming kishilik qo`shin е takchisi — mingb о shi, tuman b о shlig`i
no`yon d е b atalgan. Asarda ularning haq- ҳ uquqlari, о ylik ma о shi ham aniq
ko`rsatilgan. Masalan, о ddiy sip о hiy mingan о tining bah о si bar о barida, bah о dirlar
2-4 о t bar о barida, o`nb о shi qaram о g`idagi askarga nisbatan ikki bar о bar ko`p,
20

yuzb о shi o`nb о shidan ikki bar о bar о rtiq ma о sh о lishgan. Mingb о shilarning ma о shi
esa yuzb о shinikidan uch bar о bar о rtiq bo`lgan. Uchinchi mis о l. Amir T е mur
o`zining ulkan imp е riyasini uluslarga bo`lib id о ra qildi. M о var о unnahrdan b о sh қ a
uning tasarrufida bo`lgan barcha vil о yat va mamlakatlar to`rt ulusga bo`lindi.
T е murning to`ng`ich o`g`li Muhammad Jah о ngirga bir vil о yat bilan 12 ming
kishilik qo`shin, ikkinchi o`g`il Umar Shay х ga F о rs vil о yati va 10 ming askar,
uchinchi o`g`li Mir о nsh о hga О zarbayj о n, Ir о q va Armanist о n bilan 9 ming kishilik
qo`shin, k е nja o`g`li Sh о hru х ga Х ur о s о n, Jurj о n, M о zandar о n, S е ist о n bilan 7
ming askar b е rildi. L е kin uluslar garchand markaziy х ukumatga it о at etsalar-da,
ma’lum mustaqillikka ega edilar. Ulus hukmd о rlarining al о hida davlat apparati,
mustaqil qo`shini bo`lib, ularning markaziy hukumatga t о b е ligi х ir о jning bir
qismini Samarqandga yub о rib turish va о liy hukmd о r harbiy yurishlar
uyushtirganda o`z qo`shini bilan qatnashish yoki о liy hukmd о r talab qilganda askar
yub о rib turishdan ib о rat edi.
“Boburnoma” – jahon adabiyoti va manbashunosligidagi muhim va noyob
yodgorlik; o‘zbek adabiyotida dastlabki nasriy memuar va tarixiy-ilmiy asar.
Muallifi Zahiriddin Muhammad Bobur bo‘lib, bu asar taxminan 1518-1530-
yillarda eski o‘zbek (chig‘atoy) tilida yozilgan. Asar “Boburiya”, “Voqeoti Bobur”,
“Voqeanoma”, “Tuzuki Boburiy”, “Tabaqoti Boburiy”, “Tavorixi Boburiy” kabi
nomlar bilan ham ma’lum. Boburning o‘zi esa “Vaqoe” va “Tarix” degan nomlarni
ishlatgan. “Boburnoma”da 1494-1529-yillarda Markaziy Osiyo, Afg‘oniston va
Hindistonda sodir bo‘lgan tarixiy-siyosiy voqealar yilma-yil o‘ta aniqlik bilan
bayon qilingan bo‘lib, ular muallif hayoti va siyosiy faoliyati bilan bevosita
bog‘liqdir. “Boburnoma” o‘zida bayon qilingan voqealar jarayoniga ko‘ra 3
qismga: Boburning
Movarounnahr, Afg‘oniston va Hindistondagi hukmdorlik davriga bo‘linadi.
Birinchi qismda Boburning otasi – temuriylarning Farg‘ona ulusi hokimi
Umarshayx Mirzo xususida hamda Boburning Farg‘ona taxtiga o‘tirishi, ammo
Temuriylar davlatida avj olgan taxt uchun kurash oqibatida o‘z ulusidan mahrum
21

bo‘lishi, Samarqand uchun Shayboniyxonga qarshi olib borgan jangu jadallarining
behuda ketishi, va nihoyat, toju taxtdan butunlay ajrab, Hisor tog‘lari orqali
taxminan 250 navkar bilan Afg‘onistonga yuz tutishi haqidagi voqealar batafsil
zikr qilingan. Ikkinchi qismda Boburning Kobulni zabt etgani, so‘ng u erda 1508
yilda mustaqil davlat tuzgani, eron shohi Ismoil Safaviyning harbiy yordami bilan
Samarqandni yana ishg‘ol qilgani, lekin shayboniylardan Ubaydulla Sulton,
Muhammad Temur Sulton va Jonibek Sulton qo‘shinlaridan engilib, Kobulga 31
qaytgani, keyin esa Hindistonni zabt etishga hozirlik ko‘ra boshlagani xususidagi
voqealar bayon etilgan. Uchinchi qismda esa Boburning Dehli sultoni Ibrohim
Lo‘diyni mag‘lub etib, Shimoliy Hindistonni bosib olgani va Boburiylar davlatini
barpo qilgani haqidagi ma’lumotlardan iborat. “Boburnoma”da keltirilgan barcha
ma’lumotlar, xususan Farg‘ona, Toshkent, Samarqand, Hisor, Chag‘oniyon va
Shimoliy Afg‘onistonning o‘n beshinchi asrning 80 – 90 -yillari va o‘n oltinchi
asrning 1-choragidagi siyosiy ahvoliga doir xabarlar o‘zining batafsilligi bilan shu
xususdagi boshqa adabiyotlardan tubdan farq qiladi. Shuningdek, asar muallifning
muayyan tarixiy voqea haqida hamda o‘zaro dushmanlik qilgan temuriylar –
Umarshayx, Sulton Ahmad, Sulton Mahmud, Boysung‘ur Mirzo, Sulton Husayn va
boshqalarning xulq-atvori, tabiati xususida bildirgan fikr-mulohazalari bilan ham
ahamiyatlidir. Asarda ijtimoiytabiiy fanlar, tarix, falsafa, fiqh, din ta’limoti,
tilshunoslik, jug‘rofiya, tabiatshunoslik, ma’danshunoslik, dehqonchilik,
bog‘dorchilik va boshqalarga oid aniq va hanuzgacha o‘z tarixiy va ilmiy
ahamiyatini yo‘qotmagan ma’lumotlar, ilmiy asoslangan xulosalar keltirilgan.
Asarda bevosita Boburning o‘zi lashkarboshi sifatida qatnashgan bir necha
kattakichik jang manzaralari mahorat bilan berilgan. O‘sha davrdagi qo‘shin
tuzilishi, urush olib borish, jang usullari, qamal holatlari, qurol-yarog‘ turlari,
qo‘rg‘onbuzar qurilmalar bilan bir qatorda asarda ko‘plab harbiy-ma’muriy
istilohlar (tuman, ulus, ko‘kaltosh, eshikog‘a, axtachi, tarxon, shig‘ovul, sharbatchi
(sharbatdor), mubashshir, tug‘chi, miroxur, rikobdor, dorug‘a, murchil, manjaniq,
o‘ron va boshqalar) ham uchraydi. Xususan XV–XVII asrlarda Turkiston
22

