Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 84.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 03 Iyun 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

104 Sotish

Xiva xonligi tarixiy meʼmoriy obidalar tarixi XVI-XIX asrlar kurs ishi

Sotib olish
MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………………2 I BOB. XIVA XONLIGI DAVLATCHILIGI VA ME’MORIY TARAQQIYOTINING UMUMIY KO’RINISHI………………………………4 1.1. Xiva xonligi davlatchiligi va madaniy-ma’naviy muhit (XVI–XIX asrlar)…...4 1.2. Xiva xonligida shaharsozlik va me’moriy rivojlanish asoslari………………15 II BOB. Xiva xonligi XVI-XIX asrlarining diqqatga sazovor me moriyʼ obidalar…………………………………………………………………………..18 2.1. XVI-XVIII asrlar Xiva me moriy yodgorliklari: bunyod etilishi, me moriy ʼ ʼ xususiyatlari ……………………………………………………………………...18 2.2. Muhammad Aminxon madrasasi, Kalta Minor, Toshhovli saroyi, Juma masjidi va boshqa yodgorliklar……………………………………………………………25 XULOSA…………………………………………………………………………32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..34 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi . O’zbekiston hududidagi qadimiy shaharlardan biri bo‘lgan Xiva – nafaqat tarixiy, balki me’moriy jihatdan ham noyob obidalar maskani sanaladi. Ayniqsa, XVI–XIX asrlar davomida Xiva xonligi poytaxti sifatida o‘zining yuksak me’moriy taraqqiyoti, shaharsozlik san’ati va diniy- ma’rifiy muassasalari bilan ajralib turdi. 1 Bugungi kunda Xiva shahri – xususan, Ichan-qal’a – YuNESKOning Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan bo‘lib, bu yerda o‘nlab madrasalar, masjidlar, minoralar, maqbaralar va saroylar mavjud. Ularning har biri o‘ziga xos tarixiy, diniy va badiiy mazmunga ega. Shu boisdan Xiva xonligi tarixiy-me’moriy obidalarini o‘rganish dolzarb bo‘lib, milliy o‘zlikni anglash va uni kelajak avlodlarga yetkazishda muhim ahamiyat kasb etadi. Xiva xonligida mavjud ijtimoiy va diniy munosabatlar me’moriy yodgorliklarda o‘z ifodasini topdi. Masalan, madrasalar nafaqat diniy ta’lim maskani, balki ijtimoiy va siyosiy faoliyat yuritilgan markazlar sifatida ham faoliyat ko‘rsatgan. Jumladan, Muhammad Aminxon madrasasi va Sherg’ozixon madrasasi nafaqat o‘zining hajmi, balki ichki tuzilishi bilan ham ajralib turadi. Bu madrasalar Xiva me’morchiligining o‘ziga xos namunalaridir. Kurs ishining ahamiyati . Mazkur kurs ishi orqali Xiva xonligi davridagi me’morchilik yodgorliklari, ularning tarixiy shakllanishi, vazifasi va san’atshunoslik qiymatini tahlil qilish mumkin bo‘ladi. Shu bilan birga, ushbu obidalar orqali o‘zbek xalqi madaniyati, dunyoqarashi va san’atga bo‘lgan munosabatini chuqurroq tushunishga imkon yaratiladi. Kurs ishi obyekti . Xiva xonligi davrida (XVI–XIX asrlar) qurilgan tarixiy- me’moriy obidalar majmuasi. Kurs ishi predmeti . Xiva xonligining me’moriy obidalarining tarixi, ularning shakllanish sabablari, funksional vazifalari va badiiy xususiyatlari. Kurs ishining vazifalari : 1 Bobojonov X. Xiva Xonligining tarixiy yodgorliklari. - T.: Fan, 1999. 1. Xiva xonligi davrida barpo etilgan me’moriy yodgorliklarni o‘rganish. 2. Ularning tarixiy, madaniy va san’atshunoslik ahamiyatini ochib berish. 3. Bugungi kunda saqlanayotgan obidalar holatini tahlil qilish. Kurs ishining amaliy ahamiyati . Mazkur tadqiqot natijalari tarix, san’atshunoslik va madaniyatshunoslik fanlari uchun qo‘shimcha ilmiy manba sifatida xizmat qiladi. Shu bilan birga, turizmni rivojlantirish, tarixiy obidalarni asrash, ularni ta’mirlash va targ’ib etish bo‘yicha ham zaruriy g’oyalar va tavsiyalarni ishlab chiqish uchun asos bo‘la oladi. Kurs ishining tuzilishi . kirish, ikki asosiy bob, to‘rt paragrof, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I.BOB. XIVA XONLIGI DAVLATCHILIGI VA ME’MORIY TARAQQIYOTINING UMUMIY KO’RINISHI 1.1. Xiva xonligi davlatchiligi va madaniy-ma’naviy muhit (XVI–XIX asrlar) Xiva xonligi XVI asr boshlarida Xorazm hududida tashkil topgan mustaqil davlat bo‘lib, uzoq yillar davomida O’rta Osiyoda muhim siyosiy va madaniy markaz bo‘lib xizmat qilgan. Xonlikning siyosiy mustaqilligi va iqtisodiy rivoji me’moriy taraqqiyotning asosiy omillaridan biri bo‘ldi. Ayniqsa, XVII–XIX asrlarda Xiva shahri xonlikning markazi sifatida yirik me’moriy loyihalarga mezbonlik qilgan. 2 Xiva xonligi asosan o‘zbeklarning qoraxoniylar, mo‘g’ullar va temuriylar davridan meros bo‘lib kelgan me’morchilik an’analarini davom ettirgan va ularni yangi uslublar bilan boyitgan. Xonlikda madaniyat, san’at, adabiyot va ilm-fan rivoj topgan bo‘lib, bu holat me’moriy obidalarda ham aksini topgan. Ayniqsa, xonlar va boy-badavlat zodagonlar o‘z shon-shuhratini namoyon etish maqsadida madrasa, masjid, maqbara va saroylar qurdirishgan. Xiva xonligida mavjud ijtimoiy va diniy munosabatlar me’moriy yodgorliklarda o‘z ifodasini topdi. Masalan, madrasalar nafaqat diniy ta’lim maskani, balki ijtimoiy va siyosiy faoliyat yuritilgan markazlar sifatida ham faoliyat ko‘rsatgan. Jumladan, Muhammad Aminxon madrasasi va Sherg’ozixon madrasasi nafaqat o‘zining hajmi, balki ichki tuzilishi bilan ham ajralib turadi. Bu madrasalar Xiva me’morchiligining o‘ziga xos namunalaridir. Bu davr me’morchiligida geometrik va gulli naqshlar, ganch va koshinkorlik san’ati keng qo‘llanilgan. Ayniqsa, Kalta Minor kabi inshootlar betakror ganch o‘ymakorligi va rangli koshinlar bilan bezatilgan bo‘lib, Xiva xonligining o‘ziga xos estetik qarashlarini namoyon etadi. Shuningdek, Xiva xonligida shaharsozlik an’analari ham taraqqiy etgan. Ichan-qal’a va Dishan-qal’a tarzida ikki darajali mudofaa tizimi bilan o‘ralgan shahar tuzilishi, aholining ijtimoiy qatlamlari bo‘yicha joylashuvi, suv ta’minoti, 2 Mirzayev X. Xiva Xonligining me moriy obidalari. - T.: Me moriyat, 2008.ʼ ʼ hammomlar va bozorlari shahar hayotining murakkab va puxta rejalashtirilganini ko‘rsatadi. 3 Xonlikda Qur’on tilovati, hadis ilmi va arab-fors adabiyotiga katta e’tibor qaratilgan. Bu holat me’moriy yodgorliklardagi yozuvlarda ham ko‘rinadi – ko‘plab masjid va madrasalarda Qur’on oyatlari va arabcha hikmatli so‘zlar yozilgan. Bu esa me’moriy inshootlarning faqat moddiy emas, balki ma’naviy mazmunga ham ega ekanligini tasdiqlaydi. Xullas, iqtisodiy inqirozning tashqi sabablaridan biri chamasi, XVI asrda dengiz yo‘llarining ochilib, XVII asrda qadimgi karvon yo‘llari bo‘ylab savdoning to‘xtashi bo‘lsa kerak. O’rta Osiyo xalqlari jahonning savdo va siyosiy markazlaridan uzilib qolib, yuvropada fan va texnika sohasida erishilgan eng yaxshi kashfiyotlardan foydalanish imkoniyatidan mahrum bo‘lishdi. Shayboniylar sulolasi qulashi bilan xonlikka saylash butkul o‘zbek qabilalarining sardorlariga bog`liq bo‘lib qoldi. XVIII asrning ikkinchi yarmida inqirozni bartaraf etish boshlandi. Savdo birmuncha rivojlandi. Qozoq cho‘llari Rossiya tassarufiga o‘tishi bilan O’rta Osiyoning Rossiya bilan savdo munosabatlari yaxshilandi. Xiva va Samarqand savdo markazlari sifatida o‘z mavqeini tiklay boshladi, yangi shaharlar barpo etildi. Mol – pul munosabatlarining rivojlanishi xonliklarda davlat hokimiyatini birmuncha mustahkamlashnishiga imkon berdi. Buxoro xonlikning aholi tarkibida: qadimdan bu yerda yashab kelgan tojiklar, turk – qarlu q lar, arablar, eronliklar, marvliklar, lo‘lilar, y uhudlar, qisman hindular va forslar o‘troq edi. XIX asr o‘rtalarida xonlikdagi barcha aholining umumiy soni chamasi 2,5 min kishidan ortiq bo‘lgan. Mamlakat tepasida turgan mang`it sulolasi va unga yaqin ko‘chmanchi o‘zbeklar imtiyozli o‘rinda edi. Buxoro amaldorlarining aksariyati o‘zbeklar edi. Ular o‘zlarini «oqsuyaklar» deb atashar, mahalliy turkiy tilli aholi esa «sartlar» deb 3 Sultonov M. Xiva me’morchiligi tarixi – Toshkent: Fan, 1981.B-65 yuritar edi. Sartlar Xivaning eng ko‘p sonli aholisi hisoblanardi. (Bu nom etnik nom emas, sart – o‘troq, shaharlik, savdogar degan ma’nolarni anglatgan). Saidlar (payg`ambar Muhammad allayhissalomning uch xalifsasi avlodlari yoki sohta avalodlari) nomini olgan arablar guruhi ham imtiyozli qatlamga mansub edi. Hind, juhud va shu kabi g`ayridinlar juda kamsitilardi. Hindlar yo choy sotishar yoki sudxo‘rdik qilishardi. Juhudlar esa gazlama bo‘yashar, poyafzalni ta’mirlashar va shunga o‘xshash ishlarni bajarishardi. Boshqaruv va moliya ishlariga kelsak, o‘z siyosiy tuzulishiga ko‘ra O’rta Osiyo xonliklari YAqin Sharqning boshqa musulmon davlatlariga (Turkiya, Eron, Misr) mutlaqo o‘xshamas edi 4 . XIX asrda Buxoro xonligiga amir hokimlik qilgan. (arbacha bu unvon payg`ambar Muxammadning noibi – xalifa boshqaradigan yaxlit musulmon davlati viloyatlaridan birinigina hokimi ekanini anglatadi). Oliy ma’muriy hokimiyat qushbegiga taalluqli edi, chunki u katta (bosh) vazir hisoblanar edi. U Buxoro viloyatini (tuman) hokimi ham bo‘lgan. Amirga eng yaqin kishi qozikalon bo‘lib, uni amir tayinlardi. Qozi shariat aqidalariga qarab ish olib borgan, uning qarori qat’iy bo‘lib, shikoyatga o‘rin yo‘q. Murakkab xollardagina qozi ishni ulamolar hukmiga havola etgan. O’lim jazosi uchun qozi amirning ruxsatini olishi kerak bo‘lgan. Hukm darhol ijro etilgan. jazo turlari: jarima solish, qamoq, darra urish, qo‘l yoki oyoq barmoqlarini kesish (ug`rilik uchun) va qizib turgan yoqqa tiqish. Katta gunoh qilganlarni baland minoralardan tashlaganlar. Xiva xonligi. Bir vaqtlari Shayboniylarga tobe bo‘lgan Xorazm Abdullaxon vafotidan so‘ng (1598) yanada o‘z mustaqilligiga erishdi. 