XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda savdo-sotiq munosabatlari - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	200000UZS
Hajmi	156.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

69 Sotish

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda savdo-sotiq munosabatlari

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………2-9
I – BOB. Mustamlaka ma’muriyatining o’lka savdo – sotiq munosabatlarida
olib borgan siyosatining mahalliy aholining ijtimoiy – iqtisodiy hayotiga
ta’siri.
1.1 XIX asrning oxiri XX asrning birinchi choragi davrida xonliklarning qo’shni
davlatlar bilan olib borga savdo – sotiq munosabatlari………………………10-30
1.2 Turkistonda sho’rolar hukumronligi davrida savdo – sotiq timizda olib borilgan
o’zgarishlar……………………………………………………………………31-37
II – BOB. XIX asr oxiri – XX asr birinchi choragida Turkiston o’lkasida ichki
va tashqi savdo munosabatlari va uning o’ziga xos xususiyatlari.
2.1 Turkistonda savdo-sanoat va bank kapitalining faoliyati…………………38-52
2.2 XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Farg‘ona vodiysida savdo – sotiq va
hunarmandchilikning rivojlanishi…………………………………………......53-57
III. Xulosa…………………………………………………………………….58-59
IV. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………....60-62
1

KIRISH
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi Milliy mustaqillikni
qo’lga kiritgan O’zbekiston Respublikamiz porloq istiqbol sari bosqichma-bosqich
qadam tashlamoqda. Bu odimlar xayrli bo’lishi bilan birga juda mas‘uliyatli va
mashaqqatlidir. Shu mashaqqatli yo’lda xalqimiz ma‘naviy qadriyatlarimizga,
xususan, o’lkamiz tarixiga qiziqish, uni bilish, o’tmishini to’g’ri tushunish,
mustaqilligimizni qadriga etishga, kelajagi porloq mamlakatimizni to’g’ri yo’lini
belgilab olishga yordam beradi. Milliy madaniyat, milliy g’oya, mustaqillikka
erishgan xalqning o’ziga xos ma‘naviyatini yuksaltirish, tarixga munosabatni
o’zgartirish talablari asosida tiklash kabilarni taqazo etadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev 2016-yil yakunlarida
“eng avvalo yoshlar va aholi o’rtasida mamlakatimizning boy tarixi, uning
betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng targ’ib qilish, jahon ilm-fani va
adabiyoti yutuqlarini yetkazish uchun zarur muhit va shart-sharoit yaratish ustuvor
vazifalardan hisoblanadi” 1
, deb takidlab o’tdi.
Mana necha yildirki Chorizm Turkistonni zabt etgach o’lkani o’zining
mustamlakasiga, metropoliyaning xom-ashyo qo’nog’iga aylantirilgan edi. Bu esa
Turkiston jamiyatining butun turmushini ag’dar-to’ntar qilib yubordi, undagi
xalqlarning milliy qadriyatlari, urf-odatlari, an‘analari, eng qadimgi davrlardan
mustaqillikkacha bo’lgan tariximiz soxtalashtirib, jamiyatning tabaqalashuvi
kuchaydi.
Tarixni aqidalar asosida talqin qilishdan voz kechish payti keldi. XIX
asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida hukmronlik qilgan Chorizm davrida
zo’rovonlikka asoslangan ma‘muriy buyruqbozlik tizimi totalitar markaz o’z
qo’lidagi cheksiz hokimiyatni ishga solib respublikalarning mustaqilligini,
fuqarolarning eng oddiy haq-huquqlarini ham kamsitish, ularni xo’rlash qul
qilishdan iborat edi. Bizning kelajagi porloq buyuk davlatimiz O’zbekiston
1
Мирзиёев Ш. М. Танқидий таҳлил, қатъий-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар
фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. – Т.: Ўзбекистон, 2017. – Б. 47.
2

o’zining, o’z yo’lini to’g’ri tanlagan holda bu mustamlaka siyosatidan voz kechgan
holda, tarixni manbalar asosida to’g’ri yoritishni yurtboshimiz o’zlarining har bir
chiqishlarida takror aytib o’tgan edilar. Biz yoshlar o’z oldimizga o’z tariximizni
o’rganish bilan birga kelajakka yorug’ ko’z bilan qarashni maqsad qilib
qo’ymog’imiz darkor. Bu esa bizning oldimizda kelajagimizni to’g’ri o’rganish
uchun o’tmishimizni to’g’ri idrok etishimizni talab etadi.
Yurtimizda qisqa muddat mobaynida ijtimoiy yo’naltirilgan bozor
munosabatlarini shakllantirish borasida ko’pgina ishlar amalga oshirildi. Ayni
paytda mamlakatimizni xom ashyo, mineral resurslari ishlab chiqaruvchi
hududdan, jahon talablariga to’la javob bera oladigan tayyor mahsulotlar ishlab
chiqaruvchi mamalakatga aylantirishga e’tibor qaratildi. Shu bilan birga, mulkni
davlat tasarrufidan chiqarish, ko’p tarmoqli iqtisodiyotni vujudga keltirish, kichik
va o’rta biznesni rivojlantirish, mulkdorlar qatlamini shakllantirish, ishlab
chiqarishga sanoatning yangi tarmoqlarini keng joriy etib, ularni zamonaviy
texnika va texnologiyalar bilan ta’minlashga e’tibor kuchaytirildi.
Hozirgi kunlarda qilinadigan ishlarning sifati va samaradorligini
oshirishda, tarix tajribalarini keng o’rganish, yaqin o’tmishda sanoat ishlab
chiqarishning vujudga kelishi, mulkdorlar qatlamini shakllanishi, ko’p tarmoqli
iqtisodiyotni vujudga keltirish borasida amalga oshirilgan ishlarni o’rganish, yutuq
va kamchiliklardan kerakli xulosalar chiqarish muhim ahamiyatga ega.
XIX asrning II yarmi-XX asr boshlarida Turkiston o’lkasida siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy-ma’rifiy sohalarda bir qator o’zgarishlar sodir bo’ldi.
Mustamlakachi hukumat o’lkaning, o’ziga buysundirib bu yerda boshqaruv tizimi
va iqtisodiy masalalarga oid islohotlarni amalga oshirdi. Natijada, o’lkaning
metropoliyaga qaramligi kuchayib, u rus savdo-sanoat burjuaziyasining xom ashe
bazasi va bozoriga aylanib qoldi. Rus savdo-sanoat kapitalining kirib kelishi
viloyatda mayda tovar ishlab chiqaruvchilvr mehnatini umumlashtirga,
qishloqlarda ijtimoiy tabaqalanishga, ishlab chiqarish vositalaridan mahrum
bo’lgan dehqonlarning katta qismini proletarlashishiga, qishloq xo’jaligining
paxtachilikdan boshqa tarmoqlari mahsulotlarini ham tovarga aylantirish
3

jarayonining tezlashishiga doir bir qator tadbirlarni amalga oshirgan bo’lsa-da,
qishloq xo’jaligini yalpi rivojlantirish va sanoat ishlab chiqarishni talab darajasiga
ko’tara olmadi. Tadqiq etilayotgan davrda mahalliy savdogarlar,
hunarmandlar bilan bir qatorda Rossiya va boshqa xorijiy mamlakatlardan
Turkistonga haqiqiy tadbirkorlar, ishbilanmonlar bilan bir qatorda osonlik bilan
boylik orttirish ilinjida olg’irlar va tekinxo’rlarning kirib kelishi, ularning foyda
olish ilinjida turli sohalarga o’zlarini urishlari, ish jarayonida erishilgan yutuqlari,
xato va kamchiliklarini atroflicha yoritish hozirgi paytda mamlakatimizda keng
yo’l ochib berilayotgan tadbirkorlik, ishbilarmonlik sohasida qilinayotgan ishlarga
yordam berishi shubhasizdir. Mavzuni o’rganilganlik darajasi . XIX asrning
ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Turkistonda ijtimoiy-iqtisodiy va savdo – sotiq
va hundarmandchilik hayotiga oid ma’lumotlar bir qator tarixchi olimlarning ilmiy
tadqiqot ishlarida masalaning ayrim jihatlari yoritilgan. Mazkur mavzuga oid
adabiyotlarni davriylik jihatdan quyidagi ikki guruh:
1) sovet davlati hukmronligi davridagi nashr
etilgan adabiyotlar; 2) O‘zbekistonning davlat mustaqilligi davri
tadqiqotlariga ajratilib o‘rganildi.
Birinchi guruhga kiruvchi mavzuga oid sovet davrida chop etilgan
tadqiqotlarda sinfiylik mafko’rasining ustunligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Biroq,
tadqiq etilayotgan mavzu mohiyatini ochib berishda bu adabiyotlar muhim
ahamiyat kasb etadi. Bu adabiyotlarga: N. A. Akapov, V. A. Antipin, V. I.
Vekselman, I. F. Gindin, N. A. Xalfin, M. S. Ivanov, A. M. Aminov, I.
Nizomiddinov, V. M. Xvostop, B. I. Iskanderov, M. K. Rojkova, A. L. Popov, N.
Povlovlar 1
o‘rganilayotgan muammoga kommunistik mafko’ra, sinfiylik nazariyasi
1
Акопов Н.А. Положение рабочих и состояние заработной платы в хлопкоочистительной промышленности
до Октябрьской Социалистической революции. Сб.науч. исслед. работ. Ташкентского текстильного
института. Вып.8. Т.1959. // Антипин В.А. Закаспийская военная железная дорога (1880-1898).
Исторический очерк. Путеводитель по Туркестану. – СПб, 1903. // Вексельман М.И. К вопросу о
проникновении иностранного капитала в экономику Средней Азии до первой мировой войны.//
Общественные наука в Узбекистане. 1961. // Гиндин И.Ф. Государственный банк и экономическая политика
царского правительствы. –М.Госфиниздат. 1960. // Халфин Н. А. Россия и ханства Средней Азии. М., 1974. //
Иванов М. С. Очерк истории Ирана. М., 1952. // Аминов А.М. Торговые сношения Средней Азии с Россией в
X VI -XIX вв. -Ташкент, 1952. // Ўрта Осиёнинг чет эл Шарқи билан муносабатлари. -Тошкент, 1961. Из
истории среднеазиатских-индийских отношений (IX-XVIII вв.). –Т.: Узбекистан; 1969. // Хвостов В.М.
Проблемы истории внешней политики России и международные отношения в конце 19 - нач. 20 вв.
4