viloyatida yashagan qora qo‘yliq (qo‘yunluk) qabilasining hamda
Movarounnahrdagi turkmo‘g‘ul qabilalarining urf-odatlari, harbiy mahoratlari
haqidagi ma’lumotlar, ayniqsa ilmiy jihatdan g‘oyatda qimmatli bo‘lib, ular
o‘zbek, qozoq, qirg‘iz va boshqa turkiyzabon xalqlar etnik tarixini o‘rganuvchilar
uchun muhim ahamiyatga egadir. “Boburnoma”da Alisher Navoiy, Abdurahmon
Jomiy, Behzod kabi ko‘plab san’atkorlar tavsif etilib, ularning ijodiy faoliyatlariga
xolis baho beriladi. 32
Jumladan, Alisher Navoiy haqida shunday deyiladi: “Alisherbek naziri yo‘q kishi
edi. Turkiy til bila to she’r aytibturlar, hech kim oncha ko‘p va xo‘b aytqon emas”.
“Boburnoma” asari Zahiriddin Muhammad Boburning hijriy 899, milodiy
1494yilda Farg‘ona hokimi bo‘lgani bayoni bilan boshlanadi. Shundan so‘ng otasi
Umarshayh Mirzo haqida ma’lumot beriladi. Asarda keltrilishicha, uning shajarasi
Umarshayh Mirzo ibn Abu Said ibn Suton Muhammad ibn Mironshoh deya
keltiriladi. Mironshoh mirzo Amir Temurning uchinchi o‘g‘li edi. Umarshayh
mirzo 1455–1494-yillarda yashab o‘tgan. Umarshayh Mirzoga otasi Abu Said
dastlab
Kobulni suyurg‘ol qilib bergan edi. Lekin biroz fursatdan keyin unga Farg‘ona
hokimligi topshiriladi. Buning sababini Bobur Amir Temurning o‘g‘li Umarshayh
Mirzoga Farg‘ona hokimligini berganligi va Abu Said ham huddi shu ishni
qilganligi bilan izohlaydi. Akasi Sulton Ahmad davrida unga Toshkent va Sayram
ham qo‘shib beriladi. Keyinchalik uning qo‘lida Farg‘ona, Xo‘jand, O‘ratepa
hududlari qoladi. Umarshayh Mirzoning rafiqasi Qutlug‘ Nigorxonim bo‘lib, u
chig‘atoy naslidan bo‘lgan Yunusxonning qizi edi. Toshkent Umarshayh mirzo
tasarrufida bo‘lib turgan kezlarda uni qaynotasi Yunusxonga bergan edi.
Yunusxonning vafotidan so‘ng esa Toshkentni uning o‘g‘li Mahmudxon
boshqardi. To 1502-yilgacha
Toshkent va Shohruxiya shaharlari chig‘atoy xonlarining tasarrufida bo‘ldi33 .
Umarshayx mirzoning yomon muomalasidan Sulton Ahmad va Mahmudxon ittifoq
23

tuzib 1494-yilda biri shimol va janub tomondan Farg‘onaga bostrib kiradilar.
Shunday vaziyatda Umarshayh Mirzo Axsi qo‘rg‘onidagi jardan qulab vafot etadi.
Hokimiyat 12 yoshli Bobur qo‘liga o‘tadi. Sulton Ahmad mirzo O‘ratepa, Xo‘jand
va Marg’ilon shahrlarini olib, Quvaga kelib tushadi. Andijonga o‘tish uchun
Quvaning botqoq suvidan o‘tish kerak bo‘lgan. Ko‘prikdan o‘tish paytida ko‘prik
sinib Sulton Ahmad qo‘shinlarining bir qanchasi halok bo‘ladi. Bu askarlar orasida
vahima uyg‘otadi. Bundan tashqari otlar orasida tarqalgan o‘lat kasali va Andijon
xalqining birdamligi kabi omillar tufayli sulh tuzib orqaga qaytishga majbur
bo‘ladilar. Mahmudxon esa Axsini qamal qiladi. Bu davrda shaharda Boburning
ukasi Jahongir Mirzo boshchiligidagi “Boburnoma” – jahon adabiyoti va
manbashunosligidagi muhim va noyob yodgorlik; o‘zbek adabiyotida dastlabki
nasriy memuar va tarixiy-ilmiy asar. Muallifi Zahiriddin Muhammad Bobur bo‘lib,
bu asar taxminan 1518-1530- yillarda eski o‘zbek (chig‘atoy) tilida yozilgan. Asar
“Boburiya”, “Voqeoti Bobur”, “Voqeanoma”, “Tuzuki Boburiy”, “Tabaqoti
Boburiy”, “Tavorixi Boburiy” kabi nomlar bilan ham ma’lum. Boburning o‘zi esa
“Vaqoe” va “Tarix” degan nomlarni ishlatgan. “Boburnoma”da 1494-1529-yillarda
Markaziy Osiyo, Afg‘oniston va Hindistonda sodir bo‘lgan tarixiy-siyosiy voqealar
yilma-yil o‘ta aniqlik bilan bayon qilingan bo‘lib, ular muallif hayoti va siyosiy
faoliyati bilan bevosita bog‘liqdir. “Boburnoma” o‘zida bayon qilingan voqealar
jarayoniga ko‘ra 3 qismga: Boburning Movarounnahr, Afg‘oniston va
Hindistondagi hukmdorlik davriga bo‘linadi. Birinchi qismda Boburning otasi –
temuriylarning Farg‘ona ulusi hokimi Umarshayx Mirzo xususida hamda
Boburning Farg‘ona taxtiga o‘tirishi, ammo Temuriylar davlatida avj olgan taxt
uchun kurash oqibatida o‘z ulusidan mahrum bo‘lishi, Samarqand uchun
Shayboniyxonga qarshi olib borgan jangu jadallarining behuda ketishi, va nihoyat,
toju taxtdan butunlay ajrab, Hisor tog‘lari orqali taxminan 250 navkar bilan
Afg‘onistonga yuz tutishi haqidagi voqealar batafsil zikr qilingan. Ikkinchi qismda
Boburning Kobulni zabt etgani, so‘ng u erda 1508 yilda mustaqil davlat tuzgani,
eron shohi Ismoil Safaviyning harbiy yordami bilan Samarqandni yana ishg‘ol
24

qilgani, lekin shayboniylardan Ubaydulla Sulton, Muhammad Temur Sulton va
Jonibek Sulton qo‘shinlaridan engilib, Kobulga 31 qaytgani, keyin esa Hindistonni
zabt etishga hozirlik ko‘ra boshlagani xususidagi voqealar bayon etilgan. Uchinchi
qismda esa Boburning
Dehli sultoni Ibrohim Lo‘diyni mag‘lub etib, Shimoliy Hindistonni bosib olgani va
Boburiylar davlatini barpo qilgani haqidagi ma’lumotlardan iborat.
“Boburnoma”da keltirilgan barcha ma’lumotlar, xususan Farg‘ona, Toshkent,
Samarqand, Hisor, Chag‘oniyon va Shimoliy Afg‘onistonning o‘n beshinchi
asrning 80 – 90 -yillari va o‘n oltinchi asrning 1-choragidagi siyosiy ahvoliga doir
xabarlar o‘zining batafsilligi bilan shu xususdagi boshqa adabiyotlardan tubdan
farq qiladi. Shuningdek, asar muallifning muayyan tarixiy voqea haqida hamda
o‘zaro dushmanlik qilgan temuriylar – Umarshayx, Sulton Ahmad, Sulton
Mahmud, Boysung‘ur Mirzo, Sulton Husayn va boshqalarning xulq-atvori, tabiati
xususida bildirgan fikrmulohazalari bilan ham ahamiyatlidir. Asarda ijtimoiytabiiy
fanlar, tarix, falsafa, fiqh, din ta’limoti, tilshunoslik, jug‘rofiya, tabiatshunoslik,
ma’danshunoslik, dehqonchilik, bog‘dorchilik va boshqalarga oid aniq va
hanuzgacha o‘z tarixiy va ilmiy ahamiyatini yo‘qotmagan ma’lumotlar, ilmiy
asoslangan xulosalar keltirilgan. Asarda bevosita Boburning o‘zi lashkarboshi
sifatida qatnashgan bir necha kattakichik jang manzaralari mahorat bilan berilgan.
O‘sha davrdagi qo‘shin tuzilishi, urush olib borish, jang usullari, qamal holatlari,
qurol-yarog‘ turlari, qo‘rg‘onbuzar qurilmalar bilan bir qatorda asarda ko‘plab
harbiy-ma’muriy istilohlar (tuman, ulus, ko‘kaltosh, eshikog‘a, axtachi, tarxon,
shig‘ovul, sharbatchi (sharbatdor), mubashshir, tug‘chi, miroxur, rikobdor,
dorug‘a, murchil, manjaniq, o‘ron va boshqalar) ham uchraydi. Xususan XV–XVII
asrlarda Turkiston viloyatida yashagan qora qo‘yliq (qo‘yunluk) qabilasining
hamda Movarounnahrdagi turkmo‘g‘ul qabilalarining urf-odatlari, harbiy
mahoratlari haqidagi ma’lumotlar, ayniqsa ilmiy jihatdan g‘oyatda qimmatli bo‘lib,
ular o‘zbek, qozoq, qirg‘iz va boshqa turkiyzabon xalqlar etnik tarixini
o‘rganuvchilar uchun muhim ahamiyatga egadir. “Boburnoma”da Alisher Navoiy,
25

