XIVA XONLIGI VA BUXORO AMIRLIGINING QIZIL ARMIYA TOMONIDAN TUGATILISHI, XXSR VA BXSRNING TASHKIL TOPISHI - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	204.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

3 Sotish

XIVA XONLIGI VA BUXORO AMIRLIGINING QIZIL ARMIYA TOMONIDAN TUGATILISHI, XXSR VA BXSRNING TASHKIL TOPISHI

Sotib olish

XIVA XONLIGI VA BUXORO AMIRLIGINING QIZIL ARMIYA
TOMONIDAN TUGATILISHI, XXSR VA BXSRNING TASHKIL TOPISHI

MUNDARIJA
KIRISH ...................................................................................................................... 3
I BOB. XIVA XONLIGINING TUGATILISHI VA XXSRNING TASHKIL
TOPISHI .................................................................................................................... 6
I.1. Xiva xonligining 1917-1920 yillardagi ichki va tashqi siyosiy vaziyati ............. 6
I.2. Xiva xalq inqilobi: yangi davlat tuzumining e’lon qilinishi. Xorazm Xalq
Sho‘rolar Respublikasining (XXSR) tashkil topishi va uning dastlabki faoliyati ... 13
II BOB. BUXORO AMIRLIGINING TUGATILISHI VA BXSRNING TASHKIL
TOPISHI .................................................................................................................. 33
II.1. Buxoroda amirlik tuzumining ag’darilishi va Buxoro Xalq Sovet .................. 33
Respublikasining tashkil etilishi .............................................................................. 33
II.2. Yosh buxoroliklarning Buxoro Xalq Sovet Respublikasida olib borgan ........ 40
faoliyati .................................................................................................................... 40
XULOSA ................................................................................................................. 47
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ ............................................. 50
2

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Tarix insoniyat hayotining
shakllanishi, taraqqiy etib borishi va kelajak uchun zaruriy extiyojlarni yaratishga
asos bo lib xizmat qilishi bilan birgalikda o tmish ajdodlarimizning bosib o tganʻ ʻ ʻ
turmush tarzini halollik, haqqoniylik hamda tanqidiy ruhda tahlil qilishni ham o z
ʻ
zimmasiga yuklaydi 1
.
Tarixni o rganish, tarixiy voqealarni kelajak avlodga haqqoniy ochib berish
ʻ
haqida muhtaram birinchi Prezident Islom Karimov o zlarining “Yuksak
ʻ
ma naviyat – yengilmas kuch” asarlarida quyidagi fikrlarni bildirgan: “El yurtimiz
ʼ
o zining ko p asrlik tarixi davomida mash um xatarlarni necha bor ko rgan,
ʻ ʻ ʼ ʻ
ularning jabrini tortgan. Shunday asoratlar tufayli tilimiz, dinimiz va
ma naviyatimiz bir paytlar qanday xavf ostida qolganini barchamiz yaxshi
ʼ
bilamiz. Ana shu fojiali o tmish, bosib o tgan mashaqqatli yo limiz barchamizga
ʻ ʻ ʻ
saboq bo lishi, bugungi voqelikni teran tahlil qilib, mavjud tahdidlarga nisbatan
ʻ
doimo ogoh bo lib yashashga da vat etishi lozim. O z tarixini bilmaydigan,
ʻ ʼ ʻ
kechagi kunni unutgan millatni kelajagi yo q. Bu haqiqat kishilik tarixida ko p
ʻ ʻ
bora o z isbotini topgan”.
ʻ
Vatanimiz milliy mustaqillikni qo lga kiritganidan keyin tarixiy haqiqatni
ʻ
mafkuraviy tazyiq va ta sirlardan xoli tarzda, xolisona va haqqoniy, adolat va
ʼ
tarixiylik nuqtai nazaridan xalqimizga etkazish imkoniyati yuzaga keldi.
Mustabid sovet tuzumi davrida ko plab muammolar qatorida millatlararo
ʻ
munosabatlarga ham haqqoniy yondashilmay, aksincha, bu masala faqatgina
biryoqlama yoritildi. Xususan, Turkiston va Rossiya o rtasidagi madaniy
ʻ
munosabatlar tarixi soxtalashtirildi. Bunda asosan Rossiyaning Turkiston
mintaqasidagi o lka aholisining “asriy qoloqlik”dan “tarixiy taraqqiyot
ʻ
cho qqisi”ga olib chiqilgani ta kidlandi. Bu munosabatlar haqida Prezidentimiz
ʻ ʼ
I.A.Karimov: ... Eng avvalo, mustamlakalar va yarim mustamlakalarni
1
Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Шарқ, 1998. –Б.3.
3

rivojlantirish yo lidagi kuch-g ayratlar buyuk davlatlarning kundalik va uzoqʻ ʻ
muddatli manfaatlariga bo ysundirilgandi”
ʻ 2
, – degan edi.
1998 yili Islom Karimov bir guruh tarixchilar bilan uchrashar ekan, o zbek
ʻ
davlatchiligi tarixini manbalar asosida jiddiy o zrganishni muhim, dolzarb ilmiy
ʻ
yo nalish sifatida belgilab bergan
ʻ 3
. Keyinchalik O zbekiston Respublikasi Vazirlar ʻ
Mahkamasining “O zbekiston FA Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish
ʻ
haqida”gi Qarorida 4
mazkur ilmiy yo nalish tarix fanining istiqbolli va dolzarb
ʻ
mavzui sifatida belgilandi hamda davlat siyosati darajasiga ko tarildi.
ʻ
Kurs ishi davriy chegarasi. XIX asr oxirlaridan XX asr 20- yillarining
birinchi yarmigacha bo‘lgan yurtimiz tarixining eng ziddiyatli davrini o‘z ichiga
oladi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi Xiva
xonligi va Buxoro amirligining qizil armiya tomonidan tugatilishi, XXSR va
BXSRning tashkil topishi davridagi siyosiy voqealarni yoritishdan iborat. Bu
quyidagi vazifalar bilan belgilangan:
 Xiva xonligining 1917-1920 yillardagi ichki va tashqi siyosiy
vaziyati ;
 Buxoro amirligi inqirozi: 1917-1920 yillardagi muhim voqealar ;
 Qizil Armiya va mahalliy inqilobiy kuchlarning harbiy harakatlarini
manbalar orqali yoritib berish;
 Kurs ish yakuniga ko ra zarur xulosalar berish
ʻ .
Kurs ishining nazariy-metodologik asoslari sifatida O zbekiston
ʻ
Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning nutqlari, maqolalari, fundamental
asarlari, Respublika Vazirlar Mahkamasining mamlakatimiz tarixini o rganish
ʻ
bilan bog liq Qarorlari, taniqli o lkashunos, manbashunos, tarixchi olimlarning
ʻ ʻ
asarlari hamda ilmiy tadqiqotlari xizmat qiladi.
2
Каримов И. А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. –Тошкент: Ўзбекистон, 1999. –Б.55-56.
3
Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. -Тошкент: Ўзбекистон, 1998. – Б. 5.
4
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистон ФА Тарих институти фаолиятини
такомиллаштириш” ҳақидаги Қарори // Халқ сўзи, 1998, 20 июль.
4

Shuningdek, mustabid sovet davri va mustaqillik yillarida e lon qilinganʼ
tarixiy-ilmiy asarlar, ilmiy tadqiqotlar, gazeta-jurnallarda chop etilgan ilmiy
maqolalar tashkil qiladi.
Kurs ishining tarkibi. Kirish, ikki bob, to rt qism, xulosa va foydalanilgan
ʻ
adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ

5

I BOB. XIVA XONLIGINING TUGATILISHI VA XXSRNING TASHKIL
TOPISHI
I.1. Xiva xonligining 1917-1920 yillardagi ichki va tashqi siyosiy vaziyati
Hozirgi O zbekiston hududida joylashgan Xiva xonligi 1512-1920-yillardaʻ
faoliyat yuritgan davlat. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida Xiva xonligining
ijtimoiysiyosiy hayotida ichki va tashqi kuchlar ta sirida jiddiy o zgarishlar yuz
ʼ ʻ
berdi. Xiva xonligi xon tomonidan boshqariladigan, siyosiy hokimyatni amalga
oshiruvchi feodal davlat edi. 5
Xiva xonligi ustidan podsho hukumati o‘zining
protektorat hududi sifatida qattiq nazorat o‘rnatdi. Ichki va tashqi siyosatdagi
arzimas o‘zgarishlarni ham Xiva xoni Turkiston general-gubernatori bilan kelishib
olishi lozim edi. Xon ustidan nazorat qilish maqsadida 7 kishidan iborat Kengash
(devon) ta’sis etilib, ularning to‘rt nafari podsho hukumati vakillari edi. 6

Amudaryoning avval Xiva xonligi tasarrufida bo‘lgan va Gandimiyon
shartnomasiga ko‘ra Rossiya imperiyasi ixtiyoriga o‘tgan o‘ng qirg‘og‘i hududida
Turkiston general-gubernatorligining Amudaryo bo‘limi tashkil qilingandi. Uning
boshlig‘i ayni mahalda Rossiya imperiyasining Xiva xonligidagi vakili sifatida
mamlakatni boshqarishda xonning hamma harakatlari ustidan nazoratni amalga
oshirardi. Xonlikning yillik tarixga ega va o‘zbek xalqining madaniy rivojlanishida
muhim rol o‘ynagan turkiy urug‘ qo‘ng‘irotlarga mansub sulola vakillari
tomonidan boshqarilayotgan monarxiya edi. Xiva xonligida qo‘shin xalq qarshilik
harakatini bostirish va davlat yaxlitligini saqlash uchun kurash vositasi edi. Bu
qo‘shin yaxshi uyushmagan, harbiy tartib-intizom bo‘sh, nihoyatda sodda
qurollangandi. Xonning muntazam qo‘shini yasovul boshi boshqaradigan 1,5 ming
kishidan iborat edi. 1873- yildan boshlab Xiva qo‘shini faqat ichki tartibni saqlash
vazifasinigina bajargan. Xonlik ma’muriy jihatdan 18 ta beklik va 2 ta noiblikka
bo‘lingandi. Ulardan eng yiriklari Hazorasp, Urganch, Qiyot, Ko‘hna Urganch,
Xo‘jayli, Qo‘ng‘irot hisoblangan. Ularning har biriga xon tomonidan tayinlangan
bek yoki hokim rahbarlik qilardi. 7
5
Matniyozov M. Xorazm tarixi. II-jild. Urganch. 1997. 274-b.
6
Eshov B.J., Odilov A. A. O’zbekiston tarixi II kitob Toshkent. 2020. 291-b.
7
Qo‘shjonov O, Polvonov N. Xorazmdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va harakatlar. XIX asr ikkinchi yarmi – XX
asr birinchi choragi. – Toshkent, 2007. 292-b.
6

Xon qo’l ostida turli darajadagi zodagonlar, qabila boshliqlari va ma muriyʼ
amaldorlar bo lib, ular keng hududlarni boshqarishga yordam berganlar.
ʻ
Xonlikning siyosiy tuzilishi chuqur ierarxik edi, hokimiyat xon va uning saroyi
atrofida markazlashgan edi. Xiva xonligining siyosiy manzarasida qabilaviy
birlashmalar hal qiluvchi rol o‘ynagan. Turkmanlar, qozoqlar kabi ko chmanchi
ʻ
qabilalar xonlik harbiylarining tayanchi bo lib, savdo va dehqonchilik orqali
ʻ
iqtisodiga hissa qo shgan. Qabila boshliqlari katta ta'sirga ega bo'lib, ko'pincha
ʻ
xonni tanlashda rol o'ynagan. 19-asr oxirlarida Xiva xonligi hududda mutlaq
hokimiyatni o z qo liga olgan xonlar tomonidan boshqarilgan. Biroq, ularning
ʻ ʻ
hokimiyati asta-sekin Rossiya imperiyasining ekspansionistik ambitsiyalari bilan
shubha ostiga olindi. Ruslar O rta Osiyoga o z ta sirini o tkazishga intilib, Xiva
ʻ ʻ ʼ ʻ
xonligi va rus qo shinlari o rtasida qator to qnashuvlarga sabab bo ldi. Bu davrda
ʻ ʻ ʻ ʻ
Xiva xonligining siyosiy hayoti nozik kuchlar muvozanati bilan ajralib turardi.
Xonlar o z muxtoriyatlarini saqlab qolish va ruslar bosqiniga qarshi turishni
ʻ
maqsad qilganlar. Natijada Xiva xonligi Rossiya imperiyasi bilan O rta Osiyoning
ʻ
Buxoro va Qo qon kabi boshqa xonliklari o rtasida bufer davlatga aylandi. Bu
ʻ ʻ
davrda Xiva xonligidagi muhim ijtimoiy o zgarishlardan biri yosh xivaliklar
ʻ
harakatining vujudga kelishi bo ldi.. Ular xonlikni butun dunyoda ro‘y berayotgan
ʻ
o‘zgarishlarga moslashtirish uchun ta’lim, infratuzilma va boshqaruvdagi
o‘zgarishlarni qo‘llab-quvvatladilar. 8
Xiva xonligining ijtimoiy-siyosiy o zgarishida maorif hal qiluvchi rol
ʻ
o ynadi. Islohotchi ziyolilar maktablar tashkil etib, aholini, jumladan, erkaklar va
ʻ
ayollarni bilim olishga undadilar. Bu jamoatchilik fikrini shakllantirishda va
an'anaviy me'yorlar va amaliyotlarga qarshi turishda muhim rol o'ynagan savodli
sinfning o'sishiga olib keldi. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida Xiva xonligining
ijtimoiysiyosiy hayoti an anaviylik va yangilanishning murakkab uyg unligidan
ʼ ʻ
iborat edi. Xonlik Rossiya imperiyasining tashqi qiyinchiliklariga duch keldi, bu
avtonomiyani saqlab qolish va ruslar bilan muzokaralar o'rtasida nozik muvozanat
harakatiga olib keldi. Ichkarida jamiyat islohotchi ziyolilar va an'anachilar
8
Eshov B.J., Odilov A. A. O’zbekiston tarixi II kitob Toshkent. 2020. 291-b.
7

o'rtasidagi ziddiyat bilan kurashdi, natijada ijtimoiy manzara parchalanib ketdi.
Rossiya imperiyasining ekspansionistik niyatlari Xiva xonligi jamiyatiga ham katta
ta’sir ko‘rsatdi. Rossiyaning mavjudligi boshqaruv, ma'muriyat va infratuzilmada
o'zgarishlarga olib keldi. Xiva xonligi o zining siyosiy va ijtimoiy tuzilmalariniʻ
Rossiya imperiyasining talab va umidlariga moslashtirishga majbur bo ldi. Xiva
ʻ
xonligining ijtimoiy tuzilishi uning ko‘chmanchi merosi va islom an’analari bilan
chuqur bog‘langan edi. Turkmanlar va qozoqlar kabi ko‘chmanchi qabilalar xonlik
iqtisodiyoti va harbiy sohalarida muhim rol o‘ynab, inson kuchi va resurslar bilan
ta’minlagan. Jamiyat tabaqalashtirilgan bo‘lib, hukmron elita xon va uning saroy
a’yonlaridan, undan keyin qabila boshliqlari, savdogarlar, hunarmandlar va
dehqonlardan iborat edi. 9
XIX-asr oxiri va XX-asr boshlari Xiva xonligi uchun misli ko rilmagan
ʻ
qiyinchiliklarni keltirib chiqardi. Iqtisodiy turg'unlik, ichki norozilik va tashqi
bosimlar an'anaviy tartibning qulashi bilan yakunlandi. 1917-yilgi rus inqilobi va
undan keyin Sovet Ittifoqining barpo etilishi Xiva xonligining muxtoriyatining
tugatilishini ko‘rsatdi, Xorazm XSR 1920-yil 26-aprelda tuzilgan. 1923-yil 20-
oktabrda Xorazm XSR nomi Xorazm Sotsialistik Sovet Respublikasi (Xorazm
SSR) deb o zgartirilgan 1924-yilda O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi
ʻ
tarkibiga qo‘shildi.
Turli xildagi jabr-zulmlar natijasida dehqonlarning kuchayib borayotgan
noroziligi soliqlarni to‘lashdan, majburiyatlarni bajarishdan ommaviy bosh tortish,
yirik zamindorlar yerlarini egallab olish, soliq yig‘uvchilar va xonlik
ma’muriyatining boshqa namoyandalariga hujum qilish holatlarini ko‘paytirdi.
Dehqonlarning chiqishlari yer egalari amaldorlarining uylarini vayron qilish,
qarz tilxatlarini yirtib tashlash va soliq yig‘uvchilarni quvib yuborish bilan birga
kechgan stixiyali isyonlar tarzida yuz berardi. Vaqt o‘tgan sayin xon hokimiyati va
mahalliy ma’murlar suiiste’mollari zo‘rayishi barobarida dehqonlar chiqishlarining
uyushishi va ommaviyligi ham o‘sib bordi.
9
Xorazm Xalq Sovet Respublikasi (o zbekcha). Ensiklopedik lug at. 2. -
ʻ ʻ Toshkent: O zbek sovet ensiklopediyasi. ʻ
19-yil. 369-bet.
8

