Xiva xonligi tarixiy meʼmoriy obidalar tarixi XVI-XIX asrlar kurs ishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	84.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

82 Sotish

Xiva xonligi tarixiy meʼmoriy obidalar tarixi XVI-XIX asrlar kurs ishi

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………………2
I BOB. XIVA XONLIGI DAVLATCHILIGI VA ME’MORIY
TARAQQIYOTINING UMUMIY KO’RINISHI………………………………4
1.1. Xiva xonligi davlatchiligi va madaniy-ma’naviy muhit (XVI–XIX asrlar)…...4
1.2. Xiva xonligida shaharsozlik va me’moriy rivojlanish asoslari………………15
II BOB. Xiva xonligi XVI-XIX asrlarining diqqatga sazovor me moriyʼ
obidalar…………………………………………………………………………..18
2.1. XVI-XVIII asrlar Xiva me moriy yodgorliklari: bunyod etilishi, me moriy
ʼ ʼ
xususiyatlari ……………………………………………………………………...18
2.2. Muhammad Aminxon madrasasi, Kalta Minor, Toshhovli saroyi, Juma masjidi
va boshqa yodgorliklar……………………………………………………………25
XULOSA…………………………………………………………………………32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..34

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi . O’zbekiston hududidagi qadimiy shaharlardan
biri bo‘lgan Xiva – nafaqat tarixiy, balki me’moriy jihatdan ham noyob obidalar
maskani sanaladi. Ayniqsa, XVI–XIX asrlar davomida Xiva xonligi poytaxti
sifatida o‘zining yuksak me’moriy taraqqiyoti, shaharsozlik san’ati va diniy-
ma’rifiy muassasalari bilan ajralib turdi. 1
Bugungi kunda Xiva shahri – xususan, Ichan-qal’a – YuNESKOning
Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan bo‘lib, bu yerda o‘nlab madrasalar,
masjidlar, minoralar, maqbaralar va saroylar mavjud. Ularning har biri o‘ziga xos
tarixiy, diniy va badiiy mazmunga ega. Shu boisdan Xiva xonligi tarixiy-me’moriy
obidalarini o‘rganish dolzarb bo‘lib, milliy o‘zlikni anglash va uni kelajak
avlodlarga yetkazishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Xiva xonligida mavjud ijtimoiy va diniy munosabatlar me’moriy
yodgorliklarda o‘z ifodasini topdi. Masalan, madrasalar nafaqat diniy ta’lim
maskani, balki ijtimoiy va siyosiy faoliyat yuritilgan markazlar sifatida ham
faoliyat ko‘rsatgan. Jumladan, Muhammad Aminxon madrasasi va Sherg’ozixon
madrasasi nafaqat o‘zining hajmi, balki ichki tuzilishi bilan ham ajralib turadi. Bu
madrasalar Xiva me’morchiligining o‘ziga xos namunalaridir.
Kurs ishining ahamiyati . Mazkur kurs ishi orqali Xiva xonligi davridagi
me’morchilik yodgorliklari, ularning tarixiy shakllanishi, vazifasi va
san’atshunoslik qiymatini tahlil qilish mumkin bo‘ladi. Shu bilan birga, ushbu
obidalar orqali o‘zbek xalqi madaniyati, dunyoqarashi va san’atga bo‘lgan
munosabatini chuqurroq tushunishga imkon yaratiladi.
Kurs ishi obyekti . Xiva xonligi davrida (XVI–XIX asrlar) qurilgan tarixiy-
me’moriy obidalar majmuasi.
Kurs ishi predmeti . Xiva xonligining me’moriy obidalarining tarixi,
ularning shakllanish sabablari, funksional vazifalari va badiiy xususiyatlari.
Kurs ishining vazifalari :
1
Bobojonov X. Xiva Xonligining tarixiy yodgorliklari. - T.: Fan, 1999.

1. Xiva xonligi davrida barpo etilgan me’moriy yodgorliklarni o‘rganish.
2. Ularning tarixiy, madaniy va san’atshunoslik ahamiyatini ochib berish.
3. Bugungi kunda saqlanayotgan obidalar holatini tahlil qilish.
Kurs ishining amaliy ahamiyati . Mazkur tadqiqot natijalari tarix,
san’atshunoslik va madaniyatshunoslik fanlari uchun qo‘shimcha ilmiy manba
sifatida xizmat qiladi. Shu bilan birga, turizmni rivojlantirish, tarixiy obidalarni
asrash, ularni ta’mirlash va targ’ib etish bo‘yicha ham zaruriy g’oyalar va
tavsiyalarni ishlab chiqish uchun asos bo‘la oladi.
Kurs ishining tuzilishi . kirish, ikki asosiy bob, to‘rt paragrof, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

I.BOB. XIVA XONLIGI DAVLATCHILIGI VA ME’MORIY
TARAQQIYOTINING UMUMIY KO’RINISHI
1.1. Xiva xonligi davlatchiligi va madaniy-ma’naviy muhit (XVI–XIX asrlar)
Xiva xonligi XVI asr boshlarida Xorazm hududida tashkil topgan mustaqil
davlat bo‘lib, uzoq yillar davomida O’rta Osiyoda muhim siyosiy va madaniy
markaz bo‘lib xizmat qilgan. Xonlikning siyosiy mustaqilligi va iqtisodiy rivoji
me’moriy taraqqiyotning asosiy omillaridan biri bo‘ldi. Ayniqsa, XVII–XIX
asrlarda Xiva shahri xonlikning markazi sifatida yirik me’moriy loyihalarga
mezbonlik qilgan. 2
Xiva xonligi asosan o‘zbeklarning qoraxoniylar, mo‘g’ullar va temuriylar
davridan meros bo‘lib kelgan me’morchilik an’analarini davom ettirgan va ularni
yangi uslublar bilan boyitgan. Xonlikda madaniyat, san’at, adabiyot va ilm-fan
rivoj topgan bo‘lib, bu holat me’moriy obidalarda ham aksini topgan. Ayniqsa,
xonlar va boy-badavlat zodagonlar o‘z shon-shuhratini namoyon etish maqsadida
madrasa, masjid, maqbara va saroylar qurdirishgan.
Xiva xonligida mavjud ijtimoiy va diniy munosabatlar me’moriy
yodgorliklarda o‘z ifodasini topdi. Masalan, madrasalar nafaqat diniy ta’lim
maskani, balki ijtimoiy va siyosiy faoliyat yuritilgan markazlar sifatida ham
faoliyat ko‘rsatgan. Jumladan, Muhammad Aminxon madrasasi va Sherg’ozixon
madrasasi nafaqat o‘zining hajmi, balki ichki tuzilishi bilan ham ajralib turadi. Bu
madrasalar Xiva me’morchiligining o‘ziga xos namunalaridir.
Bu davr me’morchiligida geometrik va gulli naqshlar, ganch va
koshinkorlik san’ati keng qo‘llanilgan. Ayniqsa, Kalta Minor kabi inshootlar
betakror ganch o‘ymakorligi va rangli koshinlar bilan bezatilgan bo‘lib, Xiva
xonligining o‘ziga xos estetik qarashlarini namoyon etadi.
Shuningdek, Xiva xonligida shaharsozlik an’analari ham taraqqiy etgan.
Ichan-qal’a va Dishan-qal’a tarzida ikki darajali mudofaa tizimi bilan o‘ralgan
shahar tuzilishi, aholining ijtimoiy qatlamlari bo‘yicha joylashuvi, suv ta’minoti,
2
Mirzayev X. Xiva Xonligining me moriy obidalari. - T.: Me moriyat, 2008.ʼ ʼ

hammomlar va bozorlari shahar hayotining murakkab va puxta rejalashtirilganini
ko‘rsatadi. 3
Xonlikda Qur’on tilovati, hadis ilmi va arab-fors adabiyotiga katta e’tibor
qaratilgan. Bu holat me’moriy yodgorliklardagi yozuvlarda ham ko‘rinadi –
ko‘plab masjid va madrasalarda Qur’on oyatlari va arabcha hikmatli so‘zlar
yozilgan. Bu esa me’moriy inshootlarning faqat moddiy emas, balki ma’naviy
mazmunga ham ega ekanligini tasdiqlaydi.
Xullas, iqtisodiy inqirozning tashqi sabablaridan biri chamasi, XVI asrda
dengiz yo‘llarining ochilib, XVII asrda qadimgi karvon yo‘llari bo‘ylab savdoning
to‘xtashi bo‘lsa kerak. O’rta Osiyo xalqlari jahonning savdo va siyosiy
markazlaridan uzilib qolib, yuvropada fan va texnika sohasida erishilgan eng
yaxshi kashfiyotlardan foydalanish imkoniyatidan mahrum bo‘lishdi. Shayboniylar
sulolasi qulashi bilan xonlikka saylash butkul o‘zbek qabilalarining sardorlariga
bog`liq bo‘lib qoldi.
XVIII asrning ikkinchi yarmida inqirozni bartaraf etish boshlandi. Savdo
birmuncha rivojlandi. Qozoq cho‘llari Rossiya tassarufiga o‘tishi bilan O’rta
Osiyoning Rossiya bilan savdo munosabatlari yaxshilandi. Xiva va Samarqand
savdo markazlari sifatida o‘z mavqeini tiklay boshladi, yangi shaharlar barpo
etildi. Mol – pul munosabatlarining rivojlanishi xonliklarda davlat hokimiyatini
birmuncha mustahkamlashnishiga imkon berdi.
Buxoro xonlikning aholi tarkibida: qadimdan bu yerda yashab kelgan tojiklar,
turk – qarlu q lar, arablar, eronliklar, marvliklar, lo‘lilar, y uhudlar, qisman hindular
va forslar o‘troq edi.
XIX asr o‘rtalarida xonlikdagi barcha aholining umumiy soni chamasi 2,5
min kishidan ortiq bo‘lgan.
Mamlakat tepasida turgan mang`it sulolasi va unga yaqin ko‘chmanchi
o‘zbeklar imtiyozli o‘rinda edi. Buxoro amaldorlarining aksariyati o‘zbeklar edi.
Ular o‘zlarini «oqsuyaklar» deb atashar, mahalliy turkiy tilli aholi esa «sartlar» deb
3
Sultonov M. Xiva me’morchiligi tarixi – Toshkent: Fan, 1981.B-65

yuritar edi. Sartlar Xivaning eng ko‘p sonli aholisi hisoblanardi. (Bu nom etnik
nom emas, sart – o‘troq, shaharlik, savdogar degan ma’nolarni anglatgan).
Saidlar (payg`ambar Muhammad allayhissalomning uch xalifsasi avlodlari
yoki sohta avalodlari) nomini olgan arablar guruhi ham imtiyozli qatlamga mansub
edi.
Hind, juhud va shu kabi g`ayridinlar juda kamsitilardi. Hindlar yo choy
sotishar yoki sudxo‘rdik qilishardi.
Juhudlar esa gazlama bo‘yashar, poyafzalni ta’mirlashar va shunga o‘xshash
ishlarni bajarishardi.
Boshqaruv va moliya ishlariga kelsak, o‘z siyosiy tuzulishiga ko‘ra O’rta
Osiyo xonliklari YAqin Sharqning boshqa musulmon davlatlariga (Turkiya, Eron,
Misr) mutlaqo o‘xshamas edi 4
.
XIX asrda Buxoro xonligiga amir hokimlik qilgan. (arbacha bu unvon
payg`ambar Muxammadning noibi – xalifa boshqaradigan yaxlit musulmon davlati
viloyatlaridan birinigina hokimi ekanini anglatadi).
Oliy ma’muriy hokimiyat qushbegiga taalluqli edi, chunki u katta (bosh) vazir
hisoblanar edi. U Buxoro viloyatini (tuman) hokimi ham bo‘lgan.
Amirga eng yaqin kishi qozikalon bo‘lib, uni amir tayinlardi. Qozi shariat
aqidalariga qarab ish olib borgan, uning qarori qat’iy bo‘lib, shikoyatga o‘rin yo‘q.
Murakkab xollardagina qozi ishni ulamolar hukmiga havola etgan. O’lim jazosi
uchun qozi amirning ruxsatini olishi kerak bo‘lgan. Hukm darhol ijro etilgan. jazo
turlari: jarima solish, qamoq, darra urish, qo‘l yoki oyoq barmoqlarini kesish
(ug`rilik uchun) va qizib turgan yoqqa tiqish. Katta gunoh qilganlarni baland
minoralardan tashlaganlar.
Xiva xonligi. Bir vaqtlari Shayboniylarga tobe bo‘lgan Xorazm Abdullaxon
vafotidan so‘ng (1598) yanada o‘z mustaqilligiga erishdi.
4
Rashidov T. Islom va me moriy obidalar. - T.: Fan, 2014.ʼ