va “markscha-lenincha” metodologiya doirasida yondashilgan. Mazkur
tadqiqotlarda Turkistonda olib borilgan savdo – sotiq tizimi, tijoat,
hunarmandchilik sohalarining faoliyati va ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy jarayonlar
tahliliga alohida e’tibor qaratildi. Turkiston mustamlaka davrida
xonliklar bilan olib borilgan aloqlarni yoritgan tarixchi olimlardan V. M.
Xvostovning asarida kengroq yoritilib o’tilgan. Xususan yurtimiz tarixida XIX asr
oxiri XX asr boshlaridagi siyosiy voqealar yetarlicha ko’rsatilib o’tilgan. Ushbu
asarda Rossiya imperiyasining o’rta osiyoga kirib kelishi, Turkiston general –
gubernatorligining tashqil etilishini ham keng ma’lumotlar yozilgan. Bundan
tashqari mustamlakachilik davrini yoritib bergan asarlardan N. Pavlovning asaridir.
Uning yozgan asarida Turkistonning xonliklar davridan boshlab sho’rolar
hukamtining o’rnatilishi davriga oidir. Bu asarda Rossiya imperiyasining
yurtimizda hukumronlik qilgan xonliklar Buxoro amirligi, Xiva xonligi, Qo’qon
xonliklari bilan bo’lgan siyosiy munosabatlarini ham yoritib o’tgan.
Turkistonning savdo – sotiq tarixini yoritishdan bizda yatarlicha manbalar
o’rganildi. Ushbu davrni o’z asarlarida yoritib bergan sovet davri tarixchilaridan N.
A. Xalfinning o’rni beqiyosdir. Uning yozgan asarida Rossiya imperiya va O’rta
osiyo xonliklari o’rtasida bo’lgan iqtisodiy aloqlarga oid ko’plab ma’lumotlar
uchraydi. Unda Buxoro amirligining iqtisodiy ahvoli haqida ham ma’lumotlar
keltirilgan.
Turkistonga XIX asr oxiri XX asr boshlarida Rossiya imperiyasi tomonidan
kirib kelgan yangi iqtisodiy kompaniyalar, banklar tarixini o’z asarida yoritib ergan
olimlardan M. K. Rojkova va I. F. Gindinlardir. Ularning asarlarida Turkistonda
bank faoliyatlari haqida ham yetarlicha ma’lumotlar keltirilgan.
Ikkinchi guruh O‘zbekiston Respublikasi mustaqillik yillarda olib borilgan
tadqiqotlarda o‘tmishga, tarixga bo‘lgan munosabat tubdan o‘zgarib, uni xolislik,
haqqoniylik tamoyillari asosida o‘rganishga katta ahamiyat berildi. Mustaqillik
Избранные труды. – Москва: Наука, 1977. // Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата (Восточная
Бухара и Западный Памир в конце XIX в.). – Москва, 1958. // Рожкова М.К. Экономическая политика
царизма на Среднем Востоке во 2 четверти XIX в. и русская буржуазия. – Москва, Л., 1949. // Попов А.Л.
Борьба за среднеазиатский плацдарм // Исторические записки. 1940. Т. 7. // Павлов Н. История Туркестана. –
Ташкент, 1910.
5

yillarida nashr etilgan kollektiv monografiyalar hamda adabiyotlar, ilmiy
tadqiqotlarning o’rni beqiyosdir.
Mustaqillik yillaridan keyin yurtimizda Turkistonning iqtisoiy – ijtimoiy,
savdo – sotiq aloqlari va hunarmandchilik faoliyatiga oid ko’plab tadqiqotlar ham
amalga oshirildi.
Bu davrni o’zining monografiyalarida yoritib bergan tarixchi olimlardan Sh.
S. G’afforov 1
, S. Mamashokirov, N. U. Musayev, N. Abdurahimova, F. Ergashov,
X. Ziyoyev, G’. A. Ahmadjonov, R. Alimova, A. Rasulov, T. Safarov, D. Elova,
A. Sharafiddinov, R. Xoliqova, R. X. MO’rtazayeva, F. Amanova, D.
Urakovlarning asarlarida Turkistonning itimoiy-iqtisodiy va savdo – sotiq va
hunarmandchilik hayoti tarixi oid ma’lumotlarni uchratish mumkin.
Yurtimizda mustaqillikdan so’ng tariximizni xaqqoniy
yoritishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston
tarixchilari asarlarida mustamlaka tuzum sharoitida o‘lkada yuz bergan ijtimoiy-
siyosiy, iqtisodiy jarayonlar tahliliga alohida e’tibor qaratildi, xususan, bu
F.Isxakov, X.Ziyoyev, N.Abdurahimova 2
va boshqa tadqiqotchilar asarlarida ilk
bor o‘zining xolisona bahosini topdi.
Xususan Turkistonda savdo – sotiq aloqalariga oid manbalarni N. U.
1
Ғаффоров Ш.С. Тарих ва тақдир: Россия имп e риясидан Туркистонга кўчирилганлар: ( XIX асрнинг иккинчи
ярми – XX аср бош.) Тошкeнт «ФАН» нашрие?ти, 2006. Мамашокиров С., Мусаев Н.У. Бозор иқтисоди е?ти ва
инсонпарварлик. Гулистон. 1994. // Мусаев Н.У. Туркистонда капиталистик ишлаб чиқариш
муносабатларининг вужудга келиши. – Тошкент, ТДТУ, 1995. // Абдураҳимова. Н, Иргашев Ф. Туркистонда
чор мустамлака тизими. T :. Академия, 2002. // Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига
қарши кураш – Т.: Шарқ, 1998. // ХIХ – ХХ аср бошларида Туркистон шаҳарлари тадбиркорлик тарихидан //
O”zbekiston tarixi. №3. 2007. Мусаев Н. ХIХ асрнинг II ярми – ХХ аср бошларида Туркистонда саноат ишлаб
чиқаришнинг шаклланиши. Т.: Iqtisod–moliya, 2008. // Ахмаджонов F.A. Россия империяси Марказий
Осиёда. (Чоризмнинг Туркистондаги мустамлакачилик сиёсати тарихи ва тарихнавислиги). -Тошкент:
2003. // Алимова. Р. Ў рта осиё хонликларининг кушни давлатлар билан дипломатик ва савдо-иктисодий
муносабатлари. T .: 2017. // Расулов А.А. Туркистон ва Россия ўртасидаги муносабатлар. – Т.:2016. //
Сафаров Т.Т. XIX асрнинг иккинчи ярми-XX асрнинг бошларида Ўрта Оси
е? савдо йўллари. Бухоро. 2008. //
Elova . D . XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda yangi texnikalarning tarqalishi va iqtisodiy – ijtimoiy ,
madaniy hayotga ta ’ siri . B .: 2023. // Шарафиддинов А. Фарғона вилояти тарихидан лавҳалар. ( XIX аср охири
– XX аср бошлари) I – китоб. – Т:, “Наврўз”, 2013. // Холиқова Р. Россия-Бухоро: тарих чорраҳасида ( XIX
асрнинг иккинчи ярми - XX аср бошлари). – Тошкент. 2005. // Муртазаева Р.Х., Дорошенко Т.И и др.
История Узбекистана. Электронный учебник для вузов. – Ташкент. 2010. // Amanova . F . Buxoro amirligining
iqtisodiyotiga tarixiy nazar . ( XIX asr oxiri XX asr boshlari ). T .: 2013. Urakov . D . Туркистон генерал-
губернаторлигининг қўшни давлатлар билан сиёсий ва иқтисодий алоқалари. T .: 2021.
2
Исхаков Ф. Национальная политика царизма в Туркестане (1867–1917 гг.). – Ташекнт: Фан, 1997. – 204 с.
Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. – Тошкент: Шарқ, 1998. – 479 б. 13
Абдурахимова Н.А., Рустамова Г. Колониальная система власти в Туркестане во второй половине XIX
первой четверти – XX вв. – Т.: Университет, 1999. 162 с; Абдурахимова Н.А, Эргашев Ф. Туркистонда чор
мустамлака тузуми. – Тошкент: Академия, 2002.
6

Musayevning asarlaridan o’rganishimiz mumkin. Uning yozogan monografiyasida
yurtimizda XIX asr oxir XX asr boshlarida qo’shni davlatlar bilan olib borilgan
savdo – sotiq munosabatlari keng yoritilib bergilan.
Bundan tashqari D. Urakovning yozgan monografiyasida Turkiston –
general gubernatorligining qo’shni davlatlar bilan olib borgan iqtisodiy aloqlarini
xususan Rossiya, Afg’oniston, Eron, Xitoy bilan o’zaro savdo – sotiq va siysoiy
aloqalari tarixini keng yoritib o’tgan.
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Ishning maqsadi XIX asrning
ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Turkistonning ijtimoiy-iqtisodiy va savdo –
sotiq va hundarmandchilik hayotida sodir bo‘lgan tarixiy jarayonlarni davr
manbalari, adabiyotlar hamda ilmiy tadqiqot ishlari tahlili orqali ochib berishdan
iborat. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari. Mazkur ishning asosiy
vazifasi sifatida quydagilar belgilab olindi:
- Mustamlaka ma’muriyatining o’lka savdo – sotiq munosabatlarida
olib borgan siyosatining mahalliy aholining ijtimoiy – iqtisodiy hayotiga ta’sirini
tahlil qilish;
- XIX asrning oxiri XX asrning birinchi choragi davrida xonliklarning
qo’shni davlatlar bilan olib borga savdo – sotiq munosabatlarini o’rganish;
- Turkistoning qo’shni Rossiya, Xitoy, Afg’oniston, Eron davlatlari
bilan olib borilgan savdo – sotiq munosabatlarini yoritib berish;
- Yurtimizda Rossiya imperiyasining mustamlakasi bo’lgan
Buxoro va Xiva xonliklarining qo’shni davlatlar bilan olib borgan savdo – sotiq,
tijorat tizimining faoliyatlarini tahlil qilish;
- Turkistonda savdo-sanoat va bank kapitalining faoliyatini
o’rganish; - XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Farg‘ona vodiysida savdo –
sotiq va hunarmandchilikning rivojlanishini tadqiq qilishdir.
Bitiruv malakaviy ishining obekti sifatida XIX asrning ikkinchi
yarmi – XX asr boshlaridagi yurtimizda ijtimoiy-iqtisodiy va savdo – sotiq va
hundarmandchilik hayotiga oid jarayonlar etib belgilab olindi.
7

Bitiruv malakaviy ishining davriy (xronologik)
chegaralanishi. Ishining davriy chegarasi etib, Rossiya imperiyasi tomonidan
o’rta osiyoni bosib olinishi va Turkiston general – gubernatorligining tashqil
etilishidan, yurtimizda Chor mustamlakachilik davrini tugatilishigacha bo’lgan
davri etib belgilandi.
Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi va amaliy
ahamiyati. Rossiya imperiyasi tarafidan yurtimizda hukumronlik qilib turgan
Buxoro amirligi va Xiva xonliklarining mustamlakaga aylantirishi va bosqinchilik
siyosatini tizimining tuzilmasiga aniqlik kiritildi.
XIX asr oxirida Buxoro va Xiva xonliklarining qo’shni
davlatlar bilan olib borgan savdo – sotiq munosabatlarini ochib berildi. Ruslar
tomonidan o’lkamizda Turkiston general – gubernatorligining tashqil etilganligini
va Turkistonliklarning qo’shni Rossiya, Xitoy, Hindiston, Afg’oniston, Eron
davlatlari bilan aloqlari tahlil qilindi. Yurtimiz tarixida XIX asr oxiri XX asr
boshlarida yurtimizga yangicha sanoat ichlab chiqarish, yangi banklarning tashqil
etilishi, yurtimizda yangicha iqtisodiy o’zgarishlarni yoritib berildi. Xususan
Farg’ona vodiysida XIX asr oxiri XX asr boshlarida savdo – sotiq va
hunarmandchilik sohasining faoliyatining muhim jihatlari bayon etildi.
Tadqiqot natijalarining
ilmiy ahamiyati XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlaridagi yurtimizda
ijtimoiy-iqtisodiy va savdo – sotiq va hundarmandchilik hayotining holati hamda
bu davrdagi o‘lka tarixi to‘g‘risida xolisona o‘rganishga doir ilmiy-nazariy
bilimlarni yanada chuqurlashtirish, mavzuga oid ilmiy va nazariy xulosalarni
takomillashtirishga xizmat qiladi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati shundaki, ishda
umumlashtirilgan ma’lumotlardan Rossiya imperiyasi mustamlaka davrida
Turkistonda olib borilgan savdo – sotiq aloqalariga doir qismlarini yoritishda,
umumiy o‘rta ta’lim o‘qvchilari uchun yangi avlod darsliklari va o‘quv
qo‘llanmalarini tayyorlashda, shuningdek, mamlakat qo’shnichilik va savdo – sotiq
aloqlari, hunarmanchilikka oid dasturlarni ishlab chiqishda foydalanish mumkin.
8

Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi
kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar
ro’yxatidan iborat. Umumiy sahifasi 62 betni tashkil etadi.
9

I – BOB. Mustamlaka ma’muriyatining o’lka savdo – sotiq munosabatlarida
olib borgan siyosatining mahalliy aholining ijtimoiy – iqtisodiy hayotiga
ta’siri.
1.1 XIX - XX asrning birinchi choragi davrida xonliklarning qo’shni davlatlar
bilan olib borga savdo – sotiq munosabatlari
XIX asr Buxoro xonligining qo’shni davlatlar bilan aloqalarini o’rganishda
yangi bosqich hisoblanadi. Rus tadqiqotchi olimlari, chinovnik ofitserlari va
sayyohlari yangi ma’lumotlar to’play boshlaydi. Jumladan, 1800 yili Toshkentga
rus ofitserlari Pospelov bilan Bo’rnashevning ekspeditsiyasi tashqil qilindi. Ular
Pavelning topshirig’iga binoan O’rta Osiyo hududini o’rganishi kerak edi. Ular
Toshkentni va uning qo’shni davlatlar bilan savdo aloqalarini o’rganishga katta
ahamiyat bergan. Pospelov va Burnashevlarning ma’lumotlariga ko’ra,
toshkentliklar Buxoro, Rossiya, Xitoy, Eron va Hindistondan keltirilgan ko’p
mollarni sotib olganlar. Buxoroning qo’shni davlatlari bilan aloqalari tarixi XVIII
asrning oxirlari va XIX asrning boshlarida 30 yildan ortiq Sharq mamlakatlari
bo’ylab sayoxat qilgan Gabaydulla Amirov tomonidan ham yozib qoldirilgan.
Uning ko’rsatmalari 1825 yil “Aziatskiy Vestnik” jurnalida nashr qilingan 1
.
G.Amirovning ma’lumotlariga ko’ra, Hindistonning Jaynagar va
Xaydarobod shaharlariga Buxoro va Qobul mollari qatori rus tovarlari ham
keltirilgan. Buxoroning tashqi savdo aloqalarida, uning qo’shnilari Marv va Hirot
aholisi alohida ro’l o’ynagan. Buxorolik savdogarlar Marvga har xil rus tovarlarini
olib kelgan. Rus tovarlari Buxoro orqali Hirot bozorlariga ham olib borilgan.
G.Amirovning Buxoroning savdo ahamiyati to’g’risidagi fikrlarini Mulla Alim
Mahmudninng “Tarixi Turkiston” asari ham tasdiqlaydi. Muallif bu asarda
Buxoroni o’z davrining muhim savdo markazi bo’lganligini ta’kidlagan 2
.
G.Amirov Qobul shahrining Buxoro-Afg’oniston savdosidagi muhim
markaz ekanligi haqida yozib, bozorlarida 4 ta karvon-saroy, ularda Hindistonlik,
1
Амиров Габайдулла. Описание, составленное из записок словесных сведений, отобранных от выходца из
Азии, пленного Габайдуллы Амирова, странствовавшего более 30 лет и проводившего по большей части
жизнь свою в разных местах Индии (Из ХШ книги Записок Генса) //Небольсин П. Очерки торговли России с
Средней Азией. Приложение П //Записки Императорского Русского Географического общества. Кн.1. -
СПб., 1855. С.35
2
Алимова. Р. Ў рта осиё хонликларининг кушни давлатлар билан дипломатик ва савдо-иктисодий
муносабатлари. T .: 2017. B .31.
10

kashmirlik, eronlik va buxorolik savdogarlar to’xtashgan, deb ma’lumot beradi.
Sayohatchi Hindistonda bo’lgan vaqtida uning savdosi bilan yaqindan tanishgan.
Uning yozishicha, Xaydarobodda ipak va paxtadan juda chiroyli matolar to’kilib,
ular Qobul, Qandahor, Hirot va Buxorogacha olib borib sotilgan. Sayyox
Jaynagarni muhim savdo shahri deb baholaydi. U shahar bozorida eron, afg’on,
buxoro va qisman rus tovarlari sotilayotganligini ko’rgan. Ma’lumki, rus
savdogarlari O’rta Osiyo va boshqa Sharq bozorlariga to’g’ridan-to’g’ri kirish
imkoniyatiga ega bo’lmagan. Ammo afg’on, eron, hind savdogarlarining
vositachiligi orqali rus tovarlari O’rta Osiyo va Sharq mamlakatlariga olib
borilgan. Amirov Kashmir savdosi haqida «Kashmirda 12 ming
dastgoh bo’lib, unda 100000 shol ro’moli to’qiladi, undan 60000 Hindistonga,
12000 Eron, Turkiya va boshqa joylarga, 3000 Buxoro va Rossiyaga jo’natishga
mo’ljallangan, 20000 ni aholi sotib olgan, deb yozadi. Biz uchun
YE.K.Meyendorfning asari muhim ahamiyatga ega. XIX asrning 20-yillarida Chor
Rossiyasi Buxoro amirligiga o’z ekspeditsiyasini yuboradi. 1820-1821 yillardagi
A.F. Negri boshchiligidagi ekspeditsiya tarkibida tabiatshunos YE.K.Meyendorf
ham bo’lgan. U sayohati maxsuli sifatida 1826 yilda “Puteshestviye iz Orenburga v
Buxaru” deb nomlangan kitobini nashr qildirgan. Asarda ko’proq Buxoroning
ichki va tashqi savdo aloqalari yoritilgan. U Buxoroni savdo-sotig’i rivojlangan,
Afg’oniston, Eron, Hindiston va boshqa mamlakatlar bilan doimiy qizg’in savdo
aloqalarida bo’lgan, aholisi zich joylashgan shahar, deb hisoblagan. U Buxoroda
bo’lganida 14 ta karvon saroy mavjudligini aniqlagan. Ular Abdullajon, Qo’shbegi,
Hind, Nugoy, Xonqa, Jo’ybor, Toshkent, Qarshi, Mirzaqul, Amir, Kullota,
Fishana, Dankulla, Shir va Urganch nomlari bilan atalgan. XIX asrning 40 yillarida
Buxoroda 4 ta g’isht karvon-saroy bo’lgan bo’lsa, XIX asrning 40 yillarida
N.V.Xanikov davriga kelib ularning soni 24 ta g’isht va 14 ta cho’pkori karvon-
saroyga yetgan 1
. Karvon-saroylarning yetishmaganligi sababli
katta timlar qurila boshlangan. Buxoroning qishloq xo’jaligi hususida yozib,
Buxoro paxtasining kattagina qismi eksport qilinganligi boyis paxta yetishtirish
1
Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. - М.: Наука, 1975. С.42.
11

masalasiga alohida ahamiyat berilishini ta’kidlagan. U Qobulda g’o’za o’simligi
yaxshi o’smasligi sababli paxta Qobulga Buxorodan keltirilishini, lekin Rossiyaga
undan ham ko’p miqdorda chiqarilishini eslatib o’tgan. Meyendorf Buxoro
bozorlari rastasida hind parchasi va ip gazlama matolari borligini eslatadi.
Buxoroga Hindistondan guruch, qimmatbaxo toshlar va yupqa shamshir
keltirilgan. U Buxoroning afg’on savdogarlari orqali Kashmir bilan olib borgan
savdosi to’g’risida yozadi. Ular Kashmirdan shol va zar iplardan to’qilgan movut
olib kelganlari haqida yozadi. Meyyondorf hindlar o’z tovarlari bilan Qobul,
Shikarpur, Multon va umuman Hindistondan keladilar, deb yozadi. Ular
Kashmir sholi, zar ip bilan to’qilgan ipak matolar, yupqa ip matolar, salla uchun
ishlatiladigan oq mato va astarlik uchun ishlatiladigan gulli mato, mayda dur va
qimmatbaxo toshlar, nil bo’yog’i keltirgan. Meyendorfning ma’lumotlari orasida
Buxoroning Eron bilan savdo aloqalari haqidagi fikri diqqatga sazavordir. U
Buxoroda feruza va parcha matolari bilan savdo qilgan eronlik savdogarlarni
afg’on. Buxoroliklar Eronga paxta, ipak matolar, movut, qalampirmunchoq, ravoch
va rus tovarlari olib borgan. U Buxoro qand Eron, Afg’oniston va asosan Peshavor
orqali oladi, deb ta’kidlaydi. Shu mamlakatlardan salla uchun shol matolari, sariq
kamar, gilam va feruza keltiradi. Shu xildagi savdoni davom ettirish uchun
buxoroliklarga har yili 600 ta tuya kerak bo’ladi. Bu savdo Buxoro uchun Rossiya
va Qo’shg’ardan keyingi darajada turganligini Meyendorf ta’kidlab o’tgan edi.
Asarda Buxoroning Afg’oniston bilan savdo aloqalari ikkita
savdo yo’li orqali olib borilishi xususida fikr bildirilgan. Birinchisi, Balx orqali
Qobulga, ikkinchisi esa Buxorodan Hirotga boradigan yo’l bo’lgan. Afg’oniston
Buxoroga eng yaqin mamlakat bo’lganligi sababli uzoq yillardan buyon bu ikki
davlat O’rtasidagi savdo aloqalari doimiy davom etib turgan.
Meyendorf ma’lumotlariga ko’ra, bir savdogar Buxorodan
Qobulga 30 marta borgan ekan. Uning yozishicha, Afg’onlar Buxoroga o’zlarining
tovarlarini va tranzit yo’li bilan Kashmir sholi matosini olib kelgan. Shunday qilib,
Meyendorf keltirgan dalillar XIX asrning 20- yillarida kam Buxoro xonligining
Afg’oniston, Hindiston, Kashmir va Eron bilan jadal savdo aloqalarida bo’lib
12