4 Rashidov T. Islom va me moriy obidalar. - T.: Fan, 2014.ʼ Elbars hukmronlik qilgan Xiva xonligi tasarrufiga Xorazm – Amudaryo etaklaridagi qadimiy dehqonchilik vohasi, shuningdek Minqishloqning Abdulxon tog`lari, Dehiston va O’zboy atrofidagi ko‘chmanchi turkman xududlari kirgan. Amudaryoning o‘z yo‘nalishini o‘zgartiib, Kaspiy dengiziga oqmay qo‘yishi (1573 - 1575) va o‘n besh yil davomida Orol dengizi tomon burilib, natijada eski atrofidagi yerlarning cho‘lga aylanishi Xiva xonligi iqtisodi uchun katta talofat bo‘ldi. Urganch va uning atroflari, unga qarashli yerlar qishloqlar cho‘lga aylandi, aholisi boshqa yerlarga ko‘chib keta boshladi. Xiva xonligining aholisi etnik, madaniy va til jihatidan bir biridan keskin farqlanuvchi uch guruhga bo‘lingan edi. 1 . turkiylashgan qadimgi xorazimliklarning bevosita avlodlari. Ular dehqonchilik, hunarmandchilik, hamda savdo – sotiqni yaxshi bilishgan. 2 . turkman qabilalari. Ular asosan chorvachilik bilan shug`ullangan, na shahar va na qishloqlar bunyod etishgan. 3.Dashti Qipchoqdan Xorazmga Elbars bilan birga ko‘chib o‘tgan ko‘chmanchi o‘zbeklar. Ular qabilalarga bo‘lingan bo‘lib asosiylari 4 – ta: qiyot – qo‘ng`irot; o‘yg`un – nayman; qang`li – qipchoq; nuquz – mang`it. Feodal o‘zaro nizolar Arab Muxammad (1602 - 1623) davrida eng yuqori nuqtasiga yetdi. O’g`illari Xabash va Elbars unga qarshi bosh ko‘tarib, natijada Elbars taxtni egallaydi, lekin ko‘p o‘tmay uning ukasi Asfandiyor uni taxtdan ag`daradi va o‘zi egallaydi. Asfandiyor (1623 - 1643) vafotidan keyin Buxoro xoni Xivani o‘z mulkiga qo‘shib olib uchun necha bor urinib ko‘rdi. Lekin Abdulg`ozixon (1643 - 1663) Buxoroliklarning xujumini qaytaradi. 1662-yilda Abdulg`ozixon Buxoro bilan sulh tuzdi. Uning o‘g`li Anusha (1663 - 1687) davrida xonlikning ancha rivojlangan va ravnaqi davri hisoblanadi. Anusha vafot etgach, Xiva xonligi tushkunlikka tutdi. 1698 yilda Buxoro xoni Subxonkulixon Xiva xonligini egallab, unga xon Shoxniyozni hukmdor etib tayinlaydi. Shoxniyoz va boshqa noiblar Buxoro xoniga qaram bo‘lishdan qutilish uchun xomiy topish uchun xarakat qiladi. 1700 yilda u o‘z xoliysidan yashirin holda Petr I ga elchi yuborib, u orqali xonlikni Rusiya tobeligiga qabul qilishni so‘raydi. Petr I 1700 yil 30 iyundan yorliqa rozilik bildiradi. Bunday yorliq yangi Xiva xoni Arab Muhammadga (1702 - 1714) ham 1708 yilda jo‘natilgan. Biroq chinakam tobelik bo‘lmadi. Bunday munosabat Petr I ning O’rta Osiyoga e’tiborini tortdi xolos. 1714 – 1717 yillarda Bekovich – Cherkasskiy ekspeditsiyasi tashkil etilib, (Petr 1 tomonidan) Xorazmga yuborildi. Bekovich – Cherkasskiy otryadi tor – mor keltirilganligiga qaramay aholi doim o‘ch olinish xavfi bilan yashadi. Xiva xonligining aholisi 350 – 500 ming kishidan iborat edi. Xorazmiylarning qadimiy o‘troq aholisining asosiy qismi o‘zlarini sartlari yoki tatlar deb yuritishdi. Bular asosan qipchoq, qanglilardan iborat edi. orenburg va Astraxan orqali Rossiya bilan olib borilgan barcha tashqi va ichki savdo ularning qo‘lida edi. biroq aholdining ana shu guruhi eng huquqsiz hisoblangan. Qoraqalpolar 100 ming kishi edi. 1850 yilda ular 20 ming kishidan iborat edi, qolganlari Buxoro xonligiga ko‘chib ketgan. Xiva xonligida dehqonchilik qilish mushkul edi. Yerlar Amudaryodan olingan katta kanallar orqali sug`orilgan. Sug`orish hayvonlar harakati vositasida ishlatiladigan chig`irlar yordamida amalga oshirilgan. Xivada yerlarning ko‘p qismi (qariyb yarmi) xon va uning qarindoshlariga tegishli edi. qolgan yerlar davlat ixtiyorida edi. Xivada ham ma’muriy boshqaruv Buxoro xonligiday tuzilgan. 1884 yili Xiva xonligini davlat tarkibiga kiritish uchun kurash boshlandi. Bu sulolaga Inoq Muhammadning nabirasi Eltuzar asos solgan bo‘lib, u 1804 yili xon unvonini olgan edi. Eltuzarning ukasi Muhammad Rahimxon 1 (1806 - 1828) bu sulolaning eng yirik namoyandalaridan biri edi. u soxta xon Abdulg`ozixonning hokimiyatini tiklash bilan o‘z nufuzini oshirdi. Bu kurash shafqatsizlik bilan kechdi, oqibatda ko‘plab qabila boshliqlari o‘ldirildi, yoki Buxoroga qochdi. Muxammad Rahimxon ma’muriy va soliq islohotlarini o‘tkazdi. Bojxona tashkil qilindi, oltin va kumush tanga zarb qila boshladi. Keyin asta – sekin mayda bekliklar bo‘ysindirildi, 1811 Orol atrofidagi qabilalar bo‘ysundi, XIX asr boshlarida esa qoraqalpoqlar. Turkmanlarni ham itoatda tutdi. Sirdaryo bo‘ylaridagi qozoqlarni ham buysundirishga harakat qildi, lekin ular allaqachon rus tobeligiga o‘tishgan edi. Muxammad Rahimxon vafotidan so‘ng uning o‘g`li Olloqulixon (1825 -1842) taxtga chiqdi. Bu davr o‘zaro urushlarga boy bo‘ldi. Qo‘qon xonligi. O’rta Osiyodagi feodal davlat o‘lib, territoriyasi asosan Farg`ona vodiysida bo‘lgan, poytaxti Qo‘qon shahri edi. O’zbeklarning ming qabilasidan chiqqan xonlar idora qilgan. Sulola asoschisi Shohruxbiy 1710-yili Chodak (Chust shahridan 40 km sharqda) xojalari hokimiyatini yo‘qotib, dastlab Farg`ona vodiysida Buxoro amiligidan mustaqil bir kichik mulkka asos solgan. Shoxruxbiy o‘g`li Muhammad Raximbiy hukmronligi davrida (1721 - 1740)Xo‘jand, Marg`ilon shaharlarida savdo va hunarmandchilik taraqqiy etgan, yangi ariqlar qazilib, dehqonchilik, bog`dorchilik rivojlangan. Shoxruxbiyning ikkinchi o‘g`li Abdulkarimbiy (1740 – 1760 yil) Farg`onaga xujum qilgan qalmoqlarga zarba bergan. Uning davrida Rossiya bilan iqtisodiy aloqalar yo‘lga qo‘yilib, Qo‘qon, Anijon, Namangan va Marg`ilon shaharlarida savdo va hunarmandchilik taraqqiy etgan. Abdulkarimbiy markaziy hokimiyatini mustahkamlash uchun feodallar o‘zboshimchaligiga chek qo‘yishga intilgan. XVIII asrning o‘rtalarida Farg`ona bilan qo‘shni bo‘lgan Jung`oriya (Qalmiqiston) Xitoy imperatori Kuen – Lun tomonidan talon – taroj qilindi, natijada jung`orlar g`arbga intilib, Farg`onaga kirib bordilar. Qonli .janglar jung`orlarning chekinishi bilan tugadi. Biroq Farg`ona hukmdorlari mustahkam davlat apparatiga ega emas edi. Bundan turli ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi qabilalar foydalanishdi. XVIII asrning ikkinchi yarmida Toshkentda hokimiyat XVI asrning mashhur shayxi Shayxontohur (Shayx Xovandi Tohur)ning avlodlari bo‘lmish xojalar qo‘liga o‘tdi. Ularga Yunusxoja boshchilik qildi. Toshkentning turt dahasi Shayxontohur. Sebzor, Ko‘kcha, Beshyog`ochning o‘z hokimlari, o‘z qo‘shini bo‘lib ular bir – biri bilan doim kurashib kelgan. Buning oqibati – dehqonchilik tanazzulga uchradi, bog`lar vayron bo‘lgan, hunarmandchilik to‘xtab qolgan. Qo‘qon xonligi aholisining ko‘p sonli guruhini qadimgi aholi avlodlari tashkil etgan. Ulardan bir qismi etnik va tili jixatidan – tojik tilini saqlab qolgan va toqqa yaqin hamda Pomirning tog` dehqonchilik viloyatlaridan, qisman Toshkent viloyatida yashagan. Farg`ona vodiysining murakkab etnik tarkibini turkiylar tashkil etgan. Ular Toshkent viloyatida, Yettisuvda, qozoq dashtlarining janubiy qismida yashagan. Ularning umumiy nomi Xivadagidek «sart» bo‘lgan, qirg`izlar va ko‘chmanchi o‘zbeklar ham aralashib ketgan. XVII asrdan ularni o‘zbek deb hisoblangan quramalari (qozoqlarning