XIX asrning 80-yillarida Pitnak, Hazorasp, Yangi Urganch, Ko‘hna Urganch
tumanlarida dehqon uyushmalari vujudga kelib, kurash keskin tus ola boshladi.
Xon ixtiyorida ularga qarshi kurash uchun kuchlar yetarli emasdi.
Shu bois u Rossiya podshosi qo‘shinlarini yordamga chaqirdi. Isyonlar bostirilib,
dehqonlar harakati rahbarlari qatl etildi.
Shunday bo‘lsa-da, dehqonlarning g‘alayonlari to‘xtamadi. 1902-yilda
Matyoqub pishiq rahnamoligida Xonqa, Hazorasp, Bog‘ot tumanlari dehqonlari
qo‘zg‘olon ko‘tarishdi. Xon yana Rossiya podshosi hukumati qo‘shinlariga
murojaat qildi. Qattiq jazo choralari ko‘rilib, qo‘zg‘olon tor-mor etildi. Uning
rahbarlari qatl qilindi. Mustamlakachi hokimiyat va mahalliy amaldorlarning jabr-
zulmi, turmush sharoitlarining yomonligi ko‘plab xalq g‘alayonlarini keltirib
chiqardi. Xalq noroziligi ommaviy tus oldi va chuqur tomir otdi. XX asr boshlarida
arzimas sabablar bilan qo‘zg‘olonlar yuz berib turardi. Ba’zi tumanlarda sabr
kosasi to‘lgan dehqonlar o‘z oilalari bilan xonlikdan ommaviy tarzda yoppasiga
qocha boshlashdi. 1906-yilda Yangi Urganch, Xonqa, Hazoraspda muhtoj
dehqonlar yirik zamindorlar yerlarini egallab ola boshlashdi. Xiva xonligida 1910–
1911-yillar qurg‘oqchilik va hosilsizlik yili bo‘ldi. Xonlik aholisi ocharchilik
girdobida qolgandi. Yetkazilgan zararlarni qoplash uchun xon ma’murlari aholidan
imkoni bo‘lgan hamma narsani tortib ola boshladi. Soliqlar esa oshib bordi. 10
Aholining ommaviy qashshoqlashuvi dehqonlarda norozilik tug‘dirdi.
1910–1917-yillarda dehqonlar g‘alayoni keng tus oldi: insofsiz katta yer egalari va
boylarni kaltaklash, ularning imoratlari, xo‘jalik inshootlari, omborlarini buzib
tashlash kabilar avj oldi. 1912-yildagi Hazorasp, Xonqadagi qo‘zg‘olonlar keskin
tus oldi. Doimiy qo‘zg‘olonlar natijasida xalq o‘qotar aslahalar bilan qurollanib,
urush olib borish taktikasini o‘rganib olgan edi.
Dehqonlar yirik zamindorlar va xonlik amaldorlarining yerlarini egallab ola
boshladi. Asfandiyorxon 1000 kishilik o‘zining eng sara qo‘shinini
qo‘zg‘olonchilarni bostirishga tashladi. Ammo kutilmaganda Alieli va Toshhovuz
o‘rtasida ular qo‘zg‘olonchilar tomonidan tor-mor etildi. Xonga madadga yetib
10
Matniyozov M. Xorazm tarixi. II-jild. Urganch. 1997. 274-b.
9

kelgan podsho hukumati qo‘shinlari qo‘zg‘olonni qiyinchilik bilan bostirdi. Yodda
tuting! 1912-yilgi qo‘zg‘olon xalq norozilik chiqishlarida yangi omilni namoyon
qildi, ya’ni qo‘zg‘olonchilar o‘qotar aslahalar bilan qurollanib, urush olib borish
taktikasini o‘zlashtirgandi.
Xalq qo‘zg‘olonlari xonlikda ijtimoiy-siyosiy harakatlar rivojlanishiga
kuchli ta’sir o‘tkazdi. Mamlakatdagi yalpi noroziliklar ta’siri ostida jadidchilikning
Xiva xonligidagi ko‘rinishi, Yosh xivaliklar harakati vujudga keldi. Uning Yosh
buxoroliklardan farqli jihati harakatda aholining turli qatlamlari: dehqonlar,
hunarmandlar, savdogarlar, ziyolilar va mayda mulkdorlarning ishtirok etishi edi.
Yosh xivaliklar harakati rahbarlari Polvonniyoz hoji Yusupov, Bobooxun Salimov,
Bekjon Rahmonov, Nazir Sholikorov, Jumaniyoz Sultonmurodov kabi
taraqqiyparvarlar bo‘lib, ular Xorazmda katta nufuzga ega bo‘lishgan.
Yosh xivaliklar o‘z davrining bilimdon va fozil kishilari bo‘lib, Xiva xonligida
ma’rifat tarqatish va islohotlar o‘tkazish uchun jiddiy harakat qilishdi.
1910-yilda xon Islohotlar loyihasi ni qabul qildi. Loyiha boshqa ruv tiziminiʻʻ ʼʼ
tartibga solishni nazarda tutar edi. Xon devoni saqlab qolinib, faqat amaldorlar
davlat ta’minotiga o‘tkazilishi mo‘ljallangan edi. Loyihada, shuningdek, yangicha
milliy maktablarni tashkil qilish g‘oyasi ham ilgari surilgandi. Takliflar umumiy
jihatlari bilan cheklanganligiga qaramasdan, ular chuqur islohotlar orqali Xiva
davlatchiligi mustaqilligini tiklashga qaratilgan edi. Yangicha milliy maktablar
ta’lim va madaniyat saviyasini ko‘tarish hamda xivalik ziyolilarning yangi avlodini
shakllantirish uchun kerak edi. Bu ularda xon hokimiyatining mustabidligiga
nisbatan murosasizlik hissini tarbiyalashga xizmat qilardi. 11
Muhammad Rahimxon II vafot etgach, podsho hukumati yordamida taxtni
uning o‘g‘li Asfandiyorxon (1910–1918) egallaydi. Petro-Aleksandrovskda turgan
Rossiya harbiy kuchlari madadiga ishonib, yangi xon islohotlar o‘tkazdi, ishni
zulmni kuchaytirish va muxolafatni to‘liq mahv etishdan boshladi. 1913-yilda u
islohotchilar rahnamolaridan biri, mamlakat bosh vaziri Islomxo‘jani davlat
mablag‘larini o‘zlashtirishda ayblab o‘ldirtiradi.
11
Matniyozov M. Xorazm tarixi. II-jild. Urganch. 1997. 274-b.
10

Xon buyrug‘iga ko‘ra yerlarni yangidan o‘lchash boshlandi. Aslida, bu
tadbir yangi soliqlarni joriy qilishdan iborat edi. Dehqonlar esa bunga Mang‘it va
Xo‘jaylida qo‘zg‘olonlar ko‘tarish bilan javob berishdi. Xonning tayanchi bo‘lgan
podsho hukumati uni uzoq qo‘llay olmadi. Rossiyadagi 1917-yilgi fevral
voqealaridan keyin Asfandiyorxon asosiy tayanchi — podsho hukumatidan
mahrum bo‘lib, bir necha muddat yakkalanib qoldi.
Yosh xivaliklar qulay vaziyatdan foydalanib qolishga qaror qilishdi va
islohotlar uchun ochiqdan ochiq harakatni boshlab yubordi. 1917-yil 5-aprelda ular
Asfandiyorxondan islohotlar o‘tkazish to‘g‘risidagi manifestni imzolashni talab
qilishdi. Islohotlar xon hokimiyati saqlangan, ammo Majlis (deputatlar palatasi) va
Nozirlar kengashi (Vazirlar kengashi) bilan cheklangan konstitutsiyaviy
monarxiyani tashkil etishni o‘z ichiga olgandi. Yosh xivaliklar, shuningdek, davlat
mablag‘lari sarflanishi ustidan nazorat qilish uchun moliya vazirligi, suv
taqsimotini isloh qilish, xonlikning butun hududida yangi usul maktablarini tashkil
qilish uchun qo‘mita tuzishni, temiryo‘llar va pochta-telegraf tizimi qurilishini ham
talab qilishgandi.
Podsho hukumati qo‘shinlari madadidan mahrum bo‘lgan Asfandiyorxon har
qanday yo‘l bilan hokimiyatni saqlab qolish va vaqtdan yutish maqsadida
islohotlarni amalga oshirish to‘g‘risidagi manifestga imzo chekdi. 1917-yil 26-
apreldagi Majlisning birinchi sessiyasida 30 nafar xivalik deputat va
turkmanlardan 7 nafar vakil ishtirok etdi. Majlis Vazirlar kengashini sayladi.
Ammo ikki oy o‘tmasdan xon boshchiligidagi konservativ kuchlar harbiy
to‘ntarishni amalga oshirdi va Majlisni tarqatib yubordi. Yosh xivaliklar
rahnamolari hibsga olinib, ulardan bir qismi otib tashlandi. 12
Lekin bu voqealarga yangi bir kuch — turkman urug‘laridan birining sardori
Junaidxon aralashdi. 1918-yil yanvarda 1,5 ming kishilik otliq otryad bilan u
Xivani, keyin esa xonlikning boshqa tumanlarini egallab oldi. Asfandiyor xonni
nomigagina taxtda qoldirgan Junaidxon xonlikda o‘zining yakkahokimligini
12
Eshov B.J., Odilov A. A. O’zbekiston tarixi II kitob Toshkent. 2020. 291-b.
11

o‘rnatdi. Keyinchalik uning buyrug‘iga ko‘ra Asfandiyorxon o‘ldirilib, o‘rniga
Said Abdulla taxtga o‘tqazildi.
Rossiya hukumati Xivada inqilob tayyorlay boshladi. ʻʻ ʼʼ Bolsheviklar
tomonidan egallab olingan Petro-Aleksandrovskda Kommunistik partiya tuzilib,
to‘ntarishga tayyorgarlik ko‘rilgan. To‘ntarish 1920-yil 2-fevralda ro‘y berdi va
tarixda u xalq inqilobi nomini oldi. 27-aprelda Sovetlarning birinchi Butun
ʻʻ ʼʼ
Xiva qurultoyi to‘rt asrdan ortiqroq vaqt mavjud bo‘lgan Xiva xonligi o‘rnida
Xorazm Xalq Sovet Respublikasi (XXSR) tashkil topganini e’lon qildi. 13
13
Qo‘shjonov O, Polvonov N. Xorazmdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va harakatlar. XIX asr ikkinchi yarmi – XX
asr birinchi choragi. – Toshkent, 2007. 292- b.
12

I.2. Xiva xalq inqilobi: yangi davlat tuzumining e’lon qilinishi. Xorazm Xalq
Sho‘rolar Respublikasining (XXSR) tashkil topishi va uning dastlabki
faoliyati
1914 - yil avgust oyida Xorazm jadidlari Polvonniyoz Hoji Yusupov
boshchiligida “Yosh xivaliklar” partiyasini tuzdilar. Bu tashkilot dasturining
asosini mavjud tuzum doirasida islohotlar o‘tkazish, maktab-maorif ishini
yaxshilash, xon hokimiyatini cheklash kabi masalalar tashkil etar edi. 1915 – 1916
- yillarda Xiva xonligining istibdodiga qarshi Junaidxon boshchiligidagi
turkmanlarning qo‘zg‘olonlari bo‘lib o‘tdi.
Turkman, o‘zbek, qozoq aholisining mavjud tuzumga qarshi kurashini
“Yosh xivaliklar” partiyasi rahbarlari faol qo‘llab-quvvatladilar.
1917 - yil fevral inqilobidan so‘ng Xiva garnizonidagi soldatlar ham xuddi
Rossiyadagi kabi o‘z sovetlarini tashkil etdilar. Bu hukumatga qasamyod qilish
uchun Xiva shahrida rus askarlari to‘plandilar. Bu vaziyatdan foydalangan “Yosh
xivaliklar” harbiy otryad boshlig‘i polkovnik Merzlyakovdan yordam so‘radilar.
Merzlyakovning qo‘llab-quvvatlashi bilan “Yosh xivaliklar”ning katta guruhi Xiva
xoni saroyi oldida to‘plandilar. Ular nomidan Polvonniyoz Hoji Yusupov va Nazir
Sholikorovlar Asfandiyorxon huzuriga kirib xondan davlatni konstitutsiya asosida
boshqarish, xonning ayrim mulozimlarini ular qo‘liga topshirilishini talab
qildilar. 14
Rossiyadagi siyosiy voqyealar, chor hukumatining ag‘darilishi va Xivada
ro‘y berayotgan voqyealardan xavfsiragan xon Yosh xivaliklar talablarini qabul
qilishga majbur bo‘ldi hamda ular tomonidan tayyorlangan manifestga imzo
chekdi. Yetti punktdan iborat manifestning birinchi punktida shunday so‘zlar bor
edi: “… men Xiva xoni Said Asfandiyor Bahodirxon… mening sodiq
fuqarolarimga “Idorai mashrutiya” berdim, toki ular o‘zlari xoxlagancha
mamlakatni shariatga muvofiq ham zamon taqozosiga muvofiq idora qilsinlar.
Chunonchi, o‘zlari xoxlagancha fuqarolarning maslahati bilan saylov qilib,
hukumat ishlariga o‘zlari xoxlagan odil odamlarni tayin qilsinlar” 15
.
14
Bohodir Eshov, «O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi», Toshkent-2012
15
Bohodir Eshov, «O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi», Toshkent-2012
13

1917 - yil 6 - aprel kuni bu manifest Xivadagi ark maydonida ko‘p ming
kishilik xalqqa o‘qib eshittirildi. Mamlakatni boshqarishda yangi tuzilgan idorasi
“Idorai mashrutiya”ga Yosh xivaliklardan Polvonniyoz Hoji Yusupov va
Husainbek Muhammadmurodovlar saylandilar.
“Idorai mashrutiya” ni tashkil etishga erishgan Yosh xivaliklarning o‘z
dasturi bo‘lib, o‘z davri talablariga javob beruvchi bu dastur xon istibdod tuzumini
tugatish, Xiva viloyatini Turkiston bilan birlashtirish, xonlar, beklar, qozilar,
shahzodalar qo‘lidagi ortiqcha boylikni xalq mulkiga aylantirish, yirik zamindorlar
qo‘lidagi ortiqcha mulklarni kambag‘allarga bo‘lib berish, vaqf yerlaridan
tushadigan mablag‘lar hisobidan xalq maorifini rivojlantirish, bolalarni bepul
o‘qitadigan maktablar ochish, kasalxonalar qurish, aholining kambag‘al qismiga
xon tomonidan tortib olingan yerlarni qaytarib berish, yo‘llar va ko‘priklar qurish,
majburiy ishlarni bekor qilish kabi talablarni ilgari surgan.
Ammo, Yosh xivaliklar hukumati uzoq mavjud bo‘lmadi. Asfandayorxon
Xiva garnizoni boshlig‘i general Mirabdalov, nufuzli ruhoniylar va Junaidxon
yordamiga tayanib 1917 - yil 23 - mayda “Idorai mashrutiya” ni tarqatib yubordi.
Tashkilotning Husaybek Matmurodov va bir qancha a’zolari zindonga tashlandi.
Polvonniyoz Hoji Yusupov, Nazir Sholikorov, Bobo Oxun Salimov, Jumaniyoz
Sultonmurodov, Bobojon Yakubov va boshqalar To‘rtko‘l, Chorjo‘y, Toshkent
kabi shaharlarga qochib ketdilar.
1918 - yilning yanvarda polkovnik M.Zaysev boshchiligidagi rus qo‘shinlari
Xivadan jo‘nab ketdilar. Bu vaziyatdan unumli foydalangan Junaidxon darhol o‘z
qurolli kuchlari bilan Xivani egalladi. Amaldorlarning noroziligidan cho‘chigan
Junaidxon Asfandiyorxonni taxtda qoldirdi. Ammo, hokimiyat butunlay Junaidxon
qo‘liga o‘tdi. 1918 - yil 30 - sentyabrda Junaidxon xon saroyida davlat to‘ntarishi
uyushtirdi va Asfandiyorxon taxtdan ag‘darilib, 1 oktyabr kuni qatl ettirildi. 3
oktyabr kuni Asfandiyorxonning akasi Said Abdullaxon xonlik taxtiga o‘tirgan
bo‘lsada, amaldagi boshqaruv Junaidxon qo‘lida qoldi. 16
16
Ражабов Қ. Бухорога қизил армия босқини ва унга қарши кураш. Т.: “Маънавият”, 2002 йил.
14