Elbars hukmronlik qilgan Xiva xonligi tasarrufiga Xorazm – Amudaryo
etaklaridagi qadimiy dehqonchilik vohasi, shuningdek Minqishloqning Abdulxon
tog`lari, Dehiston va O’zboy atrofidagi ko‘chmanchi turkman xududlari kirgan.
Amudaryoning o‘z yo‘nalishini o‘zgartiib, Kaspiy dengiziga oqmay qo‘yishi
(1573 - 1575) va o‘n besh yil davomida Orol dengizi tomon burilib, natijada eski
atrofidagi yerlarning cho‘lga aylanishi Xiva xonligi iqtisodi uchun katta talofat
bo‘ldi. Urganch va uning atroflari, unga qarashli yerlar qishloqlar cho‘lga aylandi,
aholisi boshqa yerlarga ko‘chib keta boshladi.
Xiva xonligining aholisi etnik, madaniy va til jihatidan bir biridan keskin
farqlanuvchi uch guruhga bo‘lingan edi.
1 . turkiylashgan qadimgi xorazimliklarning bevosita avlodlari. Ular
dehqonchilik, hunarmandchilik, hamda savdo – sotiqni yaxshi bilishgan.
2 . turkman qabilalari. Ular asosan chorvachilik bilan shug`ullangan, na shahar
va na qishloqlar bunyod etishgan.
3.Dashti Qipchoqdan Xorazmga Elbars bilan birga ko‘chib o‘tgan
ko‘chmanchi o‘zbeklar. Ular qabilalarga bo‘lingan bo‘lib asosiylari 4 – ta: qiyot –
qo‘ng`irot; o‘yg`un – nayman; qang`li – qipchoq; nuquz – mang`it.
Feodal o‘zaro nizolar Arab Muxammad (1602 - 1623) davrida eng yuqori
nuqtasiga yetdi. O’g`illari Xabash va Elbars unga qarshi bosh ko‘tarib, natijada
Elbars taxtni egallaydi, lekin ko‘p o‘tmay uning ukasi Asfandiyor uni taxtdan
ag`daradi va o‘zi egallaydi.
Asfandiyor (1623 - 1643) vafotidan keyin Buxoro xoni Xivani o‘z mulkiga
qo‘shib olib uchun necha bor urinib ko‘rdi. Lekin Abdulg`ozixon (1643 - 1663)
Buxoroliklarning xujumini qaytaradi.
1662-yilda Abdulg`ozixon Buxoro bilan sulh tuzdi. Uning o‘g`li Anusha
(1663 - 1687) davrida xonlikning ancha rivojlangan va ravnaqi davri hisoblanadi.
Anusha vafot etgach, Xiva xonligi tushkunlikka tutdi. 1698 yilda Buxoro xoni
Subxonkulixon Xiva xonligini egallab, unga xon Shoxniyozni hukmdor etib
tayinlaydi. Shoxniyoz va boshqa noiblar Buxoro xoniga qaram bo‘lishdan qutilish
uchun xomiy topish uchun xarakat qiladi. 1700 yilda u o‘z xoliysidan yashirin

holda Petr I ga elchi yuborib, u orqali xonlikni Rusiya tobeligiga qabul qilishni
so‘raydi. Petr I 1700 yil 30 iyundan yorliqa rozilik bildiradi.
Bunday yorliq yangi Xiva xoni Arab Muhammadga (1702 - 1714) ham 1708
yilda jo‘natilgan. Biroq chinakam tobelik bo‘lmadi. Bunday munosabat Petr I ning
O’rta Osiyoga e’tiborini tortdi xolos.
1714 – 1717 yillarda Bekovich – Cherkasskiy ekspeditsiyasi tashkil etilib,
(Petr 1 tomonidan) Xorazmga yuborildi. Bekovich – Cherkasskiy otryadi tor – mor
keltirilganligiga qaramay aholi doim o‘ch olinish xavfi bilan yashadi.
Xiva xonligining aholisi 350 – 500 ming kishidan iborat edi.
Xorazmiylarning qadimiy o‘troq aholisining asosiy qismi o‘zlarini sartlari
yoki tatlar deb yuritishdi. Bular asosan qipchoq, qanglilardan iborat edi. orenburg
va Astraxan orqali Rossiya bilan olib borilgan barcha tashqi va ichki savdo
ularning qo‘lida edi. biroq aholdining ana shu guruhi eng huquqsiz hisoblangan.
Qoraqalpolar 100 ming kishi edi. 1850 yilda ular 20 ming kishidan iborat edi,
qolganlari Buxoro xonligiga ko‘chib ketgan.
Xiva xonligida dehqonchilik qilish mushkul edi. Yerlar Amudaryodan
olingan katta kanallar orqali sug`orilgan. Sug`orish hayvonlar harakati vositasida
ishlatiladigan chig`irlar yordamida amalga oshirilgan.
Xivada yerlarning ko‘p qismi (qariyb yarmi) xon va uning qarindoshlariga
tegishli edi. qolgan yerlar davlat ixtiyorida edi.
Xivada ham ma’muriy boshqaruv Buxoro xonligiday tuzilgan.
1884 yili Xiva xonligini davlat tarkibiga kiritish uchun kurash boshlandi. Bu
sulolaga Inoq Muhammadning nabirasi Eltuzar asos solgan bo‘lib, u 1804 yili xon
unvonini olgan edi. Eltuzarning ukasi Muhammad Rahimxon 1 (1806 - 1828) bu
sulolaning eng yirik namoyandalaridan biri edi. u soxta xon Abdulg`ozixonning
hokimiyatini tiklash bilan o‘z nufuzini oshirdi. Bu kurash shafqatsizlik bilan
kechdi, oqibatda ko‘plab qabila boshliqlari o‘ldirildi, yoki Buxoroga qochdi.
Muxammad Rahimxon ma’muriy va soliq islohotlarini o‘tkazdi. Bojxona
tashkil qilindi, oltin va kumush tanga zarb qila boshladi.

Keyin asta – sekin mayda bekliklar bo‘ysindirildi, 1811 Orol atrofidagi
qabilalar bo‘ysundi, XIX asr boshlarida esa qoraqalpoqlar.
Turkmanlarni ham itoatda tutdi.
Sirdaryo bo‘ylaridagi qozoqlarni ham buysundirishga harakat qildi, lekin ular
allaqachon rus tobeligiga o‘tishgan edi.
Muxammad Rahimxon vafotidan so‘ng uning o‘g`li Olloqulixon (1825 -1842)
taxtga chiqdi. Bu davr o‘zaro urushlarga boy bo‘ldi.
Qo‘qon xonligi. O’rta Osiyodagi feodal davlat o‘lib, territoriyasi asosan
Farg`ona vodiysida bo‘lgan, poytaxti Qo‘qon shahri edi.
O’zbeklarning ming qabilasidan chiqqan xonlar idora qilgan. Sulola asoschisi
Shohruxbiy 1710-yili Chodak (Chust shahridan 40 km sharqda) xojalari
hokimiyatini yo‘qotib, dastlab Farg`ona vodiysida Buxoro amiligidan mustaqil bir
kichik mulkka asos solgan.
Shoxruxbiy o‘g`li Muhammad Raximbiy hukmronligi davrida (1721 -
1740)Xo‘jand, Marg`ilon shaharlarida savdo va hunarmandchilik taraqqiy etgan,
yangi ariqlar qazilib, dehqonchilik, bog`dorchilik rivojlangan.
Shoxruxbiyning ikkinchi o‘g`li Abdulkarimbiy (1740 – 1760 yil) Farg`onaga
xujum qilgan qalmoqlarga zarba bergan. Uning davrida Rossiya bilan iqtisodiy
aloqalar yo‘lga qo‘yilib, Qo‘qon, Anijon, Namangan va Marg`ilon shaharlarida
savdo va hunarmandchilik taraqqiy etgan. Abdulkarimbiy markaziy hokimiyatini
mustahkamlash uchun feodallar o‘zboshimchaligiga chek qo‘yishga intilgan.
XVIII asrning o‘rtalarida Farg`ona bilan qo‘shni bo‘lgan Jung`oriya
(Qalmiqiston) Xitoy imperatori Kuen – Lun tomonidan talon – taroj qilindi,
natijada jung`orlar g`arbga intilib, Farg`onaga kirib bordilar. Qonli .janglar
jung`orlarning chekinishi bilan tugadi.
Biroq Farg`ona hukmdorlari mustahkam davlat apparatiga ega emas edi.
Bundan turli ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi qabilalar foydalanishdi.
XVIII asrning ikkinchi yarmida Toshkentda hokimiyat XVI asrning mashhur
shayxi Shayxontohur (Shayx Xovandi Tohur)ning avlodlari bo‘lmish xojalar
qo‘liga o‘tdi. Ularga Yunusxoja boshchilik qildi.