Abdurahmon Jomiy, Behzod kabi ko‘plab san’atkorlar tavsif etilib, ularning ijodiy
faoliyatlariga xolis baho beriladi. 32 Jumladan, Alisher Navoiy haqida shunday
deyiladi: “Alisherbek naziri yo‘q kishi edi. Turkiy til bila to she’r aytibturlar, hech
kim oncha ko‘p va xo‘b aytqon emas”. “Boburnoma” asari Zahiriddin Muhammad
Boburning hijriy 899, milodiy 1494yilda Farg‘ona hokimi bo‘lgani bayoni bilan
boshlanadi. Shundan so‘ng otasi Umarshayh Mirzo haqida ma’lumot beriladi.
Asarda keltrilishicha, uning shajarasi Umarshayh Mirzo ibn Abu Said ibn Suton
Muhammad ibn Mironshoh deya keltiriladi. Mironshoh mirzo Amir Temurning
uchinchi o‘g‘li edi. Umarshayh mirzo 1455–1494-yillarda yashab o‘tgan.
Umarshayh Mirzoga otasi Abu Said dastlab Kobulni suyurg‘ol qilib bergan edi.
Lekin biroz fursatdan keyin unga Farg‘ona hokimligi topshiriladi. Buning sababini
Bobur Amir Temurning o‘g‘li Umarshayh Mirzoga Farg‘ona hokimligini
berganligi va Abu Said ham huddi shu ishni qilganligi bilan izohlaydi. Akasi
Sulton Ahmad davrida unga Toshkent va Sayram ham qo‘shib beriladi.
Keyinchalik uning qo‘lida Farg‘ona, Xo‘jand, O‘ratepa hududlari qoladi.
Umarshayh Mirzoning rafiqasi Qutlug‘ Nigorxonim bo‘lib, u chig‘atoy naslidan
bo‘lgan Yunusxonning qizi edi. Toshkent Umarshayh mirzo tasarrufida bo‘lib
turgan kezlarda uni qaynotasi Yunusxonga bergan edi. Yunusxonning vafotidan
so‘ng esa Toshkentni uning o‘g‘li Mahmudxon boshqardi. To 1502-yilgacha
Toshkent va Shohruxiya shaharlari chig‘atoy xonlarining tasarrufida bo‘ldi33 .
Umarshayx mirzoning yomon muomalasidan Sulton Ahmad va Mahmudxon ittifoq
tuzib 1494-yilda biri shimol va janub tomondan Farg‘onaga bostrib kiradilar.
Shunday vaziyatda Umarshayh Mirzo Axsi qo‘rg‘onidagi jardan qulab vafot etadi.
Hokimiyat 12 yoshli Bobur qo‘liga o‘tadi. Sulton Ahmad mirzo O‘ratepa, Xo‘jand
va Marg’ilon shahrlarini olib, Quvaga kelib tushadi. Andijonga o‘tish uchun
Quvaning botqoq suvidan o‘tish kerak bo‘lgan. Ko‘prikdan o‘tish paytida ko‘prik
sinib Sulton Ahmad qo‘shinlarining bir qanchasi halok bo‘ladi. Bu askarlar orasida
vahima uyg‘otadi. Bundan tashqari otlar orasida tarqalgan o‘lat kasali va Andijon
xalqining birdamligi kabi omillar tufayli sulh tuzib orqaga qaytishga majbur
26

bo‘ladilar. Mahmudxon esa Axsini qamal qiladi. Bu davrda shaharda Boburning
ukasi Jahongir Mirzo boshchiligidagi Movarounnahrg qo‘shin kiritib
shayboniylarga ketma-ket shikast etkaza boshlaydi. Bobur shoh Ismoil bilan
harbiysiyosiy ittifoq tuzib, 1511-yilning bahorida Hisorni, yozida Buxoroni, oktabr
boshida esa Samarqandni yana qo‘lga kiritadi. Boburning shia mazhabidagi
eroniylar ra’yi bilan ish tutishi aholida norozilik tug‘diradi. 1512-yilning 28-
aprelida Ko‘li Malik jangida Ubaydulla Sulton boshliq shayboniylardan engilgan
Bobur Hisor tomon ketadi. 1512-yilning kuzida Bobur shoh Ismoil yuborgan
Najmi Soniy laqabli lashkarboshi bilan Balxda uchrashib, Amudaryodan kechib
o‘tib, avval Huzar (G‘uzor) qal’asini oladi, so‘ng Qarshiga yurish qiladi, shahar
uzoq muddatli qamaldan so‘ng taslim bo‘ladi, shahar himoyachilari qattiq
jazolanadi 1512-yil 24noyabrda G‘ijduvon jangida Bobur shayboniylardan yana
yengilib, Kobulga qaytishga majbur bo‘ladi. Bobur Movarounnahrni egallash
ilinjidan uzil-kesil umidini uzadi va butun e’tiborini Hindistonga qaratadi. 1519-
yilning bahoriga kelib Bobur Hindistonni zabt etish rejalarini amalga oshirishga
kirishadi va keyingi 5-6 yil davomida bir necha yurishlar uyushtiradi. Nihoyat,
1526-yilning aprelida Panipatda asosiy raqibi, Dehli sultoni Ibrohim Lo‘diyning
yuz ming kishilik qo‘shinini 12 minglik askari bilan tormor qiladi hamda Dehlini
egallaydi. Oradan ko‘p o‘tmay, ikkinchi yirik hind sarkardasi Rano Sango ustidan
ham zafar qozonib, Shimoliy Hindistonning Bengaliyagacha bo‘lgan qismini
o‘ziga bo‘ysundiradi.
Agrani o‘ziga poytaxt sifatida tanlagan Bobur katta qurilish va obodonchilik
ishlarini boshlab yuboradi. Shu tariqa Bobur Hindistonda uch yarim asrga yaqin
hukm surgan qudratli Boburiylar sulolasiga asos soladi. Bobur Hindistonda ham,
xuddi Afg‘onistonda bo‘lganidek, ko‘plab ijtimoiy xayrli ishlarni amalga oshirdi,
mamlakat taraqqiyotiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Tarqoqlik va parokandalikka, o‘zaro
ichki nizo va qirg‘inlarga barham berib, viloyatlarni birlashtirdi, markazlashgan
davlatni mustahkamlash va yurtni obodonlashtirishga, ilmu hunar va
dehqonchilikni rivojlantirishga katta e’tibor qaratdi. Shoh va shoir Zahiriddin
27