turganlini tasdiqlaydi. Jumladan, keyingi to’rt-besh yilda Buxoroda hindlar soni
juda tez ko’payib ketib 300 taga yetgan, ularning bir qismi muhim o’rnashib olgan
bo’lsa, qolgan qismi esa Qobulga borib kelib turadi. Buxoroda tahminan 4000
Afg’onlar bo’lib, ularning bir qismi savdo bilan shug’ullangan. Eronliklar esa
40000 kishi bo’lib, ularning aksariyat ko’pchiligi qullar bo’lgan. Buxoro xonligi
haqidagi muhim ma’lumotlar A.F.Negri ekspeditsiyasining vakili E.Eversman
tomonidan ham to’plangan. Uning kitobida Buxoroning ichki va tashqi savdo
aloqalari yaxshi aks ettirilgan. Eversman ma’lumotlariga ko’ra, Buxoro
Rossiyaning bir qator shaharlari: Troitsk, Orsk, Orenburg, Astraxan, va boshqa
Sharq davlatlari: Eron, Afg’oniston, Hindiston, Kashmir bilan savdo aloqalari
o’rnatgan. Muallif Rossiyadan Buxoroga keltirilgan
tovarlarni sanab o’tadi. U Erondan 500 ta tuyada ipak va jun kiyimlari, shol,
rumollar va boshqa tovarlar keltirilishini xabar qiladi. Kashmir va Qobuldan
Buxoroga asosan, Kashmir sholi, Hindlarning gulli ip matolari, zar ip bilan
to’qilgan gulli oliy navli ipak kiyimlar va nil bo’yog’i keltirilgan. Eversman
ma’lumotlariga ko’ra, Kashmirdan har yili 40000 shol olib chiqilgan, ulardan
Buxoroga faqat 3000 tasi keltirilgan. Eversman Meyendorf kabi Buxoroni Osiyo
tranzit savdosining muhim markazi sifatidagi ahamiyatini ta’kidlab o’tadi. U ham
Meyendorf kabi Buxoro shahrida mavjud bo’lgan karvon-saroylar xususida fikr
bildirgan. Masalan: hind karvon-saroyida hindlar, xitoy karvon-saroyida qoqonlik
va koshg’arlik savdogarlar, tatar karvon-saroyida tatarlar yashaganligi haqida
ma’lumot bergan. Muallif o’z e’tiborini Buxorodagi qimmatbaxo toshlar savdosiga
qaratgan. U yerda asosan feruza, la’l, siyoxrang gilvata, silliklangan karneollar,
lazurit sotilgan. Lazurit Buxoroda xonalarni
bo’yashda bo’yoq sifatida ishlatilgan. Eversman, Buxoroga Erondan ishlanmagan
feruza keltirilib, Buxoroda silliklanganligi, Badaxshondan - lazurit va gilvata
keltirilganligini yozadi. Buxoroda iptlov berilmagan lazurit narxi, xajmiga qarab
20 dan 40 golland dukatigacha narxda sotilgan. Negri missiyasining yana boshqa
bir ishtirokchisi Budrin bo’lib, uning asari 1871 yil Sankt-Peterburgda nashr
qilingan. Unda XIX asrning birinchi choragida Buxoroning siyosiy, iqtisodiy va
13

madaniy hayoti aks ettirilgan. Budrin asarida Buxoroning ichki va tashqi savdo
aloqalari yoritilgan. Uning ma’lumotiga ko’ra, Buxoroda 13 ta karvonsaroy bo’lib,
unda hindlar, xivaliklar, no’g’oylar, eronliklar, armanlar, qirg’izlar va boshqalar
yashagan. Budrin ma’lumotiga ko’ra, Buxoroda savdo ishlari past darajada
bo’lgan. Bu yerdagi savdoda aldash va firibgarlik ishlatilgan. U jazo turlarining
qattiqligiga qaramay, savdogarlarni xaq deb bo’lmaydi, deb yozadi. Agar xaridorga
xarid qilingan tovar yoqmay qolsa, bir necha haftadan so’ng qaytarib olib kelsa,
savdogar qaytib olishi kerak bo’lgan. Budrinning fikricha, hukumatning
e’tiborsizligi Buxoro savdosining rivojlanishiga to’siq bo’lgan. U hukumat faqat
tovarlardan boj solig’i yig’ishni o’z vazifasi deb bilgan, savdogarlarni himoya
qilishgan va uni o’z vazifasi deb hisoblamagan, deydi Budrin, Hindiston, Eron va
Rossiyaning Buxoro savdosidagi rolini alohida ta’kidlaydi 1
. Lekin
Buxoroga keltirilayotgan va u yerdan olib ketilayotgan tovarlarning tarkibiga
to’xtalmagan. U o’z e’tiborini asosan tog’ ishlariga qaratgan. Buxoroliklar
Hindiston, Eron va Xitoydan oltin, kumush, qalay va temir olgan. Hindistondan
chit keltirilgan bo’lib, u salla uchun ishlatilgan. Shunday qilib, A.F.Negri
elchiligining Buxoroga kelishi, amirlikning Sharq davlatlari bilan savdosi haqidagi
bir qancha asarlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Bu asarlar XIX asr
boshlaridagi ilmiy tadqiqot ishlariga asos bo’ldi. YE.K.Meyendorfning asari
fransuz tilida nashr qilinganidan keyin bu asar parchalarining rus tilidagi
tarjimalari paydo bo’la boshladi. Bu nashrlarning muallifi G.I.Spasskiy (1783-
1864) edi. Spasskiy 1825-1827 yillarda Peterburga “Aziatskiy vestnik” jurnalini
nashrdan chiqaradi. Jurnalda uning Sharqshunoslikka bag’ishlangan bir necha
maqolalari ham chop qilinadi. Ular Meyendorfning “Noveysheye opisaniye
Velikoy Buxarin” asarining bo’laklari edi 2
. Spasskiy e’tiborini O’rta Osiyoning
Hindiston va Eron bilan savdo aloqalariga qaratgan. U jumladan, bunday yozadi,
“Poytaxt Buxoroda savdo qilish uchun Shikarpur va Hindistondan kelgan 200
nafar hindlar, hamda Multon va Panjobdan kelgan 50 hindlar yashaydilar”.
1
Аминов А.М. Торговые сношения Средней Азии с Россией в X VI -XIX вв. -Ташкент, 1952. C .61.
2
Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата (Восточная Бухара и Западный Памир в конце XIX в.). –
Москва, 1958. C .117.
14

YE.K.Meyendorf Buxoroda 300 nafar hind savdogarlari savdo qilganligini
aniqlagan bo’lsa, Spasskiy esa ular 250 ta edi deb yozadi. Meyendorf asari asosida
Spasskiy “Kratkoye opisaniye Buxari i Xivi” va “O nineshnem sostoyanii
nekotorix oblastey i gorodov v Sredney Azii” asarlarini yozgan. Meyendorfning
asari asosida A.Kamenskiy o’zining “Statisticheskiy vzglyad na Buxariyu” va
“Nravstvennoye sostoyaniye Buxarin” nomli maqolalarini “Severniy arxiv”
jurnalida nashrdan chiqargan. Buxoroning xalqaro savdodagi roliga A.F.Negri
elchiligining boshqa vakillari ham muhim ahamiyat bergan edi. Elchilik
vakillaridan biri o’z xatida shaharning yarmi karvonsaroylardan, bozor va
do’konlardan iborat, turli millat savdogarlarining bu yerga intilishi Buxoroning
savdo markazi ekanligidan dalolat beradi, deb yozgan edi. Ma’lumki, bu savdo
munosabatlari qaroqchilarning bosqinchiliklari natijasida qiyinchilikka duchor
bo’lar edi. Buxoro hukumati bu xodisalarni bartaraf qilish uchun hech qanday
chora ko’rmas edi. Yuqoridagi xatda ta’kidlanganidek, "yaqinda qaroqchilar
Erondan kelayotgan ikkita karvonni va elchilar ortidan Orenburg chegarasidan
kelayotgan karvonning kattagina qismini ham talashgan”.
A.F.Negri missiyasining vakillaridan biri tabiatshunos tadqiqotchi
E.Eversman 1821 yil 21 yanvarda Peterburgta yuborgan xatida “Erondan
kelayotgan ikkita buxoro karvoni turkmanlar tomonidan talanib, odamlar
o’ldirilgan”ligi haqida yozgan. Tarixdan ma’lumki, Buxoro bilan Eron O’rtasidagi
savdo - iqtisodiy aloqalari tez-tez sodir bo’lib turadigan turkman qaroqchilarining
talonchiliklari oqibatida, ular O’rtasidagi savdo aloqalari yaxshi rivojlanmagan.
Shuning uchun Negri elchiligining vakillari buxoro xukmdorlarini xaqli ravishda
ayblagan edilar, negaki ular bu kabi qaroqchilik xarakatlarining oldini olish uchun
zarur chora-tadbirlarni ko’rmagan edi. Shuni ta’kidlash lozimki, har doim ham
Buxoro hukmdorlari hohlagan taqdirlarida ham yo’llarning xavfsizligini ta’minlash
uchun biror tadbir qilishi qiyin edi. Faqatgina xonlik poytaxti yaqinlaridagi savdo
yo’llarining xavfsizligini ta’minlash mumkindir, ammo xonlikdagi hukumron
bo’lib kelgan bekaror vaziyat tufayli Buxorodan Eronga boradigan yo’lni himoya
qilishni hukumatdan kutish befoyda edi. Shuni eslatish lozimki, XIX asrdagi
15

mang’itlar shayboniy Abdulloxon II yoki ba’zi ashtarxoniylar kabi ta’sirga ega
emas edilar. XVIII asr nisbatan Shohmurod, Xaydar yoki Nasrullo davriga
kelib, Buxoroning O’rta Osiyo mintakasidagi ta’siri sezila boshlagan, lekin xanuz
Buxoro avvalgi siyosiy mavqeiga ko’tarila olmagan edi. XIX asrning 30 yillarida
Rossiyada Buxoroning qo’shni davlatlar bilan aloqalari haqidagi nashrlar paydo
bo’la boshladi. Ko’zga ko’ringan rus Sharqshunosi P.S.Savelyev, “Buxara v 1835
godu” maqolasida Buxoro xonligida bo’lgan sayyohlar haqida ma’lumot beradi.
Muallif Buxoroning xozirgi vaziyatini somoniylar davri bilan taqqoslab “Buxoro
hali ham Sharq shaharlari orasida birinchi o’rinda turadi”, deb yozgan edi.
Savelyev Sharq davlatlarining savdo munosabatlarida Buxoroning roli haqida
gapirib, uni “O’rta Osiyoning muhim savdo ombori” deb yozgan edi va u yerda
4000 ta hindlar yashaydi, deb ta’kiddagan edi. U Buxoroni O’rta Osiyoning
markaziy savdo shahri deb baholagan edi. P.S.Savelyev asosiy diqqatini karvon
yo’llari tavsifiga qaratgan edi. U Buxorodan Eron va Afg’onistonga boradigan
uchta karvon yo’li haqida, aynan, Mashxad, Hirot va Qobulga qatnaydigan hamda
Buxorodan Qobul orqali Hindistonga o’tadigan yo’llar to’g’risida yozib qoldirgan
edi 1
. Savslyevning asari Rossiyaning O’rta Osiyo bilan savdosi
uchun muhim ahamiyatga ega edi. Asarda Buxoro xonligining ahvoli, ma’muriy
boshqaruv tizimi, Buxoroning Sharq bilan savdodagi roli haqida ma’lumot
beriladi. XIX asrda Rossiyada Sharqshunoslik ilmi fan sifatida shakllangan.
Birinchi ilmiy markazlar - Qozon, Peterburg, Moskva universitetlari paydo bo’lib,
unda Sharqshunos mutaxassislar tayyorlana boshladi. Ko’pgina Sharqshunoslar
chet elliklar bo’lgan (X.D.Fren, B.A.Dorn) yoki endigina Rossiyaga qo’shilgan
milliy hududlardan kelgan edilar (O.I.Senkovskiy). Shuning uchun birinchi rus
Sharqshunoslarining asarlari rus tilida emas, balki nemis va fransuz tillarida nashr
qilingan edi. Bu davrda tarjima asarlar ham paydo bo’la boshladi. Masalan: ingliz
sayyohi, diplomat va josusi A.Berns XIX asrning 30 — yillarida Britaniya
hukumatining maxsus topshirigi bilan Buxoroga jo’natilgan edi.
Uning asarida Hindiston, Afg’oniston va
1
Халфин Н. А. Россия и ханства Средней Азии. М.: 1974. C .94.
16