Junaidxon Xiva xonligi hududida bolsheviklardan mustaqil bo‘lgan davlatni
saqlab qolishga harakat qildi. 1918 - yil noyabr oyida Amudaryoning o‘ng
qirg‘og‘idagi yerlarda tashkil etilgan sovet hukumatiga qarshi Junaidxon bir necha
marta muvaffaqiyatsiz urushlar olib bordi. 1919 - yil aprel oyida sovet hukumati
bilan Junaidxon o‘rtasida Taxta shartnomasi tuzildi. Ammo, bu vaqtinchalik
kelishuv bo‘lib, unga har ikkala tomon ham amal qilmadilar. Bu paytda
To‘rtko‘lda Jumaniyoz Sultonmurodov rahbarligida Yosh xivaliklar partiyasining
qo‘mitasi tuzilgan bo‘lib, ularning soni Xiva xonligi hududidan qochib o‘tganlar
hisobiga kundan kun ko‘payayotgan edi.
1919 - yilning yoziga kelib, Amudaryo bo‘limida siyosiy ahvol ancha
keskinlashdi. Amudaryo bo‘limining shimoliy qismida, Zair degan aholi
yashaydigan punktda qozoq atamani Filchev hamda yirik qoraqalpoq feodali Xon
Maxsim boshchiligida Sovet hukumatiga qarshi chiqishlar bo‘lib o‘tdi. Ataman
Filchev otryadini qurolsizlantirish hamda Chimboy sovetini mustahkamlash uchun
yuborilgan A.Xristoforov boshchiligidagi 17 ta favqulodda komissiya va 80
kishilik qurolli askarlar 1919 - yil 14 - avgustda qirib tashlandi. Nukus, Zair,
Mo‘ynoq orasidagi yerlar egallanib, bu hududlarda ataman Filchev boshliq
hukumat tuzildi. Junaidxon bu hukumatni darhol tan oldi.
Bu davrga kelib Yosh xivaliklar, turkman urug‘lari orasida
Qo‘shmamedxon, G‘ulomalixon kabi urug‘ sardorlarining Junaidxon bilan
ziddiyatlari keskinlashib ketgan edi. Sovet hukumati bu holatdan unumli
foydalandi. 1919 - yil 25 - dekabr kuni Amudaryo bo‘limi qo‘shinlarining
bolsheviklar boshchiligidagi janubiy otryadi Amudaryoning chap qirg‘og‘iga o‘tib,
N.Sheydakov boshchiligida To‘rtko‘ldan Nukus yo‘nalishi tomon hujum boshlab
29 dekabrda Xo‘jaylini egalladilar. 1920 - yil 7 - yanvar kuni Ko‘hna Urganch
bolsheviklar tomonidan egallandi. Shuningdek, qizil askar qo‘shinlari 14 - yanvarda
Pursi, 16 - yanvarda Ilonli, 18 - yanvarda Toshhovuz shaharlarida sovet hokimiyatini
o‘rnatib, 1 - fevral kuni Xiva shahriga kirib keldilar. Junaidxon qo‘shinlari ham tor-
15

mor qilindi. Junaidxon qolgan-qutgan yigitlari bilan cho‘lga chekindi. 2 - fevral
kuni so‘nggi Xiva xoni Said Abdulxon taxtdan voz kechdi. 17
Xiva xoni taxtdan tushirilgach, xonlikda butun hokimiyat besh kishidan
iborat muvaqqat inqilobiy hukumat (revkom) qo‘liga o‘tdi. Hukumat raisi –
Jumaniyoz Sultonmurodov, Bobo Oxun va Jalol Oxun Salimovlar – oliy ruhoniylar
vakillari, Qo‘shmamadxon Sapayev va Mullao‘roz Hojimuhamedovlar – hukumat
a’zosi qilib tayinlandilar. 1920 yil 9 aprelda muvaqqat inqilobiy hukumat tarkibiga
tarmoqlar bilan shug‘ullanuvchi nozirliklar tashkil etildi. Shayxutdin Hasanov –
harbiy nozir, Polvonniyoz Hoji Yusupov – davlat nazorati noziri, Eshchon qori
Jabborqulov – xalq xo‘jaligi noziri, Mulla Bekjon Rahmonov – xalq madaniyati va
maorifi noziri, Bobo Oxun Salimov – adliya noziri qilib tayinlandilar. Shuningdek,
davlatni boshqarish, sud va adliya ishlari qayta ko‘rib chiqildi. Hukumatning
maxsus qarori bilan Oliy inqilobiy sud va adliya nozirligi tashkil qilindi. Oliy
inqilobiy sudga Olimjon Akchurin rais, Qo‘shmamadxon Sapayev va Bobo Oxun
Salimovlar a’zolar etib tayinlandilar. Umumjinoiy va fuqarolik ishlarini ko‘rib
chiqish va hal qilish uchun xalq sudi tashkil qilinib, unga Abdulvohid Qoriyev rais
bo‘ldi.
Xiva shahrida tashkil qilingan maxsus militsiya boshqarmasi tartib-intizomni
saqlash va jinoyatchilikka qarshi kurash ishlari bilan shug‘ullanib, unga Nazir
Sholikorov raislik qildi. Muvaqqat inqilobiy hukumat farmoniga binoan, qiynoq,
urib azoblash va o‘lim bilan bog‘liq barcha jazolar bekor qilindi.
1920 yil 26-30 aprel kunlari Xivada Butunxorazm xalq vakillarining birinchi
qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Qurultoyda ishtirok etgan 200 ta vakilning 80 tasi turkman
aholisi vakillari edi. Qurultoyda Xiva xonligi hududida Xorazm Xalq Sovet
Respublikasi tuzilganligini e’lon qilib, XXSR konstitutsiyasi, davlat gerbi va
bayrog‘ini tasdiqladi.
XXSRning birinchi Konstitutsiyasida davlat tuzumi masalasiga alohida
bo‘lim ajratildi. Unda davlat oliy hokimiyat va boshqaruv organlari, mahalliy
organlarni tashkil etish tartibi, tuzilishi, ularning vakolatlari belgilab berildi.
17
Шамсутдинов Р, Каримов Ш. Ўзбекистон тарихидан материаллар. 3- китоб Андижон, 2004 йил.
16

Respublikaning eng muhim ishlarini hal qilish oliy hokimiyat organi bo‘lgan
Umumxorazm xalq vakillari qurultoyiga tegishli deb topildi. Respublikani
boshqarish qurultoy tomonidan saylab qo‘yiladigan va uning oldida hisobot
beradigan, 15 ta a’zodan iborat Xalq Nozirlari kengashi zimmasiga yuklandi.
Shuningdek, birinchi Konstitutsiyada XXSR ning mudofaasini tashkil etish,
vaqf ishlari, xorijiy fuqarolarning huquqiy holati, aktiv va passiv saylov huquqlari,
saylov huquqidan mahrum qiladigan shaxslar, saylov tartibi, iqtisodiy siyosat
to‘g‘risida, xon va xon avlodlarining mulki to‘g‘risida, respublikaning bayrog‘i va
gerbi masalalari mustahkamlandi. 18
Konstitutsiya XXSR ning barcha fuqarolariga jinsi, kasbi va millatidan
qat’iy nazar so‘z, matbuot, majlis o‘tkazish, tashkilotlar tuzish huquqlari
berilganligini e’lon qildi.
Qurultoyda yangi hukumat tarkibi quyidagicha saylandi:
 Polvonniyoz Hoji Yusupov – XXSR XNKning raisi;
 Jumaniyoz Sultonmurodov – XNK raisining birinchi muovini;
 Qo‘shmamadxon Sapayev – XNK raisining ikkinchi muovini;
 Bobo Oxun Salimov – adliya noziri;
 Bekchon Rahmonov – maorif noziri;
 Eshchon (qori) Jabborqulov – xalq xo‘jaligi noziri;
 Matpanboy Madrahimov – moliya noziri;
 Xudoybergan Devonov – davlat nazorati noziri;
 Rizo Shokirov – harbiy nozir;
 Nazir Sholikorov – ichki ishlar noziri;
 Shomurod Baxshi – sog‘liqni saqlash noziri;
 G‘ulomalixon Bahodir – ijtimoiy ta’minot noziri;
 Hakim Bobojonov – ziroat (qishloq xo‘jaligi) noziri;
 Abdulvohid Qoriyev – adliya noziri muovini;
 O‘roz Xo‘jamuhammadov – tashqi ishlar noziri.
18
Туркестан в начале ХХ века: К истории истоков национальной независимости.Научный редактор
Р.Я.Раджапова.-Т.: ‘Шарк’, 2000 год
17

XXSR rahbariyati o‘z konstitutsiyasiga binoan mustaqil davlat sifatida ish
olib borishga harakat qildi. Konstitutsiyaga binoan yangi davlat quyidagi 22 ta
tumanga bo‘lingan edi: Darg‘onota, Pitnak, Hazorasp, Beshariq, Xonqa, Yangi
Urganch, Gurlan, Qipchoq, Mang‘it, Qilichboy, Monoq, Toshhovuz, Po‘rsi,
Xo‘jayli, Ko‘hna Urganch, Qo‘ng‘irot, Xiva, Ilonli, G‘azovot, Shovot, Xitoy,
Qo‘shko‘pir.
1920 yilning apreli oxiri va may oyining boshlarida ushbu tumanlarning
tuman sovetlari tuzilib, ularning har birida 5-7 kishidan iborat kengash a’zolari
saylandi. 14 ta o‘zbeklar yashaydigan, 5ta turkmanlar yashaydigan va uchta
qozoqlar hamda qoraqalpoqlar yashaydigan tumanlarda sovetlar saylanib, har bir
tuman mahallalarida oqsoqollar saylandi.
1920 yil 28 mayda Xorazm kommunistik partiyasining birinchi
Butunxorazm konferensiyasi bo‘lib, unda yangi partiya tashkil etilganligi e’lon
qilindi. Uning raisi qilib A.Akchurin saylandi. Biroq, ko‘p o‘tmay u boshqa ishga
o‘tganligi munosabati bilan XKP MK raisi qilib J.Sultonmurodov saylandi.
Shuningdek, aynan shu paytdan boshlab markazdan kelgan vakillarning
ko‘rsatmasi bilan Xorazmda ko‘ppartiyaviylik ta’qiqlandi. 19
XXSR XNKga Polvonniyoz Hoji Yusupov boshliq hukumat tarkibiga
asosan, “Yosh xivaliklar” partiyasining a’zolari kirgan bo‘lib, ular mamlakatda
demokratik tuzumni o‘rnatish, mustaqil davlatni barqarorlashtirish borasida katta
ishlarni amalga oshira boshladilar. Misol uchun, Bobo Oxun Salimov raisligidagi
XXSR delegatsiyasining uch oy davomida Moskva va Petrograd shaharlarida
bo‘lib, 1920 yil 13 sentyabrda RSFSR bilan XXSR o‘rtasidagi iqtisodiy-siyosiy
shartnomaning imzolanishi ana shunday ishlardan bo‘ldi. 24 moddadan iborat
ittifoq shartnomasi va 15 moddadan iborat iqtisodiy bitimda RSFSR hukumati
XXSR mustaqilligi va daxlsizligini tan oldi. Rossiya imperiyasi davrida rus
kapitalistlari tomonidan Xiva xonligi hududida qurilgan barcha banklar, zavodlar,
fabrikalar, savdo korxonalari va boshqalar XXSR ning mulki deb belgilandi. Bu
19
Ахмад Заки Валидий. Бўлинганни бўри ер.Т.: “Адолат”, 1997 йил
18

hujjatga asosan XXSR mustaqil davlat hisoblanib, sovet Rossiyasi bilan o‘zaro
teng va bir-birlarining ichki ishlariga aralashmaslikka kelishib olindi.
Amalda esa, XXSR hukumati rahbarlari olib borgan mustaqil siyosat
markazdagi bolshevik rahbarlar va XXSR hududidagi sovet rahbariyati vakillariga
yoqmadi. Chunki, Polvonniyoz Hoji Yusupov boshliq hukumat xususiy mulk, vaqf
yerlari, diniy muassasalarni tarqatib yuborish o‘rniga ularni saqlab qolish va
mustahkamlashga harakat qilgan edilar. XXSR ning Konstitutsiyasida ham xususiy
mulk e’tirof etilgan edi. Sovet hukumatining Xorazmdagi vakillari XNK
hukumatiga qarshi hatti-harakatlarni avj oldirdilar. Buning natijasi o‘laroq, XXSR
da kommunistlar olib borgan siyosat mahalliy kadrlar, ziyolilar hamda mustaqil
fikrga ega bo‘lgan shaxslarni yo‘qotishga qaratildi. XXSR mavjud bo‘lgan atigi 5
yilga yaqin muddat ichida respublika hukumati – XNK va Xorazm MIK raislari
o‘n marta almashtirilgani ham yuqoridagi fikrni isbotlaydi.
1921 yil 15-23 may kunlari II Butunxorazm sovetlari vakillarining qurultoyi
bo‘lib o‘tdi. Qurultoyda XXSR MIK qoshida yetti kishidan iborat maxsus turkman
bo‘limi tashkil etildi. Unga Mulla O‘roz Xo‘jamuhammedov rahbar bo‘ldi. Ushbu
bo‘limning asosiy vazifasi turkmanlar yashaydigan yerlardagi iqtisodiy, siyosiy,
huquqiy, milliy, madaniy masalalarni, urug‘lar o‘rtasidagi munosabatlarni
o‘rganish va uni yaxshilash, mehnatkash xalq faolligini oshirish, ular yashaydigan
hududlarda dehqonchilik va chorvachilikni rivojlantirish, hunarmandchilikni
taraqqiy ettirish hamda ular madaniyatini oshirishdan iborat edi.
Shuningdek, qurultoyda XXSR Konstitutsiyasiga qo‘shimchalar va
o‘zgartirishlar kiritildi. Oldingi Konstitutsiyadan farq qilgan holda ushbu
Konstitutsiyada Qurultoy va Xorazm MIKning vakolatlari mustahkamlandi.
Umumxorazm qurultoyi va MIK vakolatlariga – XXSR Konstitutsiyasini qabul
qilish; chegaralarni o‘rganish, o‘zgartirish va XXSR ga tegishli hududlar doirasini
tasdiqlash; XXSRda pul, og‘irlik o‘lchovlarini belgilash va o‘zgartirish; chet
mamlakatlar bilan aloqalar olib borish; urush va tinchlik masalalarini hal qilish;
qarz olish, bojxona, savdo va moliya shartnomalarini tuzish; XXSR hududida xalq
xo‘jaligining umumiy rejalarini belgilash; davlat byudjetini o‘rnatish; umumdavlat
19