Muhammad Boburning “Boburnoma” asari tarixiyadabiy manba sifatida shunisi
bilan ham muhimki, asarda ko‘plab tarixiy shaxslar, 38 adabiyot va san’at, din ahli,
shoh va shahzodalar, bek, amir-u umarolar haqida ma’lumot beriladi.
“Boburnoma”da hammasi bo‘lib, 1540 nafar kishining ism-sharifi tilga olingan.
Shundan 357 tasini movarounnahrlik tarixiy shaxslar tashkil qiladi. Qolgan qismini
esa turli davrda va mamlakatlarda yashagan shaxslar tashkil etadi.
Movarounnahrlik 357 nafar turli toifa kishilaridan iborat tarixiy shaxslar: 5 nafari
amir va amirzodalar, 20 nafari shoh va shahzodalar, 42 nafari malika va shoh
qizlari, 52 nafari umarolar, qo‘shin boshliqlari va beklar, 21 nafari din va tasavvuf
egalari, 30 nafari ilm-fan va adabiyot ahllari, 187 nafari turli xos kishilar – askar,
dehqon, san’at ahli, hunarmand, qul va yog‘iylarning nomlari qayd etilib, sharhlab
berilgan 36 . Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asarida
movarounnahrlik (Boburning o‘zini ham qo‘shganda) 25 nafar amir va amirzodalar
nomi, ular haqida ma’lumotlar keltirganini kuzatamiz. Movarounnahrlik
hukmdorlar to‘g‘risidagi ma’lumotni muallif, dastavval, otasi Umarshayx Mirzo
haqida beradi. Shu o‘rinda, Boburning hukmdorlar hayoti va faoliyatini
tasvirlashda o‘ziga xos usul ishlab chiqqanini aytish lozim bo‘ladi. Birinchidan, u
hukmdorlarning nomini tilga olib, “Valodat va nasabi”, “Shakl va shamoyili”,
“Axloq va atvori”, “Viloyati”, “Avlodi”, “Xavotun va sarori”, “Umarosi” kabi
sarlavhalar ostida ular to‘g‘risidagi ma’lumotlarni tartib bilan bayon qiladi. Bobur
asarida Umarshayx Mirzo, Sulton Ahmad Mirzo, Sulton
Mahmud mirzo, Boysung‘ur Mirzo hamda Sulton Husayn Mirzo haqidagi
ma’lumotlarni bayon qilishda yuqorida sanab o‘tilgan tartibga asoslanadi.

28

3. XV – XVI asrlarda ijod qilgan Alisher Navoiy, Muhammad
Solihlarning eski o’zbek tilida yozgan asarlari manba sifatida
o’rganish
А lish е r N а v о iy tilshun о slikk а d о ir “Muhokamat-ul lug’atayn” а s а rini 1499 yild а
yozib tug а t а di. Sh о ir «Muhokamat-ul lug’atayn» asarining boshlanish qismida
quyidagicha yozadi: «So’z ahli xirmonining boshoqchisi va so’z qimmatbaho
toshlari xazinasining poyloqchisi va nazm gulistonining sayroq bulbuli, ya‘ni
Navoiy deb taxalluslangan Alisher arz qiladiki, so’z bir dur bo’lib, uning daryosi
ko’ngildir. Ko’ngil shunday bir o’rin bo’lib, unda mayda va yirik ma‘nolar
to’plangandir. Bu shunga o’xshaydiki, gavhar daryodan g’avvos vositasida
chiqariladi. Uning qiymati esa toshiga qarab ma‘lum bo’ladi. So’z duri ham
ko’ngildan so’zga chechan kishi vositasi bilan nutq sharafiga erishadi, uning
qiymati ham o’zining darajasiga qarab shuhrat qozonadi va hamma yoqqa yoyiladi.
Nechunki, gavhar qiymat yuzasidan juda ko’p darajalarga bo’linadi, xatto bir
diramdan yuz tumangacha desa bo’ladi». А lish е r N а v о iyning b о shq а s о h а d а gi
sing а ri tilshun о slik s о h а sid а gi xizm а ti h а m g‘ о yat k а tt а а h а miyat k а sb et а di.
Tishun о slikk а d о ir fikrl а ri ulug‘ siym о ning h а r bir а s а rid а , juml а d а n, "Muh о k а m а t
ul-lug‘ а t а yn" а s а rid а yaqq о l ko‘zg а t а shl а n а di. T е ngi yo‘q so‘z ust а si А lish е r
N а v о iy o‘zining lug‘ а tchilik v а tilshun о slik s о h а sid а gi yarim а srlik t а jrib а sini
29

“Muh о k а m а t ul - lug‘ а t а yn” а s а rid а umuml а shtir а di. А lish е r N а v о iyning ushbu
а s а rid а о lg‘ а surg а n v а tilshun о slik t а rixi uchun qimm а tli bo‘lg а n fikrl а ri
quyid а gil а rd а n ib о r а t: 1.Turli till а rning p а yd о bo‘lishi v а riv о jl а nishi h а qid а fikr
bildir а di. А lish е r N а v о iy till а rning p а yd о bo‘lish v о q еа sini Nuh p а yg‘ а mb а r v а
uning o‘g‘ill а rig а b о g‘l а ydi. Bu h а qd а "Muh о k а m а t ul-lug‘ а t а yn"d а shund а y
yoz а di: "...turkiy, f о rsiy v а hindiy а sl till а rning m а nb а i (k е lib chiqishi)durki, Nuh
p а yg‘ а mb а r... ning uch o‘g‘lig а kim, Yof а s v а S о m v а X о mdur е tishur... Yof а sniki,
t а v о rix а hli А but-turk bitirl а r, Xit о mulkig а yib о rdi v а S о mniki, А bul-furs bitirl а r.
Er о n v а Tur о n m а m о likning v а s а tid а v о liy qildi v а X о mniki, А bulhind d е bdurl а r,
Hindist о n bil о dig а uz а tti. V а bu uch p а yg а mb а rz о d а а vl о d v а а tb о i m а zkur
bo‘lg‘ о n m а m о likd а yoyildil а r v а q а lin bo‘ldil а r". Till а rning p а yd о bo‘lishi h а qid а
fikr yurit а r ek а n, u а r а b tilini must а sn о qil а di. U а r а b tilini "k а l о mi il о hiydur",
h а mm а till а rd а n go‘z а lr о q v а b о yr о qdir, - d е ydi. Chunki xud о ning k а l о mi bo‘lg а n
"Qur’ о n" v а p а yg‘ а mb а r h а disi, а vliyol а r so‘zi shu tild а yar а tilg а n. Shu а s о sd а
N а v о iy а r а b tilini b а rch а till а rd а n yuq о ri qo‘yadi. А .N а v о iy fikrich а , til ijtim о iy
h о dis а dir. Til ins о nni h а yv о nd а n а jr а tuvchi "g а vh а ri sh а rif" dir: So‘zdurki, nish о n
b е rur o‘likk а j о ndin, So‘zdurki, b е rur x а b а r j о ng а j о n о ndin, Ins о nni so‘z а yl а di
jud о h а yv о ndin, Bilki, guh а ri sh а rifr о q yo‘q о ndin. N а v о iy bu fikrl а rini
chuqurl а shtir а b о rib, so‘zning t а ’sir kuchi, uning k а tt а ruhiy о zuq а v а t а rbiyaviy
а h а miyatig а yuq о ri b а h о b е r а di. U o‘zining "Muh о k а m а t ul-lug‘ а t а yn" а s а rid а
shund а y mul о h а z а bildir а di: "So‘z durrining а yirm а si bund а n h а m ch е ksiz v а
d а r а j а si bund а n h а m nih о yatsizdir. Shund а yki, yaxshi so‘zd а n o‘lg а n b а d а ng а t о z а
ruh е t а di, ung а j о n b а xsh et а di, yom о n so‘zd а n tirik t а ng а o‘ldiruvchi z а h а r
x о siyati p а yd о bo‘l а di, kishini h а l о k etishg а о lib b о r а di". Til t а f а kkurning if о d а
qur о lidir. Kishining ko‘ngli (fikri) d а ryodir, so‘z es а - dur, so‘zl о vchi g‘ а vv о sdir.
Dur xilm а -xil bo‘lg а ni sing а ri, so‘z h а m h а r xil bo‘l а di. So‘z so‘zl а shd а n m а qs а d
m а ’n о if о d а l а shdir. Bin о b а rin, "m а ’ni а d о sid а а lf о z tilg а k е lur v а ul а lf о zdin
m а ’ni f а hm bo‘lur". U m а ’n о ni birl а mchi, sh а klni ikkil а mchi d е b q а r а ydi v а
m а ’n о g а so‘zning j о ni d е b b а h о b е r а di. А lish е r N а v о iy til v а t а f а kkurni bir -
30