Buxorodagi ijtimoiy-iqtisodiy voqealar haqida, aynisqa shu mamlakatlar
O’rtasidagi savdo munosabatlari to’g’risida muhim ma’lumotlar keltiriladi. Shu
maqsadda Berns Buxoro xonligining ichki va tashqi savdosini diqqat bilan
o’rganadi. Uning ma’lumotlariga ko’ra, har doimgiday Buxoro savdosida hind
savdogarlari muhim rol o’ynagan. Berns hindlar haqida yozib, bunday deydi: “ular
savdo ishlari bilan Balx, Buxoro, ba’zan Astraxanga ham borishgan. Shu kabi
xolatlarda ular Peshavor, Qobul borib, Oks orqali so’zib jahon Buxoroga
borishgan, u yerda o’zlarining mollarini Osiyo va Rossiya mollariga ayirbosh
qilishgan. Berns Buxoroda Afg’onlarning savdo bilan shug’ullanishini ta’riflab,
ularning ba’zilari Buxoro orqali Rossiya bilan ham savdo qilgan, deb yozadi.
Bunga misol qilib, Berns bilan birga Qobuldan Dulat degan Afg’on savdogari
savdo qilish uchun Buxoroga kelganligi, u yerdan Rossiyaga bormoqchi
bo’lganligi haqida yozib qoldirganligini eslatish kifoya. Bernsning
ma’lumotlariga ko’ra, Qobul bozorlarida Buxorodan keltirilgan 40 dan ortiq
nomdagi rus va O’rta osiyo mollari bo’lib, ulardan 30 dan ortig’i Rossiyadan
keltirilgan edi. Bundan tashqari, Buxoroga Hindistondan 17 nomda hind,
shuningdek, yevropa, hususan ingliz tovarlari keltirilgan bo’lib, bular: indigo,
Kashmir jun ro’mollari, “lungi” deb ataluvchi multon sharflari, “nosirxon”, “xota”,
“xosa – babar”, “andarshox”, “bedalxoni” va boshqa nomlar bilan ataluvchi hind
matolaridir. Asarda Hindiston, Qobul va Buxoro O’rtasidagi savdo ishlarini
G’azna tumanida yashovchi Afg’on qabilalari - lugoniylar olib borganligi
eslatiladi. Lugoniylar iyunning boshlarida savdo karvonlari bilan Hindistondan
Qobulga kelib, tovarlarning ma’lum bir qismini shu yerda sotardi, so’ng qolgan
qismi bilan Buxoroga yo’l olardilar. Bernsning ta’killashicha, Balx, Xulum va
Qunduzga ko’plab Buxoro ip gazlamalari olib borilgan. Buxorodan Qobul va
Panjobga shol rumollari to’qish uchun ishlatiladigan pashm deb ataluvchi
Turkiston yungi olib borilgan.
So’ng bu shol ro’mollari Buxoroga qayta jo’natilib, u yerda bir
maundi (256 ingliz funtiga teng) olti yarim tillodan sakkiz tillogacha sotilgan. U
Buxoroda yashovchi hindlar savdo va sudxo’rlik bilan shug’ullanib juda katta
17

foyda ko’rishlarini ham maqtanishardi va tez boyib ketishi bilan mamnun bo’lishar
edi, deb yozgan edi. Buxorodagi o’z karvon-saroylarida yashayotgan hindlar 300
kishi atrofida bo’lgan, keyinchalik esa ularning soni anchagina ko’paygan.
Ularning aksariyati Shikarpurdan kelishgan. Shuni eslatib o’tmoq joizki, Bernsning
va boshqa mualliflarning hindlarning savdo va sudxo’rlik bilan shug’ullanadilar
degan fikrlari haqida tarixshunoslikda turli xil qarash mavjud. Birinchi nuqtai
nazar tarafdorlari, xaqiqatdan ham savdo va sudxo’rlik O’rta Osiyoga kelib qolgan
hindlarning asosiy mashg’uloti deb hisoblovchilar bo’lib, XIX asrning ikkinchi
yarmida P.I.Nebolsin bu fikrni asoslab bergan edi, o’zbek tarixchilaridan
M.A.Boboxo’jayev esa uni qo’llab-quvvatlagan. Ikkinchi nuqtai nazar tarixchi
G.M.Dmitriyev tamonidan ilgari surilgan bo’lib, O’rta Osiyodagi hindlarning
savdo sudxo’rlikdagi rolini inkor etmagan xolda, ularning bu mashg’ulotini
ko’proq obyektiv ijtimoiy - siyosiy faktorlarga bog’liq deb hisoblagan.
M.A.Boboxo’jayevning ta’biri bilan aytganda, Afg’oniston va O’rta Osiyoda
yashovchi hindlar sudxo’rlik ishlarida muayyan mavqeni egallagan va ular
mamlakatlarning ichki va tashqi savdosida katta rol o’ynaganligini Afg’oniston va
O’rta Osiyo shaharlaridagi savdogarlarning milliy tarkibi ham tasdiqlaydi.
G.L.Dmitriyevning fikricha, Hindistonni inglizlar bosib olishi natijasida karvon
savdosi kuchayib ketib, O’rta Osiyoda hind mahallalari ko’payib ketgan edi 1
.
XIX-XX asrlarda
mustamlaka sharoitida kapitalizmning rivojlanishi Hindistonda yangi paydo
bo’layotgan hind milliy burjuaziyasini qo’shni davlatlarga siqib chiqargan. Shu
bilan birga mustamlaka talonchiligi hind dehqonlari va hunarmandlarining
sinishiga olib kelgan. Natijada ular O’rta Osiyoga kelib, bu yerda savdo va
sudxo’rlik bilan shug’ullanishga majbur bo’lgan edi. Chunki O’rta Osiyoda
dehqonchilik qilish uchun ularga yer yetmas, sudxo’rlik esa musulmonlar uchun
ta’kikdangan edi, ikkinchidan, sudxo’rlikka extiyojning mavjudligi uning paydo
bo’lishiga obyektiv sabab bo’lgan. Hindlar esa aynan sudxo’rlik bozorini
1
Холиқова Р. Россия-Бухоро: тарих чорраҳасида ( XIX асрнинг иккинчи ярми - XX аср бошлари). – Тошкент.
2005. B .168.
18

to’ldirgan. O’rta Osiyoda asosan sudxo’rlik bilan shikarpurliklar shug’ullangan.
Tarixchi I.M.Reysner, “Shikarpur-avloddan avlodga Afg’oniston, Xuroson,
Turkiston va qisman Eron bilan qizg’in va foydali savdo qilib kelgan odamlari
bilan faxrlanishi mumkin. Shikarpur o’zining biror ishlab chiqargan tovari bilan
maqtana olmagan va karvon yo’llari kesishgan markaz ham bo’la olmagan”, deb
yozadi. Shikarpur savdogarlari va sudxo’rlari Peshavor, Qobul, Kunduz, Xulm,
Balx, Buxoro, Mashhad, Hirot, Seiston, Qandahorda o’zining gumashtalariga ega
bo’lgan. Ingliz savdosi va sanoat kapitali manfaatlari tarafdori bo’lgan Bernsni
ingliz tadbirkorlarining Sharq bozorlarini egallashi masalasi qiziqtirgan edi. Uning
ta’kidlashicha, XIX asrning 30 yillarida ingliz va hind tovarlari ikki mingtagacha
bo’lgan tuyada Qobulga keltirilgan edi. Bu tovarlarning yarmi Buxoroga olib
borilgan. Ingliz tovarlaridan qirqdan bir miqdorda yoki 2,5% boj solig’i olingan.
Boj solig’idan tashqari poytaxtda Buxoro bilan Hindiston haftasidagi savdodan
tranzit boj solig’i olingan. O’rta Osiyoning Afg’oniston va Hindiston bilan savdo
aloqalarida Qobul har doim muhim rol o’ynagan. Shu munosabat bilan Berns
Buxoro savdosi Qobul savdosi bilan chambarchas boglik, deb yozgan edi. Berns
asarining muhim tomonidan biri shu ediki, unda Buxoro bilan Eron O’rtasidagi
savdo aloqalari tasnifi ham aks ettirilgan. Uning suzlariga ko’ra, Buxorodan
Eronga qorako’l terisi va gilamlar eksport qilingan, uning bir qismi so’ng Turkiya,
Xitoy va boshqa mamlakatlarga jo’natilgan.
Erondan Buxoroga ko’proq opium jo’natilgan bo’lib, sung O’rta Osiyodan
Xitoyga yuborilgan. Berns Buxoroni hind Kashmir shol ro’mollarini Eronga
jo’natadigan tranzit savdo markaziga aylanib qolganligini e’tirof etadi. Shu narsa
diqqatga sazavorki, Qandahorda bu tovarlarga katta boj solig’i solingani oqibatida
uni Kashmirdan Eronga Buxoro orqali jo’natish qulay bo’lib qolgan ekan. Berns
Buxoro xonligining zo’ravonlik tizimini qoralagan bo’lsa ham, u yerda xali ham
savdoning rivojlanayotganligini e’tirof qilib, ingliz savdo sanoat doiralarini O’rta
Osiyo bozorlarini jadalroq egallashga chaqirgan edi.
U ruslarning Buxoro xonligi bilan savdo aloqalari usib borayotganligini
tashvishlanib yozgan edi. Berns, Rossiyaning O’rta Osiyo bilan savdo
19