Toshkentning turt dahasi Shayxontohur. Sebzor, Ko‘kcha, Beshyog`ochning
o‘z hokimlari, o‘z qo‘shini bo‘lib ular bir – biri bilan doim kurashib kelgan.
Buning oqibati – dehqonchilik tanazzulga uchradi, bog`lar vayron bo‘lgan,
hunarmandchilik to‘xtab qolgan.
Qo‘qon xonligi aholisining ko‘p sonli guruhini qadimgi aholi avlodlari tashkil
etgan. Ulardan bir qismi etnik va tili jixatidan – tojik tilini saqlab qolgan va toqqa
yaqin hamda Pomirning tog` dehqonchilik viloyatlaridan, qisman Toshkent
viloyatida yashagan.
Farg`ona vodiysining murakkab etnik tarkibini turkiylar tashkil etgan. Ular
Toshkent viloyatida, Yettisuvda, qozoq dashtlarining janubiy qismida yashagan.
Ularning umumiy nomi Xivadagidek «sart» bo‘lgan, qirg`izlar va ko‘chmanchi
o‘zbeklar ham aralashib ketgan. XVII asrdan ularni o‘zbek deb hisoblangan
quramalari (qozoqlarning o‘zbeklar bilan duragayi) yashagan.
Ko‘chib kelganlar – qashg`arlar, hindlar, arablar va no‘g`aylar. No‘g`aylar
XVII asrda Rossiyadan kelib Toshkent yaqinidan No‘g`oyqo‘rg`on qishlog`ida
joylashgan.
Uchta xonlik boshqaruv tizimida feodal munosabatlar asos qilib olingan edi.
xonliklar xududida yer egaligining uchta turi: davlat yerlari, xususiy yerlar, vaqf
yerlari mavjud edi.
Xonliklar aholisi asosan dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik bilan
shug`ullanar edilar. Asosiy soliq turlari xiroj, zakot bo‘lib, shu bilan birga turli
majburiyatlar mavjud edi. bular Xiva xonligiga begar, qazuv, mushrifona va
boshqalar bo‘lsa, Buxoro amirligida urush paytda olinadigan favqulotda soliq jul,
suv haqi va boshqalar. Qo‘qon xonligida esa hashar, harbiy xizmat majburiyatlari
bor edi.
Xonliklar boshqaruvida islom mafkurasi asosiy o‘rinni egallagan bo‘lib, diniy
mutaassiblik mamlakat taraqqiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatar edi. ayniqsa, xonliklar
ichida etnik guruhbozlik fuqarolarning tinch va osoyishta hayot kechirishiga to‘siq
bo‘lar edi. undan tashqari turli urug` vakillari davlat boshqaruvida yuqori
mavqeyga ega bo‘lish uchun boshqa urug` vakillariga qarshi zimdan va

ochiqchasiga kurash olib borib, siyosiy beqarorlikni keltirib chiqarar edilar. Buni
Xiva xonligidagi XVIII asr voqealarida yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Bu davrda
Xivada turli urug` vakillaridan xonlar ko‘tarildi. Bu xonlarning almashishi xalq
uchun katta kulfatlar keltirar edi. XVIII asr oxirlariga kelib Xiva xonligida
Qo‘ng`irotlarning mavqei osha bordi va 1804 yilda ular Xiva xonligi taxtini
egallab, 1920 yilgacha bu xonlikda hukmronlik qilishdi. Qo‘qon xonligida
hukmronlik qilishgan minglar sulolasi o‘zlarining tashqi istilochilik urushlari va
o‘zaro sulolaviy kurashlari bilan xonlik aholisining ijtimoiy, iqtisodiy ahvolini
yanada og`irlashtirdi, Xudoyorxon davrida talonchilik urushlari va solingan
ko‘plab soliqlar ko‘plab aholi noroziligiga sabab bo‘ldi, natijada Xudoyorxon ikki
marotaba taxtdan xaydalib, yana qayta taxtni egalladi. Minglar sulolasi Qo‘qonda
1710 yildan 1876 yilgacha hukmronlik qilishdi.
XVII – XVIII asrning birinchi yarmida bitta iqtisodiy hududdagi bir elat, bir
xalqning uchta mustaqil, siyosiy xonlikka ajralib ketishi, bu hududda yashayotgan
xalqlarning boshiga juda og`ir kulfatlarni keltirdi. Yanada og`irlashtirdi.
Xivaliklarning turkman urug`lariga qarshi uyushtiradigan bekliklariga qarshi olib
borgan urushlari, Qo‘qon xonligining Toshkent va Xo‘jand uchun Buxoro amiriga
qarshi kurashlari bitta xalqning parchalanishiga, o‘zaro madaniy, savdo
aloqalarining uzilib qolishiga sabab bo‘ldi. Xonliklar hududidagi xalq norozilik
harakatlari shafqatsizlik bilan bostirildi, har qanday ilg`or fikr, yangilik diniy
mutaassiblarini taqibiga uchrar edi. bu paytda nafaqat boshqa xududlar bilan hatto
Qo‘qon, Xiva, Buxorodagi madaniy markazlarning ham o‘zaro aloqasi yo‘q edi. bu
o‘z navbatida O’rta Osiyo ilm – fanini turg`unlikka, hatto tanazzulga olib keldi.
Tabbiy fanlarga e’tibor umuman yo‘qoldi. O’rta Osiyo xalqlari yuvropa fan
texnika taraqqiyotidan bexabar bo‘lib, orqada qolib ketdi.
Rossiya bilan o‘rnatilgan savdo aloqalari asosan bir guruh boylar qo‘lida
bo‘lib, ular madaniy aloqalarga, fan texnika taraqqiyotini kirib kelishiga aytarli
ta’sir ko‘rsatmadi va o‘lkadagi iqtisodiy, ijtimoiy – siyosiy vaziyat chor
Rossiyaning o‘z agressiv maqsadlari uchun sharoit yaratib berdi. Natijada Rossiya
O’rta Osiyoni osonlik bilan bosib oldi.

O’rta Osiyo xonliklarning qoloqligining sababalarini yana bir ta’kidlaymiz:
1 . Xonliklarda asrlar davomida o‘zgarmay kelatyogan davlat idora usuli qaror
topgan edi.
2.Asrlar davomida bir butun davlatning uchtaga bo‘linib ketishi, ular
o‘rtasidagi hokimiyat uchun urushi, ichki nizolarni kuchaytirdi.
3 . Dehqonlar yerga ega emas edi, shuning uchun yerning unumdorligi,
hosildorligi uchun bosh qotirmas edi.
4 . Etnik guruhbozlikning ildizi – yagona xalq, yagona Vatan tushunchasining
bo‘lmaganligida edi.
5.Xon va beklarning zo‘ravonligi, o‘zboshimchaligi aholining ahvolini
qiyinlashtirdi, turmush darajasi o‘ta past edi. ishlab chiqarish faqat iste’mol uchun
edi.
6 . Xonlar ishlab chiqaruvchi kuchlar usishiga xalaqit bergan.
7.Xonliklar oltin gugurt, marmar, neft va boshqa qazilmalarga boy edi, lekin
ularni qazib olishga befarq qaraldi, shuning uchun xonliklarda sanoat
rivojlanmagan.
8 . Tijorat, tovar – pul munosabatlari rivojlanmagan. Xullas, ushbu sabablar
Rossiya tomonidan ularni bosib olish uchun imkoniyat yaratdi.
Xiva xonligi XVI asr o ‘ rtalarida O ’ rta Osiyoda shakllangan mustaqil
davlatlardan biri bo ‘ lib , uning siyosiy tarixiy taraqqiyoti asosan shayboniylar
sulolasining inqirozidan keyin boshlangan . Xonlik dastlab Xorazm deb atalgan
bo ‘ lsa - da , uning markazi Xiva shahri bo ‘ lgani uchun , aynan Xiva xonligi nomi
bilan mashhur bo ‘ lgan . XVI asr o ‘ rtalarida Xiva xonligining siyosiy maydonga
chiqishi bilan mintaqada yangi siyosiy kuch vujudga keldi . Avvaliga shayboniylar ,
so ‘ ngra ashtarxoniylar sulolasidan bo ‘ lgan shahzodalar tomonidan boshqarilgan
Xiva , XVII asr boshlarida Arab Muhammad xon davrida nisbatan mustaqil va
barqaror siyosiy tuzumga ega bo ‘ ldi . Aynan Arab Muhammad xon davrida (1602–
1623) Xiva xonligi davlat tizimining asoslari mustahkamlandi , markaziy hokimiyat
kuchaytirildi va xonlik atrofidagi urug ’ lar birlashtirila boshlandi .

Xonlik boshqaruv tizimi markazlashgan davlat tuzilmasiga asoslangan
bo ‘ lib , xon oliy hokimiyat sohibi hisoblangan . Xonlikda devonxona tizimi mavjud
bo ‘ lib , unda moliya , soliq , yer munosabatlari , tashqi siyosat kabi masalalar bilan
shug ’ ullanuvchi mansabdorlar ishlagan . Xonlar o ‘ z atrofida sodiq amaldorlar ,
ulamolar , harbiy zodagonlardan iborat kengash tashkil etib , ularning maslahatlari
asosida siyosiy qarorlar qabul qilganlar . Hududlar esa bekliklar shaklida
boshqarilib, ular xon tomonidan tayinlanadigan noiblar orqali idora qilingan.
XVIII asrning oxiri va XIX asr boshlarida Muhammad Rahimxon I va uning o‘g’li
Eltuzarxon davrida davlat ichki siyosati yanada kuchaytirildi, soliq tizimi tartibga
solindi, harbiy islohotlar o‘tkazildi.
Xiva xonligi o‘zining tarixiy taraqqiyotida bir necha bor tashqi tahdidlar,
jumladan, qozoq, turkman va Eron bosqinlariga qarshi kurash olib bordi. XIX
asrda esa Rossiya imperiyasi bilan aloqalar murakkablashib, 1873 yilda Xiva
Rossiya tomonidan bosib olinib, protektorat maqomiga ega bo‘ldi. Shunga
qaramay, Xiva xonligi o‘zining ichki boshqaruv tizimini saqlab qolgan holda
1920-yilgacha faoliyat yuritdi.
Xiva xonligi tarixida madaniy-ma’naviy hayot alohida o‘rin egallaydi. Bu
davrda din, axloq, ilm-fan, san’at va adabiyotning taraqqiy etishi uchun zaruriy
sharoitlar yaratilgan edi. Islom dini xonlikdagi asosiy e’tiqod manbai bo‘lib, u
ma’naviy hayotning bosh yo‘naluvchisi vazifasini bajargan. Masjid, madrasa,
xonaqohlar faoliyati orqali diniy ta’lim berilgan, shariat qonunlari asosida
fuqarolik hayoti tartibga solingan. Ayniqsa, Muhammad Rahimxon II (Ferman)
davrida (1864–1910) Xiva madaniy markazga aylangan, bu davrda xon shaxsan
o‘zi ham ijod bilan shug’ullangan.
Xiva xonligi hududida ilm-fan rivojiga katta e’tibor berilgan. Madrasalar
orqali diniy va dunyoviy fanlar o‘qitilgan. Astronomiya, matematika, tibbiyot,
tarix, geografiya kabi fanlarga qiziqish kuchli bo‘lgan. Xiva ulamolari orasida
Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy kabi buyuk
allomalarning asarlari o‘rganilgan, ularning ilmiy merosi davom ettirilgan. XIX
asrda Xiva madrasalarida nafaqat Qur’on tafsiri va hadis ilmi, balki mantig’, fiqh,