qonunchiligi, sud tuzilishi, fuqarolik, jinoiy sud yuritish va boshqa qonunchilikni
amalga oshirish; umumdavlat soliq va yig‘imlar o‘rnatish; XNK a’zolarini
lavozimiga tayinlash va ozod qilish; XNK raisini tasdiqlash; Xorazm fuqaroligini
olish va yo‘qotish; respublika hududida xorijiy fuqarolarning huquqlari to‘g‘risida
qarorlar qabul qilish; har qanday masalani o‘zlarining xoxishlariga ko‘ra ko‘rib
chiqish va hal qilish kiritilgan. 20
Xorazm respublikasi tuzilgan dastlabki oylardan boshlab undagi g‘oyaviy –
siyosiy vaziyat keskinlashib bordi. “Yosh xivaliklar” hukumati va demokratik
kayfiyatdagi kuchlar mahalliy sharoitni tushungan holda aholining urf-odatlari
hamda qadriyatlariga mos holda ish olib bordilar. Ammo, markazdan jo‘natilgan
qizil armiya va uning boshliqlari, kommunist bolsheviklar XXSR dagi ijtimoiy-
iqtisodiy hayotga mutlaqo salbiy ta’sir ko‘rsatdilar. Ular qonunga xilof ravishda
respublikaning ichki ishlariga aralashdilar hamda mahalliy sharoit, xalq
ommasining kayfiyati va xoxish irodasini umuman hisobga olmay inqilobiy chora-
tadbirlarni, sovetlashtirish siyosatini amalga oshirdilar.
Shunga qaramasdan, respublikaning ko‘plab mahalliy rahbar kadrlari
mustaqillik uchun, adolatsizlikka qarshi g‘oyaviy kurash olib bordilar. Misol
uchun, 1923 yil bahorida XXSR savdo sanoat noziri K.Nurullayev Moskvada
RSFSR bilan bo‘layotgan muzokaralarda XXSR foydasiga qat’iylik ko‘rsatgani
uchun uchun Xorazmga chaqirilib, qamoqqa olindi. 1923 yilning yoz va kuzida
Sovet Rossiyaning ko‘rsatmalari asosida Xorazm respublikasida tub islohotlar
amalga oshirilib, oktyabr oyida XXSR Sovet Sotsialistik Respublikasiga
aylantirildi.
Inqilobdan keyin paydo bo‘lgan XXSR, keyinchalik XSSRning qisqa
muddatli faoliyati murakkab va ziddiyatlarga to‘la vaziyatda kechdi.
Respublikaning ichki ishlariga aralashishlar, mahalliy rahbar kadrlarga
ishonchsizlik, mahalliy sharoitlarni hisobga olmasdan ish ko‘rish, markazning
ko‘rsatmasi bilan hali tayyor bo‘lmagan o‘lkani “sotsialistik respublika” deb e’lon
qilish kabi o‘ta jiddiy xatoliklar Xorazmning mustaqilligi, ijtimoiy-iqtisodiy va
20
Усмонов Қ, Содиқов M . Ўзбекистон тарихи (1917-1991 йй) T .:”Шарқ”, 2007 йил.
20

madaniy rivojiga katta zarar yetkazib, Xorazmni sovetlashtirish jarayonini yanada
tezlashtirdi.
1920 yil 30 aprelda Xorazm millatidan va dinidan qat’i nazar barcha
mehnatkashlarning respublikasidir, deb e’lon qilindi. Shunday qilib 1920 yil aprel
oyida Xorazmda mustaqil Xalh Respublikasi e’lon qilinib, barcha xalqlar bilan
birodarlikda yashashga katta umid bog’landi.
1920 yil 1 fevralda Xivaning oxirgi xoni taxtdan tushirilib, hujjatga imzo
chekkandan keyin, 2 fevral kuni inqilob g’alabasi e’lon qilindi va inqilobiy qo’mita
tuzildi. Ana shu tariqa Xorazmda yangicha hayot va boshqarish tartibi e’lon
qilindi. Turli tashkilotlar vujudga kela boshladi. Xorazm davlatining dastlabki
hujjatlaridan biri machitni davlatdan ajratish bo’ldi.
1920 yil 2 aprelda esa turkman urug’ boshliqlari Qo’shmuhammad,
G’ulomalixon, Baxshi va boshqalar ishtiroqida Gelbart kotibligida, Olloqulov
tarjimonligida majlis o’tkazilib, birinchi navbatda o’zaro nizolarga chek qo’yish
masalasi muhokama qilindi. Chunki Xorazm vohasi xalqlari o’rtasidagi
munosabatlarni to’g’ri yo’lga qo’yishda asosiy masala ilgarigi Xiva xonligi
xududidagi o’zbek, turkman, qozoq. qoraqalpoq millat mehnatkashlari o’rtasida
o’zaro ishonchni mustahkamlash, qo’shni Amudaryo viloyati bilan ularning o’zaro
hamkorligini kuchaytirish, umuman Xorazm mehnatkashlari bilan Turkiston
Respublikalari mehnatkashlari o’rtasidagi do’stlikni yuqori darajaga ko’tarishdan
iborat edi.
Bu kengashda o’zaro nizoli harakatlarning aybdori chor Rusiyasi bo’lib
kelgani aytildi. Kelgusida mehnat bilan harbiy majburiyat teng taqsimlansa
o’rtadagi nizolarga chek qo’yilishi anih ko’rsatildi. G.I. Broyda tashabbusi bilan
boshlangan bu kengashda ishtirok qilgan o’zbek va turkman urug’ boshliqlari,
oqsoqollari bunga tamoman rozi bo’ldilar. Shu bilan turkman mehnatkashlarining
vakillarini ham markaziy hokimiyatga saylashni zarur topdilar. Oilaviy aloqalar
o’rnatishni ilgari surdilar. Butun Xorazm vakillarining birinchi qurultoyiga
21

saylanadigan 200 nafar vakillarning 80 nafari turkmanlar vakillari bo’lishi
belgilandi. 21
1920 yil 9 aprelda Vaqtli hukumatning majlisi chaqirilib, Nozirlar sho’rosi
tuzildi. Polvonniyoz hoji Yusunov (Davlat nazorati), Bekjon Rahmonberganov –
Xalh madaniyati za maorifi noziri, Bobooxun Salimov – adliya noziri, Jumaniyoz
Sultonmurodov – vaqtli hokimiyat raisi Odomoxun Ortiqov – muovini va
boshqalar.
Xorazmda endigina shakllanayotgan hokimiyatning shu majlisida davlat
tuzilishi, nozirliklar tashkil qilish, maktab, kasalxona ochish, yangi lavozimlar
saylov nizomi haqidagi masalalar muhokama qilindi. Xorazmdagi 20-yillardagi
o’zgarishlarning eng muhim natijadari: o’zbeklar bilan turkmanlar hamkorligi
vujudga kelib, mehnat armiyasi tashkil qilindi. Saylov qonuni, sudxo’rlikka qarshi
dekret, vakuf erlari haqida nizom, oliy sud haqida, xon erlari va mulklarini
musodara qilish haqida konunlar e’lon qilindi.
1920 yil 27 aprelda Xiva shahrida Butun Xorazm vakillarining birinchi
qurultoyi chaqirilib (buning ishtirokchilari turli millatga mansub kishilar edi)
barcha millat mehnatkashlarining manfaatiga mos keladigan masalalarni
muhokama qildilar va bu borada zarur qarorlar qabul qildilar. Ko’p yillardan
buyon davlat nomi «Xiva» shaklida ishlatilib kelingan bo’lsa, endi Xorazm nomi
bu qurultoyda qayta tiklandi, Xorazm Xalh Sovet Respublikasi (XXSR) tuzilgani
e’lon qilindi va uning Konstitutsiyasi qabul qilindi. Bundan tashqari Xorazm XSR
ning Nozirlar Sovetini sayladilar. 8 ta nozirlik tashkil qilinib, 5 nafar kommunist,
bir yosh Xivalik va 2 nafar partiyasiz kiritildi. 1920 yil 28 aprelda esa XXSR e’lon
qilindi.
1920 yil 30 aprelda Xorazm millatidan va dinidan qat’i nazar barcha
mehnatkashlarning respublikasidir. deb e’lon qilindi. Shunday qilib 1920 yil aprel
oyida Xorazmda mustaqil Xalh Respublikasi e’lon qilinib, barcha xalqlar bilan
birodarlikda yashashga katta umid bog’landi. Endigina siyosiy xaritada paydo
bo’lgan mustahil Xorazm respublikasiga qo’shni xalhlar yordam qo’lini cho’zdilar.
21
Шамсутдинов Р, Каримов Ш. Ўзбекистон тарихидан материаллар.3- китоб Андижон, 2004 йил.
22

Qo’shni Jumhuriyatlar 700 ming kishi hayot kechirayotgan Xorazm vohasini
mahsulotlar va texnika uskunalari bilan ta’minlashni o’z zimmasiga oldi va qaytib
olmaslik sharti bilan 20 million so’m ajratdi. Turkiston komissiyasining qarori
bilan 1920 yil aprel – may oylarida yana 150 million so’m yordam berildi. Joylarda
yangi tashkilotlar tashkil qilishga kirishdilar. Tezda yangi zamon maktablari,
bolalar bog’chasi, qariyalar uyi, internat-maktablar vujudga keltirildi.
Turkkomissiya esa Xorazmga tezlik bilan birinchi navbatda 3 do’xtir, 8
feldsher, bir tish do’xtiri, bir akusherka, uch kasalxonani ta’minlashga etadigan
dori-darmonlar 10 o’qituvchi, o’qish qurollari, 50 ming pud kerosin, 50 ming pud
neft, idish-asboblar yubordi.
1920 yil 7 martdan nashr qilinayotgan «Inqilob quyoshi» ro’znomasi, 3
apreldan ish boshlagan «Maorif saroyi», aprel oyi oxirlarida birinchi
tomoshabinlarni qabul qilgan Xiva tarixiy muzeyi, birinchi bo’lib Xivada ish
boshlagan o’zbek, tatar, rus teatr truppalari yangi hayot ustunliklarini tashviqot qila
boshladilar. «Maorif saroyi» ochilishi marosimiga Toshkent shaharining oxuni
Mulla Qoriev ishtirok qilishining o’zi katta voqea edi. Shunday qilib, machit
davlatdan ajralgani bilan xokimiyat din egalariga qarshi tazyiq qilmadi. Dindorlar
ham partiya, sovet tashkilotlarida xizmat qila boshladilar. An’anaviy o’quv yurtlari
– machit va madrasalar o’z faoliyatini davom qildirdilar va ularda minglab yoshlar
ta’lim-tarbiya oldilar.
1920 yil iyul oyida Said Abdullaxon va mashhur Xismatulloning Xivadan
surgun qilinishi o’lkaning yirik dindorlari o’rtasida ba’zi noroziliklarni keltirib
chiqardi. Ammo yangi tashkil qilingan xokimiyat ijobiy ishlar qilishni davom
qildirdi. Ko’p xotinlikka chek qo’yish to’g’risida qonun tayyorlashga kirishildi.
Mehnat intizomi to’g’risida qo’llanma tayyorlandi. «Er–uni ishlaganga» degan
ko’rsatmalar berildi.
4 avgustda Toshkent shahriga o’qishga 20 nafar o’quvchi yuborildi. 16
avgustda esa Xiva shahrida birinchi marta yakshanbalik o’tkazildi. Bundan tushgan
daromad obodonlashtirish ishlariga sarflandi. Shu yili dekabr oyida esa Xiva
shahrida qizil o’qituvchilar uyushmasining birinchi majlisi o’tkazildi. Xorazm
23

vakillarining birinchi qurultoyida esa barcha vakufninig madaniyat va maorif
ixtiyoriga berilishi, dindorlarning noroziligini ancha oshirgan edi. Bu
yangiliklarning barchasi an’anaviy hayot tarzimizga tamoman mos kelavermadi.
Shu sababdan ham qator dindorlar markaziy shahar Xivadan chekka noxiyalarga,
boshqa o’lkalarga keta boshladilar. Ba’zi dindorlar xalh xokimiyatiga qarshi
kurashni davom qildirayotganlar safiga qo’shildilar.
1920 yil iyun oyidan Xiva shahrida «Rosta», «Krasnoarmeyskiy listok»
ro’znomalarining nashr qilina boshlashi, o’qituvchilar tayyorlash kursining
ishboshlashi, ayrim kitobchalarning nashr qilinishi kabi tarixiy voqealariing yuz
berishi Xorazmda fan va madaniyatning rivojlanayotganini ko’rsatar edi. Bulardan
tashqari, Xorazmda sotsial masalalar bo’yicha tengi yo’q ishlar qilindi. 1920 yil
boshlarida Xorazm xududidagi o’zaro nizolar sababli minglab xotin-qizlar
bandilikda saqlanayotgan edilar. Xalq hokimiyati ana shu xo’rlangan xotin-qizlarni
o’zaro munozaralar yo’li bilan o’z ota-onalari qoshiga, o’z oilalariga qaytardi. 20-
yillarning birinchi kunidan boshlab Xorazm vohasida yangi hayot qurilishida
mashhur tashkilotchilar, madaniyat xodimlari Matyoqub Otajonov, Polvonniyoz
Hoji Yusupov, Mulla- bekjon Raxmonov, Bobooxun Salimov, Odamoxun Ortiqov,
Jumaniyoz Sultonmurodov, Orozgaldi Hojimamedov, Afzol Tagirov, Husayn
Qo’shoev, Otajon Abdolov, Safo Olloberganov, Matyoqub Axangarov, Ro’zmat
Yusupov, Yusuf Ahmadov, I.Xonsuvorov, Zokir. Bikchurin, Xakimboy
Muhammadiev, Mullanavro’z Ro’ziboev, G.I. Broydo, Sergey Malishev alohida
katta xizmat qildilar. Bu ilg’or tashkilotchilarning tarixda iz qoldirgan eng muhim
xizmati shuki, ular xalq ommasi orasidan haqiqiy qobiliyat egalarini tanlab
olabildilar va tarbiyalay oldilar. Ularning hadiqiy tarbiyasini olgan qobiliyat
egalari Davlat Rizaev, Karim Boltaev, Qurbon Olloberganov, (Beregin), Soib
Nazariy, Onabibi Safoeva, Ahmadjon Ibrohimov, Xayrulbanot Saydoshova, Qosim
Zaripov, Masharip Polvonov, Eshmurot (Shuxrat) Divanov, Umar Qurboniy, Bolta
Sharipov kabi yoshlar davlat ishlariga ishtirok qilib, ta’lim-tarbiya sohasida faol
ko’zga ko’rina boshladilar. 22
22
Шамсутдинов Р, Каримов Ш. Ўзбекистон тарихидан материаллар.3- китоб Андижон, 2004 йил.
24

1921 yil butun Xorazm vakillarining ikkinchi qurultoyining chaqirilishi
Xorazm vohasining keyingi taraqqiyot yo’lini ko’rsatib berdi. Jumladan, qurultoy
chiqargan xulosada shunday so’zlarni o’qiymiz:
«Xorazm respublikasida bundan keyin mehnat qilmasdan ommaning qonini
so’radigan parazitlar bo’lmasligi kerakki, mamlakat bo’yicha dekret e’lon qilinib,
er-uni ishlaydiganlarga berilsin, erni ijaraga berib kun ko’ruvchilar erdan mahrum
qilinadi».
Bunday qonunning qabul qilinishi mehnatkash ommaning mehnat faoliyatini
kuchaytirdi. Dehqonchilik sohasida esa katta ijodiy uyg’onish boshlandi.
Bu davrda xalqaro munosabatlarda ham katta o’zgarishlar yuz bera boshladi.
1920 yil iyun oyida Xorazm respublikasining ilg’or Davlat vakillari Toshkent
Moskva shaharlariga kelib, qator uchrashuvlar o’tkazdilar va bitimlar tuzdilar.
1920 yil 1 sentyabrda Xorazm delegatsiyasi Boku shahrida chaqirilgan Sharq
xalqlari s’ezdida ishtirok qilib, shu s’ezd qarorlarini qabul qilishda aktiv ishtirok
etdilar. 13 sentyabr kuni XXSR va RSFSR o’rtasida davlat shartnomalari
imzolandi, 13 noyabrda esa XXSR bilan Buxoro xalq sovet Respublikasi o’rtasida
ikki tomonlama shartnoma imzolandi. XXSR bilan RSFSR o’rtasida imzolangan
shartnomaga binoan Chor Rusiyasi Xiva xonligiga nisbatan ilgari qo’llanib kelgan
barcha huquqlardan Sovet Rusiyasi «voz kechdi». Chor Rusiyasi davrida
Xorazmda vujudga keltirilgan barcha boyliklar mahalliy mehnatkashlarning
ixtiyoriga berildi va Xorazm respublikasiga 500 mln. so’m yordam uyushtirildi.
1920 yil 20 seityabrda RSFSR bilan XXSR o’rtasida iqtisodiy shartnoma
imzolanib, o’zaro savdoga keng imkoniyatlar ochildi. Sovet Rusiyasidan
Xorazmga keltirilayotgan va Xorazmdan Rusiyaga chiqarilayotgan mahsulotlar,
tovalar har qanday soliq va bojlardan ozod qilindilar va Xorazmga 100 dona
duradgorlik stanoklari, 20 dona tokarlik stanoklari yuborish planlashtirildi.
Bulardan tashqari, RSFSR va TASSR Xorazm respublikasini xo’jalik
asboblari, oziq-ovqat, qishloq xo’jalik qurollari, urug’lik bilan ta’minlashni o’z
zimmasiga oldilar. Xorazmga yuzlab mutaxassislar ko’chib kela boshladilar. Shu
25