aloqalarining rivojlanishiga inglizlarning to’sqinlik qilishi kerakligini qattiq turib
targ’ib qilgan edi. Shunday qilib, Bernsning asari rus jamoatchiligini O’rta
Osiyoning savdo - iqtisodiy hayoti bilan tanishtirdi va Sharqda rus-ingliz
raqobatini yanada rivojlantirishga undadi hamda O’rta Osiyo haqida ilmiy sohada
esa yangi ilmiy asarlar paydo bo’lishiga zamin yaratdi. 1833 yili V.A.Perovskiy
Orenburg general-gubernatori etib tayinlangach, chorizmning O’rta Osiyoga faol
harbiy xarakatlari boshlanib ketadi. Perovskiy 1833-1842 va 1851-1856 yillarda
Orenburg general-gubernatori bo’lgan. Uning davrida cho’llarda ko’plab
istehkomlar qurilgan, Orol dengizi o’rganilgan va u yerda kema qatnovi yo’lga
qo’yilgan, Oq Machit qal’asi ishg’ol qilingan va 1854 yili Xiva xoni bilan Rossiya
uchun foydali shartnoma tuzilgan edi.
Perovskiy Buxoroning siyosiy ahvolini, uning ichki va tashqi
savdosini bilishga qiziqib, Orenburg savdosini o’rganib chiqadi. Shu maqsadda u
Buxoroga maxfiy ko’rsatma bilan P.I.Demezonni elchi qilib jo’natadi. Elchi
Buxoroning Rossiyaga munosabati masalasini va O’rta Osiyoning boshqa davlatlar
bilan savdo aloqalarini o’rganishi kerak edi. Sardiniya qirolligidan bo’lgan
P.I.Demezon 1830 yilda Qozon universitetida Sharq tilshunosligi bo’yicha
nomzodlik unvonini olib, 1831 yilda Orenburgdagi Neplyuev kadet korpusida arab
va fors tillaridan o’qituvchilik qiladi, sentabr oyidan esa Orenburg chegara
komissiyasida tarjimon bo’lib xizmat qila boshlaydi.
P.I.Demezon mulla kiyimida Mulla Jafar ismi bilan Buxoroga
jo’nagan. Tarjimonlik va o’qituvchilik faoliyati unga Sharq tillari, Sharq urf-
odatlari va Sharqona odobni doimo takomillashtirib borishga imkon yaratgan,
hamda Sharq mamlakatlarida sodir bo’layotgan voqealardan doimo xabardor bo’lib
turishiga yordam bergan. P.I.Demezon 1833-1834 yillarda Buxoroda bo’lib,
Buxoro tarixi bilan bog’liq ko’p ma’lumotlarni yiqqan edi. Keyinchalik bu
xabarlar tarixchi N.A.Xalfin tomonidan nashr qilingan. Demezon Buxoro bilan
X,inDistop O’rtasidagi an’anaviy savdo aloqalarining rivojlanganligini ta’kidlab
o’tadi. Shu bilan birga, boshqa tadqiqotchilardan farkdi o’laroq, Demezon Buxoro
bozorlarining torligini, Hindiston uchun talabgor bo’lgan tovarlarni ishlab
20

chiqarishning Buxoroda yo’lga qo’yilmaganligini eslatib o’tadi. Bu esa, deb yozadi
u, hind va Afg’on savdogarlarining Buxorodan faqat qimmatbaxo metallar va
unchalik ko’p bo’lmagan buxoro mollarini olib ketishiga sabab bo’lgan.
Buxorodagi hind mollaridan asosan indigo bo’yog’i eslatib o’tiladi.
Uning ta’kidlashicha, so’nggi 8 yilda Buxoroda nil bo’yog’ining 1 pudi 12 tillo
turgan. 1 tillo 15 rublga teng bo’lgan. Buxoroda pullarning kamligi sababli nil
bo’yog’ining 1 pudi 12 tillodan 4 tilloga tushib qolgan. Demezonning Buxoroga
kelishidan bir yil oldin, ya’ni 1832 yilda bu yerda 1 pud nil 3,5 tillo, keyin esa 2
tilloyu 4-5 tangaga tushib ketgan (21 tanga 1 tilloga teng) edi 1
. Nil bo’yog’i
narxining bu kabi pasayib ketishini Demezon quyidagicha izoxdaydi, ya’ni Buxoro
savdogarlari nilni keyinchalik kimmat narxda sotish maqsadida ulgurji savdoda
past narx bilan hammasini sotib oladi. “Pekin, - deb yozadi Demezon, - navbatdagi
karvonning kelishi bilan ular nilni past narxda sotib yuborishga majbur bo’lgan,
shuning uchun chayqovchilik natijasida Buxoro savdogarlari inkirozga uchragan”.
U nil bo’yog’i narxining tushib ketishining ikkinchi sababi, Buxoro bozorining nil
bo’yog’i bilan nihoyatda ko’mib tashlanganligi bo’lishi mumkin, deb
hisoblaydiAmmo Demezon, Hindistondan Buxoroga an’anaviy mollar qatorida
ko’plab ingliz mollarining kirib kelishini tashvish bilan tilga oladi. Uning
aytishicha, inglizlar Buxoroga zar parcha matosi, muslil deb ataluvchi yupqa
gazlama, ip gazlama, chit, gulli hamda yo’l-yo’l matolar keltirilgan. Zar
parchaning katta qismi Qo’qon orqali Buxoroga keltirilgan. Zar parcha matosi
Buxoroga ko’proq Qo’qon orqali kirib kelgan 2
. Ingliz tovarlari
Buxoroga Eron orqali ham kirib kelgan. Demezon Buxorodalik vaqtida
Mashhaddan so’nggi karvon kelgan bo’lib, bu karvonda 3 toy ingliz matolari —
gulli buz, chit, muslin va boshqa tovarlar keltirilgan. Uning fikricha, bu ingliz
tovarlari Rossiyadan keltirilgan tovarlarga qaraganda ancha sifatli bo’lib, tez
sotilgan. Ingliz tovarlarining doimiy ravishda ko’plab keltirilishining oqibatida ular
O’rta Osiyo bozorlarini butunlay ko’mib tashlagandi, bu esa rus savdosi uchun
1
Алимова. Р. Ў рта осиё хонликларининг кушни давлатлар билан дипломатик ва савдо-иктисодий
муносабатлари. T.: 2017. B.48.
2
Amanova. F. Buxoro amirligining iqtisodiyotiga tarixiy nazar. (XIX asr oxiri XX asr boshlari). T .: 2013. B .184.
21

xavfli bo’lib, Demezonni tashvishga solgan edi. Shuning uchun, u O’rta Osiyo,
jumladan, Buxoro bozorlarida Rossiyaning manfatlarini himoya qilish uchun
zudlik bilan iqtisodiy va siyosiy choralar ko’rish zarurligini taklif qilgan. Demezon
o’z axborotida Buxoroning Eron bilan savdo aloqalarini tulik tahlil qiladi. U
“uxoroda Eron elchilari juda kam, chunki bu yo’l xavf-xatarga to’liq, ularni yo’lda
turkmanlar tutib olib qul qilib Xivaga sotib yuborishidan qo’rqadilar. Shuning
uchun Buxoroda savdo qilayotgan eronliklar o’zlarining ishonchli kishilariga ega
bo’lishlarini hohlaydilar. Ular asosan Andxoy yoki Mashhaddan bo’lishlari
muhimroqdir. Besh yoki oltita boy eronlik savdogarlar Buxoroda joylashib
olishgan bo’lib, ular Qo’shbegi karvon-saroyida yashaydi”.
Tadqiqotchi Buxoroga boradigan savdo yo’llarining xolati faqat qaroqchilar
tufayligina emas, balki mahalliy xokimlarning o’zlari tufayli ham xavfli ekanligini
ta’kidlaydi. Masalan, Hirotdan Buxoroga yo’l olgan karvon Buxoro noibi Baturxon
tomonidan talangan. Faqat Buxoro xokimiyatining aralashuvi natijasida Boturxon
savdogarlarga keltirilgan zararni to’lagan edi. XIX asr O’rtalariga kelib, rus
publitsistikasida O’rta Osiyo bozorlarida Angliya bilan Rossiya O’rtasidagi
raqobatda Rossiyaning ustun kelishi masalasi yetakchi o’rinni egalladi. Unda,
faqatgina siyosiy jihatdan u yoki bu ko’rinishda Buxoro Rossiya tomonidan egalab
olinmas ekan, Buxoro bozorlarini iqtisodiy jihatdan egallash bilan muammoni xal
qilib bo’lmasligi e’tirof etila boshlangan edi. Shuni ta’kidlab o’tiish joizki, rus-
buxoro iqtisodiy aloqalari masalasini yoritishda rus tadqiqotchilari rus
sanoatchilari doirasi manfaatlarini himoya qilib chiqib, Sharq mamlakatlari
Rossiyadan Angliyaga nisbatan ko’proq extiyojiga zarur bo’lgan tovarlarni olar
edi, deb to’g’ri e’tirof etgan.
Asarlarda Buxoro xonligining Hindiston, Eron, Afg’oniston bilan an’anaviy
savdo aloqalaridagi tovarlarning ro’yxati va tarkibi chuqur tahlil qilingan.
Umuman, Buxoroning chetga tovarlar chiqarishi xali ham ko’p bo’lishiga
qaramasdan (bu asosan qorako’l hisobiga), uning sanoat ishlab chiqarishi jihatidan
qoloqligi sababli xonlikning iqtisodiyoti sezilarli tarzda ortda qola boshlaganligi
eslatiladi. Bu xolat esa mamlakatdan qimmatbaxo madanlarning Sharq davlatlariga
22

olib chiqib ketilishining ortishiga sharoit yaratdi. Rus tadqiqotchilari Buxoro-
Rossiya savdosining muhim ahamiyatga ega ekanligini, xonlikning rus tovarlarini
Sharq mamlakatlariga yetkazib berishdagi vositachilik roli ortib borganligini
xaqqoniy e’tirof etgan edilar. XIX asrning 30-yillarida O’rta Osiyo va xususan
Buxoro haqidagi rus asarlari diqqat markazida Sharq bozorlari uchun ko’rashda
ingliz-rus rakobati keskinlashib borayotgan bir sharoitda Turkistonning kelgusi
taqdiri masalasi ko’ndalang turgan edi. Endilikda esa ko’proq, Buxoroning qo’shni
davlatlar bilan savdo aloqalari ahvoli va kelajak taqdiri masalasi, O’rta Osiyo
bozorlarida qaysi buyuk davlat Angliya yoki Rossiya ustunlik qiladimi degan
nuqtai nazardan tahlil qilina boshlangan.
O’rta Osiyoning Rossiya tarkibiga kiritilishi jarayoni boshlab yuborilgan
davrda, ya’ni XIX asrning 50 yillari oxiri - 60 yillari boshlarida rus
publitsistikasida asosiy e’tibor “buxoro masalasi”ga qaratiladi. V. V. Grigoryev, P.
I. Nebolsin, A.N. Teterevnikov, A. Gluxovskiylar rus kapitalizmi manfaatini
himoya qilgan xolda Buxoro iqtisodiyotini egallash va undan foydalanish bo’yicha
turli xil takliflar va loyixalarni kirita boshlagan. Rus tadqiqotchilari uchun 1868-
1873 yillarda Buxoroning Rossiyaga vassal bo’lib qolishi bilan Buxoro xonligini
xom ashyo bazasi va kengayayotgan rus kapitalistik tovarlarini sotadigan bozor
sifatida foydalanishni baholaydigan yangi vaziyat vujudga keladi 1
. Rossiyaning
O’rta Osiyoni bosib olishi va o’zbek xonliklarini o’ziga qaram qilib olishi
masalasini rus davlatining o’lkada olib borgan siyosati oqibatlari nuqtai nazaridan
baholash talab etiladi. Bu xolatni esa tarixiy asarlardagi ma’lumotlarni chuqur
tahlil qilish yo’li bilan aniqlash mumkin.
O’rta Osiyoda Rossiya bosqinidan keyin iaydo bo’lgan
asarlardagi, statistik hisobotlardagi dalillarni o’rganish orqali Buxoroning Rossiya
va Sharq davlatlari bilan savdo aloqalarining rivojlanish dinamikasini kuzatish
mumkin. Rossiya davlatining O’rta Osiyoga harbiy yurishlari va uning istilo
qilinishi davrining xaqqoniy tarixini qayta tiklashda Isohon To’ra Ibratning
1
Рустамова Г. Колониальная система власти в Туркестане во второй половине XIX первой четверти – XX вв.
– Т.: Университет, 1999. C .135.
23