o‘zbeklar bilan duragayi) yashagan. Ko‘chib kelganlar – qashg`arlar, hindlar, arablar va no‘g`aylar. No‘g`aylar XVII asrda Rossiyadan kelib Toshkent yaqinidan No‘g`oyqo‘rg`on qishlog`ida joylashgan. Uchta xonlik boshqaruv tizimida feodal munosabatlar asos qilib olingan edi. xonliklar xududida yer egaligining uchta turi: davlat yerlari, xususiy yerlar, vaqf yerlari mavjud edi. Xonliklar aholisi asosan dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik bilan shug`ullanar edilar. Asosiy soliq turlari xiroj, zakot bo‘lib, shu bilan birga turli majburiyatlar mavjud edi. bular Xiva xonligiga begar, qazuv, mushrifona va boshqalar bo‘lsa, Buxoro amirligida urush paytda olinadigan favqulotda soliq jul, suv haqi va boshqalar. Qo‘qon xonligida esa hashar, harbiy xizmat majburiyatlari bor edi. Xonliklar boshqaruvida islom mafkurasi asosiy o‘rinni egallagan bo‘lib, diniy mutaassiblik mamlakat taraqqiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatar edi. ayniqsa, xonliklar ichida etnik guruhbozlik fuqarolarning tinch va osoyishta hayot kechirishiga to‘siq bo‘lar edi. undan tashqari turli urug` vakillari davlat boshqaruvida yuqori mavqeyga ega bo‘lish uchun boshqa urug` vakillariga qarshi zimdan va ochiqchasiga kurash olib borib, siyosiy beqarorlikni keltirib chiqarar edilar. Buni Xiva xonligidagi XVIII asr voqealarida yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Bu davrda Xivada turli urug` vakillaridan xonlar ko‘tarildi. Bu xonlarning almashishi xalq uchun katta kulfatlar keltirar edi. XVIII asr oxirlariga kelib Xiva xonligida Qo‘ng`irotlarning mavqei osha bordi va 1804 yilda ular Xiva xonligi taxtini egallab, 1920 yilgacha bu xonlikda hukmronlik qilishdi. Qo‘qon xonligida hukmronlik qilishgan minglar sulolasi o‘zlarining tashqi istilochilik urushlari va o‘zaro sulolaviy kurashlari bilan xonlik aholisining ijtimoiy, iqtisodiy ahvolini yanada og`irlashtirdi, Xudoyorxon davrida talonchilik urushlari va solingan ko‘plab soliqlar ko‘plab aholi noroziligiga sabab bo‘ldi, natijada Xudoyorxon ikki marotaba taxtdan xaydalib, yana qayta taxtni egalladi. Minglar sulolasi Qo‘qonda 1710 yildan 1876 yilgacha hukmronlik qilishdi. XVII – XVIII asrning birinchi yarmida bitta iqtisodiy hududdagi bir elat, bir xalqning uchta mustaqil, siyosiy xonlikka ajralib ketishi, bu hududda yashayotgan xalqlarning boshiga juda og`ir kulfatlarni keltirdi. Yanada og`irlashtirdi. Xivaliklarning turkman urug`lariga qarshi uyushtiradigan bekliklariga qarshi olib borgan urushlari, Qo‘qon xonligining Toshkent va Xo‘jand uchun Buxoro amiriga qarshi kurashlari bitta xalqning parchalanishiga, o‘zaro madaniy, savdo aloqalarining uzilib qolishiga sabab bo‘ldi. Xonliklar hududidagi xalq norozilik harakatlari shafqatsizlik bilan bostirildi, har qanday ilg`or fikr, yangilik diniy mutaassiblarini taqibiga uchrar edi. bu paytda nafaqat boshqa xududlar bilan hatto Qo‘qon, Xiva, Buxorodagi madaniy markazlarning ham o‘zaro aloqasi yo‘q edi. bu o‘z navbatida O’rta Osiyo ilm – fanini turg`unlikka, hatto tanazzulga olib keldi. Tabbiy fanlarga e’tibor umuman yo‘qoldi. O’rta Osiyo xalqlari yuvropa fan texnika taraqqiyotidan bexabar bo‘lib, orqada qolib ketdi. Rossiya bilan o‘rnatilgan savdo aloqalari asosan bir guruh boylar qo‘lida bo‘lib, ular madaniy aloqalarga, fan texnika taraqqiyotini kirib kelishiga aytarli ta’sir ko‘rsatmadi va o‘lkadagi iqtisodiy, ijtimoiy – siyosiy vaziyat chor Rossiyaning o‘z agressiv maqsadlari uchun sharoit yaratib berdi. Natijada Rossiya O’rta Osiyoni osonlik bilan bosib oldi. O’rta Osiyo xonliklarning qoloqligining sababalarini yana bir ta’kidlaymiz: 1 . Xonliklarda asrlar davomida o‘zgarmay kelatyogan davlat idora usuli qaror topgan edi. 2.Asrlar davomida bir butun davlatning uchtaga bo‘linib ketishi, ular o‘rtasidagi hokimiyat uchun urushi, ichki nizolarni kuchaytirdi. 3 . Dehqonlar yerga ega emas edi, shuning uchun yerning unumdorligi, hosildorligi uchun bosh qotirmas edi. 4 . Etnik guruhbozlikning ildizi – yagona xalq, yagona Vatan tushunchasining bo‘lmaganligida edi. 5.Xon va beklarning zo‘ravonligi, o‘zboshimchaligi aholining ahvolini qiyinlashtirdi, turmush darajasi o‘ta past edi. ishlab chiqarish faqat iste’mol uchun edi. 6 . Xonlar ishlab chiqaruvchi kuchlar usishiga xalaqit bergan. 7.Xonliklar oltin gugurt, marmar, neft va boshqa qazilmalarga boy edi, lekin ularni qazib olishga befarq qaraldi, shuning uchun xonliklarda sanoat rivojlanmagan. 8 . Tijorat, tovar – pul munosabatlari rivojlanmagan. Xullas, ushbu sabablar Rossiya tomonidan ularni bosib olish uchun imkoniyat yaratdi. Xiva xonligi XVI asr o ‘ rtalarida O ’ rta Osiyoda shakllangan mustaqil davlatlardan biri bo ‘ lib , uning siyosiy tarixiy taraqqiyoti asosan shayboniylar sulolasining inqirozidan keyin boshlangan . Xonlik dastlab Xorazm deb atalgan bo ‘ lsa - da , uning markazi Xiva shahri bo ‘ lgani uchun , aynan Xiva xonligi nomi bilan mashhur bo ‘ lgan . XVI asr o ‘ rtalarida Xiva xonligining siyosiy maydonga chiqishi bilan mintaqada yangi siyosiy kuch vujudga keldi . Avvaliga shayboniylar , so ‘ ngra ashtarxoniylar sulolasidan bo ‘ lgan shahzodalar tomonidan boshqarilgan Xiva , XVII asr boshlarida Arab Muhammad xon davrida nisbatan mustaqil va barqaror siyosiy tuzumga ega bo ‘ ldi . Aynan Arab Muhammad xon davrida (1602– 1623) Xiva xonligi davlat tizimining asoslari mustahkamlandi , markaziy hokimiyat kuchaytirildi va xonlik atrofidagi urug ’ lar birlashtirila boshlandi . Xonlik boshqaruv tizimi markazlashgan davlat tuzilmasiga asoslangan bo ‘ lib , xon oliy hokimiyat sohibi hisoblangan . Xonlikda devonxona tizimi mavjud bo ‘ lib , unda moliya , soliq , yer munosabatlari , tashqi siyosat kabi masalalar bilan shug ’ ullanuvchi mansabdorlar ishlagan . Xonlar o ‘ z atrofida sodiq amaldorlar , ulamolar , harbiy zodagonlardan iborat kengash tashkil etib , ularning maslahatlari asosida siyosiy qarorlar qabul qilganlar . Hududlar esa bekliklar shaklida boshqarilib, ular xon tomonidan tayinlanadigan noiblar orqali idora qilingan. XVIII asrning oxiri va XIX asr boshlarida Muhammad Rahimxon I va uning o‘g’li Eltuzarxon davrida davlat ichki siyosati yanada kuchaytirildi, soliq tizimi tartibga solindi, harbiy islohotlar o‘tkazildi. Xiva xonligi o‘zining tarixiy taraqqiyotida bir necha bor tashqi tahdidlar, jumladan, qozoq, turkman va Eron bosqinlariga qarshi kurash olib bordi. XIX asrda esa Rossiya imperiyasi bilan aloqalar murakkablashib, 1873 yilda Xiva Rossiya tomonidan bosib olinib, protektorat maqomiga ega bo‘ldi. Shunga qaramay, Xiva xonligi o‘zining ichki boshqaruv tizimini saqlab qolgan holda 1920-yilgacha faoliyat yuritdi. Xiva xonligi tarixida madaniy-ma’naviy hayot alohida o‘rin egallaydi. Bu davrda din, axloq, ilm-fan, san’at va adabiyotning taraqqiy etishi uchun zaruriy sharoitlar yaratilgan edi. Islom dini xonlikdagi asosiy e’tiqod manbai bo‘lib, u ma’naviy hayotning bosh yo‘naluvchisi vazifasini bajargan. Masjid, madrasa, xonaqohlar faoliyati orqali diniy ta’lim berilgan, shariat qonunlari asosida fuqarolik hayoti tartibga solingan. Ayniqsa, Muhammad Rahimxon II (Ferman) davrida (1864–1910) Xiva madaniy markazga aylangan, bu davrda xon shaxsan o‘zi ham ijod bilan shug’ullangan. Xiva xonligi hududida ilm-fan rivojiga katta e’tibor berilgan. Madrasalar orqali diniy va dunyoviy fanlar o‘qitilgan. Astronomiya, matematika, tibbiyot, tarix, geografiya kabi fanlarga qiziqish kuchli bo‘lgan. Xiva ulamolari orasida Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy kabi buyuk allomalarning asarlari o‘rganilgan, ularning ilmiy merosi davom ettirilgan. XIX asrda Xiva madrasalarida nafaqat Qur’on tafsiri va hadis ilmi, balki mantig’, fiqh, mantiq, aruz, she’riyat va tarix ham o‘qitilgan. O’sha davrda mashhur bo‘lgan Mirzo Kenjabek, Mahmudxo‘ja Behbudiy singari ziyolilar ta’sirida Xivada ma’rifatparvarlik g’oyalari kuchayib bordi. Ayniqsa, Muhammad Rahimxon II va Said Muhammadxon davrida Xivada kutubxonalar, ilmiy suhbatlar, adabiy muhokamalar an’anaga aylangan. Ulamolar jamiyati, shoirlar to‘garaklari va tarixiy yozuvchilarning faoliyati tufayli ma’naviy hayot o‘ta jonli bo‘lgan. Bu hol Xiva xonligini O’rta Osiyo ilm-fan markazlaridan biriga aylantirdi. Xiva