davrda «Xorazmga doimiy ishga kelgan har bir evropalik bor imkoniyatlar bilan
yordam berishi bizning asosyy maqsadimiz» degan shior ostida ish ko’rdilar.
1921 yil 13 oktyabrda va 1922 yil 29 iyunda RSFSR va XXSR o’rtalarida
imzolangan shartnomalar ham 1920 yil sentyabrda imzolangan shartnomaning
ijrosi edi.
RSFSR bilan iqtisodiy aloqani keng yo’lga qo’ygan Xorazm respublikasi
Turkiston ASSR va Buxoro respublikalari bilan ham o’zaro munosabatlarni
yaxshilay bordi. 1921 yil 1 iyulda Turkiston ASSRda Xorazm respublikasining
vakolatxonasi tashkil qilindi. Shu yili 4 dekabrda vakolatxona Bosh konsullikka
aylantirildi. RSFSR bilan XXSR va TASSR o’rtasida o’zaro hamkorlik
munosabatlarining keng yo’lga qo’YILISHI Xorazm respublikasi bilan Amudaryo
bo’limi (1920 yil dekabr oyidan Amudaryo viloyati) o’rtasidagi aloqalarni yangi
bosqichga ko’tardi.
Xorazm respublikasidagi o’zbeklar bilan turkmanlar o’rtasida,
mang’ishloqlik qozoqlar bilan krasnovodsklik turkmanlar o’rtasida birodarlik
shartnomalarining imzolanishi Xorazm vohasida hayot kechirayotgan o’zbek,
turkman, qoraqalpoq va qozoq mehnatkashlarining kayfiyatiga ham ijobiy ta’sir
o’tkazdi. Xorazm respublikasi bilan Amudaryo viloyati o’rtasida savdo va madaniy
aloqalarga keng yo’l ochildi. Natijada Amudaryo kirg’oqlari bo’ylab qo’yilgan
soqchilar ortiqcha bir narsa bo’lib qolmoqda edilar.
1920-1921 yillar jahonning turli xududlaridan Xorazmga «Madaniy yurish»
e’lon qilindi. Xuddi yangi er o’zlashtirganlari singari qo’shni xalqlarning vakillari
xalq xo’jaligining hamma sohalariga kirib keldilar. Rus ustalari tashabbusi bilan
yangi Urganch va Xiva shaharlari oralig’ida to’rtta temir ko’prik qurildi. Turkiya
grajdanlari Abdulla Mamedov, Husayn Ismoilov, Bahri Kamol madaniyat va
maorif ishlarida jonbozlik ko’rsata boshladilar. H.H. Niyoziy sahna san’ati
sohasida katta tashkilotchilik qildi. Boshqird Afzal Tagirov, Kashshof Poti
Xorazmda o’rta maxsus bilim yurtlarini vujudga keltirishda katta xizmat qildilar.
Buzilgan zavodlarni tiklash, qadimiy hunarmandchilikni keng yo’lga chiqarib
qo’yish ishlari kuchaytirildi. Fidokorona halol mehnat qahramonlarini mukofotlash
26

maqsadida 1922 yil fevraldan Xorazm «Mehnat nishoni» ta’sis qilindi. Ammo
yangi hayot qurilishi hammaga ham bir xil kayfiyat bermadi. An’anaviy hayot
nash’alariga sodiq bo’lgan qator kishilar o’z yo’lida mahkam turib, tarki vatan
qildilar. Ba’zilari yangiliklarga qarshi tashviqot qilishni davom qildiraverdilar.
Xorazm xalqi yangi hayot qurilishining dastlabki yillarida turli yo’nalishlar
bo’yicha harakat qildi. Chunki ular yangi hayot qay tarzda yuz berishini
bilmasdilar. Shuning uchun ham kundalik siyosatda ko’proq yoshlar faollik
ko’rsatdilar. Birinchi bor vujudga kelgan idoralarning xodimlari orasida katta
ko’pchilikni shu yoshlar tashkil qildi. Inqilob g’alabasining dastlabki yillari
yoshlar bilan keksalar o’rtasidagi munosabatda ajralishning boshlanishi davri
bo’ldi. Bu masala xotin-qizlarga ham taalluqli edi.
Xiva xonligi davrida 132 madrasa, 2169 an’anaviy mak- tab, 8 ta jadid
maktabi bo’lib, ularda 60 mingdan ortih yoshlar o’hitilayotgan ediki, islom
g’oyasini o’tkazish markaziy masala hisoblanardi. Inqilob ~ g’alabasi bilan bu
'diniy maktablarga, dindorlarga harshi hujum boshlanmagan bo’lsa ham yangi
siyosatning o’zi bu o’huv yurtlarining yarmidan ko’pro- g’ining o’z faoliyatini
to’xtatishlariga olib keldi. O’hiyotgan o’g’il-hizlar safi 10 marta hisharib ketdi. Bu
an’apaviy tar- biya sohasidagi ishlarga katta zarar etkazdi.
1920-1921 yillarda Xorazm madaniyat va maorif noziri lavozimida ko’p
kishilar ishladilar. 1921 yil Turkiya grajdani davrning faol kishilaridan Bahri
Kamol ham shu vazifada ishladi. U Xorazmda milliy maktablarni ko’paytirishga
harakat qildi va o’quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda
guruhlarga ajratib o’qitishni tavsiya qildi. Bahri tashabbusi bilan Xiva shahrida
yangi partiya maktabi tashkil qilinib, keyin shu maktab dorilfununga aylantirildi.
Bahri madaniyat va maorif noziri sifatida qo’shni o’lkalardan mutaxassislar
taklif qila boshladi.
Faqat Saratov gubernasidangina 38 nafar maorif xodimlari Xorazmga
keldilar. Ana shu mutaxassislarning yordami bilan 1922 yil Xiva shahrida
o’qituvchilar seminariyasi tashkil qilindi. Uning birinchi direktori qilib Kashshof
Poti tayinlangan edi. Xiva o’qituvchilar seminariyasi Turkiyadagi shunga o’xshash
27

o’quv yurtlarining o’quv planlari asosida ishlay boshladi. Ana shu nizom va
dasturulamallarga asosan bu o’quv yurtida ma’naviy tarbiya birinchi o’ringa
qo’yildi.
Tarbiya sohasidagi ishlarda kattalarga hurmatda bo’lishga alohida e’tibor
berildi.
Xiva shahrida tashkil qilingan o’qituvchilar seminariyasiga Xiva, Yangi
Urganch, To’rtkul shahridan ko’p yoshlar jalb qilindilar. Qishloq dehqonlarining
farzandlari talabalarning faqat 5 foizini tashkil qildilar. Inqilob g’alabasining
dastlabki yillaridan boshlab Xorazmda kadrlar taiyorlash ishlariga alohida e’tibor
berildi. 1922 yil Xorazm madaniyat va maorif noziri lavozimiga Sulton Qori
ko’tarilar ekan, kadrlar tayyorlash masalasi ilgarigicha muhim vazifa sifatida
qolmoqda edi. 23
Inqilob g’alabasidan keyin Xorazm madaniyat va maorif sohasidagi muhim
yutuq har bir xalqning o’z ona tilida maktab, teatr kollektivlari, ro’znomalar, qisqa
muddatli kurslar tashkil qilinishi bo’ldi. Xorazm respublikasi xududida 1920-1922
yillarda o’zbek, turkman, qoraqalpoq, qozoq tillarida maktablar tashkil qilindi.
Muhimi yana shundaki, maktablarda bir necha tilda bemalol so’zlasha biladigan
o’tsqtuvchilar dars berdilar. 1922 yil sentyabr oyidan boshlab Xorazm xalh
doridfununida Afzol Tagirov, David Bakirov, Ahmon Abdolov, Husain Qo’shaev,
Sobir Hakimov kabi ilg’or pedagoglar dars berib, xorazmliklar orasidan
o’qituvchilar va jamoatchi kadrlar tayyorlashga katta hissa ho’shdilar. Ular
xorazmlik ilg’or yoshlarga qonunlar asosidan, tarix, sotsiologiya, jug’rofiya, arab
tili, tabiat, rus tili fanlaridan ta’lim berdilar. Xorazm respublikasi madaniyat va
maorif sohasida eng baynalminal tarmoq bo’lyb qoldi. Chunki bu soha turli millat
vakillarini o’zaro hamkorlikka uyushtiradigan eng muhim tarmoq sifatida
shakllanib bordi.
1921 yil may oyida chaqirilgan butun Xorazm vakillarining II – qurultoyda
umrbod bir-birlariga qo’l bergan o’zbek, turkman, qoraqalpoq, qozoq xalqlarining
vakillari birodarlikka, do’stlikka sodiq bo’lib qoldilar. Qurultoyga taklif qilingan
23
Шамсутдинов Р, Каримов Ш. Ўзбекистон тарихидан материаллар.3- китоб Андижон, 2004 йил.
28

vakillarning ellik olti nafari turkman xalqining vakillari bo’lib, ularning ishtirokida
sovetlar markaziy ijroiya komiteti (MIK) tashkil qilindi. Xorazm respublikasi
konstitutsiyasiga o’zgarishlar kiritildi. 1922 yil Xorazm sovetlarining III-qurultoyi
chaqirilib, 24 rayondan 339 vakil taklif qilindi. Shu davrda turkman
mehnatkashlarining alohida qurultoyi chaqirilib, 200 vakil va qozoq, qoraqalpoq
mehnatkashlari vakillarining qurultoyi chaqirilib, 40 vakil ishtirok qildi.
Xorazm respublikasi mehnatkashlari vakillarining qurultoy va
kengashlarining o’tkazilishi yangi hayot qurilishi sohasida katta izlanishlar bo’lgan
edi. Shuning uchun bo’lsa kerak bu davrda Xorazm sharoitida yangilik ko’p yuz
berdi. Ana shu yuz bergan yangiliklar birodarlikda qilingan mehnat natijalaridan
edi. Xiva inqilobining g’alabasi kishilarni bir-biriga yaqinlashtirib, xalqaro
hamkorlikni yangi bosqichga ko’tardi. Bunday xolatni 1921-23 yillardagi ochlikka
qarshi kurash harakatida aniq ko’rish mumkin.
Uch yil davomida xorazmliklar Rusiyaning ochlikdan qiynalayotgan
xalqlariga million so’mlab pul to’pladilar, oziq-ovdat yubordilar. Volga bo’yi
xalqlaridan Xorazmga yuborilgan tashakkurnomalar ko’p narsalardan dalolat
berardi.
Xorazm mehnatkashlari xalqlar o’rtasida mustahkam birodarlik yuzaga
keltirmoq uchun katta ishlar qila boshladilar. 1922 yil Genuya konferentsiyasi
ochilishi munosabati bilai Xiva shahrida 500 kishilik majlis chaqirilib, Rusiya,
Ozarbayjon, Buxoro respublikalarining shu konferentsiya ishida ishtirok
qilayotgan vakillariga muvaffaqiyatlar tiladilar. Genuya konferentsiyasi ishi yaxshi
natijalar bilai tugagani uchun Xiva shahrida 1922 yil 11 aprelda manifestatsiya
e’lon qilinib, shaharning bir ko’chasiga G.V. Chicherin nomi berildi.
Xorazmning xalh xo’jaligi ishlari bu davrda juda og’irlashgan edi. 1920
yillarning boshlarida Xorazmda jami 35 miig chig’ir ishladi. (1913 yyl 80 ming),
55-60 ming desyatina er ekildi. (1913 yil 175 ming desyatina), paxta maydonlari 3
ming desyatinani tashkil qildi. (1913 yil 18,5 ming desyatina). 20 ming oila joysiz
qoldi. Faqat turkman aholisi hayot kechirayotgan xududlarda o’zaro nizolar
natijasida 5 ming oila xonavayron bo’ldi. Hali 1920 yil 29 may kuni Xiva
29

shahridan Toshkentga Turkkomissiyaga yuborilgan telegrammada «Xivaning
ilgarigi ozgina sanoati ham vayron qilingan, keyingi 2 yil davomida xalq
xo’jaligiga kuchli zarar etkazilganki, yaqin vaqtlarda to’g’rilab bo’lmas...
Amudaryo bo’limida ahvol juda yomon o’lka xonavayron, pul bilan yordam kerak,
eng og’ir ochlikda qolganlar Xiva tomonidir» deb ta’kidlangan edi. Ana shunday
holatga tushib qolgan xududda uch yil ichida oziq-ovqat masalasi ijobiy hal qilindi,
bu katta g’alaba edi. Bu o’zaro ishonchni mustahkamladi.
1923 yil RSFSR Xorazmga yordamlashish uchun 100 nafar agronom,
injener, texnik, mexanik, elektrik, matbuotchi, charm tayyorlash ustalari ajratdi.
Tatariston o’z o’quv yurtlaridan Xorazm uchun 10 o’rin ajratdi. Shu yili 29
yanvardan Moskva shahrida XXSR ning savdo va sanoat nozirligining savdo
idorasi ochilib, 4 sentyabrdan boshlab bu idora XXSR ning iqtisodiy kengashining
savdo vakolatxonasiga aylantirildi. Bunday aloqalar Xorazm respublikasi xalqlari
hamkorligini oshirdi. 1923 yildan milliy masalaga e’tibor kuchayib Xiva, Xo’jayli,
Toshhovuz viloyatlari vujudga keldi va suv masalasida uch viloyat vakillaridan
kengash tuzildi. Xorazmda yuz berayotgan o’zgarishlar haqida 1923 yil sho’nday
deb yozgan edilar: «Xorazmda inqilob boshlangandan to 1922 yil oxirigacha
bo’lgan davrni butunlay siyosiy kurashdan iborat bo’lgan davr deb aytish
mumkin».
Endi hozirgi kunda ilgarigidek har bir ayrim shaxslar tomonidan tutilgan
shaxsiy siyosatlar, bu kungacha yuqumli kasaldek bo’lib kelgan rasmiy va shaxsiy
kurashlar yo’q... Biz ham endi butun jumhuriyatlarda davom etmoqchi bo’lgan
iqtisodiy va xo’jalik ishlarimizni yo’lga solishga kirishdik. Maorif, madaniyatning
ko’tarilishiga tirishmoqdamiz»...
1923 yil o’rtalarida Turkiston ASSR, Buxoro va Xorazm soveti
respublikalari Ko’ngilli flot shirkatining O’rta Osiyo bo’limini tashkil qilib:
Toshkent, Olma-Ota, Buxoro, Xiva havo yo’lida qatnaydigan 6 ta samolyot sotib
oldilar. Shu yili Xiva shahri qoshida samolyot stantsiyasi tashkil qilmoq uchun
maxsus kishilar keldilar. 1923 yil Xiva shahrida rus davlat banki ochildi va
30

Xorazm dehqonlarining Moskvadagi qishloq xo’jaligi ko’rgazmasiga safari
uyushtirildi.
Moskva ko’rgazmasida Turkiston, Xiva, Buxoro mehnatkashlari hayotini
aks ettiruvchi buyumlar, materiallar qo’yilgan maxsus bo’lim tashkil qilindi. Ana
shu tariqa Xorazm hayoti jahon xalqlari ko’z oldida yana ham yaqqolroq ko’rina
boshladi.
1920 yil Xorazmda birinchi marta may bayramining nishonlanishi, 1921 yil
O’rta Osiyoda birinchi bor Xorazm xalqlari birodarlik bayramining o’tkazilishi,
1922 yil Xiva shahrida Urta Osiyoda birinchi davlat teatrining tashkil qilinishi,
1923 yil Xorazmda xalqaro yoshlar kunining nishonlanishi kabi voqealar siyosiy
hayotda tarixiy voqealardan bo’ldi. 1921-1922 yillar Xorazm yoshlar uyushmasi
bilan qo’shni Amudaryo viloyati yoshlar uyushmasi tashkiloti o’rtasida kuchli
hamkorlik o’rnatilgan davr bo’ldi. A.T. Peskunov, Muhammadnazar Odamov,
Qurbon Beregin, Soib Nazariy, Ro’zmat Yusupov, Kutlimurod Mahmudov kabi
yoshlar, uyushma faoliyatida katta rol o’ynadilar. Xorazm vohasi yoshlari Volga
bo’yi xalqlari hayotida yuz bergan ochlik mahalliy voqea bo’lib qolmasdan
hammani o’ylantiradigan va harakatga keltiradigan voqea ekanini birinchilardan
bo’lib anglab etishdi. 1922 yil 3 mayda yoshlar o’rtasida muzika, adabiyot, sport
to’garaklari ish boshlaganini hisobga oldilar. Ko’chmanchi qozoq, turkman
yoshlarini siyosiy hayotga tortish muhim masala qilib qo’yildi. 1923 yil 28
yanvarda Xorazm xotin-qizlari uchun alohida maktablar tashkil qilish masalasi
ilgari surildi. Shu yili Xorazmda xotin-qizlar uyushmasi tashkil qilinib, unga
rahbar qilib Xayrulbanot Saydoshova saylandi. Xotin-qizlar uyushmasi masalasi
1923 yil 11 noyabrda Xorazm kompartiyasi Markaziy Komiteti huzuridagi partiya
yacheykasi majlisida muhokama qilindi. Shunday qilib, asrlar davomida siyosatdan
chetlanib kelingan Xorazm xotin-qizlari xalq xo’jaligining deyarlik barcha
sohalariga ishga jalb qilina boshladilar. Xotin-qizlarning xalh xo’jaligi ishlariga
jalb qilinishda ba’zi qiyinchiliklarni engib o’tishga to’g’ri kelgal bo’lsa ham bu
31

siyosat ijobiy rol o’ynadi. Chunki ishlab chiqarish sohasida va madaniy hayotda
ularning o’rni ham alohida ahamiyat kasb qiladi. 24
24
Шамсутдинов Р, Каримов Ш. Ўзбекистон тарихидан материаллар.3- китоб Андижон, 2004 йил.
32