birid а n а jr а tm а ydi, b а lki ul а rni uzviy birlikd а о l а di. O‘zb е k tilini f о rs - t о jik tili
bil а n qiyoslab, uning f о rs tilid а n q о lishm а sligini ko‘rs а tib, o‘zb е k tilid а а s а rl а r
yozishg а r а g‘b а tl а ntirdi. А .N а v о iy ikki tilni ch о g‘ishtirg а nd а 100 f е ’lni k е ltirib,
ul а rni t а hlil qil а di v а o‘zb е k tilini x а zin а d е b bil а di, M а s а l а n, f о rs-t о jik tilid а
"girya k а rd а n" birikm а si o‘zb е k tilid а yig‘l а m о q, ingr а m о q, singr а m о q,
yigl а msinm о q, sixt а m о q, o‘kurm о q, inchkir а m о q f е ’ll а ri bil а n, "nushid а n" so‘zi
o‘zb е k tilid а g а ichm о q, sipq о rm о q, t а mshim о q so‘zl а ri bil а n b е rilishini iz о hl а ydi.
А lish е r N а v о iy, o‘zi а ytg а nid е k uning so‘zl а rining m а rt а b а si yuq о rid а n p а stg а
tushm а ydi. A.Navoiy o’zi haqida va «Muhokamat-ul
lug’atayn»ning yozilish sabablarini bayon qilar ekan, so’z ahlining xirmonining
boshoqchisi, nazm gulistonining sayroqi bulbuli, ya‘ni Navoiy deb taxalluslangan
Alisherni ochiqdan-ochiq aytadi. O’tmish va bugun esa A.Navoiyning aslida
shunday komil inson, buyuk shoir ekanligini tan olib, hozir ham o’zi haqida aytgan
fikrlarni o’zgalar «nazm gulining bulbuli», «ona tilining kurashchisi»,
«Navoiytilshunos» kalimalarini keltiradiki,bunday fikrlar yuqoridagi fikrlarimizni
shubha ostiga olmaydi. Ha, buyuk shoir o’zining buyukligini hammadan oldin
bilgan, bu buyuklikdan mag’rurlangan, o’zga tillarga mehr va muhabbat bilan
qaragan, eng muhimi o’z ona tilisining kamsitilayotganidan arz qilib, bu tilning
nafis va boyligini ochiqdan-ochiq namoyish etgan tilshunos olim edi. Darhaqiqat,
A.Navoiy o’zi va o’zgalar to’g’risida so’zlaganda, ochiq haqiqatni va adolatni
aytishdan tap tortmaydi. U doimo turk nazmida alam chekkanligini, mamlakatni
esa bu turk tili bilan «yak qalam» qilganligini e‘tirof etadi. Ma‘lumki A.Navoiy
«Muhokamat-ul lug’atayn»ni 1499 yilning dekabrida yozib tugatgan. Bu asarida u
turk eski o’zbek tili, fors-tojik tilini bir-biriga chog’ishtirish asosida turk tilining
boy til ekanligini va bu tilda ham badiiy asarlar yaratish uchun keng imkoniyatlar
mavjudligini amalda asoslab bergan edi. Buyuk shoir ona tilimizdagi so’zlar
xususida fikr yuritib, so’zni durga, uning ma‘nolarini esa, cheksiz va mavqei
nihoyatda tengsiz ekanligini e‘tirof etadi. Ya‘ni «so’z durrining tafovuti mundin
dog’i beg’oyatroqdur. Andog’ki, sharifidin o’lg’an badang’a ruhi pok etar,
31

kasifidin hayotlig’ tang’a zahri halok xosiyati zuhur etar». A.Navoiy so’z haqida
shunday yozadi: «So’z shunday gavhardirki, martabasini aniqlashdan nutq egalari
ojizdirlar. Martabasi - yomon so’zning halok qiluvchanligidan tortib, yaxshi so’z
bilan Isoning mo’‘jiza ko’rsatishigacha boradi. So’zning turlari shunchalik ko’pki,
o’ylash va tasvirlab chiqish mumkin emas. Agar mubolag’a qilmasdan, yuzaki
bayon qilinsa va qisqalik bilan yozib chiqilsa, yetmish ikki navga bo’linib, yetmish
ikki xil xalqning so’ziga aylanishida hech bir so’z yo’q, lekin mundin ham ko’pdir.
U shundayki, yer yuzining yetti iqlimining har birida necha mamlakat bor, har bir
mamlakatda necha shaharcha va kent bor, har dashtda necha xil sahronishin xalq,
har bir tog’ning kamarlarida va yuqorisida, har bir daryoning orolida va qirg’og’ida
necha guruh odamlar bor.
“Shayboniynoma”ning 1510-1511 yillarda Qosim degan kotib tomonidan
ko’chirilgan eng eski yozma nusxasi Venada saqlanadi. Nasat’liq xati bilan
yozilgan bu nusxa 218 varaq bo’lib, unda jang va ziyofat manzaralarini
tasvirlovchi 9 ta miniatyura ham keltiriladi. Mana shu qo’lyozma nusxa asosida
H.Vamberi 1885 yilda Venada dostonning asl matnini va uning nemis tilga
qilingan tarjimasini nashr ettirgan edi. 1904 yilda esa shu qo’lyozma asosida
mashhur turkshunosi P.M.Melioranskiy Peterburgda “Shayboniynoma”ning asl
matnini nashr ettirib, Vamberi nashridagi kamchiliklarni tuzatadi va o’sha
nusxadagi ikki miniatyurani ham kitobga kiritadi. Keyinchalik bu asarning ayrim
boblari, parchalari1 .
Xrestomatiya v to’plamlardan o’rin oladi, 1961 yilda esa bu asar O’zbekiston
fanlar akademiyasi nashriyoti tomonidan to’la bosib chiqariladi.Muhammad Solih
va uning ijodi A.Ibrohimov tomonidan tadqiq etilib, nomzodlik dissertatsiyasi
yozilgan (1950 yil).“Shayboniynoma” Shayboniyxonga bag’ishlangan doston
bo’lib, uning Temuriylarga qarshi olib borgan urush va yurishlarini
tasvirlaydi.Doston 8902 misradan iborat bo’lib, 76 bobga bo’lingan. Bulardan 16
bob dostonning muqaddimasidir: I-III boblar diniy – traditsion xarakterdagi boblar
bo’lib, IV bob so’z ta’rifi, V-XIV boblar Shayboniyxonning ta’rifi va tavsifiga
32