xonligi o‘zining betakror me’morchilik namunalariga ega bo‘lib, bu yuksak san’at asarlari orqali xalqning estetik didi, diniy e’tiqodi va tarixiy an’analari aks etgan. Ichon-qal’a deb atalgan tarixiy markaziy hudud – Xivaning yuragi sanalgan. Bu hududda o‘nlab madrasa, masjid, minoralar, maqbaralar va saroylar joylashgan bo‘lib, ular o‘zining gumbazlari, koshinlari, yog’och o‘ymakorligi bilan mashhur. Muhammad Aminxon madrasasi, Kalta Minor, Pahlavon Mahmud maqbarasi, Tosh hovli saroyi va boshqa inshootlar me’moriy yodgorliklar sifatida bu davr madaniyatining beqiyos namunalaridir. Ayniqsa, Tosh Hovli saroyi me’moriy yodgorlik sifatida o‘zining interyerlaridagi bezaklar, ayvonlari, ravoqlari bilan Xiva me’morchiligining eng yuqori cho‘qqisidir. Adabiyot ham xonlikda taraqqiy topgan. Shoirlar, yozuvchilar, tarixchilar ijod qilgan bo‘lib, ular orasida Pahlavon Mahmud, Munis Xorazmiy, Ogahiy kabi ijodkorlar bor. Munis va Ogahiy Xiva tarixini yozgan, xonlikning siyosiy, madaniy hayotini yoritgan asarlar yaratgan. Ayniqsa, Ogahiy o‘zining “Riyozu-d-devla” va boshqa tarixiy asarlari bilan nafaqat tarixiy faktlarni qayd etgan, balki o‘sha davr ma’naviy olamining aks-sadosini ham yoritgan. Muhammad Rahimxon II esa “Feruz” taxallusi bilan ijod qilgan va ko‘plab g’azallar, muxammaslar, ruboiylar bitgan. Bu asarlar orqaligina emas, balki ularning saroyda adabiy muhit yaratgani ham muhim madaniy hodisa bo‘lgan. Xiva xonligining xalq og’zaki ijodi, urf-odatlari va marosimlari ham boy va xilma-xildir. Toy-to‘ylar, Navro‘z bayramlari, diniy ayyomlar katta dabdaba bilan o‘tkazilgan. Xalq orasida masxarabozlik, qo‘g’irchoq teatri, doston aytuvchilik, baxshichilik singari san’at turlari rivojlangan. Xalq orasida og’zaki rivoyatlar, afsonalar, ertaklar keng tarqalgan. Bu urf-odat va marosimlar xalqning ma’naviy dunyoqarashi, qadriyatlari va tarixiy xotirasining ajralmas qismidir. Xulosa qilib aytganda , Xiva xonligi davrida me ’ morchilik nafaqat inshootlar barpo etish vositasi , balki siyosiy kuch , diniy e ’ tiqod va xalqning madaniy darajasini namoyon qiluvchi vosita sifatida xizmat qilgan . Bu davr me ’ moriy yodgorliklari bugungi kunda ham xalqimizning tarixiy xotirasi , estetik qarashi va ijodiy salohiyatining yorqin namunasi sifatida qadrlanmoqda . 1.2. Xiva xonligida shaharsozlik va me’moriy rivojlanish asoslari Xiva shahri qadimdan Xorazm vohasining markaziy nuqtalaridan biri sifatida shakllanib, uning tarixiy ildizlari miloddan avvalgi davrlarga borib taqaladi. Ammo aynan XVI asrdan boshlab Xiva shahri xonlikning siyosiy, iqtisodiy va madaniy markaziga aylana boshlaydi. Shu davrda shaharning shaharsozlik rejasi ancha takomillashdi. Xiva ikki asosiy hududga — Ichon-qal’a (ichki shahar) va Dishan-qal’a (tashqi shahar)ga bo‘lingan bo‘lib, bu ikki qismlilik shaharning mudofaa va ma’muriy jihatdan tartibli tuzilishini ta’minlagan. Ichon- qal’a xonlikning siyosiy, diniy va madaniy markazi bo‘lib, unda saroylar, masjidlar, madrasa va maqbaralar jamlangan. Dishan-qal’a esa aholining turar joylari, hunarmandchilik ustaxonalari, bozorlari joylashgan hudud sifatida rivojlangan. Xivaning shaharsozlikda muhim jihatlardan biri — bu ichki makonlar va jamoat inshootlarining joylashuvi bo‘lib, har bir bino o‘z funksiyasiga ko‘ra joylashtirilgan. Masalan, masjidlar ko‘pincha mahallaning markazida, madrasalar esa asosiy yo‘l bo‘ylab qurilgan. Suv ta’minoti va kanalizatsiya tizimi ham shahar hayoti uchun muhim ahamiyat kasb etgan. Xiva xonligi davrida ariq va sardobalar, sardobalar tizimi rivoj topib, aholi uchun toza ichimlik suvi bilan ta’minlash masalasi hal qilingan. Shahar devorlari va darvozalar (Ota darvoza, Polvon darvoza) esa mudofaa tizimining muhim qismini tashkil etgan. Shunday qilib, Xiva shaharsozlik tizimi o‘ziga xos tarzda shakllangan bo‘lib, unda harbiy, iqtisodiy va diniy ehtiyojlar uyg’unlashgan. Bu holat shaharni nafaqat siyosiy markaz, balki me’moriy va madaniy qadriyatlar jamlanmasi sifatida ajratib turadi. Xiva xonligi davrida me’moriy rivojlanish ulkan sur’atlar bilan yuzaga chiqdi. XVI–XIX asrlar oralig’ida shaharda ko‘plab nodir me’moriy yodgorliklar qurildi, ularning aksariyati bugungi kunga qadar saqlanib qolgan. Xivaning me’moriy uslubi o‘ziga xos bo‘lib, u ko‘proq mahalliy hunarmandchilik an’analari, islomiy arxitektura va turkiy qadriyatlar uyg’unligiga asoslangan. Binolarda ko‘p hollarda xom g’isht, pishiq g’isht, sirlangan va sirsiz koshinlar, yog’och o‘ymakorligi elementlaridan foydalanilgan. Muhammad Aminxon madrasasi (1851–1854), Kalta Minor minorasi, Tosh Hovli saroyi, Sayid Muhammadxon madrasasi, Islomxo‘ja minorasi va madrasasi, Juma masjidi kabi inshootlar aynan shu davr me’morligining yorqin namunalari sifatida e’tirof etiladi. Ayniqsa, Tosh Hovli saroyi o‘zining murakkab kompozitsiyasi, bezakli devorlari, ayvonlar va xonaqohlaridagi yog’och ustunlarning o‘yma naqshlari bilan ajralib turadi. Bu saroy Xiva xonligining nafaqat siyosiy, balki estetik qarashlarini ham aks ettiradi. Juma masjidi esa o‘zining 200 dan ortiq ustunli keng ayvonli tuzilmasi bilan butun islom arxitekturasi tarixida noyob namunadir. Xiva xonligi me’morligining yana bir muhim jihati — bu xattotlik va bezak san’atining me’morchilik bilan uyg’unlashuvi dir. Qur’on oyatlari, hadisu hikmatlar me’moriy inshootlar devorlariga, koshinlarga, darvozalarga zarif va did bilan yozilgan. Ayniqsa, XIX asrda qurilgan Islomxo‘ja minorasi O’rta Osiyodagi eng baland minoralardan biri bo‘lib, Xiva me’morchiligida vertikal kompozitsiya uslubining qo‘llanilganiga dalildir. Bularning barchasi Xiva me’morchiligida nafaqat amaliy, balki estetik yondashuvlar ustuvor bo‘lganini ko‘rsatadi. Xiva xonligi me’morchiligi O’rta Osiyo arxitektura maktabining yuksak namunalaridan biri sifatida ajralib turadi. Undagi estetik aniqlik, kompozitsion uyg’unlik va hunarmandchilik yuksakligi butun mintaqa madaniy rivojiga kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Xususan, Xiva me’morchiligi o‘zining aniq geometrik shakllari, simmetriya, naqshlar xilma-xilligi bilan boshqa shaharlar — Buxoro, Samarqand, Qo‘qon arxitekturasi bilan raqobatlasha olgan. Xivada yaratilgan minoralar, madrasalar va maqbaralar nafaqat diniy ahamiyatga ega, balki ular xalqning tarixiy xotirasi, milliy o‘zligini ifodalovchi ramzlar bo‘lib xizmat qilgan. Xiva me’morchiligi XIX asrda rus sayyohlari, sharqshunoslar va san’atshunoslar tomonidan o‘rganila boshlagan. Ularning asarlarida Xiva nafaqat sharq arxitekturasining namunasi, balki xalq san’atining yuksak ifodasi sifatida tilga olinadi. Xivaning Ichon-qal’asi 1990-yilda YuNESKO tomonidan Butunjahon madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan bo‘lib, bu uning global ahamiyatini yana bir bor tasdiqlaydi. Shuningdek, Xiva me’moriy yodgorliklari bugungi kunda O’zbekistonda turizm infratuzilmasining asosiy qismini tashkil etib, milliy merosni asrash va uni yangi avlodga yetkazishning muhim vositasiga aylangan. Ushbu yodgorliklar orqali yoshlar o‘z tarixini o‘rganadi, milliy g’urur, tarixiy xotira, estetik tarbiya olish imkoniga ega bo‘ladi. Shu boisdan, Xiva me’morchiligi nafaqat tarixiy ahamiyatga, balki ma’naviy-ma’rifiy yuklamaga ham ega bo‘lib, u xalq madaniyatining ajralmas qismidir. II BOB . Xiva xonligi XVI-XIX asrlarining diqqatga sazovor me moriyʼ obidalari 2.1. XVI-XVIII asrlar Xiva me moriy yodgorliklari: bunyod etilishi, ʼ me moriy xususiyatlari ʼ Xivaning tarixiy markazi hisoblangan Ichan-qal’a, ming yillik tarixga ega bo‘lgan va XVI–XIX asrlarda Xiva xonligining siyosiy, diniy, madaniy va iqtisodiy hayotining yuragi bo‘lgan mustahkam shahriston sifatida shakllandi. “Ichan-qal’a” so‘zining o‘zi “ichki qal’a” degan ma’noni anglatadi va bu atama Xivaning mudofaa tizimiga mansub bo‘lgan ikki qism — Ichki va Tashqi qal’a tuzilmasiga ishora qiladi. Ichan-qal’a to‘rtburchak shaklida qurilgan bo‘lib, u taxminan 26 gektar maydonni egallaydi. Uning devorlari 10 metr balandlikda, 5–6 metr qalinlikda bo‘lib, paxsa g’ishtlardan barpo etilgan. Qal’ada to‘rtta asosiy darvoza (Ota Darvoza, Polvon Darvoza, Tosh Darvoza, Bog’cha Darvoza) mavjud bo‘lib, har biri alohida maqsadlar uchun mo‘ljallangan. Ichan-qal’a ichida 50 dan