II BOB. BUXORO AMIRLIGINING TUGATILISHI VA BXSRNING
TASHKIL TOPISHI
II.1. Buxoroda amirlik tuzumining ag’darilishi va Buxoro Xalq Sovet
Respublikasining tashkil etilishi
Ijtimoiy-siyosiy harakat sifatida paydo bo‘lgan “Yosh buxoroliklar”
partiyasi 1910 yildayoq o‘zlarini alohida tashkilot sifatida e’lon qilgan edilar.
Buxorodagi jadidchilik harakatidan o‘sib chiqqan Yosh buxoroliklarning faoliyati
1917 yilga kelib ancha kuchaygan edi. Shu yilgi fevral inqilobi Buxoro amirligiga
ham ta’sir etmasdan qolmadi. Mart oyining boshlarida Yangi Buxoro, Termiz,
Chorjo‘y va Karkida ishchi, soldat va dehqon sovetlari tuzildi. Bunday sharoitda
“Yosh buxoroliklar” mavjud monarxiya tuzumi doirasida demokratik islohotlar
o‘tkazish, konstitutsion monarxiyani o‘rnatish orqali amirning mutlaq hokimiyatini
cheklab qo‘yish tarafdori bo‘ldilar.
Demokratik kuchlarga tayangan “Yosh buxoroliklar”ning qat’iy talablari
asosida Buxoro amiri Sayyid Olimxon 1917 yil 7 aprelda mamlakatda islohotlar
o‘tkazish to‘g‘risida farmon chiqardi. Ushbu islohotda amirlikdagi o‘rta asrlar
boshqaruvi tizimiga o‘zgartirishlar kiritish, amaldorlarni saylab qo‘yish tizimiga
o‘tish, amirlik poytaxtida amaldorlar, savdogarlar va dindorlar tarkibida shahar
xo‘jaligi, xalq ta’limi va sog‘liqni saqlashni boshqarish uchun majlis tuzish,
shariatni adolatni amalga oshiruvchi va soliqlarni muqobillashtirib turuvchi yagona
huquq sifatida e’tirof etish, aniq davlat byudjeti o‘rnatish, savdo-sotiqni har
tomonlama rivojlantirish, aniq fanlarni rivojlantirish kabilar ko‘zda tutilgan edi.
Ammo, bu islohot amalda joriy etilmadi. 25
1917 - yil 9 - aprelda jadidlar Buxoro shahrida islohotlarni hayotga tadbiq
etishni talab qilib namoyish o‘tkazdilar. Ammo, namoyishchilar amir hukumati
tomonidan tarqatib yuborildi va “Yosh buxorolik”larning ko‘pchiligi jazolanib,
ta’qib ostiga olindi. Bu voqyealardan so‘ng, 14 - aprelda amir Olimxon islohotlar
o‘tkazishni rad etdi.
25
Раджапова Р. Ё. ва бошқалар. Ўзбекистон тарихи. (1917 – 1993 й). Т.: “Ўқитувчи”, 1994 йил.
33

Oktyabr inqilobidan so‘ng sovet Rossiyasi bilan Buxoro amirligi o‘rtasidagi
munosabatlar keskinlashib ketdi. Turkiston Respublikasining bolsheviklardan
iborat rahbariyati Buxoro amirligining mustaqilligini rasman tan olishiga qaramay,
amalda uning ichki ishlariga doimiy ravishda aralashib turdi. Bu paytga kelib
“Yosh buxoroliklar” partiyasi ichida turli guruhlarning mavjudligi, qarashlarining
xilma-xilligi tufayli partiyaning yagona dasturini tuzishga ehtiyoj paydo bo‘ldi.
“Yosh buxoroliklar” partiyasining markaziy komiteti bu vazifani 1917 - yil
noyabrida Fitratga topshirdi. Abdurauf Fitrat tomonidan tayyorlangan “Yosh
buxoroliklar” partiyasining Dasturi 1918 - yil yanvarida partiyaning markaziy
komiteti tomonidan tasdiqlandi va islohot loyihasi sifatida e’lon qilindi. 26
Ushbu dasturda Buxoro amirligida konstitutsion monarxiya o‘rnatish,
Buxoroning iqtisodiy, siyosiy va harbiy mustaqilligini ta’minlash, madaniy
taraqqiyotga erishish, dehqonchilik va soliq tizimiga alohida e’tibor qaratish,
Buxoroda zamonaviy armiyani tashkil etish, ikki yillik majburiy harbiy xizmatni
joriy etish, davlat hisobidan maktablar va oliy o‘quv yurtlari ochish kabi
masalalarga alohida e’tibor qaratish zarurligi ta’kidlangan edi. Shuningdek, ushbu
loyihada Buxoroda 10 ta nozirlikdan iborat Nozirlar SHo‘rosi tuzish taklif etildi.
Turkiston XKS Buxoro amirligiga qarshi zimdan kurash olib bordi, amir
hukumatini kuch bilan ag‘darib tashlashga urindi hamda bolsheviklar shu
maqsadni ko‘zlab buxorolik jadidlarni qo‘llab-quvvatladilar. 1918 yil mart oyida
Turkiston o‘lkasi XKS raisi F.Kolesov boshchiligidagi qizil askarlar Buxoro
shahriga hujum uyushtirdilar. Ushbu hujum muvaffaqiyat bilan tugamagan bo‘lsa-
da, Buxorodagi siyosiy tuzumni o‘zgartirish uchun harakatlar to‘xtamadi. Sayyid
Olimxon esa Buxoro jadidlarini kuchli ta’qib ostiga oldi. Natijada buxorolik
jadidlar Samarqand, Toshkent va Moskvaga jo‘nab ketishga majbur bo‘ldilar.
1920 - yil 13-14 - iyunda “Yosh buxoroliklar” partiyasining Turkiston
Markaziy byurosi birlashgan konferensiyasida Fayzulla Xo‘jayev
tuzgan Dastur qabul qilindi. Ushbu dasturda amirlikni kuch bilan ag‘darib tashlash
va Buxoroni Demokratik xalq respublikasi deb e’lon qilish talabi qo‘yildi. “Yosh
26
Алимова Д. ва бошқалар. Ўзбекистон тарихи (1917 – 1991й). Т.: “Шарқ”, 2000 йил.
34

buxoroliklar” yirik boylar qo‘lidagi yerlarni musodara qilish, bepul boshlang‘ich
ta’lim joriy etish, qishloq xo‘jaligi, hunarmandlar sanoati, ichki va tashqi
savdoning ahvolini yaxshilash yo‘lida amaliy chora tadbirlar ko‘rish zarurligini
ta’kidlagan edilar. 27
1920 - yilning 2 - sentyabrida M.Frunze boshchiligidagi qizil armiyaning
shafqatsiz hujumlaridan so‘ng amirlikning poytaxti Buxoro shahri bosib olindi va
Amir Olimxon taxtdan ag‘darildi. Shundan so‘ng, qizil armiya amirlikning barcha
bekliklarini birin-ketin egallab, amirlikka butunlay barham berdi.
1920 - yil 14 - sentyabrda Xalq Nozirlar SHo‘rosi, Buxoro muvaqqat inqilobiy
qo‘mitasi va Buxoro Kompartiyasi MK ning umumiy yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. Unda
9 kishidan iborat Abduqodir Muhiddinov raisligida Butunbuxoro inqilobiy
qo‘mitasi va 11 kishidan iborat respublika hukumati – Fayzulla Xo‘jayev
raisligidagi Xalq Nozirlar SHo‘rosi tuzildi. Buxoro Xalq Nozirlari SHo‘rosining
tarkibi quyidagicha edi:
 Fayzulla Xo‘jayev – rais, xorijiy – tashqi ishlar noziri;
 Qori Yo‘ldosh Po‘latov – maorif noziri;
 Muxtor Saidjonov – doxiliya – ichki ishlar noziri;
 Usmonxo‘ja Po‘latxo‘jayev – moliya ishlari noziri;
 Najib Xusainov – davlat nazorati noziri;
 Yusuf Ibrohimov – favqulodda komissiya noziri;
 Mukammil Burxonov – adliya noziri;
 Bahovuddin Shahobuddinov – harbiy ishlar noziri;
 Abdulqodir Muhiddinov – yer-suv ishlari noziri;
 Mirzo Muhiddin Mansurov – savdo va sanoat ishlari noziri.
1920 - yilning 6-8 - oktyabr kunlari Buxorodagi Sitorai Mohi Xosada
Butunbuxoro xalq vakillarining I qurultoyi chaqirilib, unda Buxoro Xalq Sovet
Respublikasi (BXSR) tuzilganligi e’lon qilindi. Bu respublika davlat tuzumi
jihatidan xalq demokratik hokimiyati edi. Qurultoy davlat hokimiyatining qonun
chiqaruvchi oliy organi bo‘lgan Buxoro inqilobiy qo‘mitasi va dastlabki hukumat
27
Ҳасанов М. Файзулла Хўжаев. Т.: “Ўзбекистон”, 1990 йил.
35

tarkibi bo‘lgan Buxoro Xalq nozirlar SHo‘rosini o‘zil-kesil tasdiqladi. Ularning
vakolat muddati II qurultoygacha o‘zaytirildi. 28
1920 - yil oktyabrda BXSR bilan Rossiya o‘rtasida muvaqqat harbiy-siyosiy
bitim tuzildi. 1921 - yil 4 martda esa har ikkala davlat o‘rtasida Ittifoq shartnomasi
imzolandi. Ushbu shartnomalar yosh Buxoro davlati arboblarining mustaqil siyosat
yuritishga qaratilgan harakatlari faoliyatini ma’lum darajada cheklashga olib keldi.
Chunki, ittifoq shartnomasi mustaqil Buxoro davlati hududida sovet qo‘shinlari
saqlanishini qonuniy qilib asoslab berdi. Bu esa Rossiyaning BXSR ichki ishlariga
harbiy jihatdan qurolli aralashuvi edi.
Buxoro Xalq Sovet Respublikasining ma’muriy-hududiy bo‘linishi (1920-
1924 yy.)
Viloyatlar Tumanlar va kentlar
Boysun Boysun, Darband, Qumqo‘rg‘on
Qarshi Beshkent, Koson, Chim
Buxoro Vobkent, Boyoviddin, G‘ijduvon, Qorako‘l
G‘uzor G‘uzor, Tangatushar, Yangi, Qamashi
Karmana Ziyoviddin, Karmana, Xatirchi
Nurota Qo‘shrabot, Nurota, Naymantopdi
Sariosiyo Sariosiyo, Yurchi, Qoratog‘
Shaxrisabz Kitob, Chiroqchi, Shaxrisabz, Yakkabog‘
Sherobod Termiz, Sherobod, Kalif
Garm Garm, Darvoz, Jirgitol, Xaid, Qal’ai Labiob
Dushanbe Hisor, Dushanbe, Fayziobod, Yavan, Yangibozor
Ko‘lob Ko‘lob, Mo‘minobod, Xovalang
Qo‘rg‘ontepa Kobadiyon, Qo‘rg‘ontepa, Saroy
Karki Qiziloyoq, Karki, Xaloch, Xojamboz
28
Ражабов Қ. Файзулла Хўжаев ва миллий истиқлол ҳаракати. // Файзулла Хўжаев ҳаёти ва фаолияти ҳақида
янги мулоҳазалар. Т.: “Фан", 1997 йил.
36

Chorjo‘y Denov, Chorjo‘y, Sayot, Farob
1920 yilning kuzida Buxoro Xalq Respublikasida dastlabki ma’muriy-
hududiy bo‘linish o‘tkazilib, u viloyatlar, tumanlar, kentlar va qishloqlarga
ajratildi. Respublikaning poytaxti Buxoro shahri muhim siyosiy-ma’muriy markaz
bo‘lib, bu yerda mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotini iqtisodiy va madaniy
rivojlanishini boshqaruvchi barcha tashkilotlar to‘plangan edi. Ta’kidlash joizki,
Buxoro respublikasidagi ma’muriy-hududiy bo‘linish ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy
vaziyatga qarab tez-tez o‘zgarib turgan. Misol uchun, BXSR da 1922 yilda 7 ta,
1923 yilda 8 ta, 1924 yilda 15 ta viloyat mavjud edi. 29
1924 yil 1 oktyabrda Butunbuxoro MIK qarori bilan Buxoro respublikasida
ma’muriy-hududiy bo‘linish qayta o‘tkazilib viloyatlar o‘rniga quyidagi 5 ta
okruglar tuzildi:
 Zarafshon okrugi – Buxoro, Karmana, Nurota viloyatlari;
 Qashqadaryo okrugi – Qarshi va Shaxrisabz viloyatlari;
 Surxondaryo okrugi – Sherobod, Termiz, Boysun, Qarluq, Qobadiyon,
Qo‘rg‘ontepa tumanlari;
 Turkman (Amudaryo) okrugi – Karki va Chorjo‘y viloyatlari;
 Sharqiy Buxoro okrugi – Ko‘lob, Boysun, Sariosiyo, Garm,
Dushanbe, Qo‘rg‘ontepa viloyatlari.
Buxoro respublikasi Afg‘oniston davlati, Xorazm respublikasi va Turkiston
ASR bilan chegaradosh bo‘lib, unda mustaqil davlatchilikning Konstitutsiya,
bayroq, gerb, poytaxt, milliy valyuta, qo‘shin kabi belgilari mavjud edi.
Respublikada 1921 yil 11 martda o‘zbek tili davlat tili deb e’lon qilingan.
BXSR ning oliy organi Umumbuxoro qurultoyi hisoblangan. Umumiy MIK
oliy nazorat organi sifatida Buxoro Respublikasining hukumati Xalq Nozirlar
SHo‘rosi ustidan ham faoliyatni amalga oshirgan. Xalq Nozirlar SHo‘rosi davlat
boshqaruvining oliy organi bo‘lib, ijro-farmoyish sohasida keng vakolatlarga ega
29
Шамсутдинов Р, Каримов Ш. Ўзбекистон тарихидан материаллар.3- китоб Андижон, 2004 йил
37