bag’ishlanadi. XV bobda “Kitob nazmining sababi” bayon etiladi. XVI bob Mullo
Abduraximga ataladi. Dostonning asosiy qismi XVII bobdan boshlanadi. Bu
boblarda 1499/1500
– 1505/ 1506 yillarda ro’y bergan tarixiy voqealar xronologik izchillik bilan aks
ettiriladi; ikki sulola – Temuriylar bilan shayboniylar o’rtasidgi urushlarning
oqibati doston syujetining asosini tashkil etadi. Bu qonli kurashlarning shohidi va
ishtirokchisi bo’lgan Muhammad Solih o’z ko’zi bilan ko’rgan, o’zi qatnashgan
voqealrni hikoya qiladi. Shunga ko’ra, u bunday deydi:Har ne ko’rdim cherigida
birbir, Barchasin nazm ila qildim tahrir2 . Dostonda Shayboniyxonning 1499-1500
yillarda Turkistondan Samarqandga qo’shin tortib kelishi, Samarqandni bosib olish
uchun dastlabki urunishlarning barbod bo’lishi va chekinishi, Buxoro viloyatining
hokimi Boqi tarxon va uning qo’shini Dabbusiy qo’rg’onida (hozirgi Ziyovuddin
yaqinida) qamal qilib,Buxoroni bosib olishi, Qorako’l, Qarshi, G’uzor va boshqa
joylardagi aholining qo’zg’olonlarini qattiqqo’llik bilan bostirishi, Samarqandni
olti oy qamal qilishi, Boburning Samarqandni tashlab chiqishga majbur bo’lishi,
Shayboniyxonni Samarqandni, keyinroq Andijon, Toshkent, Hisor, Badaxshon va
boshqa viloyatlarni zabt etishi birma-bir bayon etiladi. Doston 1504-1506 yillarda
Shayboniyxonning Xorazmga yurishi, uni egallab olib, g’alaba bilan Buxoroga
qaytishi tasviri bilan tugaydi.“Shayboniynoma”ni jangnoma deb atash ham
mumkin. Biroq u “Abu Muslim” va “jamshid” tipidagi traditsion jangnomalardan
tubdan farq qiladi, chunki bu asarlarda afsonaviy voqealar hikoya qilinib, ularda
kishilardan tashqari devlar, jinlar, parilar ham ishtirok etadi, diniy “karomat” va
“mo’jizalar” so’zlanadi. “Shayboniynoma”da esa shoir ko’z o’ngida bo’lib o’tgan
tarixiy voqealargina bayon qilinadi. Shu bilan birga “Shayboniynoma” Alisher
Navoiyning “Saddi Iskandariy” asari tipidagi qahramonlik dostonlaridan ham
o’ziga xos xususiyatlari bilan printsipial farq qiladi: “Saddi Iskandariy”da tarixy
voqealarni va tarixiy shaxslarning faoliyatini tasvirlash vazifasi qo’yilmaydi.
“Shayboniynoma”da esa, shoirning tutgan pozitsiyasidan qat’iy nazar, tarixiy
voqea va tarixiy shaxslar tasvirlanadi.Binobarin, “Shayboniynoma” o’zbek
33

adabiyoti tarixida jangnomaning yangi turidir, u birinchi tarixiy dostondir.
“Shayboniynoma”ning personajlari tarixiy shaxslardir. “Shayboniynoma”da ikki
sulola o’rtasidgi toj-taxt kurashlari tasvirlangani uchun, uning personajlari ham
asosan shu ikki sulolaning namoyondalaridir. Dostonda, bir tomondan, Shayboniy
va uning hukmdorlari: Sulton Mahmud, Temur Sulton, Jonvafobiy va boshqalar,
ikkinchi tomondan, Bobur, Husayn Boyqora, Boqi Tarxon, Sulton Ali,
Badiuzzamon va boshqa Temuriy hukmdoralr ko’rinadi. Shoir bu obrazlarni
ularning o’zaro feodal kurashlardagi faoliyati, tarixiy voqelar rivojidagi tutgan
o’rni va, qisman bo’lsa-da, shaxsiy hayoti, fe’l atvori tasvirida gavdalantiriladi.
Biroq Muhammad Solih tarixiy shaxslarga hamisha ham ob’yektiv munosabatda
bo’lavermaydi.“Shayboniynoma”da o’zaro urushlar tufayli dahshatli azoblarga
giriftor bo’lgan darg’azab qishloq va shahar aholisi – xalq obrazi ham berilgan1 .
Shoir xalq boshiga tushgan kulfat, xarobalik va vayronalikdan qayg’uradi, biroq bu
musibatlarning barchasini “taqdir” bilan bog’laydi, Shayboniyga qarshilik
ko’rsatgan aholini qoralaydi. “Shayboniynoma”da shoirning o’z obrazi ham bor. U
tarixnavis – nozim, voqelar ishtirokchisi sifatida, g’oyaviy qarama qarshiliklari
bilan birga gavdalanadi. Ayniqsa lirik o’rinlar shoir shaxsiyatidagi qarama-
qarshiliklarni yanada chuqurroq va to’laroq ochib beradi. Muhammad Shayboniy
(1451-1510) Dashti Qipchoqda kochmanchi o’zbeklarning yirik davlatini vujudga
keltirgan Abulxayrxonning nabirasidir. Abulxayr o’lganidan keyin uning toj-taxtini
egallash uchun boshlangan kurashlar chog’ida Shayboniy (shoh Budog’ning o’g’li)
Buxoroga qochib keladi. Buxoro hokimi Abdulali Tarxon uni yaxshi qabul qiladi.
Shayboniy bir necha yil Buxoroda o’qiydi va bobosining davlatini tiklash
maqsadida Turkiston atrofiga qaytib keladi. Biroq yetarli harbiy kuch to’play
olmaydi. Keyinchalik Temuriylar davlatining inqirozidan foydalanib,
Movarounnahrning ichki rayonlari (Samarqand, Buxoro va boshqa joylar)ga
bostirib kira boshlaydi. U ayniqsa Boburga qarshi uzoq va qattiq kurash olib
boradi.
34