ortiq tarixiy obidalar, 250 dan ortiq eski uylar mavjud bo‘lib, bu hudud tarixiy va arxitektura yodgorliklari zich joylashgan yirik majmua sifatida dunyo arxitektura merosida alohida o‘rin egallaydi. Shahar ichki tuzilishiga ko‘ra qat’iy rejalashtirilgan: diniy inshootlar (masjid, madrasa), fuqaroviy binolar (saroylar, hammomlar) va yashash joylari (mahallalar) tartibli tarzda joylashtirilgan. Ayniqsa, ko‘chalar tor va egri-bugri bo‘lib, haroratni saqlash, shamolni to‘sish hamda xavfsizlik maqsadida qurilgan. Bu shaharsozlik yondashuvi qadimgi Sharq shahar madaniyatining eng an’anaviy ifodalaridan biridir. Ichan-qal’a hududida joylashgan yodgorliklar orasida Muhammad Aminxon madrasasi, Kalta Minor minorasi, Juma masjidi, Tosh Hovli saroyi, Pahlavon Mahmud maqbarasi, Ko‘hna Ark saroyi, Islomxo‘ja madrasasi va minorasi kabi ko‘plab noyob me’moriy obidalar mavjud. Ularning har biri o‘z davrining siyosiy kuchi, diniy e’tiqodi va estetik qarashlarini o‘zida mujassam etgan. Masalan, Muhammad Aminxon madrasasi 1851–1854 yillarda bunyod etilgan bo‘lib, O’rta Osiyodagi eng yirik madrasalardan biri hisoblanadi. U ikki qavatli bo‘lib, 125 hujradan iborat, bu madrasa o‘z zamonida diniy ta’limning yirik markaziga aylangan. Kalta Minor — Muhammad Aminxon tomonidan boshlatilgan, ammo uning o‘limi tufayli yakuniga yetmagan, hozirgi holicha yarimta minoradir. Minoraning sirli va go‘zal g’ishtli naqshlari, moviy-yashil rangdagi koshinlari Ichan-qal’aning ramziga aylangan. Juma masjidi esa o‘zining ustunli ayvoni bilan ajralib turadi: uning ichki qismida 213 ta yog’och ustun mavjud bo‘lib, ularning ayrimlari VIII–IX asrlarga oid bo‘lishi mumkin. Bu masjid Xorazmda qadimiy ustunli masjidlar an’anasining davomchisi hisoblanadi. Tosh Hovli saroyi esa XIX asrning ikkinchi yarmida qurilgan bo‘lib, xonlar oilasining turar joyi sifatida foydalanilgan. U uchta katta hovli, mehmonxona, xon xonasi va ayollar uchun maxsus xona (haram)lardan iborat. Binoning devorlari rang-barang naqshlar, ganch o‘ymakorligi va yog’och ustunlar bilan bezatilgan. Ushbu obidalar Xiva xonligining san’at, hunarmandchilik va me’morchilikdagi yuksak taraqqiyot darajasidan dalolat beradi. Ichan Qal’a («ichki qal’a» degan ma’noni bildiradi) Xiva shahrining qadimgi qismi bo‘lib, o‘rta asrlardan beri himoyalangan hudud sifatida tanilgan. Bu hudud tarixiy shahar devori ichida joylashgan bo‘lib, Xiva shahrining markaziy qismi hisoblanadi. Uning devorlari qadim zamonlarda harbiy xavfsizlikni ta’minlash uchun qurilgan. Devorlar balandligi 8-10 metrga yetadi va ularning uzunligi 2250 metrni tashkil etadi. Ichan Qal’a tarixi uzoq asrlardan beri shakllanib kelgan bo‘lib, bugungi kunda bu yodgorliklar majmuasi tarixiy, me’moriy va arxeologik ahamiyatga ega. Xiva xoni Muhammad Rahimxon davrida (19-asr) shahar markazi va Ichan Qal’a hududini yanada kengaytirish va rivojlantirish ishlari olib borilgan. Aynan shu davrda Xivada yirik me’moriy inshootlar, masjidlar, madrasalar va qasrlar barpo etilgan. Shuningdek, Islom dini va tasavvuf ta’limoti keng tarqalganligi sababli, Xiva xalqining diniy madaniyati ham bu davrda yanada boyidi. Ichan Qal’aning Me’morchilik Yodgorliklari Ichan Qal’a o‘zining ajoyib me’moriy inshootlari bilan mashhur. Bu yerda masjidlar, madrasalar, maqbaralar, minora va arklar jamlangan bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos go‘zallik va tarixiy ahamiyatga ega. Quyida Ichan Qal’ada joylashgan ba’zi mashhur yodgorliklar keltiriladi: 1. Kalta Minor Minora Kalta Minor – Xiva shahrining ramziga aylangan va Ichan Qal’aning eng ko‘zga ko‘ringan binolaridan biri hisoblanadi. Ushbu minora 1852-yilda Muhammad Aminxon buyrug’i bilan qurila boshlangan. Minora yuqori qismiga chiqishga mo‘ljallangan zinapoyalar bilan jihozlangan bo‘lib, 26 metr balandlikka ega. Kalta Minorning to‘liq qoplanmagan holda qolishi sababli, uning ustki qismi yassi ko‘rinishda qolgan, ammo bu uning tarixiy va madaniy ahamiyatini yanada oshirgan. 2. Kunya-Ark Qasri Kunya-Ark – Xiva xonlarining yashash joyi bo‘lgan qadimiy qasr bo‘lib, Ichan Qal’aning eng qadimiy inshootlaridan biridir. Bu qasrda xon oilasining a’zolari yashagan, shuningdek, bu yerda davlat idoralari va maxsus xonalar joylashgan. Qasr ichida masjidlar, xonalik zali, xonning qabulxonasi va qo‘riqlash xonalarini ko‘rish mumkin. Kunya-Ark Xiva xonlari uchun asosiy hukmronlik markazi bo‘lib xizmat qilgan va tarixan katta ahamiyatga ega. 3. Muhammad Aminxon Madrasa Muhammad Aminxon madrasasi Xivada 1850-yilda qurilgan bo‘lib, O’zbekistonning eng katta madrasalaridan biri hisoblanadi. Bu madrasa musulmon o‘quvchilarga diniy va dunyoviy bilimlarni o‘rgatish uchun qurilgan. Qurilishida boy o‘ymakor va ganchkor bezaklar ishlatilgan. Madrasa oldidagi katta hovli va kiraverishda joylashgan ark o‘sha davrdagi me’morchilik uslubi haqida ko‘p ma’lumot beradi. 4. Islom Xo‘ja Minorasi va Madrasasi Islom Xo‘ja minorasi – Xiva shahridagi eng baland minora bo‘lib, 57 metr balandlikka ega. U 1908-yilda Islom Xo‘ja homiyligida barpo etilgan. Bu minora Islom dinining ramzi sifatida Xivaning go‘zalligini yanada oshirgan. Minora yonida Islom Xo‘ja madrasasi ham joylashgan bo‘lib, unda diniy va ilmiy bilimlar berilgan. 5. Pakhlavon Mahmud Maqbarasi Pakhlavon Mahmud maqbarasi Xiva shahrining diniy markazlaridan biri hisoblanadi. Pakhlavon Mahmud – Xivaning taniqli shoir va sufiylaridan biri bo‘lib, uning maqbarasi XV asrda qurilgan va keyinchalik qayta tiklangan. Ushbu maqbara Islomiy naqshlar va mo‘’jizaviy gumbazlari bilan mashhur. 5 Ichan Qal’aning Madaniy Ahamiyati Ichan Qal’a nafaqat O’zbekistonning, balki butun dunyoning madaniy merosi hisoblanadi. Uning me’moriy yodgorliklari O’rta Osiyo xalqlarining o‘ziga xos madaniyati, diniy an’analari va qadriyatlarini aks ettiradi. Ichan Qal’a 1990- yilda YUNESKO tomonidan Jahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan va bugungi kunda u xalqaro ahamiyatga ega yodgorliklardan biridir. Bu yodgorliklar sayyohlar va tarixshunoslar uchun katta qiziqish uyg’otadi hamda har yili minglab sayyohlar bu tarixiy joyga tashrif buyuradilar. Ichan Qal’ada Bugungi Kun Bugungi kunda Ichan Qal’a O’zbekiston hukumati va xalqaro tashkilotlar tomonidan himoya qilinadi va saqlanadi. Hududdagi barcha yodgorliklar, jumladan, masjidlar, madrasalar, maqbaralar va minoralar restavratsiya qilinib, sayyohlar uchun ochiq holda saqlanmoqda. Shuningdek, bu yerda ko‘plab turistik tadbirlar va festivallar o‘tkaziladi, shahar madaniyati va san’atining rang- barangligini dunyo bo‘ylab tanitishga xizmat qiladi. Ichan Qal’a – Xiva shahrining o‘ziga xos tarixi va madaniy merosini saqlab kelayotgan noyob yodgorliklar majmuasi bo‘lib, u O’rta Osiyo xalqlarining boy tarixi va an’analarining yorqin namunasidir. Bu joyda joylashgan me’moriy yodgorliklar va boy madaniy an’ana Ichan Qal’ani O’zbekistonning eng qadimiy va eng muhim tarixiy obidalaridan biri sifatida o‘ziga xos qilmoqda. Ichan Qal’a tarixga hurmat, o‘z madaniyatini qadrlash va saqlashning timsoli bo‘lib qolmoqda. 5 Rahmonov D. O‘zbekiston me moriy obidalari. - T.: O‘zbekiston, 2010.ʼ Ichan-qal’a nafaqat tarixiy yoki arxitektura yodgorligi, balki xalqning tarixiy xotirasi, madaniy-milliy o‘zligini ifodalovchi eng muhim manbalaridan biridir. Bu hudud o‘zining betakror me’morchiligi, mahalliy hunarmandchilik an’analari, diniy va dunyoviy ilmlarni o‘rgatgan madrasalari bilan ming yillar davomida Xorazm xalqining madaniy taraqqiyotini ifodalab kelgan. Ayniqsa, Pahlavon Mahmud maqbarasi — shoir, mutafakkir va Xiva himoyachisi bo‘lgan shaxsning qabri — diniy ziyorat va ruhiy tozalanish maskani sifatida qadrlanadi. 