bo‘lgan. Mahalliy hokimiyat organlari viloyat, tuman, kent xalq sho‘rolarining
kengashlari va ularning ijroya qo‘mitalaridan tashkil topgan.
BXSRdagi qishloq, ovul doirasidagi mahalliy hokimiyat qishloq va ovul
aholisining umumiy yig‘ilishi orqali amalga oshirilgan. U oqsoqol tomonidan
chaqirilgan va oqsoqol qishloq, ovul aholisi umumiy yig‘ilishi tomonidan bir yil
muddatga saylangan.
1921 yil 18 – 23 - sentyabrda Butunbuxoro xalq vakillarining II qurultoyi
bo‘lib o‘tdi va unda BXSR Konstitutsiyasi qabul qilindi.
Buxoro Xalq Sovet Respublikasi Konstitutsiyasi
Kirish, 16 ta bob, 5 ta bo‘lim va 79 moddadan iborat ushbu konstitutsiya
BXSR fuqarolarining huquq va erkinliklarini qonun yo‘li bilan mustahkamladi.
Unda davlatni idora etish uchun xalqning barcha vakillari ishtirok etishi alohida
ta’kidlab qo‘yildi, xususiy va savdo erkinliklari o‘z ifodasini topdi.
Konstitutsiya BXSR hududida yashovchi barcha fuqarolarga teng siyosiy
huquqlar berdi. Konstitutsiyaga ko‘ra, BXSRning oliy organi – Butunbuxoro xalq
vakillari qurultoyi bo‘lib, u har 2000 saylovchiga bir vakil saylanadigan 350
a’zodan iborat edi. 30
Qurultoy har yili bir marta chaqirilar, unda respublika konstitutsiyasini qabul
qilish va unga o‘zgartirishlar kiritish, hukumatning hisoboti va davlat byudjetini
tasdiqlash kabi muhim masalalar ko‘rilar edi. Konstitutsiyaga ko‘ra, qurultoylar
o‘rtasida qonun chiqaruvchi va nazorat qiluvchi oliy organ Butunbuxoro MIK
hisoblanib, Xalq Nozirlar SHo‘rosi davlat hokimiyatini ijro qiluvchi va
boshqaruvchi oliy organ sifatida o‘z vazifasini saqlab qoldi. Xalq Nozirlari
SHo‘rosi tarkibiga rais va xalq nozirlari kirgan. Xalq nozirliklari – adliya, ichki
ishlar, harbiy ishlar, maorif, sog‘liqni saqlash, mehnat va ijtimoiy ta’minot, savdo
va sanoat, moliya, dehqonchilik, davlat nazorati tarkibida tashkil etilgan.
Q.Rajabov tadqiqotlariga ko‘ra, BXSRning hududi 182,2 ming km² bo‘lib,
1920 - yilda aholisi qarib 3-3,5 mln., 1922 - yilda 2,8 mln. kishi bo‘lgan. Buxoro
30
Шамсутдинов Р, Каримов Ш. Ўзбекистон тарихидан материаллар.3- китоб Андижон, 2004 йил
38

respublikasida asosan 65% o‘zbeklar, shuningdek, 14% tojiklar, 9% qozoqlar, 7%
turkmanlar, 1,1% forslar va boshqa xalqlar yashaganlar.
BXSRda 1920 yil sentyabrida boshlab milliy valyuta muomalaga kiritilib,
1922 yil oxirida pul islohoti o‘tkazilgan bo‘lsa-da, 1923 yil yozidan boshlab milliy
valyuta Rossiya rubliga almashtirildi.
BXSR hukumati jamiyatni demokratik tarzda yangilash uchun soliq tizimini
isloh qildi. Amirlik davridagi turli soliq va o‘lponlar bekor qilindi. 1921 yil 26
noyabrda Butunbuxoro MIK “BXSRdagi davlat soliqlari to‘g‘risida qonun” qabul
qilib, unga ko‘ra, 5 ta soliq turi – ushr (hosilning undan bir qismi), zakot
(chorvaning qirqdan bir qismi), hunarmandchilik ustaxonalari uchun soliq,
savdogarlardan bojxona solig‘i, turli hujjat va shartnomalar tuzilganda maxsus
soliq olinadigan bo‘ldi.
Rossiyadagi bolshevistik hukumat BXSR hukumatiga doimiy ravishda
tazyiq o‘tkazib keldi. 1923 yil 3 iyunda Moskvadan kelgan bir guruh komissiya
BXSR hukumati ishlaridan qoniqmayotganligi hamda “sotsialistik o‘zgarishlarni”
jadallashtirish lozimligini ta’kidladilar. Buxoro hukumatida kommunistlarning
ta’siri tobora kuchayib borib, hukumat tarkibi “tajribali sovet xodimlari” bilan
to‘ldirib borildi. Natijada 1924 yil 18-20 sentyabrda bo‘lib o‘tgan Butunbuxoro
xalq vakillarining V Qurultoyida BXSR Buxoro Sovet Sotsialistik
Respublikasiga aylantirildi. BSSRning tuzilishi komunistlar tomonidan sun’iy
tarzda amalga oshirilgan hodisa bo‘ldi. Oqibatda taraqqiyotning demokratik yo‘li
inkor etilib, “sotsialistik yo‘nalish” tanlandi. 1924 yil noyabrida BSSR tugatilib,
uning hududlari O‘zSSR va TSSR tarkibiga kiritildi. 31
31
Туркестан в начале ХХ века: К истории истоков национальной независимости.Научный редактор
Р.Я.Раджапова.-Т.: ‘Шарк’, 2000 год
39

II.2. Yosh buxoroliklarning Buxoro Xalq Sovet Respublikasida olib borgan
faoliyati
Buxoro respublikasi siyosiy tizimi boshida Yosh buxoroliklar partiyasi va
kompartiyasi (BKP), keyinchalik boshqa ijtimoiy tashkilotlar faoliyat ko'rsatdilar,
hokimiyatda ko'pchilik Yosh buxoroliklar edilar. Turkiston bolsheviklari ta'siri
ostida Yosh buxoroliklar partiyasi BKP bilan qo'shildi, 1920-yil sentabr oyida
kompartiya yagona siyosiy partiya bo'lib qoldi. Ammo hokimiyat va boshqa
sohalarda Yosh buxoroliklarning reja dasturi amaliyot asosi bo'lishi davom etdi.
Rasman ko'ppartiyaviylik tugatildi. BKP a'zolari soni 17 mingdan 1921-yil 1-
yanvariga kelib 4 mingtaga tushdi, 1923-yil yozida 1248 ni tashkil qildi. Partiyada
tez-tez «chistka»lar o'tkazildi. Sobiq Yosh buxoroliklar—hukumat rahbarlari,
nozirlar, xalq ommasi respublikaning demokratik yo'l bilan rivojlanishi, iqtisodiyot
va madaniyatni tiklash, rivojlantirish uchun sa'y-harakatlar qildilar. Ammo
dastlabki haftalar va oylarda bolsheviklar, qizil qo'shinlar qo'mondonligi aralashuvi
bilan inqilobiy jazo organlari: Tribunallar, CHK (favqulodda komissiya), shtablar
qoshida siyosiy bo'limlar tashkil qilinib, shiddatli ish olib borildi, inqilobiy
mazmundagi ayrim dekretlar, tadbirlar e'lon qilindi. Jumladan, 1920-yil 9-
sentabrda «Yer to'g'risidagi dekret», 11-oktabrda oziq-ovqat razvyorstkasi
to'g'risidagi dekretlar e'lon qilindi, tezkorlik bilan militsiya tashkil etildi, bir qator
keraksiz sho'balar tuzilib, hokimiyat apparati bo'rttirib yuborildi, inqilobiy
ekspropriatsiya o'tkazildi, islom dini, ruhoniylar, masjid-madrasalarga qarshi,
vaqflarni yo'q qilish choralari, siyosati o'tkazila boshladi. 32

1923-yil yozi-kuzida tashqi kuchlar tazyiqi bilan hukumat tarkibi va
mavqeida jiddiy o'zgartirishlar qilindi. Shuningdek, konstitutsiyaga ham
o'zgartirishlar kiritildi. Siyosiy vaziyat o'zgarib ketdi. Respublikaning ma'muriy
bo'linishi o'zgartirildi, 5 ta okrug (Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo, Turkman
va Sharqiy Buxoro okruglari), 48 ta tuman va 195 ta kent tuzildi. Qishloqlarda
oqsoqolliklar o'rniga sovetlar tuzishga kirishildi. 32 1924-yildan boshlab Buxoro
respublikasi O'rta Osiyo hududiy qayta qurish jarayoniga tortildi. Buxoro
32
Qilich е v F . Zulmatdan sadolar , T .: Adolat , 1994.2- b е t
40

respublikasida g'oyaviy-siyosiy hayot demokratik tamoyillarni joriy qilish, yangi
ijtimoiy munosabatlarga o`tishga qaratildi. Yosh buxoroliklar tashkiloti rasman
yo'q bo'lsa ham, hokimiyat organlaridagi milliy kadrlar, ziyolilar, aholining boshqa
qatlamlari targ'ib qilingan islohotlar g'oyalariga amal qildilar. Rossiya qo'shinlari
mamlakat hududiga kirib kela yotib, yo'l-yo'lakay dehqonlar mulkini shu qadar
ko'p taladdilarki, bu hol respublika siyosiy-g'oyaviy muhitiga qo`shimcha salbiy
ta'sir ko'rsatdi. Yosh buxoroliklarning g'oyalari va BKP siyosati o'rtasidagi jiddiy
tafovut ijtimoiy vaziyatni keskinlashtirdi. Buxoro rahbariyati 1921-yil mart oyida
qator chet mamlakalar hukumatlariga yo'llagan murojaatnomasida Buxoro xalqi...
Yosh buxoroliklar ta'sirida uyg'ondi», deb ta'kidladi. BKPni F.Xo'jayev «Sun'iy
tuzilgan partiya», deb atadi. Rossiya va Turkiston bolsheviklariga tayangan
BKPning ayrim rahbarlari zudlik bilan inqilobiy o'zgartirishlarni amalga
oshirishni, chunonchi, yerlar, boyliklarni musodara etishni, vaqflarni yo'q qilishni,
islom diniga qat'iy hujum boshlashni talab qildilar. 1920-yil oxiri — 1921-yil
boshida o'tgan munozarada Buxoro to'ntarishi, yangi hokimiyat mohiyatiga oid
demokratik yo'l hamda so'1-ekstremistik yondashuvlar to'qnashdi. Buxoro
respublikasining liberal-demokratik kayfiyatdagi rahbarlari o'z g'oyalarida qat'iy
turdilar. Mamlakatda qizil qo'shinlar sonini 15 m ш ng kishiga kamaytirish,
Rossiyaga berilgan oziq-ovqat, paxta va boshqa mollar evaziga narxi teng bo'lgan
mollar yetkazib berish masa-lalari qo'yildi. BKPning qator so'1-ekstremistik
rahbarlari lavozimlaridan bo'shatilib, chetga ketishga majbur bo'ldilar. «Yer
to'g'risida»gi dekret bekor qilinib, ekspropriatsiyalar, razvyorstka, zo'rlik
choralariga barham berildi. 33
Turkbyuro raisining muovini G.Safarov BXSR ichki ishlariga qo'pol
ravishda aralashishga intildi, rahbarlarni ochiq majlisda haqorat qildi. Unga qat'iy
tanbeh berildi, RSFSR tashqi ishlar komissarligiga norozilik notasi
yuborildi.F.Xo'jayevning qat'iyati bilan Buxoro Chekasi tugatildi, tribunallar,
siyosiy bo'limlar tomonidan fuqarolarni jazoga tortish vaqtinchalik to'xtatildi.
Islom dini, masjid-madrasalar 33 xizmati, ruhoniylarning faoliyat erkinligi
33
Ҳасанов М. Файзулла Хўжаев. Т.: Ўзбекистон , 1990. 64- бет .
41

tiklandi, yangi qoziliklar ish boshladi. 1923- yil yozida BXSR qozilarining I
qurultoyi bo'lib o'tdi. 65 ta qozilik hududida 528 kishi xizmat qilardi. Yangi sovet
sudlari tashkil etildi. Respublika hukumati va jamoatchiligining demokratik
yo'ldan borishi mulkdorlarni yo'q qilish, sinfiy adovat kelib chiqishiga imkon
bermadi. Ijtimoiy vaziyat mo’tadil darajada saqlandi. Rossiyadagi bolshevistik
rahbariyat, Turkkomissiya BXSRdagi muhitni va siyosiy kuchlar muvozanatini
o'zgartirishga urindi.
BKPdagi so'l og'machilikni tanqid qilish bilan birga, asosiy zarbani
respublika hukumatiga qaratdilar. Bolshevistik namoyandalar tez-tez Buxoroga
qatnay boshladilar. Ularning faol ishtiroki bilan nozirlar Fitrat, M.Saidjonov,
M.Aminov, Otaxo'jayev, Sattor Xo'jayev «burjua savdogarlari vakillari» deb
lavozimlaridan bo'shatildilar. Mahalliy idoralarda ham «chistka»lar o'tkazildi,
Buxoro viloyatida 56 kishi, Karki viloyatida 70 kishi ishdan chetlashtirildi,
ularning ko'pchiligi javobgarlikka tortildi. Respublika markazi va g'arbidagi o'nta
mahalliy ijroiya qo'mitalarinig raislari ishdan olmdi. Ammo keyingi davrda ham
aholining, respublika rahbarlarining sa'y-harakatlari fuqarolar totuvligi, ijti-moiy
munosabatlarning barqaror kechishiga qaratildi. 34

1924-yil yozida F.Xo'jayev aholining qashshoqlashganini e'tirof etib, bundan
qutulish tadbirlarini izchil amalga oshirish zarurligini uqtirdi. Turkistondan
Q.Otaboyev va boshqalar Buxoroga yuborilib, rahbar lavozimlarga tayinlangan
edilar. Hukumat raisi muovini Q.Otaboyev Resppublika iqtisodiyotini ko'tarish,
jumladan, pul muomulasini sog'lomlashtirish, byudjet masalalari bilan jiddiy
shug'ullandi. BXSRning qo'shni mamlakatlar bilan o`zaro foydali aloqalarini
davom ettirishga e'tiborni qaratdi. Rossiya kommunistik firqasi bilan «muqaddas
ittifoq» tuzgan bo’lsada, F.Xo’jaev ham mustaqillik uchun kurashdi.. Fayzulla
Xo’jaev topshirig’i bilan Ota Xo’jaev, Soddiq Muhammadiev va Naimjon
Yoqubzodalar Ko’lob viloyatining Boljuvon tumanidagi Qizil armiya va
qo’rboshilar bilan «Bitim» tuziladi. Unda «Muborak Buxoroni» bosib olgan
Rossiya qo’shinlari shahardan darhol olib chiqib ketilishi, talab ketilgan mulk va
34
Каримов Р . Ҳ . Файзулла Хўжаев атоқли давлат ва жамоат арбоби . // Файзулла Хўжаев ҳаёти ва фаолияти
ҳақида янги мулохазалар. Т.: Фан, 1997. 12-б
42

boyliklar Rossiya hukumati tomonidan Buxoroga qaytarilishi, Rossiya davlati
«agar o’z hukmini o’tkazish siyosatini to’xtatsa» unga 34 hurmat ko’rsatilishi qayd
etiladi. Bu ish uchun F.Xo’jaev Moskvada SSSR Tashqi ishlar noziri Chicherindan
qattiq dakki yeydi. F.Xo’jaev yashirincha jadid tashkilotlarining ishida ham faol
qatnashdi. U Buxorodagi «Turkiston milliy birligi», «Milliy ittihodning» ishlaridan
to’la xabardor bo’ldi. 1923 yilda u «Milliy ittihod»ning O’rta Osiyo tashkiloti
rahbarlarining yig’ilishida Sovet Rossiyasi va Sovet Buxorosi munosabatlariga oid
bir xujjatni e'lon qildi. Uni iqtisod, moliya va hozirgi kunning vazifasi masalalari
to’g’risida aniq fikrlar bildirgan edi. Hujjatda iqtisodiy masalada «Bugungi
kundagi Sovet Rossiyasi va Buxoro munosabatlari sobiq rus saltanati va Buxoro
amirligi munosabatlaridan farq qilmay qoldi» deb ta'kidlagan edi. Moliya
masalasida esa quyidagilar yozilgan edi: «Rusiya har xil yo’l bilan bizning pulimiz
qiymatini pasaytirish va va shu yo’l bilan o’z pul birligini joriy qilish niyatida.
Bizning banklarni yo’q qilib, o’z bankini ochish orqali Rusiyaga bizni to’la tobe
qilib qo’ydi». 35
Bu mahfiy hujjatda u juda hushyorlik bilan quyidagilarni yozgan edi:
«Bizdagi mavjud tovar va pul haqidagi ma'lumotlar aniq berilmasligi kerak.
Chiqim-harajatlar kirimga nisbatan 3 barobarga ko’p ko’rsatilsin... Rusiya
iqtisodiy siyosatini qo’llash va uni amalga oshirishdan qochish kerak. Boshqaruv
va siyosatda esa «rahbar lavozimlarda o’z odamlarimiz ishlashiga erishish kerak.
RKP(b)ni, ularni ruhida ishlayotganimizga ishontirishimiz kerak...Rus
vakolatxonalarida o’z hufiya kishilarimiz tinmay kuzatish olib borishi lozim».
Boshqa yana bir xujjatda F.Xo’jaev o’z faoliyatiga tanqidiy qarab yuragining
to’ridagi dil so’zlarini bayon qilib, bunday degan edi: «O’z ustimizda
ishlamayapmiz, madaniy darajamiz va ma'naviy qiyofamiz achinarli holga kelib
qoldi. Biz ana shu savodsizligimiz va madaniyatsizligimiz oqibatida Buxoroni,
Vatanni boy berib qo’ydik. Shu sababli ham, o’z Vatanimizda rahbarlik ishlarni
qo’lga ololmadik va mustaqillik yo’lida aql bilan ish yurita bilmadik» 36
.
35
Файзулла Ходжаев Избранные труды. Том 1 Т.: Фан, 1970. стр. 433-485
36
Ҳасанов М. Файзулла Хўжаев Т.: Ўзбекистон, 1990. 64- бет
43