mantiq, aruz, she’riyat va tarix ham o‘qitilgan. O’sha davrda mashhur bo‘lgan
Mirzo Kenjabek, Mahmudxo‘ja Behbudiy singari ziyolilar ta’sirida Xivada
ma’rifatparvarlik g’oyalari kuchayib bordi.
Ayniqsa, Muhammad Rahimxon II va Said Muhammadxon davrida Xivada
kutubxonalar, ilmiy suhbatlar, adabiy muhokamalar an’anaga aylangan. Ulamolar
jamiyati, shoirlar to‘garaklari va tarixiy yozuvchilarning faoliyati tufayli ma’naviy
hayot o‘ta jonli bo‘lgan. Bu hol Xiva xonligini O’rta Osiyo ilm-fan markazlaridan
biriga aylantirdi.
Xiva xonligi o‘zining betakror me’morchilik namunalariga ega bo‘lib, bu
yuksak san’at asarlari orqali xalqning estetik didi, diniy e’tiqodi va tarixiy
an’analari aks etgan. Ichon-qal’a deb atalgan tarixiy markaziy hudud – Xivaning
yuragi sanalgan. Bu hududda o‘nlab madrasa, masjid, minoralar, maqbaralar va
saroylar joylashgan bo‘lib, ular o‘zining gumbazlari, koshinlari, yog’och
o‘ymakorligi bilan mashhur. Muhammad Aminxon madrasasi, Kalta Minor,
Pahlavon Mahmud maqbarasi, Tosh hovli saroyi va boshqa inshootlar me’moriy
yodgorliklar sifatida bu davr madaniyatining beqiyos namunalaridir. Ayniqsa,
Tosh Hovli saroyi me’moriy yodgorlik sifatida o‘zining interyerlaridagi bezaklar,
ayvonlari, ravoqlari bilan Xiva me’morchiligining eng yuqori cho‘qqisidir.
Adabiyot ham xonlikda taraqqiy topgan. Shoirlar, yozuvchilar, tarixchilar
ijod qilgan bo‘lib, ular orasida Pahlavon Mahmud, Munis Xorazmiy, Ogahiy kabi
ijodkorlar bor. Munis va Ogahiy Xiva tarixini yozgan, xonlikning siyosiy, madaniy
hayotini yoritgan asarlar yaratgan. Ayniqsa, Ogahiy o‘zining “Riyozu-d-devla” va
boshqa tarixiy asarlari bilan nafaqat tarixiy faktlarni qayd etgan, balki o‘sha davr
ma’naviy olamining aks-sadosini ham yoritgan. Muhammad Rahimxon II esa
“Feruz” taxallusi bilan ijod qilgan va ko‘plab g’azallar, muxammaslar, ruboiylar
bitgan. Bu asarlar orqaligina emas, balki ularning saroyda adabiy muhit yaratgani
ham muhim madaniy hodisa bo‘lgan.
Xiva xonligining xalq og’zaki ijodi, urf-odatlari va marosimlari ham boy va
xilma-xildir. Toy-to‘ylar, Navro‘z bayramlari, diniy ayyomlar katta dabdaba bilan
o‘tkazilgan. Xalq orasida masxarabozlik, qo‘g’irchoq teatri, doston aytuvchilik,

baxshichilik singari san’at turlari rivojlangan. Xalq orasida og’zaki rivoyatlar,
afsonalar, ertaklar keng tarqalgan. Bu urf-odat va marosimlar xalqning ma’naviy
dunyoqarashi, qadriyatlari va tarixiy xotirasining ajralmas qismidir.
Xulosa qilib aytganda , Xiva xonligi davrida me ’ morchilik nafaqat
inshootlar barpo etish vositasi , balki siyosiy kuch , diniy e ’ tiqod va xalqning
madaniy darajasini namoyon qiluvchi vosita sifatida xizmat qilgan . Bu davr
me ’ moriy yodgorliklari bugungi kunda ham xalqimizning tarixiy xotirasi , estetik
qarashi va ijodiy salohiyatining yorqin namunasi sifatida qadrlanmoqda .
1.2. Xiva xonligida shaharsozlik va me’moriy rivojlanish asoslari
Xiva shahri qadimdan Xorazm vohasining markaziy nuqtalaridan biri
sifatida shakllanib, uning tarixiy ildizlari miloddan avvalgi davrlarga borib
taqaladi. Ammo aynan XVI asrdan boshlab Xiva shahri xonlikning siyosiy,
iqtisodiy va madaniy markaziga aylana boshlaydi. Shu davrda shaharning
shaharsozlik rejasi ancha takomillashdi. Xiva ikki asosiy hududga — Ichon-qal’a
(ichki shahar) va Dishan-qal’a (tashqi shahar)ga bo‘lingan bo‘lib, bu ikki qismlilik
shaharning mudofaa va ma’muriy jihatdan tartibli tuzilishini ta’minlagan. Ichon-
qal’a xonlikning siyosiy, diniy va madaniy markazi bo‘lib, unda saroylar,
masjidlar, madrasa va maqbaralar jamlangan. Dishan-qal’a esa aholining turar
joylari, hunarmandchilik ustaxonalari, bozorlari joylashgan hudud sifatida
rivojlangan.
Xivaning shaharsozlikda muhim jihatlardan biri — bu ichki makonlar va
jamoat inshootlarining joylashuvi bo‘lib, har bir bino o‘z funksiyasiga ko‘ra
joylashtirilgan. Masalan, masjidlar ko‘pincha mahallaning markazida, madrasalar
esa asosiy yo‘l bo‘ylab qurilgan. Suv ta’minoti va kanalizatsiya tizimi ham shahar
hayoti uchun muhim ahamiyat kasb etgan. Xiva xonligi davrida ariq va sardobalar,
sardobalar tizimi rivoj topib, aholi uchun toza ichimlik suvi bilan ta’minlash
masalasi hal qilingan. Shahar devorlari va darvozalar (Ota darvoza, Polvon
darvoza) esa mudofaa tizimining muhim qismini tashkil etgan.

Shunday qilib, Xiva shaharsozlik tizimi o‘ziga xos tarzda shakllangan
bo‘lib, unda harbiy, iqtisodiy va diniy ehtiyojlar uyg’unlashgan. Bu holat shaharni
nafaqat siyosiy markaz, balki me’moriy va madaniy qadriyatlar jamlanmasi
sifatida ajratib turadi.
Xiva xonligi davrida me’moriy rivojlanish ulkan sur’atlar bilan yuzaga
chiqdi. XVI–XIX asrlar oralig’ida shaharda ko‘plab nodir me’moriy yodgorliklar
qurildi, ularning aksariyati bugungi kunga qadar saqlanib qolgan. Xivaning
me’moriy uslubi o‘ziga xos bo‘lib, u ko‘proq mahalliy hunarmandchilik an’analari,
islomiy arxitektura va turkiy qadriyatlar uyg’unligiga asoslangan. Binolarda ko‘p
hollarda xom g’isht, pishiq g’isht, sirlangan va sirsiz koshinlar, yog’och
o‘ymakorligi elementlaridan foydalanilgan.
Muhammad Aminxon madrasasi (1851–1854), Kalta Minor minorasi, Tosh
Hovli saroyi, Sayid Muhammadxon madrasasi, Islomxo‘ja minorasi va madrasasi,
Juma masjidi kabi inshootlar aynan shu davr me’morligining yorqin namunalari
sifatida e’tirof etiladi. Ayniqsa, Tosh Hovli saroyi o‘zining murakkab
kompozitsiyasi, bezakli devorlari, ayvonlar va xonaqohlaridagi yog’och
ustunlarning o‘yma naqshlari bilan ajralib turadi. Bu saroy Xiva xonligining
nafaqat siyosiy, balki estetik qarashlarini ham aks ettiradi. Juma masjidi esa
o‘zining 200 dan ortiq ustunli keng ayvonli tuzilmasi bilan butun islom
arxitekturasi tarixida noyob namunadir.
Xiva xonligi me’morligining yana bir muhim jihati — bu xattotlik va bezak
san’atining me’morchilik bilan uyg’unlashuvi dir. Qur’on oyatlari, hadisu hikmatlar
me’moriy inshootlar devorlariga, koshinlarga, darvozalarga zarif va did bilan
yozilgan. Ayniqsa, XIX asrda qurilgan Islomxo‘ja minorasi O’rta Osiyodagi eng
baland minoralardan biri bo‘lib, Xiva me’morchiligida vertikal kompozitsiya
uslubining qo‘llanilganiga dalildir. Bularning barchasi Xiva me’morchiligida
nafaqat amaliy, balki estetik yondashuvlar ustuvor bo‘lganini ko‘rsatadi.
Xiva xonligi me’morchiligi O’rta Osiyo arxitektura maktabining yuksak
namunalaridan biri sifatida ajralib turadi. Undagi estetik aniqlik, kompozitsion
uyg’unlik va hunarmandchilik yuksakligi butun mintaqa madaniy rivojiga kuchli

ta’sir ko‘rsatgan. Xususan, Xiva me’morchiligi o‘zining aniq geometrik shakllari,
simmetriya, naqshlar xilma-xilligi bilan boshqa shaharlar — Buxoro, Samarqand,
Qo‘qon arxitekturasi bilan raqobatlasha olgan. Xivada yaratilgan minoralar,
madrasalar va maqbaralar nafaqat diniy ahamiyatga ega, balki ular xalqning tarixiy
xotirasi, milliy o‘zligini ifodalovchi ramzlar bo‘lib xizmat qilgan.
Xiva me’morchiligi XIX asrda rus sayyohlari, sharqshunoslar va
san’atshunoslar tomonidan o‘rganila boshlagan. Ularning asarlarida Xiva nafaqat
sharq arxitekturasining namunasi, balki xalq san’atining yuksak ifodasi sifatida
tilga olinadi. Xivaning Ichon-qal’asi 1990-yilda YuNESKO tomonidan Butunjahon
madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan bo‘lib, bu uning global ahamiyatini yana bir
bor tasdiqlaydi.
Shuningdek, Xiva me’moriy yodgorliklari bugungi kunda O’zbekistonda
turizm infratuzilmasining asosiy qismini tashkil etib, milliy merosni asrash va uni
yangi avlodga yetkazishning muhim vositasiga aylangan. Ushbu yodgorliklar
orqali yoshlar o‘z tarixini o‘rganadi, milliy g’urur, tarixiy xotira, estetik tarbiya
olish imkoniga ega bo‘ladi. Shu boisdan, Xiva me’morchiligi nafaqat tarixiy
ahamiyatga, balki ma’naviy-ma’rifiy yuklamaga ham ega bo‘lib, u xalq
madaniyatining ajralmas qismidir.

II BOB . Xiva xonligi XVI-XIX asrlarining diqqatga sazovor me moriyʼ
obidalari
2.1. XVI-XVIII asrlar Xiva me moriy yodgorliklari: bunyod etilishi,
ʼ
me moriy xususiyatlari
ʼ
Xivaning tarixiy markazi hisoblangan Ichan-qal’a, ming yillik tarixga ega
bo‘lgan va XVI–XIX asrlarda Xiva xonligining siyosiy, diniy, madaniy va
iqtisodiy hayotining yuragi bo‘lgan mustahkam shahriston sifatida shakllandi.
“Ichan-qal’a” so‘zining o‘zi “ichki qal’a” degan ma’noni anglatadi va bu atama
Xivaning mudofaa tizimiga mansub bo‘lgan ikki qism — Ichki va Tashqi qal’a
tuzilmasiga ishora qiladi. Ichan-qal’a to‘rtburchak shaklida qurilgan bo‘lib, u
taxminan 26 gektar maydonni egallaydi. Uning devorlari 10 metr balandlikda, 5–6
metr qalinlikda bo‘lib, paxsa g’ishtlardan barpo etilgan. Qal’ada to‘rtta asosiy
darvoza (Ota Darvoza, Polvon Darvoza, Tosh Darvoza, Bog’cha Darvoza) mavjud
bo‘lib, har biri alohida maqsadlar uchun mo‘ljallangan.
Ichan-qal’a ichida 50 dan ortiq tarixiy obidalar, 250 dan ortiq eski uylar
mavjud bo‘lib, bu hudud tarixiy va arxitektura yodgorliklari zich joylashgan yirik
majmua sifatida dunyo arxitektura merosida alohida o‘rin egallaydi. Shahar ichki
tuzilishiga ko‘ra qat’iy rejalashtirilgan: diniy inshootlar (masjid, madrasa),
fuqaroviy binolar (saroylar, hammomlar) va yashash joylari (mahallalar) tartibli
tarzda joylashtirilgan. Ayniqsa, ko‘chalar tor va egri-bugri bo‘lib, haroratni
saqlash, shamolni to‘sish hamda xavfsizlik maqsadida qurilgan. Bu shaharsozlik
yondashuvi qadimgi Sharq shahar madaniyatining eng an’anaviy ifodalaridan
biridir.
Ichan-qal’a hududida joylashgan yodgorliklar orasida Muhammad
Aminxon madrasasi, Kalta Minor minorasi, Juma masjidi, Tosh Hovli saroyi,
Pahlavon Mahmud maqbarasi, Ko‘hna Ark saroyi, Islomxo‘ja madrasasi va
minorasi kabi ko‘plab noyob me’moriy obidalar mavjud. Ularning har biri o‘z
davrining siyosiy kuchi, diniy e’tiqodi va estetik qarashlarini o‘zida mujassam
etgan. Masalan, Muhammad Aminxon madrasasi 1851–1854 yillarda bunyod
etilgan bo‘lib, O’rta Osiyodagi eng yirik madrasalardan biri hisoblanadi. U ikki