“Farg’ona tarixi”, Mirza Olim Toshkandiyning “Ansob as-salotin va tavorix al-
xavoqin”, Mulla Olim Mahmud Xojining “Tarixi Turkiston”, Mahmud Hakim
Yayfoniyning “Tarixi salotini Farg’ona”, Muhammad Solih Toshkandiyning
“Tarixi jadidayi Toshkand” (“Toshkentning yangi tarixi”), Muhammad Yusuf
Bayoniyning “Shajarayi Xorazmshoxiy” va boshqa mualliflarning asarlari muhim
manba bo’lib xizmat qiladi.
Aynan mazkur asarlarda Chor Rossiyasining O’rta Osiyoda olib
borgan bosqinchilik, qirg’in barot yurishlari batafsil bayon qilingan edi. XIX asr
oxiri va XX asr boshlarida Turkistondagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
muammolarini o’rganishda davriy matbuot materiallari alohida o’rin tutadi.
Chunki ularda Turkistondagi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy masalalarga oid
materiallar berilishi bilan birga mazkur masalalarga nisbatan mualliflarning
munosabatlarini ham anglash mumkin. Shu o’rinda arxiv xujjatlari muhim manba
ekanligi diqqat markazimizda turishi lozim. Yurtimizdagi Markaziy davlat arxivi
fondlarida saqlanayotgan hujjatlar hali o’zining o’quvchilarini kutib turibdi.
Nihoyatda katta hujjatlar jamg’armasiga mazkur arxiv tadqiq
qilinayotgan davr bo’yicha yetarli ma’lumotlarni o’zida jamlagan. Buxoroning
Sharq davlatlari bilan aloqalari amirlikning Rossiya imperiyasi bojxona chizig’iga
kiritilgandan keyin, 1894 yilga kelib o’zining burilish pallasi kirdi. Oqibatda O’rta
Osiyoga qo’shni davlatlardan keltiriladigan tovarlardan olinadigan boj solig’i
miqdori oshiriladi. 1894 yili bojxona nizomining o’lkada joriy qilinishi va Rossiya
chegara chizigining Buxoro amirligi hududlarini qamrab olishi amirlikning
nazorati masalalari bilan shug’ullanadigan rus ma’muriyati vakillari tomonidan
qizg’in kutib olindi.
Jumladan, 1898 yilda Buxorodagi rus siyosiy agenti V. Ignatyev, endi
Buxoro bozorlarida rus tovarlarining ingliz tovarlaridan ustun kelishi uchun sharoit
yaratildi, deb e’tirof etgan edi. Bu chora rus burjua matbuoti vakillari tomonidan
ham qo’llab quvvatlangan edi. Sharqda ingliz-rus raqobati muammolari bilan
shug’ullangan M.P.Fedorov Buxoroning Rossiya bojxona tizimiga qo’shib olinishi
rus kapitalistlarining buxoro bozorlarini egallashi uchun qulay sharoit tug’dirdi,
24

deb ta’kidlagan edi. Hatto u podsho hokimiyatining ingliz tovarlarining boj
solig’isiz Kavkaz (Batum-Baku) orqali Eronga kiritilishini ta’qiqlovchi hujjat
ishlab chiqqanligini ijobiy baholagan edi. Xususan, u mazkur ingliz tovarlarining
katta qismi Buxoroga ham kirib kelishi mumkinligini ilgari surgan edi.
XX asrning boshlarida rus publitsistikasi markazida O’rta Osiyo va Sharqda
ingliz-rus raqobati muammosi turgan-ki, natijada Rossiyaning ishbilarmon
tabaqalari tomonidan “buxoro muammosi”ga yangicha e’tibor qaratala boshlandi.
Hatto, ba’zi siyosiy doyra vakillari Buxoro amirligining vassal davlat sifatida
saqlanib qolish yoki qolmaslik masalasini O’rtaga tashlay boshladi. Xususan, ular
xonlikni tugatib, uni Turkiston o’lkasining bir bo’lagiga aylantirish masalasini
ko’tarib chiqa boshladilar. Rossiya davlati polkovnigi M.V. Grulev, Buxoroda
hozircha amirlik boshqaruv tizimini saqlab qolishini, ammo uning qo’shni
davlatlar bilan savdosi ustidan qattiq nazoratni kuchaytirish lozimligini, toki ingliz
tovarlarining Afg’oniston orqali xonlikka kirib kelishining oldini olish choralarini
ko’rish zarurligini talab qilib chiqdi. Hatto, M. V. Grulev Buxoroga Hindistondan
talabgor tovarlar, yani indigo va mal-mal kabi tovarlarni olib keltirilishi zaruriyati
borligini anglagan xolda, bu savdoni ham russlarning qo’liga o’tishi tarafdori
ekanligini ma’lum qildi. Bu davrdagi Buxoro xonligi haqidagi ko’plab nashrlar
D.N.Logofet qalamiga mansub bo’lib, u o’z asarlarida Chor Rossiyasini Buxoro
ustidan nazoratda bo’shliq qilayotganliklari uchun tanqid qilib, rus kapitalistlarini
Buxoro boyliklarini faol egallashga chaqirgan. U Buxoroning qo’shni davlatlar
bilan tashqi iqtisodidan katta foyda ko’rish mumkinligini tushungan.
XIX asr oxiri — XX asr boshlaridagi Turkiston general-gubernatorligida,
uzoq yillar amirlik hududida xizmat qilgan va amirlikning xo’jalik va savdo-sotiq
masalalari bilan shug’ullangan A. F. Gubarsvich-Radobilskiy o’zining
“Ekonomicheskiy ocherk Buxari i Tunisa” nomli asarida xonlikning iqtisodiy
ahvoli va Rossiya tomonidan uni ekspluatatsiya qilish masalalarini tadqiq qilga1.
Ayniksa, Buxoro amirligining Rossiya boj tizimiga tortilishi va uning Rossiya
uchun manfaatli tomonlarini ko’rsatib bergan. Shunday qilib, Buxoro masalasida
qalam tebratgan rus tadqiqotchilari, jumladan M. A. Terentyev, L. F. Kostenko, D.
25

N. Logofetlar o’z asarlarida Buxoro boyliklaridan samarali foydalanishning turli
yo’llarini taklif qilishgan. Ularning aksariyati amirlik boyliklari Buxoro
mustaqilligini to’liq tugatish orqali, ya’ni amirlikni to’liq Turkiston general-
gubernatorligi tarkibiga kiritilishi natijasida podsho xazinasiga tushishi mumkinligi
g’oyasini ilgari surgan edilar.
Xiva xonligining qo’shni Sharq davlatlari bilan savdo aloqalarini o’rganish
uning Rossiya bilan iqtisodiy aloqalari majmuida ko’rib chiqsak maqsadga
muvofiq bo’ladi. Sababi, O’rta Osiyo xonliklarining Rossiya bilan tashqi iqtisodiy
aloqalari so’nggi O’rta asrlarda yildan-yilga tobora jadallashib borganligi va
Rossiya tovarlari O’rta Osiyo xonliklari orqali Xitoy, Hindiston, Eron va boshqa
mamlakatlarga kirib borganligi kuzatiladi.
XIX asr boshiga kelib Rossiya hukumatida O’rta Osiyoga
harbiy karvonlar yo’llash fikri tug’ilgan va 1803 yilda poruchik Gvardevskiy
rahbarligida yuborilgan dastlabki shunday karvon muvaffaqiyat qozonmagan.
O’rta Osiyoning janubi-g’arbiy va markaziy qismlari haqida ilk ma’lumotlarni
1819 yilda rus generali Yermolovning topshirig’i bilan Krasnovodskdan
Xivagacha sayohat qilgan kapitan N.N. Muravev bergan. Uning elchiligi
turkmanlar bilan aloqa o’rnatish va “ularning hududlaridan Xiva, Buxoro va
Shimoliy Hindistonga savdo yo’llarini ochish” edi. Ekspeditsiyaning maqsadi rus
harbiylari uchuy qulay va foydali qal’alar qidirib topishdan iborat bo’lib, ushbu
qal’alar turkmanlar uchun qo’shnilaridan himoya va rus maxsulotlarining ombori
vazifasini o’tashi mumkin edi. Shu bilan birga turkmanlarning va Xiva xonligi
bilan ruslarning savdo-sotiqlarini muvofiqlashtirib turishdan iborat edi 1
.
N.Muravev 1822 yilda o’z
sayohati natijalarini nashr ettirib, unda O’rta Osiyo tabiati haqida bir qator
qimmatli ma’lumotlar beradi. Keyingi ekspeditsiya katta kuch - ikkita og’ir
zambarak bilan qurollangan 625 ta soqchi o’rovidagi karvon 1824 yili Xivaga
qarab yo’l olgan. Bu karvonga polkovnik Siolkovskiy karvon boshi etib
tayinlangan edi. Ammo, ular Qizilqumdagi Beshtepaga yetib kelganda xivaliklar
1
Халфин Н. А. Россия и ханства Средней Азии. М.: 1974. C .97.
26