Shayboniy qonli kurashlar bilan Movarounnahr hokimiyatini qo’lga kiritadi, uzoq
tayyorgarlik va urunishlardan keyin 1507 yilda Xurosonni egallaydi va so’ngra
Eronni ham istilo qilmoqchi bo’ladi. Biroq Eron shohi Ismoil 1510 yilda Marv
yaqinida uni 17 ming kishidan iborat qo’shini bilan birga qamal qilib,
mag’lubiyatga uchratadi va Shayboniyni o’ldiradi.Shunday qilib, Shayboniy butun
umrini toj-taxt uchun bo’lgan kurashlarda o’tkazgan tipik feodal hukmdordir. Shu
bilan birga u lashkarboshi va shoir ham edi, u o’z sulolasi manfaatlari uchun ilm-
fan, san’at va adabiyot ahllarini, qisman bo’lsa-da, o’z saroyi atrofiga jalb etadi,
Temuriylar saroyining tark qilib kelgan Muhammad Solih, Binoiy kabi shoirlarni
o’z himoyasi ostiga oladi. Muhammad Solih Shayboniyning butun hayoti va
kurashini hikoya qilib o’tirmaydi. U muqaddimada Shayboniyning sarguzashti
haqida qisqacha ma’lumot bergandan so’ng, dostonning asosiy boblarida uning
1499-1506 yillardagi faoliyatini, Temuriyalarga qarshi olib borgan kurashini
batafsil so’zlaydi. Shayboniyni adolatli, ma’rifatli va xalqparvar podsho deb
ko’klarga ko’tarib maqtaydi, uni ideallashtiradi. Muhammad Solih Shayboniyni
“Tengrining yerdagi soyasi” deb ataydi, uning har bir tadbirini mamnuniyat bilan
qutlaydi, uning har bir zafarini dini va shariatning zafari deb ta’riflaydi, unga yangi
g’alabalar tilaydi. Shayboniyni “Jamshidi davron”, “Sulaymoni zamon” deb atab,
uni Iskandar, xalifa Haydar va boshqalar bilan tenglashtiradi. Ilm-fanda u go’yo
o’z asrining Ibn Sinosidir, u o’z hikmatlari bilan har qanday mushkulni ham hal
etishga qodirdir, uning kasb-hunarda tengi yo’q; adabiyot sohasidagi uquvi va
iste’dodi esa yanada ziyodroqdir. U, Muhammad Solihning fikricha, boshqa xonlar
kabi majlis qurmaydi, aysh-ishrat surmaydi va hakoza. Muhammad Solih
madhiyxonlik ruhidagi o’z ta’rif va tavsiflari bilan Sahyboniyxonni ideallashtirb,
uning obro’-e’tiborini oshirishga, yangi sulolaning hokimiyatini mustahkamlashga
intilgan.Biroq Muhammad Solih ob’yektiv tarixiy haqiqatni chetlab keta olmaydi.
U kechmish voqealarni hikoya qilar ekan, istar-istamas, Shayboniyxon va uning
qo’shinining bosqinchiligini, elyurtni talon-taroj qilishini, ma’naviy-ahloqiy
yaramas xatti-harakatlarini fosh qilib qo’yadi. Ikki sulolaning toj-taxt uchun
35

kurashi natijasida ko’p shahar va qishloqlar xarob bo’ladi, minglab kishilar qirilib
ketadi, dahshatli ochlik va ommaviy kasallik vujudga keladi. Bualrning barchasiga
Temuriylar kabi shayboniylar ham bab barobar aybdor edilar. Muhammad Solih
Shayboniyxonning xatti-harakatalrini ba’zi bir tarix kitoblarnining mualliflariga
qaraganda ancha ob’ektiv bayon etadi. Masalan, 1501 yilda Samarqandning
olinishi va Sultonali Mirzoning onasi
Zuhrabegimning yengiltagligi qo’l kelgan edi. Zuhrabegim, agar Shayboniyxon
meni o’z nikohiga olsa, Samarqand darvozasini ochib beraman deb,
Shayboniyxonga elchi yuborgan va bu qarorga o’g’lini ham rozi qilgan edi. Shunda
Shayboniy ham o’zini Zuhrabegimga “oshig’i beqaror” qilib ko’rsatadi.
Shayboniyxon Zuhrabegimga “ishq-muhabbat izhor qilib”, Samarqandni qo’lga
kiritadi, so’ngra ko’p o’tmay Sultonali Mirzoni o’limga hukm qiladi, uning onasini
birovga xotinlikka berib yuboradi. Shoir Zuhrabegimning yengiltaglikligiga
g’azablanib, uni la’natlaydi. Biroq shoir Shayboniyxonning bu qilmishidan
g’azablanganini oshkor ayta olmaydi, uni la’natlay olmaydi, go’yo u buni
kitobxonning o’ziga havola qiladi Muhammad Shayboniy (1451-1510) Dashti
Qipchoqda kochmanchi o’zbeklarning yirik davlatini vujudga keltirgan
Abulxayrxonning nabirasidir. Abulxayr o’lganidan keyin uning toj-taxtini egallash
uchun boshlangan kurashlar chog’ida Shayboniy (shoh Budog’ning o’g’li)
Buxoroga qochib keladi 1 . Buxoro hokimi Abdulali Tarxon uni yaxshi qabul
qiladi.
Shayboniy bir necha yil Buxoroda o’qiydi va bobosining davlatini tiklash
maqsadida Turkiston atrofiga qaytib keladi. Biroq yetarli harbiy kuch to’play
olmaydi. Keyinchalik Temuriylar davlatining inqirozidan foydalanib,
Movarounnahrning ichki rayonlari (Samarqand, Buxoro va boshqa joylar)ga
bostirib kira boshlaydi. U ayniqsa Boburga qarshi uzoq va qattiq kurash olib
boradi. Shayboniy qonli kurashlar bilan Movarounnahr hokimiyatini qo’lga
kiritadi, uzoq tayyorgarlik va urunishlardan keyin 1507 yilda Xurosonni egallaydi
va so’ngra Eronni ham istilo qilmoqchi bo’ladi. Biroq Eron shohi Ismoil 1510
36

yilda Marv yaqinida uni 17 ming kishidan iborat qo’shini bilan birga qamal qilib,
mag’lubiyatga uchratadi va Shayboniyni o’ldiradi. Shunday qilib, Shayboniy butun
umrini toj-taxt uchun bo’lgan kurashlarda o’tkazgan tipik feodal hukmdordir. Shu
bilan birga u lashkarboshi va shoir ham edi, u o’z sulolasi manfaatlari uchun ilm-
fan, san’at va adabiyot ahllarini, qisman bo’lsa-da, o’z saroyi atrofiga jalb etadi,
Temuriylar saroyining tark qilib kelgan Muhammad Solih, Binoiy kabi shoirlarni
o’z himoyasi ostiga oladi. Muhammad Solih Shayboniyning butun hayoti va
kurashini hikoya qilib o’tirmaydi. Umuqaddimada Shayboniyning sarguzashti
haqida qisqacha ma’lumot bergandan so’ng, dostonning asosiy boblarida uning
1499-1506 yillardagi faoliyatini, Temuriyalarga qarshi olib borgan kurashini
batafsil so’zlaydi. Shayboniyni adolatli, ma’rifatli va xalqparvar podsho deb
ko’klarga ko’tarib maqtaydi, uni ideallashtiradi.Muhammad Solih Shayboniyni
“Tengrining yerdagi soyasi” deb ataydi, uning har bir tadbirini mamnuniyat bilan
qutlaydi, uning har bir zafarini dini va shariatning zafari deb ta’riflaydi, unga yangi
g’alabalar tilaydi. Shayboniyni “Jamshidi davron”, “Sulaymoni zamon” deb atab,
uni Iskandar, xalifa Haydar va boshqalar bilan tenglashtiradi. Ilm-fanda u go’yo
o’z asrining Ibn Sinosidir, u o’z hikmatlari bilan har qanday mushkulni ham hal
etishga qodirdir, uning kasb-hunarda tengi yo’q; adabiyot sohasidagi uquvi va
iste’dodi esa yanada ziyodroqdir. U Muhammad Solihning fikricha, boshqa xonlar
kabi majlis qurmaydi, aysh-ishrat surmaydi va hakoza.Muhammad Solih
madhiyxonlik ruhidagi o’z ta’rif va tavsiflari bilan Sahyboniyxonni ideallashtirb,
uning obro’-e’tiborini oshirishga, yangi sulolaning hokimiyatini mustahkamlashga
intilgan.Biroq Muhammad Solih ob’yektiv tarixiy haqiqatni chetlab keta olmaydi.
U kechmish voqealarni hikoya qilar ekan, istar-istamas, Shayboniyxon va uning
qo’shinining bosqinchiligini, elyurtni talon-taroj qilishini, ma’naviy-ahloqiy
yaramas xatti-harakatlarini fosh qilib qo’yadi. Shayboniylar bilan Temuriylar
o’rtasidagi toj-taxt kurashlari
“Shayboniynoma” dostoning asosiy va yetakchi konfiiktidir. Doston muallifi shu
konflikt aspektida bir necha Temuriy hukmdorning epizodik obrazini yaratadi
37