qavatli bo‘lib, 125 hujradan iborat, bu madrasa o‘z zamonida diniy ta’limning yirik
markaziga aylangan.
Kalta Minor — Muhammad Aminxon tomonidan boshlatilgan, ammo
uning o‘limi tufayli yakuniga yetmagan, hozirgi holicha yarimta minoradir.
Minoraning sirli va go‘zal g’ishtli naqshlari, moviy-yashil rangdagi koshinlari
Ichan-qal’aning ramziga aylangan. Juma masjidi esa o‘zining ustunli ayvoni bilan
ajralib turadi: uning ichki qismida 213 ta yog’och ustun mavjud bo‘lib, ularning
ayrimlari VIII–IX asrlarga oid bo‘lishi mumkin. Bu masjid Xorazmda qadimiy
ustunli masjidlar an’anasining davomchisi hisoblanadi.
Tosh Hovli saroyi esa XIX asrning ikkinchi yarmida qurilgan bo‘lib, xonlar
oilasining turar joyi sifatida foydalanilgan. U uchta katta hovli, mehmonxona, xon
xonasi va ayollar uchun maxsus xona (haram)lardan iborat. Binoning devorlari
rang-barang naqshlar, ganch o‘ymakorligi va yog’och ustunlar bilan bezatilgan.
Ushbu obidalar Xiva xonligining san’at, hunarmandchilik va me’morchilikdagi
yuksak taraqqiyot darajasidan dalolat beradi.
Ichan Qal’a («ichki qal’a» degan ma’noni bildiradi) Xiva shahrining
qadimgi qismi bo‘lib, o‘rta asrlardan beri himoyalangan hudud sifatida tanilgan.
Bu hudud tarixiy shahar devori ichida joylashgan bo‘lib, Xiva shahrining markaziy
qismi hisoblanadi. Uning devorlari qadim zamonlarda harbiy xavfsizlikni
ta’minlash uchun qurilgan. Devorlar balandligi 8-10 metrga yetadi va ularning
uzunligi 2250 metrni tashkil etadi. Ichan Qal’a tarixi uzoq asrlardan beri shakllanib
kelgan bo‘lib, bugungi kunda bu yodgorliklar majmuasi tarixiy, me’moriy va
arxeologik ahamiyatga ega.
Xiva xoni Muhammad Rahimxon davrida (19-asr) shahar markazi va Ichan
Qal’a hududini yanada kengaytirish va rivojlantirish ishlari olib borilgan. Aynan
shu davrda Xivada yirik me’moriy inshootlar, masjidlar, madrasalar va qasrlar
barpo etilgan. Shuningdek, Islom dini va tasavvuf ta’limoti keng tarqalganligi
sababli, Xiva xalqining diniy madaniyati ham bu davrda yanada boyidi.
Ichan Qal’aning Me’morchilik Yodgorliklari

Ichan Qal’a o‘zining ajoyib me’moriy inshootlari bilan mashhur. Bu yerda
masjidlar, madrasalar, maqbaralar, minora va arklar jamlangan bo‘lib, ularning har
biri o‘ziga xos go‘zallik va tarixiy ahamiyatga ega. Quyida Ichan Qal’ada
joylashgan ba’zi mashhur yodgorliklar keltiriladi:
1. Kalta Minor Minora
Kalta Minor – Xiva shahrining ramziga aylangan va Ichan Qal’aning eng
ko‘zga ko‘ringan binolaridan biri hisoblanadi. Ushbu minora 1852-yilda
Muhammad Aminxon buyrug’i bilan qurila boshlangan. Minora yuqori qismiga
chiqishga mo‘ljallangan zinapoyalar bilan jihozlangan bo‘lib, 26 metr balandlikka
ega. Kalta Minorning to‘liq qoplanmagan holda qolishi sababli, uning ustki qismi
yassi ko‘rinishda qolgan, ammo bu uning tarixiy va madaniy ahamiyatini yanada
oshirgan.
2. Kunya-Ark Qasri
Kunya-Ark – Xiva xonlarining yashash joyi bo‘lgan qadimiy qasr bo‘lib,
Ichan Qal’aning eng qadimiy inshootlaridan biridir. Bu qasrda xon oilasining
a’zolari yashagan, shuningdek, bu yerda davlat idoralari va maxsus xonalar
joylashgan. Qasr ichida masjidlar, xonalik zali, xonning qabulxonasi va qo‘riqlash
xonalarini ko‘rish mumkin. Kunya-Ark Xiva xonlari uchun asosiy hukmronlik
markazi bo‘lib xizmat qilgan va tarixan katta ahamiyatga ega.
3. Muhammad Aminxon Madrasa
Muhammad Aminxon madrasasi Xivada 1850-yilda qurilgan bo‘lib,
O’zbekistonning eng katta madrasalaridan biri hisoblanadi. Bu madrasa musulmon
o‘quvchilarga diniy va dunyoviy bilimlarni o‘rgatish uchun qurilgan. Qurilishida
boy o‘ymakor va ganchkor bezaklar ishlatilgan. Madrasa oldidagi katta hovli va
kiraverishda joylashgan ark o‘sha davrdagi me’morchilik uslubi haqida ko‘p
ma’lumot beradi.
4. Islom Xo‘ja Minorasi va Madrasasi
Islom Xo‘ja minorasi – Xiva shahridagi eng baland minora bo‘lib, 57 metr
balandlikka ega. U 1908-yilda Islom Xo‘ja homiyligida barpo etilgan. Bu minora
Islom dinining ramzi sifatida Xivaning go‘zalligini yanada oshirgan.

Minora yonida Islom Xo‘ja madrasasi ham joylashgan bo‘lib, unda diniy
va ilmiy bilimlar berilgan.
5. Pakhlavon Mahmud Maqbarasi
Pakhlavon Mahmud maqbarasi Xiva shahrining diniy markazlaridan biri
hisoblanadi. Pakhlavon Mahmud – Xivaning taniqli shoir va sufiylaridan biri
bo‘lib, uning maqbarasi XV asrda qurilgan va keyinchalik qayta tiklangan. Ushbu
maqbara Islomiy naqshlar va mo‘’jizaviy gumbazlari bilan mashhur. 5
Ichan Qal’aning Madaniy Ahamiyati
Ichan Qal’a nafaqat O’zbekistonning, balki butun dunyoning madaniy
merosi hisoblanadi. Uning me’moriy yodgorliklari O’rta Osiyo xalqlarining o‘ziga
xos madaniyati, diniy an’analari va qadriyatlarini aks ettiradi. Ichan Qal’a 1990-
yilda YUNESKO tomonidan Jahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan va bugungi kunda
u xalqaro ahamiyatga ega yodgorliklardan biridir. Bu yodgorliklar sayyohlar va
tarixshunoslar uchun katta qiziqish uyg’otadi hamda har yili minglab sayyohlar bu
tarixiy joyga tashrif buyuradilar.
Ichan Qal’ada Bugungi Kun
Bugungi kunda Ichan Qal’a O’zbekiston hukumati va xalqaro tashkilotlar
tomonidan himoya qilinadi va saqlanadi. Hududdagi barcha yodgorliklar,
jumladan, masjidlar, madrasalar, maqbaralar va minoralar restavratsiya qilinib,
sayyohlar uchun ochiq holda saqlanmoqda. Shuningdek, bu yerda ko‘plab turistik
tadbirlar va festivallar o‘tkaziladi, shahar madaniyati va san’atining rang-
barangligini dunyo bo‘ylab tanitishga xizmat qiladi.
Ichan Qal’a – Xiva shahrining o‘ziga xos tarixi va madaniy merosini saqlab
kelayotgan noyob yodgorliklar majmuasi bo‘lib, u O’rta Osiyo xalqlarining boy
tarixi va an’analarining yorqin namunasidir. Bu joyda joylashgan me’moriy
yodgorliklar va boy madaniy an’ana Ichan Qal’ani O’zbekistonning eng qadimiy
va eng muhim tarixiy obidalaridan biri sifatida o‘ziga xos qilmoqda. Ichan Qal’a
tarixga hurmat, o‘z madaniyatini qadrlash va saqlashning timsoli bo‘lib qolmoqda.
5
Rahmonov D. O‘zbekiston me moriy obidalari. - T.: O‘zbekiston, 2010.ʼ

Ichan-qal’a nafaqat tarixiy yoki arxitektura yodgorligi, balki xalqning
tarixiy xotirasi, madaniy-milliy o‘zligini ifodalovchi eng muhim manbalaridan
biridir. Bu hudud o‘zining betakror me’morchiligi, mahalliy hunarmandchilik
an’analari, diniy va dunyoviy ilmlarni o‘rgatgan madrasalari bilan ming yillar
davomida Xorazm xalqining madaniy taraqqiyotini ifodalab kelgan. Ayniqsa,
Pahlavon Mahmud maqbarasi — shoir, mutafakkir va Xiva himoyachisi bo‘lgan
shaxsning qabri — diniy ziyorat va ruhiy tozalanish maskani sifatida qadrlanadi. 6
1990-yilda YuNESKO tomonidan Ichan-qal’a Butunjahon madaniy merosi
ro‘yxatiga kiritildi. Bu holat uning nafaqat O’zbekiston, balki butun insoniyat
madaniyati uchun muhim ahamiyat kasb etishini ko‘rsatadi. Bugungi kunda Ichan-
qal’a nafaqat tarixiy yodgorlik sifatida asrab-avaylanmoqda, balki madaniy
sayyohlik, ilmiy tadqiqotlar va ta’lim maqsadlarida keng foydalanilmoqda. Shu
orqali yosh avlod tarixiy merosni chuqur o‘rganishga va milliy g’urur bilan
yashashga o‘rgatilmoqda. Ichan-qal’a — bu xalq ruhining timsoli, o‘tmish bilan
bugun o‘rtasidagi tirik ko‘prikdir.
Jadval 1:
Ichan-qal’adagi muhim me’moriy obidalar
№ Obida nomi Qurilgan yili Qurdirgan
shaxs Xususiyati
1 Muhammad Aminxon
madrasasi 1851–1854 Muhammad
Aminxon 125 hujradan
iborat, katta
madrasa
2 Kalta Minor 1852 Muhammad
Aminxon Qurilishi
tugallanmagan
minora
3 Juma masjidi Asl: IX–X asr;
yangilanish:
XVIII asr Mahalliy
amirlar 213 yog’och
ustunli
4 Tosh Hovli saroyi XIX asr Allakuli Xon Xon oilasi uchun
turar joy
5 Pahlavon Mahmud
maqbarasi XVIII–XIX asr Xalq
mablag’i
bilan Ziyoratgoh, Xivani
muqaddas joyi
6
G‘afurov S. O‘zbek arxitekturasi tarixiga oid tadqiqotlar. - T.: Navoiy, 2010.