6 1990-yilda YuNESKO tomonidan Ichan-qal’a Butunjahon madaniy merosi ro‘yxatiga kiritildi. Bu holat uning nafaqat O’zbekiston, balki butun insoniyat madaniyati uchun muhim ahamiyat kasb etishini ko‘rsatadi. Bugungi kunda Ichan- qal’a nafaqat tarixiy yodgorlik sifatida asrab-avaylanmoqda, balki madaniy sayyohlik, ilmiy tadqiqotlar va ta’lim maqsadlarida keng foydalanilmoqda. Shu orqali yosh avlod tarixiy merosni chuqur o‘rganishga va milliy g’urur bilan yashashga o‘rgatilmoqda. Ichan-qal’a — bu xalq ruhining timsoli, o‘tmish bilan bugun o‘rtasidagi tirik ko‘prikdir. Jadval 1: Ichan-qal’adagi muhim me’moriy obidalar № Obida nomi Qurilgan yili Qurdirgan shaxs Xususiyati 1 Muhammad Aminxon madrasasi 1851–1854 Muhammad Aminxon 125 hujradan iborat, katta madrasa 2 Kalta Minor 1852 Muhammad Aminxon Qurilishi tugallanmagan minora 3 Juma masjidi Asl: IX–X asr; yangilanish: XVIII asr Mahalliy amirlar 213 yog’och ustunli 4 Tosh Hovli saroyi XIX asr Allakuli Xon Xon oilasi uchun turar joy 5 Pahlavon Mahmud maqbarasi XVIII–XIX asr Xalq mablag’i bilan Ziyoratgoh, Xivani muqaddas joyi 6 G‘afurov S. O‘zbek arxitekturasi tarixiga oid tadqiqotlar. - T.: Navoiy, 2010. Jadval 2: Ichan-qal’aning rejalashtirish tizimi Hudud Maqsad Misollar Markaziy qism Siyosiy-ma’muriy Ko‘hna Ark, Tosh Hovli G’arbiy qism Diniy-ma’rifiy Juma masjidi, madrasalar Sharqiy qism Ziyorat va qabristonlar Pahlavon Mahmud maqbarasi Janubiy qism Hunarmandlar va bozorchilar To‘quvchilar, misgarlar mahallalari Tashqi devor yaqinida Mudofaa maqsadlari Darvozalar: Ota, Tosh, Polvon, Bog’cha Jadval 3: Ichan-qal’aning YUNESKO e’tirofi Yil Voqea Izoh 1990 YuNESKO ro‘yxatiga kiritildi Butunjahon madaniy merosi maqomi olindi 1991– 2000 Restavratsiya ishlari YuNESKO yordamida asosiy obidalar ta’mirlandi 2020 “Xiva – turizm poytaxti” loyihasi e’lon qilindi Madaniy merosni targ’ib qilish maqsadida Savdo-sotiq rivojlangan, obod Xiva shahri XIII asr boshlarida mo‘g’illar tomonidan vayron qilingan, k е yingi asrlarda shahar har tomonlama rivojlangan. Bu е rda ma’muriy binolar qurilib, shahar obodonlashtirilib, savdo-sotiq rivojlandi. L е kin, bu yuksalish uzoq davom qilmadi. 1740 yili Eron shoxi Nodirshox Xiva xonligiga xujum boshlaydi. 1740 yili k е ch kuzda Xiva shahrini ishg’ol qiladi. Nodirshox xujumi natijasida Xiva shahri butunlay vayron qilinib, mamlakat Eronga qaram bo‘lgan o‘lkaga aylantirilgan. Shundan k е yin mamlakatda bir n е cha yillar ko‘chmanchi turkman zodagonlari hukmronlik qildilar. Ular bilan mahalliy o‘zb е k zodagonlari o‘rtasida davlatni qo‘lga olish uchun bo‘lgan qonli kurashlar natijasida mamlakat vayron bo‘ldi, xalq esa chidab bo‘lmas darajada qashshoqlashdi. Nihoyat, qonli urushlar, o‘zaro nizolarga bir qadar barham b е rildi. XIX asrning boshlariga k е lib Xiva xonligi taxtiga Qo‘ng’irot sulolasidan bo‘lgan xonlar chiqib 1920 yilgacha idora qilishgan. IX asrga k е lib shahar k е ngaydi, u ikki qismdan, ya’ni Ichan Qal’a shahriston (ichki shahar) va D е shon Qal’a rabot (tashqi shahar)dan iborat bo‘lib. Shahar t е varagida esa o‘nlab qishloqlar joylashgan edi. Ichan Qal’a shahriston o‘ziga xos yaxlit m е ’moriy inshootlardan iborat bo‘lib, baland paxsa d е vor bilan o‘ralgan, d е vor aylanasining uzunligi qariyib 2200 m е trgacha, balandligi 7–8 m е trga, poyd е vorining qalinligi esa 5–6 m е trga t е ng. Ichan Qal’a to‘g’ri to‘rtburchak shaklida qurilgan bo‘lib, uzunligi 650 m е tr, eni 400 m е tr, ya’ni 26 g е ktar maydonni egallaydi, to‘rtta darvozasi dunyoning to‘rt tomonga qaratib qurilgan. Ichan Qal’a d е vorlari vaqt o‘tishi bilan bir n е cha bor buzilgan va qayta ta’mirlangan. 7 D е shon Qal’a – rabot. Ichan Qal’a atrofida XIX asrning o‘rtalarida vujudga k е lgan. D е shon Qal’ada kambag’al-kosiblar, hunarmandlar va mayda savdogarlar yashashgan. D е shon Qal’a 1842 yilda baland d е vor bilan o‘rab olingan bo‘lib, hashar yo‘li bilan bir oy davomida qurilgan, qal’ani qurishda xonlikning 200 mingdan ziyod aholisi qatnashgan. Bu haqda Ogahiy shunday yozadi: “Ham shu yili 1268 hijriy (1842 m е lodiy) Muhammad Yoqub m е htar va Otamurot qushb е gi boshchiligida Rajab oyining sakkizida, dushanba kuni Xiva d е vorini qurish boshlangan va o‘ttiz kun davomida qurib bitkazilgan”. D е shon Qal’ani o‘rab olgan d е vorning uzunligi 6250 m е tr, uning o‘nta darvozasi bo‘lgan: Xazorasp (Qo‘y darvoza), Pishkanik, Angariq, Shixlar, Tozabog’, Shoximardon, Doshyoq, Gadoylar, Qo‘sha darvoza va Gandimyon. D е shon Qal’ada turar joylardan tashqari xonning yozgi qarorgohlari uchta bog’– Rofanik, Nurullab е k va Nurullaboy bo‘lgan. D е shon Qal’a qurilishi bilan shahar ikkita qismga bo‘lingan va shahar maydoni bir n е cha o‘n marta k е ngaygan. 1920 yilgacha Xiva shahrining Ichan Qal’a xududida 33 ta mahalla (machitqo‘m) va D е shon Qal’a xududida 34 ta mahalla mavjud bo‘lib, ularning har biri o‘z nomiga ega edi. Mahalla nomlari u 7 Baxtiyorov M. Arxitektura va uning tarixiy ahamiyati. - T.: Fan, 2013. е rda istiqomat qilgan kishilarning kasbkoridan darak b е rib turgan. Shaharda 109 ta katta va kichik ko‘chalar, 79 ta masjid, 120 ta qorixona, 64 ta madrasa bo‘lgan. Xiva shahri Xitoydan Rimgacha olib boruvchi Buyuk Ipak yo‘lining eng muhim chorraxalaridan birida joylashgan. Xiva shahri 1990 yil 12 d е kabrda YuN Е SKOning Markaziy Osiyoda birinchi bo‘lib «Butun jahon m е rosi» sifatida ro‘yxatga olingan. Xiva «Ichan-Qal’a» Davlat muz е y-qo‘riqxonasi O’zb е kistonning eng ko‘hna muz е ylaridan biridir. Qo‘riqxona xududida 54 ta qadimgi tarixiy m е moriy binolar, 360 xonadon 2600 aholi istiqomat qiladi. Xiva «Ichan-Qal’a» tarixiy m е ’moriy Davlat muz е y-Qo‘riqxonasi bisotida Xorazmning 3000 yildan ko‘proq uzoq tarixini, uning ma’naviy va moddiy madaniyatini yorituvchi 40 000 ga yaqin nodir, asosiy fond eksponatlari saqlanmoqda 2.2. Muhammad Aminxon madrasasi, Kalta Minor, Toshhovli saroyi, Juma masjidi va boshqa yodgorliklar Muhammad Aminxon madrasasi, Kalta Minor, Toshhovli saroyi, Juma masjidi va boshqa yodgorliklar Buxoroning tarixiy merosini tashkil etuvchi eng muhim obidalar hisoblanadi. Har birining o‘ziga xos tarixiy va arxitektura jihatlari bor: 8 Muhammad Aminxon madrasasi: Buxoro shahridagi eng yirik madrasalardan biri bo‘lib, 16-asrda qurilgan. U Muhammad Aminxon tomonidan qurdirilgan va shahar markazida joylashgan. Madrasaning tashqi ko‘rinishi juda ta’sirchan, baland minoralar va go‘zal naqshlar bilan bezatilgan. Kalta Minor: Buxoro shahrining eng taniqli va o‘ziga xos yodgorliklaridan biri bo‘lib, XVI asrda qurilgan. Kalta Minor o‘zining qisqa va keng minorasi bilan mashhur. U Muhammad Aminxon madrasasining bir qismi sifatida qurilgan, ammo uning qurilishi yakunlanmagan. Toshhovli saroyi: Bu saroy 16-asrda qurilgan va Buxoro amirlarining yashash joyi sifatida xizmat qilgan. Toshhovli saroyi Buxoro arxitekturasining eng 8 Shodiev T. Xiva Xonligining siyosiy va madaniy hayoti. - T.: O‘zbekiston, 2004. yuqori namunalaridan biridir, unda ajoyib islimiy naqshlar, me’moriy elementlar va mashhur «marvarid» taxta ishlari mavjud. Juma masjidi: Buxorodagi eng qadimgi va eng muhim masjidlardan biri bo‘lib, VIII asrda qurilgan. Masjidda juda go‘zal va murakkab o‘yma naqshlar, ustunlar va mozaikalar mavjud. Bu masjid islom dunyosidagi eng katta masjidlardan biri bo‘lib, uning me’moriy qurilishi juda ta’sirchan. Bu yodgorliklar nafaqat Buxoro shahrining madaniy merosini ifodalovchi, balki Markaziy Osiyoning me’moriy tarixini ham aks ettiruvchi muhim obidalar hisoblanadi. Ularning har biri o‘zining qurilishi, dizayni va tarixiy ahamiyati bilan alohida e’tiborga loyiqdir. XIX asr o‘rtasida hukmronlik qilgan Muhammad Aminxon madrasasi va minorasi qadimiy Xiva obidalarining chiroyli namunalaridan biri hisoblanadi. Madrasa Ichan qal’aning g’arbiy qismida joylashgan bo‘lib, shaharning bosh darvozasi Ota darvozadan kirib kelganda, o‘ng qo‘lda joylashgan. 