hamda inqirozga yuz tutgan Temuriylar saltanati haqida fikr yuritadi Darhaqiqat,
toj-taxt talashlari va ishratparastlik Temuriylar saltanatining halokatini yanada
yaqinlashtirgan edi. Ichki kurashalr, ziddiyatlar girdobida qolgan Temuriylar
Shayboniyxonga qarshi kurashda bir yoqadan bosh chiqarib, o’z kuchlarini
birlashtira olmagan edilar. Ko’p yillar davomida Shayboniyxonga qarshi Zahriddin
Muhammad Boburgina deyarli yakkama-yakka jang olib borgan 10 edi.
Muhammad Solih Temuriylarning bir-birga nisbatan adovat hamda xusumatini
Husayn Boyqoro va uning o’g’illari misolida haqqoniyat bilan ochib tashlaydi.
Shayboniyxon Xorazmni bosib olgandan keyin Husayn Boyqoro o’z toj taxti
qo’ldan ketib qolish ehtimolidan hadiksirab, Temuriy hukmdorlarni va
shahzodalarni yig’ib, dushmanga qarshi birgalikda kurash olib borishga qaror
qiladi. Biroq temurilar o’zaro ziddiyatlarni yengolmaydilar, maishatbozlikdan
qutula olmaydilar: Ul kun ichku bilan o’tkordilar, Mast bo’lib majlisdin bordilar.
Muhammad Solih Temuriylarni shu xilda qoralaganda, shubhasiz, haqli edi. Biroq,
shuni ham uqtirish lozimki, u bu aybnomani Shayboniyxonni idelalashtirishga bir
vosita qilib qo’yadi. Shayboniyxonni taxtga chiqishini qonuniy bir hodisa deb
ta’riflaydi, uni “elga inoyatlar qiluvchi” “Madhi zamon” deb ataydi: Dedilar
borcha manga donolar, Kim: “Adam bo’lg’usidur mirzolar, Davlati oli Temur1
ketgusidur, Navbat o’zga kishiga yetgusidur. Ul kishi bordur Shayboniyxon, Xoni
Shayboniyduru Mahdii zamon, Holi oning yeri Turkistondur, O’zbek eliga
muazzam xondur. Ittifoq anda-u dini imon. Zarbu shamsheru namozu qur’on, Mulk
ul olmasa, kim olg’usidur? Borcha ofoq ango qolg’usidur”. Bundan tashqari,
Muhammad Solih Temuriylarga, ayniqsa
Boburga haddan ortiq tendentsioz munosabatda bo’ladi. U Boburni mumkin qadar
qoralashga, salbiy holda ko’rsatishga intilib, uning faoliyatidagi ijobiy tomonlarni
e’tirof qilmaydi. Uning tasvirida Bobur zolim va johil bir kishi sifatida
gavdalanadi.

38

Xulosa
Ko‘rib turibsizki, O‘zbekiston tarixining rivojlangan o‘rta asrlar davri tarixi
manbalari rang-barang va katta. Ular ko‘p tillarda yozilgan bo‘lib, asosan, arab,
fors, turk, mugul va boshqa tillarda yozilgan. Lekin, ularning ichidagi
ma’lumotlarni bir yerga to‘plab o‘rganishning O‘ZI bo‘lmaydi. Ularning
xammasini bir kurs ishiga sig‘dirish xam mumkin emas. Shuning uchun,
tarixshunos va manbashunos olimlarning diqqat-e’tiborini tortish maqsadida,
ularning muhim-muximlariga qisqacha to‘xtalib o‘tdik, xolos. Kurs ishida asosan,
tarixiy, geografik, adabiy, ya’ni aziz-avliyolar, tariqat yetakchilarining xayoti va
karomatlariga bag‘ishlangan asarlar, olimlar, yozuvchilar va sayyoxlarning
esdaliklari, elchilarning xisobotlariga diqqat-e’tiboringizni tortdik.
Muxtaram birinchi Prezidentimiz I. A. Karimov 1998 yili bir guruh yetakchi
tarixshunos olimlar bilan bo‘lgan uchrashuvda mamlakatda tarix fanining bugungi
axvolidan qoniqmayotganliklarini ro‘y-rost aytdilar. Bu, shubhasiz, haq gap. Mana,
milliy mustaqillikka erishganimizga xam o‘n yettinchi yil o‘tayotibdi. Lekin shu
39

paytgacha xolis, xaqqoniy tariximizni yoza olganimiz yo‘q. Buning bitta sababi
bor. Biz tarixning manbalarini yaxshi bilmaymiz, ko‘pchiligimiz uni o‘qiy
olmaymiz ham. Manbani yaxshi bilgan, bemalol o‘qiy oladigan tarixchilarimiz
yetishmaydi. Manbasiz esa tarixni, haqqoniy tarixni yozib bo‘lmaydi. Birinchi
Prezidentimizning so‘zlari bilan aytadigan bo‘lsak, «(tarixchilarimizning) talabga
javob beradiganlari juda kamchilikni tashkil etadi» 1
.
Til biladigan, manba bilan ishlash malakasiga ega bo‘lgan tarixchilarimiz xozir
xam bitta yarimta topiladi. Lekin ular qartayib kolishgan. Agar zarur sharoit
yaratilsa, ulardan xam foydalanish mumkin. Lekin, bu bilan kifoyalanib bo‘lmaydi.
Tarix, sharqshunoslik, universitet, pedagogika institutlari tarix fakultetlarida Sharq
tillarini o‘qitishga, qo‘lyozma asarlar ustida ishlay bilish malakasini o‘rgatish,
ishlash va yetuk manbashunoslar tayyorlash ishini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish zarur. Xar
ikkala sharqshunoslik institutida, tarix institutida ivojlangan o‘rta asrlar davri
tarixini yorituvchi qo‘lyozma asarlarni o‘rganish va nashr etish ishini tubdan
yaxshilash lozim. Bir so‘z bilan aytganda, «biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz,
xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur». Xolis,
xaqqoniy tarixni esa manbasiz, undagi xilma-xil boy ma’lumotsiz yozib bulmaydi.
Ushbu kurs ishimiz uch rejadan iborat bo‘lib, yurtimiz tarixini o‘rganishda
rivojlangan o‘rta asrlar davriga oid manbalarni yoritib berishga xarakat qildik.
Birinchi bobda, asosan biz arab tilidagi tarixiy, tarixiy-jug‘rofiy va adabiy
asarlar xaqida to‘xtalib o‘tdik. Ikkinchi bobda fors-tojik tilidagi tarixiy asarlar,
uchinchi bobda esa fors-tojik tilidagi jug‘rofiy va adabiy asarlarning yozilishini,
axamiyatini ochib berishga xarakat qildik.

1 И. А. Каримов. «Тарихий хотирасиз келажак йўқ». «Мулоқот», 1998, № 5, 14- бет.
40

XIV – XVI asrlarda eski o’zbek tili

Sotib olish