Jadval 2:
Ichan-qal’aning rejalashtirish tizimi
Hudud Maqsad Misollar
Markaziy qism Siyosiy-ma’muriy Ko‘hna Ark, Tosh Hovli
G’arbiy qism Diniy-ma’rifiy Juma masjidi, madrasalar
Sharqiy qism Ziyorat va qabristonlar Pahlavon Mahmud maqbarasi
Janubiy qism Hunarmandlar va
bozorchilar To‘quvchilar, misgarlar
mahallalari
Tashqi devor
yaqinida Mudofaa maqsadlari Darvozalar: Ota, Tosh, Polvon,
Bog’cha
Jadval 3:
Ichan-qal’aning YUNESKO e’tirofi
Yil Voqea Izoh
1990 YuNESKO ro‘yxatiga kiritildi Butunjahon madaniy merosi
maqomi olindi
1991–
2000 Restavratsiya ishlari YuNESKO yordamida asosiy
obidalar ta’mirlandi
2020 “Xiva – turizm poytaxti” loyihasi
e’lon qilindi Madaniy merosni targ’ib qilish
maqsadida
Savdo-sotiq rivojlangan, obod Xiva shahri XIII asr boshlarida mo‘g’illar
tomonidan vayron qilingan, k е yingi asrlarda shahar har tomonlama rivojlangan. Bu
е rda ma’muriy binolar qurilib, shahar obodonlashtirilib, savdo-sotiq rivojlandi.
L е kin, bu yuksalish uzoq davom qilmadi. 1740 yili Eron shoxi Nodirshox Xiva
xonligiga xujum boshlaydi. 1740 yili k е ch kuzda Xiva shahrini ishg’ol qiladi.
Nodirshox xujumi natijasida Xiva shahri butunlay vayron qilinib, mamlakat
Eronga qaram bo‘lgan o‘lkaga aylantirilgan. Shundan k е yin mamlakatda bir n е cha
yillar ko‘chmanchi turkman zodagonlari hukmronlik qildilar.
Ular bilan mahalliy o‘zb е k zodagonlari o‘rtasida davlatni qo‘lga olish
uchun bo‘lgan qonli kurashlar natijasida mamlakat vayron bo‘ldi, xalq esa chidab

bo‘lmas darajada qashshoqlashdi. Nihoyat, qonli urushlar, o‘zaro nizolarga bir
qadar barham b е rildi. XIX asrning boshlariga k е lib Xiva xonligi taxtiga Qo‘ng’irot
sulolasidan bo‘lgan xonlar chiqib 1920 yilgacha idora qilishgan. IX asrga k е lib
shahar k е ngaydi, u ikki qismdan, ya’ni Ichan Qal’a shahriston (ichki shahar) va
D е shon Qal’a rabot (tashqi shahar)dan iborat bo‘lib. Shahar t е varagida esa o‘nlab
qishloqlar joylashgan edi. Ichan Qal’a shahriston o‘ziga xos yaxlit m е ’moriy
inshootlardan iborat bo‘lib, baland paxsa d е vor bilan o‘ralgan, d е vor aylanasining
uzunligi qariyib 2200 m е trgacha, balandligi 7–8 m е trga, poyd е vorining qalinligi
esa 5–6 m е trga t е ng. Ichan Qal’a to‘g’ri to‘rtburchak shaklida qurilgan bo‘lib,
uzunligi 650 m е tr, eni 400 m е tr, ya’ni 26 g е ktar maydonni egallaydi, to‘rtta
darvozasi dunyoning to‘rt tomonga qaratib qurilgan. Ichan Qal’a d е vorlari vaqt
o‘tishi bilan bir n е cha bor buzilgan va qayta ta’mirlangan. 7
D е shon Qal’a – rabot. Ichan Qal’a atrofida XIX asrning o‘rtalarida vujudga
k е lgan. D е shon Qal’ada kambag’al-kosiblar, hunarmandlar va mayda savdogarlar
yashashgan. D е shon Qal’a 1842 yilda baland d е vor bilan o‘rab olingan bo‘lib,
hashar yo‘li bilan bir oy davomida qurilgan, qal’ani qurishda xonlikning 200
mingdan ziyod aholisi qatnashgan. Bu haqda Ogahiy shunday yozadi: “Ham shu
yili 1268 hijriy (1842 m е lodiy) Muhammad Yoqub m е htar va Otamurot qushb е gi
boshchiligida Rajab oyining sakkizida, dushanba kuni Xiva d е vorini qurish
boshlangan va o‘ttiz kun davomida qurib bitkazilgan”. D е shon Qal’ani o‘rab olgan
d е vorning uzunligi 6250 m е tr, uning o‘nta darvozasi bo‘lgan: Xazorasp (Qo‘y
darvoza), Pishkanik, Angariq, Shixlar, Tozabog’, Shoximardon, Doshyoq,
Gadoylar, Qo‘sha darvoza va Gandimyon. D е shon Qal’ada turar joylardan tashqari
xonning yozgi qarorgohlari uchta bog’– Rofanik, Nurullab е k va Nurullaboy
bo‘lgan. D е shon Qal’a qurilishi bilan shahar ikkita qismga bo‘lingan va shahar
maydoni bir n е cha o‘n marta k е ngaygan. 1920 yilgacha Xiva shahrining Ichan
Qal’a xududida 33 ta mahalla (machitqo‘m) va D е shon Qal’a xududida 34 ta
mahalla mavjud bo‘lib, ularning har biri o‘z nomiga ega edi. Mahalla nomlari u
7
Baxtiyorov M. Arxitektura va uning tarixiy ahamiyati. - T.: Fan, 2013.

е rda istiqomat qilgan kishilarning kasbkoridan darak b е rib turgan. Shaharda 109 ta
katta va kichik ko‘chalar, 79 ta masjid, 120 ta qorixona, 64 ta madrasa bo‘lgan.
Xiva shahri Xitoydan Rimgacha olib boruvchi Buyuk Ipak yo‘lining eng muhim
chorraxalaridan birida joylashgan. Xiva shahri 1990 yil 12 d е kabrda
YuN Е SKOning Markaziy Osiyoda birinchi bo‘lib «Butun jahon m е rosi» sifatida
ro‘yxatga olingan. Xiva «Ichan-Qal’a» Davlat muz е y-qo‘riqxonasi
O’zb е kistonning eng ko‘hna muz е ylaridan biridir. Qo‘riqxona xududida 54 ta
qadimgi tarixiy m е moriy binolar, 360 xonadon 2600 aholi istiqomat qiladi. Xiva
«Ichan-Qal’a» tarixiy m е ’moriy Davlat muz е y-Qo‘riqxonasi bisotida Xorazmning
3000 yildan ko‘proq uzoq tarixini, uning ma’naviy va moddiy madaniyatini
yorituvchi 40 000 ga yaqin nodir, asosiy fond eksponatlari saqlanmoqda
2.2. Muhammad Aminxon madrasasi, Kalta Minor, Toshhovli saroyi, Juma
masjidi va boshqa yodgorliklar
Muhammad Aminxon madrasasi, Kalta Minor, Toshhovli saroyi, Juma
masjidi va boshqa yodgorliklar Buxoroning tarixiy merosini tashkil etuvchi eng
muhim obidalar hisoblanadi. Har birining o‘ziga xos tarixiy va arxitektura jihatlari
bor: 8
Muhammad Aminxon madrasasi: Buxoro shahridagi eng yirik
madrasalardan biri bo‘lib, 16-asrda qurilgan. U Muhammad Aminxon tomonidan
qurdirilgan va shahar markazida joylashgan. Madrasaning tashqi ko‘rinishi juda
ta’sirchan, baland minoralar va go‘zal naqshlar bilan bezatilgan.
Kalta Minor: Buxoro shahrining eng taniqli va o‘ziga xos yodgorliklaridan
biri bo‘lib, XVI asrda qurilgan. Kalta Minor o‘zining qisqa va keng minorasi bilan
mashhur. U Muhammad Aminxon madrasasining bir qismi sifatida qurilgan,
ammo uning qurilishi yakunlanmagan.
Toshhovli saroyi: Bu saroy 16-asrda qurilgan va Buxoro amirlarining
yashash joyi sifatida xizmat qilgan. Toshhovli saroyi Buxoro arxitekturasining eng
8
Shodiev T. Xiva Xonligining siyosiy va madaniy hayoti. - T.: O‘zbekiston, 2004.

yuqori namunalaridan biridir, unda ajoyib islimiy naqshlar, me’moriy elementlar
va mashhur «marvarid» taxta ishlari mavjud.
Juma masjidi: Buxorodagi eng qadimgi va eng muhim masjidlardan biri
bo‘lib, VIII asrda qurilgan. Masjidda juda go‘zal va murakkab o‘yma naqshlar,
ustunlar va mozaikalar mavjud. Bu masjid islom dunyosidagi eng katta
masjidlardan biri bo‘lib, uning me’moriy qurilishi juda ta’sirchan.
Bu yodgorliklar nafaqat Buxoro shahrining madaniy merosini ifodalovchi,
balki Markaziy Osiyoning me’moriy tarixini ham aks ettiruvchi muhim obidalar
hisoblanadi. Ularning har biri o‘zining qurilishi, dizayni va tarixiy ahamiyati bilan
alohida e’tiborga loyiqdir.
XIX asr o‘rtasida hukmronlik qilgan Muhammad Aminxon madrasasi va
minorasi qadimiy Xiva obidalarining chiroyli namunalaridan biri hisoblanadi.
Madrasa Ichan qal’aning g’arbiy qismida joylashgan bo‘lib, shaharning bosh
darvozasi Ota darvozadan kirib kelganda, o‘ng qo‘lda joylashgan.
2 qavatli madrasa pishiq g’ishtdan qurilgan bo‘lib, uning devorlarining qalinligi
1,5 metrga etadi. Madrasa, 130 hujradan iborat bo‘lib, tarixiy ma’lumotlarga
asosan unda bir vaqtning o‘zida 260 nafar talaba tahsil olgan.
Madrasa me’moriy jihatdan boshqa shu kabi binolarga o‘xshash, bino simmetrik
tarzda, ikki qavatli qilib qurilgan, tarhi to‘g’ri burchakli, hovlili. Peshtoqning ikki
yoniga an’anaviy guldasta-minoralar ishlangan. Bosh tarzini besh gumbazli
miyonsaroy, masjid, darsxona va qo‘shimcha xonalar egallagan. Hovlining ikki
yonida kichik peshtoqlar bor. Birinchi qavatdagi hujralar yotoqxona va yordamchi
xonalar sifatida xizmat qiladi, ikkinchi qavatdagi ravoqli peshayvon binoga fayz
bag’ishlagan. Ichkari hovlida to‘rtta kichik peshtoqlar ham mavjud bo‘lib, ularda
imorat tarixidan ma’lumotlar beruvchi epigrafik yozuvlar bitilgan koshinlar,
bezaklar ham mavjud. Bugungi kunda Muhammad Aminxon madrasasi sayyohlar
uchun Mehmonxonaga aylantirilgan.