2 qavatli madrasa pishiq g’ishtdan qurilgan bo‘lib, uning devorlarining qalinligi 1,5 metrga etadi. Madrasa, 130 hujradan iborat bo‘lib, tarixiy ma’lumotlarga asosan unda bir vaqtning o‘zida 260 nafar talaba tahsil olgan. Madrasa me’moriy jihatdan boshqa shu kabi binolarga o‘xshash, bino simmetrik tarzda, ikki qavatli qilib qurilgan, tarhi to‘g’ri burchakli, hovlili. Peshtoqning ikki yoniga an’anaviy guldasta-minoralar ishlangan. Bosh tarzini besh gumbazli miyonsaroy, masjid, darsxona va qo‘shimcha xonalar egallagan. Hovlining ikki yonida kichik peshtoqlar bor. Birinchi qavatdagi hujralar yotoqxona va yordamchi xonalar sifatida xizmat qiladi, ikkinchi qavatdagi ravoqli peshayvon binoga fayz bag’ishlagan. Ichkari hovlida to‘rtta kichik peshtoqlar ham mavjud bo‘lib, ularda imorat tarixidan ma’lumotlar beruvchi epigrafik yozuvlar bitilgan koshinlar, bezaklar ham mavjud. Bugungi kunda Muhammad Aminxon madrasasi sayyohlar uchun Mehmonxonaga aylantirilgan. Ko‘k minora Ko‘k minor nomi bilan mashhur bo‘lgan bu minor Muhammad Aminxon tomonidan madrasa yonida qurilgan. Uning ko‘rinishi kesik konus shaklida bo‘lib, balandligi 28 metr, diametri 14,5 metr. Minora o‘z davrida “Ulli (ulug’) minor”, “Ko‘k minor” nomlari bilan atalgan. O’z davrining shoirlari uning qurilishi nihoyasiga etganini she’riy tarixlarida ta’riflashgan. “Madrasa peshgohida bir minorai oliy bino qildirdilarkim, sutun yanglig’ gardun ayvoniga hamsar (falak ayvonining ustunidek), balki kayvon saqafiga barobar edi (osmon gumbaziga barobar edi)” – deb yozgan edi Ogahiy. Ushbu minora xivalik shoir, tarixchi va davlat arbobi Muhammad Rizo Ogahiyning ko‘z oldida qurilgan. Ogahiy uning bitkazilishi tantanasiga birnecha she’riy ta’rixlar bitgan. Ulardan biri minoraning tepasiga chiroyli koshin plitkalarga yozib o‘rnatilgan. Yozuvlar sho‘rolar davrida qo‘porib tashlangan edi. Mustaqillikdan keyin bu yozuvlar shoirning qo‘lyozma asaridan topilib, qayta tiklandi. 9 Rahimqulixon vafotidan keyin taxtga Olloqulixonning o‘g’li Muhammad Amin inoq (1846-1855) ko‘tarildi. U shu vaqtda akasi Rahimqulixonni taklifi bilan Hazoraspda hokim bo‘lib, taxtga ko‘tarilishdan oldin, 1845 yilda Muhammad Amin inoqga xon tomonidan Ko‘hna Urganch atroflarida dehqonchilik qilish uchun yangi erlarni o‘zlashtirish maqsadida katta ariq qazish vazifasi topshirildi. Suv chiqarsa ekinzorlar va bog’-rog’lar barpo etsa bo‘ladigan erlar ko‘p ekanligini e’tiborga olgan holda bir emas, balki ikki ariq qazildi. Yangi qazilgan ariqlar qazuviga bosh bo‘lgan Shomurod inoq va uning qaramog’idagi qaradoshli (yomut qabilasining bir tarmog’i) turkman askarlari qatnashgani uchun yangi ariqqa “Sipohi ariq” deb nom berildi. Muhammad Amin inoq ariq yaqinidan o‘g’li Abdullaga 20 ming tanob yaxshi er ajratdi va bir qism erlarni sipohiylarga in’om qildi. Ko‘hna Urganchning ob-havosi yoqqanligi bois to‘ram o‘zi uchun Sipohi ariq yaqinida katta bog’ barpo ettirgan, hozirgi kunlarimizda ushbu ariqqa Ko‘hna Urganch aholisi Xon yop deb nom bergan. 9 Abdurahmonov M. Islom arxitekturasi va uning o‘ziga xos xususiyatlari. - T.: Sharq, 2011. 1847-18480yillarda Muhammad Aminxon Xiva shahri yaqinidagi Rofanik, Soyot, Gullanbog’, Oqmachit, Angariq, Shohobod, Oqyop, Zey qishloqlarida yangi hovli-bog’lar barpo etdi. Xon bu xayrli ishlarni amalga oshirish bilan birga o‘z mulki xolisini ham ko‘paytirib olgan. Ushbu hovlilarda 286 qul ishlatilgan. Xonning barcha qullari soni esa 1500 nafardan ortiq bo‘lgan. Bog’lar va dalalardan olinadigan hosil xon omboriga tushirilgan hamda ularni sotish uchun imtiyozli sharoitlar yaratilgan. Xon erlaridagi mo‘l hosil bergan har xil donli ekinlar, chunonchi, bug’doy, tariq, kunjut, jo‘xori va shu kabilar Xiva xonligiga g’alla sotib olmoq uchun turli joylardan kelgan turkmanlarga ancha yuqori bahoda sotilardi. G’alla sotib oluvchilar kelganda, o‘zining butun g’allalarini istagan bahoda pullab olish uchun, xon butun xivaliklarga o‘lim tahdidini solib, g’alla sotishni man etadi va bu bilan o‘z g’allasining narxini oshiradi”. 1846-yilda Muhammad Aminxon omborlariga 112019 botmon va 1850-yilda 102557 botmon g’alla topshirilgan. Holbuki, ushbu don-dunning barchasi xon oilasi ehtiyoji uchun, emas balki aksariyati daromad olish maqsadida bozorlarda sotilardi. Xiva xonligi taxtiga o‘tirgach, Muhammad Amin o‘z amaldorlari tarkibida katta o‘zgarishlar qilmadi, faqat devonbegi Erniyoz Mahram o‘rniga Bekniyoz Mahramni tayinladi. Muhammad Aminxon davrida ruslarning xonlik atrofidagi erlarni o‘rganishga e’tibori yanada ortdi. Ruslarning 1839-1840 yillarda Xiva xonligiga qilgan harbiy safari haqida ma’lumotlarni to‘plagan M.I.Ivanin 1846 yilda Mang’ishloq, Orol dengizi va Sirdaryo atroflarini tekshirishga kirishdi. Natijada Xorazm vohasi va Orol bo‘yi hududlari topografik xaritasi tayyorlandi. To‘plangan materiallar asosida M.I.Ivanin “Xiva va Amudaryo”, “Amudaryoning eski o‘zani haqida” nomli kattagina maqolalar ham yozgan, ularda bir vaqtlar Amudaryoning Kaspiy dengiziga qarab oqqan o‘zani to‘g’risida batafsil ma’lumot berishga harakat qilingan. 1847-yilda ruslar Sirdaryoning Orolga quyadigan joyidan 90 km. masofada Raim (hozirgi Aralsk) harbiy istehkomini barpo etdilar. XIX asrning II yarmidan boshlab Xivadan Rossiyaga chiqarib sotilayotgan mahsulotlar orasida paxta va paxtadan tayyorlangan gazlamalar va kalavalarga talab ortib boradi. Shu jihatdan Xiva xonligi Markaziy Osiyo xonliklari qatorida Rossiya hukumatining e’tiborini o‘ziga ko‘proq jalb qila boshladi. 10 Xiva xonligida davlat hokimiyatining markazilashuvi va tovar pul munosabatlarining rivojlana borishi mamlakatda qishloq xo‘jaligi hamda bog’dorchilikka ham alohida e’tibor qilish imkoniyatini vujudga keltirdi. XIX asr o‘rtalarida Xiva xonligida jami sug’oriladigan maydon 320 ming desyatinani tashkil etgan bo‘lib, ana shu maydonning yarmidan ko‘prog’iga bug’doy, jo‘xori qolgan qismiga arpa, sholi, kunji va boshqa poliz ekinlari ekilgan. Qishloq xo‘jaligida mo‘l hosil etishtirilgan. Rossiya bilan iqtisodiy munosabatlar yo‘lga qo‘yilgandan keyin paxta ekiladigan maydon don ekiladigan maydonlar hisobiga kengayib bordi. Xiva xonlari bog’dorchilikka ham alohida e’tibor berdilar. Ayniqsa, Muhammad Rahimxon, Olloqulixon va ulardan keyingi o‘tgan xonlar davrida Xiva, Yangi Urganch, Manoq, Hazorasp va boshqa qal’alarning atroflarida ko‘plab mevazor bog’lar hamda manzarali daraxtlarga burkangan xiyobonlar barpo etildi. Faqat Xiva shahrining atrofi har biri 6-10 gektar maydoni o‘z ichiga olgan Rofanik bog’i, Nurullaboy bog’i, Nurullabek bog’i, Angarik bog’i, Soyot bog’i, Gullan bog’i, Oq masjid bog’i, Chanashik bog’i, Bog’i shamol, Qibla toza bog’ kabi mevazor bog’lar va oromgohlar bilan o‘rab olingan edi. Bu bog’lar xonga, uning qarindosh-urug’lariga va saroy amaldorlariga qarashli edi. Har bir mulkdorlarning hovlisi atrofida ana shunday bog’lar barpo etish odat tusiga kirdi. Mevazor bog’lar mulkdorlar uchun eng muhim daromad manbai ham edi. O’sha bog’larda Xorazmning shirin-shakar mevalarining hamma turlaridan bo‘lgan, ayniqsa, Hazorasp olmasi, Xiva anori va uzumlari, Urganch nashvotisi, Yangibozor anjirlari, Qo‘shko‘pir va G’oziobodning nuqul o‘riklari o‘zining shirin-shakarligi bilan xorijiy davlatlarda ham mashhur bo‘lgan. Serfayz bog’lar va yam-yashil daraxtlar butun Xorazmga, xususan, Xivaga alohida ko‘rkamlik baxsh etgan. O’sha davrda Xorazm va Xivaga tashrif buyurgan xorijlik mehmonlar Xiva bog’lari va oromgohlarini nihoyatda serfayzligini ko‘rib hayratda qolganlar. 11 10 Abdug‘afforov S. Xiva me moriy obidalari va ularning madaniy ahamiyati. - T.: Xorazm, 2007.ʼ 11 Asimov A. Markaziy Osiyoning arxitektura merosi. - T.: Iqtisodiyot, 2013. Muhammad Aminxon davrida Xiva shahri bozorlari gavjum bo‘lib, sotilayotgan hunarmandchilik mollari va oziq-ovqat mahsulotlari nisbatan arzon bo‘lganligi qayd etiladi. 1848-yilda Xivada bo‘lgan rus savdogari Abrosimov shunday ma’lumotlarni qoldirgan: “Xivaning bozorlarida hamma narsa Rossiya bozorlariga qaraganda arzon narxlarda sotiladi. Masalan, bir qadoq qo‘y go‘shti 5 tiyin, oq baliq 2-3 tiyin. Bir odamga bir kunga etadigan katta cho‘rak non 5 tiyin turadi. Bir botmon (16 kg.) bug’doyning narxi 80 tiyin, shuncha gurunchning bahosi 1 so‘m - 1 so‘m 20 tiyin”. Shu davrda taxminan 4-8 so‘mga tuya, 8-10 so‘mga bir botmon temir, 3-4 so‘mga bir botmon paxta ham olish mumkin edi. Xiva solnomalarida 1852-1853 yillarda Xivadan Rossiyaga 252 tuyada turli xildagi tovarlar yuborilganligi haqida ma’lumotlar bor. Hatto Xiva savdogarlari Rossiyadagi savdo yarmarkalarida ham o‘z mahsulotlari bilan faol ishtirok etganlar. Rossiyadan Xivaga metall, to‘qimachilik mahsulotlari, baliq elimi, turli bo‘yoqlar, mo‘yna terilar, qurol-aslahalar va boshqa tovarlar keltirilib sotilgan. 12 Muhammad Aminxon davrida Marv va Seraxs qal’lalari atrofidagi taka, sariq va yovmut kabi turkman qabilalarining qo‘zg’olonlari kuchaydi. Qo‘zg’olonchilar xon yuborgan soliq yig’uvchi amaldorlarni qatl qildilar. Natijada bir necha bor qo‘shin tortib, turkmanlar ovullarini vayronaga aylantirdi. 