F.Xo’jaev Buxoro taqdiri bo’yicha o’z qilgan ishlari, hatti-harakatidan
qoniqish hosil qilmaydi, afsuslanadi. U ona yurti O’zbekistonning rus-bolshevizm
bosqini ostida qolganligidan yurak bag’ri eziladi, o’z onasi-Rayhon Saidmurod
qizini quchoqlab, 1935 yilda o’ksib-o’ksib yig’lab aytadi: «Onajon siz meni
baxtsiz qilib dunyoga keltirgan ekansiz, men Vatanim, millatim, xalqim uchun
jonimni jabborga berib ishlayapman, lekin... men Rusiya buyrug’ini qul misli
bajarishdan boshqa hech narsa qila olmayapman!» . F.Xo’jaevning milliy istiqlol
yo’lida qilgan xizmatlaridan yana bittasi shuki, u turkiy xalqlar milliy ozodligi va
mustaqilligining yirik bayroqdorlaridan biri bo’lgan boshqirdistonlik Zaki Validiy
To’g’on va Turkiston jadidlarining sardorlaridan Munavvar Qori
Abdurashidxonovlarni o’z qanoti ostiga oladi. Zaki Validiy To’g’on Boshqirdiston
milliy hukumati bostirilgach katta umidlar bilan bu yerga kelgan edi. Munavvar
Qori esa, Turkistondan surgun qilindi. Shu bois u bilan birga «Milliy ittihod» (yoki
«Ittihodi milliy») ham bu yerga ko’chadi. Ularning faolligi natijasida Buxoroda
O’rta Osiyodagi turkiy musulmon xalqlarining yashirin milliy ozodlik
tashkilotining markazi-ya'ni Munavvar Qori ta'kidlaganidek «markazlar
markazi»-«Turkiston milliy birligi» tashkil topadi.
F.Xo’jaev ongli suratda butun mas'uliyatni o’z zimmasiga olib bu tashkilot
faoliyati uchun barcha sharoitni yaratib beradi. Tashkilot rahbariyatining majlislari
hukumat a'zolarining uylarida mahfiy suratda o’tkazilgan. Bundan tashqari
F.Xo’jaev boshliq hukumat milliy istiqlolni saqlash va mustahkamlashning eng
zarur shartlaridan biri milliy mutaxassis kadrlar tayyorlash, maorif va madaniyatni
rivojlantirish, milliy yoshlarni horijiy mamlakatlarga o’qishga yuborish kabi
masalalarga katta e'tibor berdi. Shaxsan F. Xo’jaevning fidoyiligi bilan 20 yillarda
23 kishi Buxorodan Germaniyaga o’qishga yuborildi. Buxoro Xalq Sovet
Respublikasida ta’lim-tarbiya jarayonini yo’lga qo’yish uchun pedagoglar
tayyorlashga aloxida e’tibor bilan qaraldi va Buxoroda ikkita o’qituvchilar
tayyorlash instituti tashkil etildi. Fayzulla Xo’jayev raxbarligi davrida BXSR 32 ta
boshlang’ich va o’rta maktab, 11 dan ortiq bolalar uyi, pedagogik kurslar, hunar
44

maktablari, ikkita musiqa maktabi va savodsizlikni tugatish uchun ochilgan qisqa
kurslar muntazam ishlay boshladi. 37
Fayzulla Xo’jayev bilimli va malakali mutaxasislar yosh respublikani
rivojlantirishda muxim ekanligini tushunib yetgan edi. Fayzulla Xo’jayev tavsiyasi
bilan Buxoro Xalq Sovet Respublikasining horijiy mamlakatlar bilan madaniy
aloqa qilish bo’limining boshlig’i Abdulvohid Burhonov Germaniyada tahsil
olayotgan yoshlarga raxbarlik qiladi. Fayzulla Xo’jayevning o’zi ularning yashash
va o’qish sharoitlaridan doimo xabardor bo’lib turdi va ular uchun kerakli
sharoitlarni yaratib berdi. 1922 yil oxiri 1923 yil boshida Germaniyaga
davolanishga borgan Fayzulla Xo’jayev Germaniyaning turli shaharlarida ilm-
hunar olayotgan yuzdan ortiq turkistonlik yigit-qizlar bilan muloqotda bo’ladn.
Ularning yashash sharoiti, o’qishlari bilan qiziqadi.32 Germaniyada tahsil
ko’ruvchi yigit va qizlar uchun Berlinda o’zbek tilida bosmaxonasi tashkil etilib,
qancha o’zbek adiblarining asarlari va she’riy to’plamlari arab alifbosida o’zbek
tilida chop etilgan. Fayzulla Xo’jayev Germaniya bilan bir qatorda Rossiyada ham
buxoro yoshlarini ilm-fan yutuqlarini egallashlariga imkoniyat yaratish maqsadida
1923 yil mart oyida RSFSR Maorif Xalq Komissari A.V.Lunacharskiyga xat
yo’llab, buxorolik 11 nafar yoshlarni Moskvada o’qishlariga sharoit yaratib
berishini so’raydi. Shu tariqa 1923 yil 27 martda Moskvada buxorolik yoshlar
uchun “Maorif uyi” ochildi. Bu ilm muassasida 200 dan ortiq yoshlar turli
mutaxasislik bo’yicha bilim va malakalarni qo’lga kiritdilar. 1923 yilgi
ma’lumotlarga qaraganda BXSRda 19 ta madaniy-oqartuv muassasalari, shu
jumladan 17 ta kutubxona va qiroatxona, bir muzey, 2 ta drama truppasi, bir teatr
va 4 kinoteatr ishlab turdi. Bu yosh respublika uchun katta ma’naviy-madaniy
yutuq edi.
Fayzulla Xo’jayev BXSRda kino soxasining rivojlanishiga bosh-qosh bo’ldi.
1924 yil Fayzulla Xo’jayevning tashabbusi bilan O’rta Osiyoda birinchi kino
tashkiloti,—«Buxkino» tashkil etildi. “Buxkino” o’zining ikki yillik faoliyati
davomida bir qancha hujjatli filmlar va “O’lim minorasi” nomli ilk badiiy film
37
Qilich е v F. Zulmatdan sadolar. T.: Adolat, 1994. 25-b е t..
45

yaratdi. Bu o’rinda shuni aytish joizki, Buxoro Xalq Sovet Respublikasida kino
san’atini rivojlantirish yo’lida “Buxkino” xodimlari uchun Fayzulla Xo’jayev
o’zining shahardagi uyini bo’shatib beradi. Xulosa qiladigan bo’lsak Fayzulla
Xo’jayev boshchiligida BXSR hukumati respublika mavjud bo’lgan to’rt yil
mobaynida bir qancha amaliy ishlar amalga oshirildiki, bularning barchasi uning
taraqqiyoti uchun xizmat qildi. Bu ishlarda bevosita Fayzulla Xo’jayev va boshqa
buxorolik yurt fidoyilarining xizmatlari katta bo’ldi. 38
38
Ўзбекистоннинг янги тарихи.2-жилд.Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида.Т.: “Шарқ”, 2000 йил.
46

XULOSA
Xiva xonligi (1512–1920) o‘zbek tarixida muhim o‘rin egallagan, madaniy
va siyosiy rivojlanishga katta hissa qo‘shgan davlatdir. 19-asr oxiri va 20-asr
boshlarida xonlik ichki va tashqi siyosat sohasida jiddiy o‘zgarishlarni boshdan
kechirdi. Rossiya imperiyasining protektorati ostida bo‘lgan bu davlat
mustaqilligini cheklangan holda saqlab qolish uchun kurash olib bordi. Rossiya
siyosiy va iqtisodiy ustunlikni ta’minlash maqsadida Xiva xonligi ma’muriy
tizimiga aralashdi, xonlik esa bu bosimga qaramay ichki islohotlarni amalga
oshirishga urinib ko‘rdi.
Xonlik ijtimoiy jihatdan tabaqalashtirilgan, siyosiy tuzilmasi esa
markazlashgan edi. Xonlikning iqtisodiy hayotida dehqonchilik va
hunarmandchilik asosiy o‘rinni egalladi. Biroq qattiq soliqlar va jabr-zulm
dehqonlar noroziligiga olib keldi. 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida dehqonlar
tomonidan uyushtirilgan qo‘zg‘olonlar Xiva xonligida kuchayib borayotgan
ijtimoiy tanglikni aks ettirdi. Bu qo‘zg‘olonlar Rossiya hukumati qo‘shinlari
tomonidan qattiq bostirilgan bo‘lsa-da, xalq noroziligi davom etdi.
Yosh xivaliklar harakati xonlikdagi o‘zgarishlarga intiluvchi kuch sifatida
paydo bo‘ldi. Islohotchi ziyolilar tomonidan ilgari surilgan ta’lim va infratuzilma
loyihalari ijtimoiy rivojlanish uchun muhim bo‘ldi. Ularning faoliyati mamlakatda
yangi usul maktablarini tashkil qilish, boshqaruvni isloh qilish va muhim ijtimoiy
o‘zgarishlarni amalga oshirishga qaratilgan edi. Ammo, xonlik ichidagi
konservativ kuchlar bu harakatlarni bostirib, islohotlarning muvaffaqiyatini
chekladi.
Xiva xonligi Rossiya imperiyasining ekspansionist siyosati ta’sirida
zaiflashib, 1920-yilda Sovet inqilobi natijasida tugatildi. Xonlik o‘rnida Xorazm
Xalq Sovet Respublikasi tashkil topdi. Ushbu davr Xiva xonligining an’anaviy
tartibining tugashi va zamonaviy boshqaruv shakllariga o‘tish davri sifatida tarixda
muhim ahamiyatga ega.
“Yosh buxoroliklar” partiyasining vujudga kelishi va faoliyati Buxoro
amirligi tarixida yangi davrni boshlab berdi. Ushbu harakat, dastlab jadidchilik
47

g‘oyalaridan ilhomlanib, amirlikda konstitutsion monarxiyani o‘rnatish va
islohotlar o‘tkazishga intilgan. Biroq ular monarxik tuzumning va mahalliy
an’anaviy qarashlarning kuchli qarshiligiga duch kelgan. 1917-yilgi Fevral
inqilobidan keyin “Yosh buxoroliklar” faoliyati kuchaygan bo‘lsa-da, bu
islohotlarni amalga oshirish uchun yetarli bo‘lmadi. Amir Sayyid Olimxonning
1917-yil aprel farmoni amalda hayotga tatbiq etilmasdan, reformatorlar qattiq
ta’qib ostida qoldilar.
1918-yildan boshlab, sovet Rossiyasi va Turkiston hukumati Buxoro
amirligining ichki ishlariga faol aralasha boshladi. “Yosh buxoroliklar”ning dasturi
mamlakatda demokratik va iqtisodiy o‘zgarishlarni nazarda tutgan bo‘lsa-da,
bolsheviklarning ularni qo‘llab-quvvatlashi siyosiy voqealarning murakkab
rivojiga olib keldi. 1920-yilda qizil armiya tomonidan amalga oshirilgan hujum
amirlikning barham topishi va Buxoro Xalq Sovet Respublikasining (BXSR)
tashkil etilishiga sabab bo‘ldi.
BXSR mamlakatni zamonaviylashtirish va demokratik boshqaruvni yo‘lga
qo‘yish uchun keng ko‘lamli islohotlarni o‘z ichiga olgan Konstitutsiyani qabul
qildi. BXSR ma’muriy-hududiy bo‘linishi, soliq islohotlari va milliy valyutaning
muomalaga kiritilishi kabi yangiliklarni amalga oshirdi. Biroq bolsheviklarning
ichki ishlariga faol aralashuvi natijasida BXSRning mustaqil siyosati cheklangan,
bu esa respublikaning siyosiy suverenitetini zaiflashtirdi.
1924-yilda BXSRning Buxoro Sovet Sotsialistik Respublikasiga
aylantirilishi bilan uning mustaqilligi rasmiy ravishda tugatildi. Bu voqea
mintaqada sovetlar hokimiyatining to‘liq o‘rnatilishiga olib keldi. Demokratik
taraqqiyot yo‘li rad etilib, “sotsialistik yo‘nalish” tanlandi. Natijada, BXSR hududi
O‘zSSR va TSSR tarkibiga kiritilib, mintaqaning tarixiy davlatchilik an’analari
sun’iy ravishda bekor qilindi.
Xulosa qilib aytganda, “Yosh buxoroliklar” harakati va BXSRning qisqa,
ammo ta’sirchan faoliyati Turkiston mintaqasida modernizatsiya va milliy
uyg‘onish harakatining muhim bosqichi sifatida tarixda muhrlanib qoldi. Biroq, bu
48

jarayon mustaqillikni yo‘qotish va sovetlashuv bilan yakunlandi, bu esa
mintaqaning siyosiy va madaniy rivojlanish yo‘liga uzoq muddatli ta’sir ko‘rsatdi.
49

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I. Rasmiy adabiyotlar:
1. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Шарқ, 1998. –
Б.3.
2. Каримов И. А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида хавфсизликка таҳдид,
барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. –Тошкент: Ўзбекистон,
1999. –Б.55-56.
3. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. -Тошкент: Ўзбекистон,
1998. – Б. 5.
4. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистон ФА
Тарих институти фаолиятини такомиллаштириш” ҳақидаги Қарори // Халқ
сўзи, 1998, 20 июль.
II. Umumiy adabiyotlar:
5. Eshov B.J., Odilov A. A. O’zbekiston tarixi II kitob Toshkent. 2020. 291- b.
6. Matniyozov M. Xorazm tarixi. II-jild. Urganch. 1997. 274-b.
7. Qo‘shjonov O, Polvonov N. Xorazmdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va
harakatlar. XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr birinchi choragi. – Toshkent, 2007.
292- b.
8. Xorazm Xalq Sovet Respublikasi (o zbekcha). Ensiklopedik lug at. 2. -
ʻ ʻ
Toshkent: O zbek sovet ensiklopediyasi.
ʻ 198-yil. 369-bet.
9. Амир Сайид Олимхон. Бухоро халқининг ҳасрати тарихи.Т.:”Фан”, 1991
йил.
10. Ахмад Заки Валидий. Бўлинганни бўри ер.Т.: “Адолат”, 1997 йил.
11. Леонид Левитин, Doналд Kaрлайл. Ислом Каримов –янги Ўзбекистон
президенти.T.: 1996 йил.
12. Ражабов Қ, Ҳайдаров.М. Туркистон тарихи.T.: “Университет”, 2002 йил.
13. Ражабов Қ. Файзулла Хўжаев ва миллий истиқлол ҳаракати. // Файзулла
Хўжаев ҳаёти ва фаолияти ҳақида янги мулоҳазалар. Т.: “Фан", 1997 йил.
14. Туркестан в начале ХХ века: К истории истоков национальной
независимости.Научный редактор Р.Я.Раджапова.-Т.: ‘Шарк’, 2000 год.
50

15. Ўзбекистоннинг янги тарихи.2-жилд.Ўзбекистон совет мустамлакачилиги
даврида.Т.: “Шарқ”, 2000 йил. Ражабов Қ. Бухорога қизил армия босқини
ва унга қарши кураш. Т.: “Маънавият”, 2002 йил.
16. Усмонов Қ, Содиқов M. Ўзбекистон тарихи (1917-1991 йй) T.:”Шарқ”,
2007 йил.
17. Шамсутдинов Р, Каримов Ш. Ўзбекистон тарихидан материаллар.3- китоб
Андижон, 2004 йил.
51

XIVA XONLIGI VA BUXORO AMIRLIGINING QIZIL ARMIYA TOMONIDAN TUGATILISHI, XXSR VA BXSRNING TASHKIL TOPISHI

Sotib olish