Ko‘k minora

Ko‘k minor nomi bilan mashhur bo‘lgan bu minor Muhammad Aminxon
tomonidan madrasa yonida qurilgan. Uning ko‘rinishi kesik konus shaklida
bo‘lib, balandligi 28 metr, diametri 14,5 metr. Minora o‘z davrida “Ulli (ulug’)
minor”, “Ko‘k minor” nomlari bilan atalgan. O’z davrining shoirlari uning
qurilishi nihoyasiga etganini she’riy tarixlarida ta’riflashgan. “Madrasa
peshgohida bir minorai oliy bino qildirdilarkim, sutun yanglig’ gardun ayvoniga
hamsar (falak ayvonining ustunidek), balki kayvon saqafiga barobar edi (osmon
gumbaziga barobar edi)” – deb yozgan edi Ogahiy. Ushbu minora xivalik shoir,
tarixchi va davlat arbobi Muhammad Rizo Ogahiyning ko‘z oldida qurilgan.
Ogahiy uning bitkazilishi tantanasiga birnecha she’riy ta’rixlar bitgan. Ulardan biri
minoraning tepasiga chiroyli koshin plitkalarga yozib o‘rnatilgan. Yozuvlar
sho‘rolar davrida qo‘porib tashlangan edi. Mustaqillikdan keyin bu yozuvlar
shoirning qo‘lyozma asaridan topilib, qayta tiklandi. 9

Rahimqulixon vafotidan keyin taxtga Olloqulixonning o‘g’li Muhammad
Amin inoq (1846-1855) ko‘tarildi. U shu vaqtda akasi Rahimqulixonni taklifi bilan
Hazoraspda hokim bo‘lib, taxtga ko‘tarilishdan oldin, 1845 yilda Muhammad
Amin inoqga xon tomonidan Ko‘hna Urganch atroflarida dehqonchilik qilish
uchun yangi erlarni o‘zlashtirish maqsadida katta ariq qazish vazifasi topshirildi.
Suv chiqarsa ekinzorlar va bog’-rog’lar barpo etsa bo‘ladigan erlar ko‘p
ekanligini e’tiborga olgan holda bir emas, balki ikki ariq qazildi. Yangi qazilgan
ariqlar qazuviga bosh bo‘lgan Shomurod inoq va uning qaramog’idagi qaradoshli
(yomut qabilasining bir tarmog’i) turkman askarlari qatnashgani uchun yangi
ariqqa “Sipohi ariq” deb nom berildi. Muhammad Amin inoq ariq yaqinidan o‘g’li
Abdullaga 20 ming tanob yaxshi er ajratdi va bir qism erlarni sipohiylarga in’om
qildi. Ko‘hna Urganchning ob-havosi yoqqanligi bois to‘ram o‘zi uchun Sipohi
ariq yaqinida katta bog’ barpo ettirgan, hozirgi kunlarimizda ushbu ariqqa Ko‘hna
Urganch aholisi Xon yop deb nom bergan.
9
Abdurahmonov M. Islom arxitekturasi va uning o‘ziga xos xususiyatlari. - T.: Sharq, 2011.

1847-18480yillarda Muhammad Aminxon Xiva shahri yaqinidagi Rofanik,
Soyot, Gullanbog’, Oqmachit, Angariq, Shohobod, Oqyop, Zey qishloqlarida yangi
hovli-bog’lar barpo etdi. Xon bu xayrli ishlarni amalga oshirish bilan birga o‘z
mulki xolisini ham ko‘paytirib olgan. Ushbu hovlilarda 286 qul ishlatilgan.
Xonning barcha qullari soni esa 1500 nafardan ortiq bo‘lgan. Bog’lar va dalalardan
olinadigan hosil xon omboriga tushirilgan hamda ularni sotish uchun imtiyozli
sharoitlar yaratilgan. Xon erlaridagi mo‘l hosil bergan har xil donli ekinlar,
chunonchi, bug’doy, tariq, kunjut, jo‘xori va shu kabilar Xiva xonligiga g’alla
sotib olmoq uchun turli joylardan kelgan turkmanlarga ancha yuqori bahoda
sotilardi. G’alla sotib oluvchilar kelganda, o‘zining butun g’allalarini istagan
bahoda pullab olish uchun, xon butun xivaliklarga o‘lim tahdidini solib, g’alla
sotishni man etadi va bu bilan o‘z g’allasining narxini oshiradi”. 1846-yilda
Muhammad Aminxon omborlariga 112019 botmon va 1850-yilda 102557 botmon
g’alla topshirilgan. Holbuki, ushbu don-dunning barchasi xon oilasi ehtiyoji uchun,
emas balki aksariyati daromad olish maqsadida bozorlarda sotilardi.
Xiva xonligi taxtiga o‘tirgach, Muhammad Amin o‘z amaldorlari tarkibida
katta o‘zgarishlar qilmadi, faqat devonbegi Erniyoz Mahram o‘rniga Bekniyoz
Mahramni tayinladi. Muhammad Aminxon davrida ruslarning xonlik atrofidagi
erlarni o‘rganishga e’tibori yanada ortdi. Ruslarning 1839-1840 yillarda Xiva
xonligiga qilgan harbiy safari haqida ma’lumotlarni to‘plagan M.I.Ivanin 1846
yilda Mang’ishloq, Orol dengizi va Sirdaryo atroflarini tekshirishga kirishdi.
Natijada Xorazm vohasi va Orol bo‘yi hududlari topografik xaritasi tayyorlandi.
To‘plangan materiallar asosida M.I.Ivanin “Xiva va Amudaryo”, “Amudaryoning
eski o‘zani haqida” nomli kattagina maqolalar ham yozgan, ularda bir vaqtlar
Amudaryoning Kaspiy dengiziga qarab oqqan o‘zani to‘g’risida batafsil ma’lumot
berishga harakat qilingan.
1847-yilda ruslar Sirdaryoning Orolga quyadigan joyidan 90 km. masofada
Raim (hozirgi Aralsk) harbiy istehkomini barpo etdilar. XIX asrning II yarmidan
boshlab Xivadan Rossiyaga chiqarib sotilayotgan mahsulotlar orasida paxta va
paxtadan tayyorlangan gazlamalar va kalavalarga talab ortib boradi.

Shu jihatdan Xiva xonligi Markaziy Osiyo xonliklari qatorida Rossiya
hukumatining e’tiborini o‘ziga ko‘proq jalb qila boshladi. 10
Xiva xonligida davlat hokimiyatining markazilashuvi va tovar pul
munosabatlarining rivojlana borishi mamlakatda qishloq xo‘jaligi hamda
bog’dorchilikka ham alohida e’tibor qilish imkoniyatini vujudga keltirdi. XIX asr
o‘rtalarida Xiva xonligida jami sug’oriladigan maydon 320 ming desyatinani
tashkil etgan bo‘lib, ana shu maydonning yarmidan ko‘prog’iga bug’doy, jo‘xori
qolgan qismiga arpa, sholi, kunji va boshqa poliz ekinlari ekilgan. Qishloq
xo‘jaligida mo‘l hosil etishtirilgan. Rossiya bilan iqtisodiy munosabatlar yo‘lga
qo‘yilgandan keyin paxta ekiladigan maydon don ekiladigan maydonlar hisobiga
kengayib bordi. Xiva xonlari bog’dorchilikka ham alohida e’tibor berdilar.
Ayniqsa, Muhammad Rahimxon, Olloqulixon va ulardan keyingi o‘tgan xonlar
davrida Xiva, Yangi Urganch, Manoq, Hazorasp va boshqa qal’alarning atroflarida
ko‘plab mevazor bog’lar hamda manzarali daraxtlarga burkangan xiyobonlar barpo
etildi. Faqat Xiva shahrining atrofi har biri 6-10 gektar maydoni o‘z ichiga olgan
Rofanik bog’i, Nurullaboy bog’i, Nurullabek bog’i, Angarik bog’i, Soyot bog’i,
Gullan bog’i, Oq masjid bog’i, Chanashik bog’i, Bog’i shamol, Qibla toza bog’
kabi mevazor bog’lar va oromgohlar bilan o‘rab olingan edi. Bu bog’lar xonga,
uning qarindosh-urug’lariga va saroy amaldorlariga qarashli edi. Har bir
mulkdorlarning hovlisi atrofida ana shunday bog’lar barpo etish odat tusiga kirdi.
Mevazor bog’lar mulkdorlar uchun eng muhim daromad manbai ham edi. O’sha
bog’larda Xorazmning shirin-shakar mevalarining hamma turlaridan bo‘lgan,
ayniqsa, Hazorasp olmasi, Xiva anori va uzumlari, Urganch nashvotisi,
Yangibozor anjirlari, Qo‘shko‘pir va G’oziobodning nuqul o‘riklari o‘zining
shirin-shakarligi bilan xorijiy davlatlarda ham mashhur bo‘lgan. Serfayz bog’lar va
yam-yashil daraxtlar butun Xorazmga, xususan, Xivaga alohida ko‘rkamlik baxsh
etgan. O’sha davrda Xorazm va Xivaga tashrif buyurgan xorijlik mehmonlar Xiva
bog’lari va oromgohlarini nihoyatda serfayzligini ko‘rib hayratda qolganlar. 11
10
Abdug‘afforov S. Xiva me moriy obidalari va ularning madaniy ahamiyati. - T.: Xorazm, 2007.ʼ
11
Asimov A. Markaziy Osiyoning arxitektura merosi. - T.: Iqtisodiyot, 2013.

Muhammad Aminxon davrida Xiva shahri bozorlari gavjum bo‘lib,
sotilayotgan hunarmandchilik mollari va oziq-ovqat mahsulotlari nisbatan arzon
bo‘lganligi qayd etiladi. 1848-yilda Xivada bo‘lgan rus savdogari Abrosimov
shunday ma’lumotlarni qoldirgan: “Xivaning bozorlarida hamma narsa Rossiya
bozorlariga qaraganda arzon narxlarda sotiladi. Masalan, bir qadoq qo‘y go‘shti 5
tiyin, oq baliq 2-3 tiyin. Bir odamga bir kunga etadigan katta cho‘rak non 5 tiyin
turadi. Bir botmon (16 kg.) bug’doyning narxi 80 tiyin, shuncha gurunchning
bahosi 1 so‘m - 1 so‘m 20 tiyin”. Shu davrda taxminan 4-8 so‘mga tuya, 8-10
so‘mga bir botmon temir, 3-4 so‘mga bir botmon paxta ham olish mumkin edi.
Xiva solnomalarida 1852-1853 yillarda Xivadan Rossiyaga 252 tuyada turli xildagi
tovarlar yuborilganligi haqida ma’lumotlar bor. Hatto Xiva savdogarlari
Rossiyadagi savdo yarmarkalarida ham o‘z mahsulotlari bilan faol ishtirok
etganlar. Rossiyadan Xivaga metall, to‘qimachilik mahsulotlari, baliq elimi, turli
bo‘yoqlar, mo‘yna terilar, qurol-aslahalar va boshqa tovarlar keltirilib sotilgan. 12
Muhammad Aminxon davrida Marv va Seraxs qal’lalari atrofidagi taka,
sariq va yovmut kabi turkman qabilalarining qo‘zg’olonlari kuchaydi.
Qo‘zg’olonchilar xon yuborgan soliq yig’uvchi amaldorlarni qatl qildilar. Natijada
bir necha bor qo‘shin tortib, turkmanlar ovullarini vayronaga aylantirdi. 1854
yildagi shiddatli janglardan so‘ng Marv qal’asi yakson qilindi. Muhammad
Aminxon davlat ishlaridan chalg’iganda shahar obodonchiligi ustida ko‘p
qayg’urib o‘z nomiga bir madrasa va minora qurdirdi. Xiva shahrida 64 ta madrasa
mavjud bo‘lib, shular ichida eng yirigi va chiroylisi Xiva xoni Muhammad
Aminxon tomonidan qurilgan madrasa hisoblanadi.
Madrasa Ichan qal’aning g’arbiy qismida joylashgan bo‘lib, shaharning
bosh darvozasi Ota darvozadan kirib kelganda, o‘ng tomonda joylashgan.
Bu me’morchilik obidasi o‘z davriga xos uslubda eng katta va hashamatli
qilib qurilgan. Madrasa pishiq g’ishtdan qurilib, uning devorlarini qalinligi 1,5
12
Xalilov O. Xiva shahri va uning tarixiy obidalari. - T.: Navoiy, 2006.