1854 yildagi shiddatli janglardan so‘ng Marv qal’asi yakson qilindi. Muhammad Aminxon davlat ishlaridan chalg’iganda shahar obodonchiligi ustida ko‘p qayg’urib o‘z nomiga bir madrasa va minora qurdirdi. Xiva shahrida 64 ta madrasa mavjud bo‘lib, shular ichida eng yirigi va chiroylisi Xiva xoni Muhammad Aminxon tomonidan qurilgan madrasa hisoblanadi. Madrasa Ichan qal’aning g’arbiy qismida joylashgan bo‘lib, shaharning bosh darvozasi Ota darvozadan kirib kelganda, o‘ng tomonda joylashgan. Bu me’morchilik obidasi o‘z davriga xos uslubda eng katta va hashamatli qilib qurilgan. Madrasa pishiq g’ishtdan qurilib, uning devorlarini qalinligi 1,5 12 Xalilov O. Xiva shahri va uning tarixiy obidalari. - T.: Navoiy, 2006. metrga etadi. Madrasa 2 qavatli, 130 hujradan iborat bo‘lib, tarixiy ma’lumotlarga asosan unda bir vaqtning o‘zida 260 nafar talaba tahsil olgan. Madrasa va minora qurilishi tarixini tarixchi olimlar quyidagicha yoritadilar. “Madaminxon xonligining to‘rtinchi yilida Arkning qibla tomonida bir madrasa va minora qurilishini boshlatdi. Uning qurilishini Bekniyoz devonga buyurdi. Bekniyoz devonbegi qurilishni boshlab, uning ustida Muhammad Karim devonni qo‘ydi. Muhammad Karim Xorazmning mashhur ustalarini topib, ishga mashg’ul bo‘ldi. Xonning amri bilan Angarikda qum etagida bir hovli va bog’ qurilishi ham boshlab yuborildi va unga Abdulla Qushbegi tomonidan Ismoil devon ibn Odina devon bosh qilib qo‘yildi. 1851 yilda Muhammad Aminxon madrasasini qurish uchun tanlov e’lon qilindi va ustaboshi Abdulla “jin” chizgan loyiha xonga manzur bo‘ldi. Madrasa uch yildan keyin bitdi. Xon xushhol bo‘lib Bekniyoz devonbegiga katta to‘y va shohona ziyofat anjomini tayyorlatdi. To‘yga kelgan xonning og’a-ini va yaqinlariga zarbof to‘nlar kiygizildi, bedov otlar hadya qilindi. To‘yda ishtirok qilgan hamma in’om olmasdan qolmadilar. Madrasaning binosiga zamon shoirlari tarixlar aytib, xondan in’omlar oldilar. Madrasa peshtog’ida bir minora qurilishi boshlangan ediki, hali bitmagan minorani shoirlar “Falak ayvoniga qo‘yilgan ustundek” deb ta’rifladilar. XULOSA Xiva Xonligining tarixiy-me moriy obidalari XVI-XIX asrlarda o‘ziningʼ o‘ziga xosligi va boy madaniy merosi bilan ajralib turadi. Ushbu davrda Xiva shahri Markaziy Osiyoning eng muhim siyosiy, madaniy va savdo markazlaridan biri bo‘lib, uning me moriy yodgorliklari faqatgina o‘ziga xos uslubi bilan emas, ʼ balki tarixiy ahamiyati bilan ham katta e tiborga loyiqdir. Xiva Xonligi tarixidagi ʼ eng muhim bosqichlardan biri uning XVII asrning oxiri va XVIII asrda mustahkamlanishi, shu bilan birga, Xivada qurilgan tarixiy obidalar bu davrning ijtimoiy-siyosiy holatini va madaniy rivojlanish darajasini aks ettiradi. Xiva Xonligining me moriy obidalari o‘sha davrda yashagan xalqning ʼ madaniy va diniy qarashlarini, shuningdek, Xiva xonlarining siyosiy va iqtisodiy mavqeyini o‘zida mujassam etadi. Xiva shahri o‘sha davrda islom dini va madaniyatining markazlaridan biri bo‘lganligi sababli, shaharda ko‘plab masjidlar, madrasalar, maqbaralar, karvonsaroylar va boshqa yodgorliklar qurilgan. Ushbu yodgorliklar nafaqat arxitektura jihatidan, balki ularning ishlatilish maqsadlari va ruhiy ahamiyati bilan ham o‘ziga xosdir. Xiva Xonligidagi me moriy yodgorliklar orasida Xiva qal’asi, Islom Xoja ʼ madrasasi, Toshhovli saroyi, Juma masjidi va Xon maqbaralari alohida o‘rin tutadi. Ushbu obidalar Xiva shahrining me moriy qiyofasini shakllantirib, ʼ shaharning madaniy merosini bugungi kunda ham namoyish etmoqda. Xiva qal’asi, masalan, butun shaharning markazida joylashgan bo‘lib, o‘zining ulkan devorlari, qishloq va shaharning muhim joylarini himoya qiluvchi qo‘rg’onlari bilan ajralib turadi. Islom Xoja madrasasi esa, o‘zining yirik miqyosdagi qurilishi va me moriy bezaklari bilan alohida e tiborni jalb etadi. ʼ ʼ Toshhovli saroyi esa, Xiva xonligining o‘ziga xos madaniy markazi sifatida ajralib turadi. Unda yashagan xonlarning huzuridagi saroy hayoti, ularning siyosiy va madaniy qarashlarini aks ettiruvchi ko‘plab ma lumotlar saqlanib qolgan. Xiva ʼ Xonligining ma naviy merosini namoyish etuvchi yana bir yirik obida Juma ʼ masjidi bo‘lib, bu yodgorlikning me moriy shakli va bezaklari islom diniy ʼ arxitekturasi va uning ta limotlarining samimiy ifodasi sifatida qaraladi. ʼ Xiva Xonligining me moriy obidalari, shuningdek, ushbu davrning siyosiyʼ va ijtimoiy muhitini anglashda muhim rol o‘ynaydi. Ularning ko‘plab elementlari, masalan, ornamentlar, naqshlar, yirik o‘lchamlar va me moriy elementlar Xiva ʼ xonlarining kuchi va ma naviy ahamiyatini ta minlagan. Xiva Xonligi davrida ʼ ʼ qurilgan yodgorliklar, shuningdek, o‘zining ilg’or me moriy g’oyalari bilan boshqa ʼ Markaziy Osiyo yodgorliklaridan ajralib turadi. Xiva Xonligining me moriy yodgorliklari o‘sha davrning madaniy va diniy ʼ hayotining markazi sifatida, shuningdek, xalqaro savdo yo‘llarining chorrahasida joylashgan muhim obidalar sifatida tarixiy ahamiyatga ega. Xiva Xonligining me moriy obidalari nafaqat Xiva, balki butun Markaziy Osiyoning me moriy ʼ ʼ merosining ajralmas qismi bo‘lib, bu yodgorliklar orqali o‘sha davrning tarixi, madaniyati, diniy qarashlari va me moriy innovatsiyalari haqida qimmatli ʼ ma lumotlar olish mumkin. ʼ Xiva Xonligining tarixiy-me moriy obidalari, ayniqsa, ma naviy ʼ ʼ qadriyatlarni saqlab qolish va yangi avlodlarga etkazish nuqtai nazaridan ahamiyatli. Ular xalqimizning tarixiy-madaniy merosining ajralmas qismi bo‘lib, mamlakatimizning arxitekturaviy merosi va turizm sohasining rivojlanishiga hissa qo‘shmoqda. Xiva shahridagi me moriy yodgorliklarning saqlanishi va ularning ʼ restavratsiyasi nafaqat tarixiy yodgorliklarni asrash, balki turizmni rivojlantirishda ham muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, Xiva Xonligining me moriy obidalari turli zamonlarda ʼ o‘zgarishlarga uchragan bo‘lsa-da, ular o‘zining asli saqlanib qolgan va bugungi kunda ham Xiva shahrining me moriy qiyofasini tashkil etadi. Xiva Xonligining ʼ me moriy obidalari bizga o‘sha davrni, uning ijtimoiy va siyosiy muhitini, ʼ shuningdek, madaniy hayotini tushunishga yordam beradi va bu yodgorliklarning saqlanishi, kelajakda o‘rganish va tadqiq qilish uchun katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Foydalanilgan adabiyotlar: I. Huquqiy-normativ hujjatlar I.1. O’zbekiston Respublikasining “Madaniy merosni muhofaza qilish to g risida”gi Qonuni. – Toshkent, 2001.ʻ ʻ I.2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 26-dekabrdagi “Tarixiy shaharlarni saqlab qolish va rivojlantirish chora-tadbirlari to g risida”gi PQ–4068- ʻ ʻ son qarori. I.3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Arxitektura yodgorliklarini ro yxatga olish, saqlash va ulardan foydalanish tartibi to g risida”gi ʻ ʻ ʻ nizomi, 2015-yil. II. Manbalar II.1. Muhammad Yusuf. Muntaxab at-tavorix (tarixiy qo‘lyozma) – Xiva, XVIII asr. II.2. Rahimxon II farmonlari va me’moriy topshiriqlar to‘plami. – Xiva arxivlari fondi, XIX asr. II.3. Sayyid Rizo. Xorazm tarixidan lavhalar – Qo‘lyozma, Xiva xonligi, XIX asr. III. Ilmiy adabiyotlar III.1. Sultonov M. Xiva me’morchiligi tarixi – Toshkent: Fan, 1981. III.2. Jalilov A. O’zbekiston me’morchiligi: Tarix va rivojlanish bosqichlari – Toshkent: O’qituvchi, 2007. III.3. Babadjanov B.M. Xorazm obidalari va ularning tarixiy ahamiyati – Urganch: Ichan qal’a nashriyoti, 2010. III.4. Shoniyozov K. Xiva xonligi tarixi va madaniyati – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2014. III.5. Bobojonov X. Xiva Xonligining tarixiy yodgorliklari. - T.: Fan, 1999. III.6. Mirzayev X. Xiva Xonligining me moriy obidalari. - T.: Me moriyat, 2008. ʼ ʼ III.7. Rahmonov D. O’zbekiston me moriy obidalari. - T.: O’zbekiston, 2010. ʼ III.8. Asimov A. Markaziy Osiyoning arxitektura merosi. - T.: Iqtisodiyot, 2013. III.9. Xalilov O. Xiva shahri va uning tarixiy obidalari. - T.: Navoiy, 2006. III.10. Shodiev T. Xiva Xonligining siyosiy va madaniy hayoti. - T.: O’zbekiston, 2004. III.11. Abdurahmonov M. Islom arxitekturasi va uning o‘ziga xos xususiyatlari. - T.: Sharq, 2011. III.12. Nurmatov F. Xiva Xonligi va uning madaniy merosi. - T.: Ilm, 2012.

Xiva  xonligi  tarixiy  meʼmoriy  obidalar  tarixi  XVI-XIX asrlar kurs ishi

Sotib olish