metrga etadi. Madrasa 2 qavatli, 130 hujradan iborat bo‘lib, tarixiy ma’lumotlarga
asosan unda bir vaqtning o‘zida 260 nafar talaba tahsil olgan.
Madrasa va minora qurilishi tarixini tarixchi olimlar quyidagicha
yoritadilar. “Madaminxon xonligining to‘rtinchi yilida Arkning qibla tomonida bir
madrasa va minora qurilishini boshlatdi. Uning qurilishini Bekniyoz devonga
buyurdi. Bekniyoz devonbegi qurilishni boshlab, uning ustida Muhammad Karim
devonni qo‘ydi. Muhammad Karim Xorazmning mashhur ustalarini topib, ishga
mashg’ul bo‘ldi. Xonning amri bilan Angarikda qum etagida bir hovli va bog’
qurilishi ham boshlab yuborildi va unga Abdulla Qushbegi tomonidan Ismoil
devon ibn Odina devon bosh qilib qo‘yildi. 1851 yilda Muhammad Aminxon
madrasasini qurish uchun tanlov e’lon qilindi va ustaboshi Abdulla “jin” chizgan
loyiha xonga manzur bo‘ldi. Madrasa uch yildan keyin bitdi. Xon xushhol bo‘lib
Bekniyoz devonbegiga katta to‘y va shohona ziyofat anjomini tayyorlatdi. To‘yga
kelgan xonning og’a-ini va yaqinlariga zarbof to‘nlar kiygizildi, bedov otlar hadya
qilindi. To‘yda ishtirok qilgan hamma in’om olmasdan qolmadilar. Madrasaning
binosiga zamon shoirlari tarixlar aytib, xondan in’omlar oldilar. Madrasa
peshtog’ida bir minora qurilishi boshlangan ediki, hali bitmagan minorani shoirlar
“Falak ayvoniga qo‘yilgan ustundek” deb ta’rifladilar.
XULOSA

Xiva Xonligining tarixiy-me moriy obidalari XVI-XIX asrlarda o‘ziningʼ
o‘ziga xosligi va boy madaniy merosi bilan ajralib turadi. Ushbu davrda Xiva
shahri Markaziy Osiyoning eng muhim siyosiy, madaniy va savdo markazlaridan
biri bo‘lib, uning me moriy yodgorliklari faqatgina o‘ziga xos uslubi bilan emas,
ʼ
balki tarixiy ahamiyati bilan ham katta e tiborga loyiqdir. Xiva Xonligi tarixidagi
ʼ
eng muhim bosqichlardan biri uning XVII asrning oxiri va XVIII asrda
mustahkamlanishi, shu bilan birga, Xivada qurilgan tarixiy obidalar bu davrning
ijtimoiy-siyosiy holatini va madaniy rivojlanish darajasini aks ettiradi.
Xiva Xonligining me moriy obidalari o‘sha davrda yashagan xalqning
ʼ
madaniy va diniy qarashlarini, shuningdek, Xiva xonlarining siyosiy va iqtisodiy
mavqeyini o‘zida mujassam etadi. Xiva shahri o‘sha davrda islom dini va
madaniyatining markazlaridan biri bo‘lganligi sababli, shaharda ko‘plab masjidlar,
madrasalar, maqbaralar, karvonsaroylar va boshqa yodgorliklar qurilgan. Ushbu
yodgorliklar nafaqat arxitektura jihatidan, balki ularning ishlatilish maqsadlari va
ruhiy ahamiyati bilan ham o‘ziga xosdir.
Xiva Xonligidagi me moriy yodgorliklar orasida Xiva qal’asi, Islom Xoja
ʼ
madrasasi, Toshhovli saroyi, Juma masjidi va Xon maqbaralari alohida o‘rin
tutadi. Ushbu obidalar Xiva shahrining me moriy qiyofasini shakllantirib,
ʼ
shaharning madaniy merosini bugungi kunda ham namoyish etmoqda. Xiva
qal’asi, masalan, butun shaharning markazida joylashgan bo‘lib, o‘zining ulkan
devorlari, qishloq va shaharning muhim joylarini himoya qiluvchi qo‘rg’onlari
bilan ajralib turadi. Islom Xoja madrasasi esa, o‘zining yirik miqyosdagi qurilishi
va me moriy bezaklari bilan alohida e tiborni jalb etadi.
ʼ ʼ
Toshhovli saroyi esa, Xiva xonligining o‘ziga xos madaniy markazi sifatida
ajralib turadi. Unda yashagan xonlarning huzuridagi saroy hayoti, ularning siyosiy
va madaniy qarashlarini aks ettiruvchi ko‘plab ma lumotlar saqlanib qolgan. Xiva
ʼ
Xonligining ma naviy merosini namoyish etuvchi yana bir yirik obida Juma
ʼ
masjidi bo‘lib, bu yodgorlikning me moriy shakli va bezaklari islom diniy
ʼ
arxitekturasi va uning ta limotlarining samimiy ifodasi sifatida qaraladi.
ʼ

Xiva Xonligining me moriy obidalari, shuningdek, ushbu davrning siyosiyʼ
va ijtimoiy muhitini anglashda muhim rol o‘ynaydi. Ularning ko‘plab elementlari,
masalan, ornamentlar, naqshlar, yirik o‘lchamlar va me moriy elementlar Xiva
ʼ
xonlarining kuchi va ma naviy ahamiyatini ta minlagan. Xiva Xonligi davrida
ʼ ʼ
qurilgan yodgorliklar, shuningdek, o‘zining ilg’or me moriy g’oyalari bilan boshqa
ʼ
Markaziy Osiyo yodgorliklaridan ajralib turadi.
Xiva Xonligining me moriy yodgorliklari o‘sha davrning madaniy va diniy
ʼ
hayotining markazi sifatida, shuningdek, xalqaro savdo yo‘llarining chorrahasida
joylashgan muhim obidalar sifatida tarixiy ahamiyatga ega. Xiva Xonligining
me moriy obidalari nafaqat Xiva, balki butun Markaziy Osiyoning me moriy
ʼ ʼ
merosining ajralmas qismi bo‘lib, bu yodgorliklar orqali o‘sha davrning tarixi,
madaniyati, diniy qarashlari va me moriy innovatsiyalari haqida qimmatli
ʼ
ma lumotlar olish mumkin.
ʼ
Xiva Xonligining tarixiy-me moriy obidalari, ayniqsa, ma naviy
ʼ ʼ
qadriyatlarni saqlab qolish va yangi avlodlarga etkazish nuqtai nazaridan
ahamiyatli. Ular xalqimizning tarixiy-madaniy merosining ajralmas qismi bo‘lib,
mamlakatimizning arxitekturaviy merosi va turizm sohasining rivojlanishiga hissa
qo‘shmoqda. Xiva shahridagi me moriy yodgorliklarning saqlanishi va ularning
ʼ
restavratsiyasi nafaqat tarixiy yodgorliklarni asrash, balki turizmni rivojlantirishda
ham muhim ahamiyatga ega.
Shuningdek, Xiva Xonligining me moriy obidalari turli zamonlarda
ʼ
o‘zgarishlarga uchragan bo‘lsa-da, ular o‘zining asli saqlanib qolgan va bugungi
kunda ham Xiva shahrining me moriy qiyofasini tashkil etadi. Xiva Xonligining
ʼ
me moriy obidalari bizga o‘sha davrni, uning ijtimoiy va siyosiy muhitini,
ʼ
shuningdek, madaniy hayotini tushunishga yordam beradi va bu yodgorliklarning
saqlanishi, kelajakda o‘rganish va tadqiq qilish uchun katta ahamiyatga ega
bo‘ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
I. Huquqiy-normativ hujjatlar
I.1. O’zbekiston Respublikasining “Madaniy merosni muhofaza qilish
to g risida”gi Qonuni. – Toshkent, 2001.ʻ ʻ
I.2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 26-dekabrdagi “Tarixiy
shaharlarni saqlab qolish va rivojlantirish chora-tadbirlari to g risida”gi PQ–4068-
ʻ ʻ
son qarori.
I.3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Arxitektura
yodgorliklarini ro yxatga olish, saqlash va ulardan foydalanish tartibi to g risida”gi
ʻ ʻ ʻ
nizomi, 2015-yil.
II. Manbalar
II.1. Muhammad Yusuf. Muntaxab at-tavorix (tarixiy qo‘lyozma) – Xiva, XVIII
asr.
II.2. Rahimxon II farmonlari va me’moriy topshiriqlar to‘plami. – Xiva arxivlari
fondi, XIX asr.
II.3. Sayyid Rizo. Xorazm tarixidan lavhalar – Qo‘lyozma, Xiva xonligi, XIX asr.
III. Ilmiy adabiyotlar
III.1. Sultonov M. Xiva me’morchiligi tarixi – Toshkent: Fan, 1981.
III.2. Jalilov A. O’zbekiston me’morchiligi: Tarix va rivojlanish bosqichlari –
Toshkent: O’qituvchi, 2007.
III.3. Babadjanov B.M. Xorazm obidalari va ularning tarixiy ahamiyati – Urganch:
Ichan qal’a nashriyoti, 2010.
III.4. Shoniyozov K. Xiva xonligi tarixi va madaniyati – Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2014.
III.5. Bobojonov X. Xiva Xonligining tarixiy yodgorliklari. - T.: Fan, 1999.
III.6. Mirzayev X. Xiva Xonligining me moriy obidalari. - T.: Me moriyat, 2008.
ʼ ʼ
III.7. Rahmonov D. O’zbekiston me moriy obidalari. - T.: O’zbekiston, 2010.
ʼ
III.8. Asimov A. Markaziy Osiyoning arxitektura merosi. - T.: Iqtisodiyot, 2013.

III.9. Xalilov O. Xiva shahri va uning tarixiy obidalari. - T.: Navoiy, 2006.
III.10. Shodiev T. Xiva Xonligining siyosiy va madaniy hayoti. - T.: O’zbekiston,
2004.
III.11. Abdurahmonov M. Islom arxitekturasi va uning o‘ziga xos xususiyatlari. -
T.: Sharq, 2011.
III.12. Nurmatov F. Xiva Xonligi va uning madaniy merosi. - T.: Ilm, 2012.

Xiva xonligi tarixiy meʼmoriy obidalar tarixi XVI-XIX asrlar kurs ishi

Sotib olish