xujumiga uchraydi, eng zarur qimmatbaxo ashyolardan boshqa hamma narsani
tashlab chekinishga majbur bo’ladi. 1825 yilda rus hukumati tomonidan Nikolay II
ning yaqinlaridan polkovnik Berg rahbarligida Ustyurt, shuningdek Kaspiy va Orol
dengizlari oraligidagi kengliklarni tadqiq etish maqsadida ekspeditsiya tashqil
etildi. Biroq, Berg ekspeditsiyasi 1826 yilning mart oyida Saroyga qaytib ketadi.
Xiva Rossiya bilan na faqat siyosiy va iqtisodiy munosabatlar o’rnatgan, xattoki u
Rossiyaning Sharq davlatlari bilan aloqasida vositachi davlat ham bo’lgan.
Rossiyaning Xiva va Buxoroga va ular orqali Sharq davlatlariga jo’natgan
savdogarlari va missiyalarining yozma bildirishnomalari, hisobotlari biz uchun
manba vazifasini o’taydi, chunki ularda Xiva xonligining siyosiy va iqtisodiy
hayoti haqida batafsilroq ma’lumotlar talayginadir. Masalan: N. A. Xalfin
Rossiyaning O’rta Osiyo xonliklari bilan savdo munosabatlarida xivaliklarning
muhim rol o’ynashini ta’kidlagan. Xivaliklar tuyalarda tovarlar bilan Buxoroga
borishgan, u yerda buxoro tovarlari va chet el mollarini olib Orengburg, qirg’iz
cho’llari orqali, yoki Mang’ishloq va Kaspiy dengizi orqali Astraxanga borishgan.
O’rta Osiyo bilan Hindiston va Afg’oniston O’rtasidagi
iqtisodiy-savdo aloqalari to’g’risida XIX asrning 30 yillari boshlarida maxfiy
topshiriq bilan Buxoroga safar qilgan ingliz agenti Aleksandr Borns ko’p xarakterli
ma’lumotlar beradi. Afg’onistonning ichki va tashqi tranzit savdo aloqalarida
mamlakatda yashovchi Afg’on savdogarlari kabi tojiklar, hindlar va eronlik
savdogarlar katta rol o’ynagan. Ko’chmanchi Afg’on qabilalari hisoblangan
povinda vositachi rolini bajargan. Elfinston ma’lumotiga ko’ra, povinda orasida
XIX asr boshlarida 3000 boylikka ega bo’lgan bir nechta savdogarlar bo’lgan. Ular
O’rta Osiyo bilan Hindiston o’rtasida hamkorlik qilgan.
XIX asrning 40 yillarida Rossiyada Xiva xonligi haqida bir qator
maqolalar e’lon qilina boshlaydi. Jumladan, 1840 yilda e’lon qilingan G.
Gilmersenning “Xiva, v nineshnem svoyem sostoyanii” maqolasida Xivaning
Afg’oniston bilan savdo qilishi, hattoki Xivada 15 Afg’on oilasi yashaganligi, ular
asosan savdo qilish uchun Xivaga kelishganligi, ba’zilari tabiblik bilan ham
shug’ullanganligi ta’kidlangan. U maqolada karvonlardan boj solig’i pul bilan
27

olinishi va aniq soliq miqdori belgilanmaganligi, soliq avval Urganchda,
keyinchalik Xivada olinganligini xabar qiladi. U xonlikning qovun, tarvuz, qovoq,
sariq va oq sholg’om, turup, sabzi, qand, nuxot, piyoz, turk loviyasi, bodring,
kartoshka kabi ekin turlari haqida ma’lum qilib, Xivaning xo’l mevalarga boy
emasligi sababli juda qimmat bo’lganligini va uni faqat badavlat kishilar sotib
olishganligini ta’kidlagan. Mayiz va jidda Mashhaddan keltirilgan va u aroq
tayyorlashda ishlatilgan. Bir pud Eron mayizi 16 tanga (8 rub.) turgan.
Mahalliy uzumdan aroq
tayyorlangan va uning bir shtofi (chelakning undan bir qismiga barobar keladigan
vino, aroq o’lchovi va shu miqdordagi aroq, vino) 5 tanga turgan. Bir funt olma
Xozaraspda tahminan 10 qop bo’lgan, tarvuz va qovunlar arzon bo’lib, katta qovun
3 qopdan 5 qopgacha sotilgan. Gilmersen Xiva qo’shinlari qilich, nayza, miltiq
bilan qurollanganligi, sardorlari sovut kiyganligi, sovut Erondan keltirilganligini
ta’kidlagan. 1840 yilda bosilib chiqqan ikkinchi maqolada Xivanig ichki va tashqi
savdo aloqalari to’g’risida ma’lumot berilgan 1
. Mamlakat ichki savdosi unchalik
muhim bo’lmay, unda asosan g’alla va mayda narsalar, qullar sotilganligi xabar
qilingan. Mazkur maqolada Xiva butun Osiyoning savdo yo’llari kesishgan joyda
joylashgan, undan Hindiston, Xitoy, Eron, umuman Sharqiy va Janubiy Osiyo
mamlakatlariga boradigan yo’llar boshlanadi, deb uning geografik jihatdan qulay
ekanligini e’tirof qila turib, yana Xivaning cho’l zo’nasida joylashganligi uchun
o’zining maxsulotari bilan keng savdo qilolmaydi, deb qo’shib qo’yilgan. Xiva
Rossiyaga boradigan Hamma qisqa savdo yo’llari kesishgan nuqtada joylashgani
uchun Osiyo tovarlari uchun ombor vazifasini o’taydigan joy bo’lib qolgan. Sartlar
Osiyoning turli joylaridan tovarlar sotib olib, ularni Orenburg va Astraxanga
yetkazib bergan va u yerda o’z tovarlarini yupqa movut, barxat, kumush, tillo,
qand, igna, ustara, pichoq, yupqa bo’z, ko’zgu, qog’oz, mis, qo’rg’oshin va
cho’yan idishlar, hamda boshqa Yevropa tovarlariga ayirbosh qilgan 2
.
G.I.Danilevskiyning “Opisaniye
1
Жуковский С. Сношение России с Бухорой и Хивой за последнее трехсотлетие. -Петроград: 1915.- С.103.
2
Агаев X. Экспедиция Н.Н. Муравьева в Туркмению и её роль в укреплении русско-туркменских
отношений // Изв. АН Туркм. ССР. 1957. №6. - С. 69.
28

Xivinskogo xanstva” asaridagi ma’lumotlar orasida Xivaning Qo’qon kabi Hirot
va Mashhad bilan to’g’ridan-to’g’ri savdo aloqalariga ega emasligi, vaxolanki,
savdo karvonlari Erondan to’g’ri Marv orqali o’tib, Xiva xonligining hech qayerida
to’stamay to’g’ri Buxoroga o’tib ketishi qayd etilgan. U Xiva xonligi haqidagi
barcha ma’lumotlarni tahlil qilib, Xiva uchun yagona va mumkin bo’lgan savdo
Rossiya bilan savdodir, degan xulosaga kelgan. Xivaliklar o’zining karvonlirini rus
tovarlari bilan to’ldirib Xivaga olio ketishi mumkin, deb hisoblagan. Boshqa
mualliflar kabi, G.I.Danilsvskiy Xivada musulmon savdogarlardan 2%, rus
savdogarlaridan 5% boj solig’i olinganligini ta’kidlaydi. Masalan deydi u, 1842 yil
Rossiyaga keltirilgan va olib ketilgan tovarlar 700000 rubl gacha yetgan bo’lib, boj
soligi 35000 rublni tashqil qilgan. 1850-54 yillarda Rossiyaga Buxorodan
Orenburg va Troitsk orqali 1193 rubl. 43 lik jami 60 rubl. 51 fund, Toshkentdan
Troitsk orqali 21300 rubl. 27 lik 1,317 rubl. 34 fund. choy keltirilgai. Demak, choy
asosan Xitoydan Toshkent orqali Rossiyaga ko’proq keltirilgai ekan. 1853 yilda
Xivadan Rossiyaga 160 rublga 4 pud indigo keltirilgai. P.Nebolsin ma’lumotlariga
ko’ra, XIX asr O’rtalarida Xiva Eron va Buxoro bilan savdo qilgan bo’lib,
Erondan, deyarli birgina Mashhaddan Xivaga uzunligi 36 arshin (0,711 metrga
teng uzunlik o’lchovi), ya’ni 25 metr) va eni 11-12 vershok (4,4 sm ga barobar
uzunlik o’lchovi) ya’ni 48,4-52,8 sm lik) mayda gullik va qirg’oqlari yashil yirik
guldastali chit o’ramlari keltirilgan. Bunday chitlarning bir bo’lagi 1,5 tillodan 2
tillagacha sotiladi. Bu tovarlar evaziga Xiva Eronga tanga pul, rus va mahalliy
charm, rus movuti, xiva ipagi, kunjut va boshqa buyumlarni chiqaradi. Xivaga
Qoshgardan Qo’qon orqali ko’k choy keltirilgan. XIX asr 70 yillarida nashr
qilingan maqolada Xivaning Astrobod bilan savdo aloqalarida yovmud turkman
qabilasi faol ishtirok etgan bo’lsa, cho’l orqali Mashhad Buxoro savdosida esa
turkman qabilalari qatnashganligi hikoya qilinadi. Cho’l hududlaridan Xivaga va u
yerdan Buxoroga asosan qullar, otlar, tuyalar, qo’ylar, gilamlar, kiygiz va mayda
qaqir-ququrlar olib borilgan. Qullar faqat pulga sotilgan, qolganlari esa ayirbosh
qilingan. Xiva va Buxorodan galla, qo’zi terisi, rus metal buyumlari va ip
29

gazlamalar turkman qabilalariga chiqarilgan 1
.
Xiva va chul hududlari orqali savdo aytaylik asrlar davomida davom etib
kelmaganda edi, XIX asrning 70-yillarida bu darajadagi savdo haqida ran bo’lishi
extimol edi. Xulosa shulkim, Xiva va Turkmanlar yurti o’rtasidagi savdo o’ziga
xos xususiyatga ega bo’lganki, buni sotiladigan tovarlar ro’yxati ham tasdiqlaydi.
Xivaning Astrobod bilan savdosi esa yovmud qabilalari orqali amalga oshirilgan
bo’lib, yovmud turkmanlari 100-150 tuyada taroq uchun ishlatiladiga qoraqayin
daraxti va unchalik ko’p bo’lmagan neft keltirishgan. Eronga chegaradosh
turkmanlar ot, tuya, qo’y, gilam, tuz, neft chiqargan uning o’rniga Erondan qurol,
yog’och, porox, tamaki, bo’yoq va mevalar keltirilgan.
1.2 Turkistonda sho’rolar hukumronligi davrida savdo – sotiq timizda olib
borilgan o’zgarishlar
1
Г ильмсрссн. Хива в нынешнем своем состоянии. Выр. «Отечественные записки». 1840. С.105.
30

XIX asr o’rtalarida Turkiston xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayotida
nisbatan jonlanish yuz berdi. Bu avvalo, urbanizatsiya jarayoni kuchayishida,
qishloq xo’jaligi, hunarmandchilik va savdoga asoslangan bozor
munosabatlarining rivojlanishida sezila bordi. Biroq, mahalliy bozorlarning doirasi
cheklangan bo’lib, ular milliy bozorga aylanish darajasiga ko’tarilmagan. Bunga
hududiy bo’linishlar, feodal tarqoqlik, xonliklar o’rtasidagi doimiy urushlar, tovar-
pul munosabatlari va mehnat taqsimotidagi cheklanganlik sabab bo’lgan. Shunga
qaramasdan, obyektiv ijtimoiy-iqtisodiy zaruriyat tufayli, viloyatlarda boshlangan
ixtisoslashish jarayoni O’rta Osiyo xonliklari o’rtasida va chet mamlakatlar
(birinchi navbagda Rossiya) bilan tovar almashinuvini kuchaytirdi 1
.
P.P.Ivanovning takidlashicha xalqaro, jumladan, Rossiya
bozorlarida “O’rta Osiyo xom ashyosi va bazi mahsulotlariga talab kuchaya
boshladi. Bundan rag’batlangan mahalliy korxonalar imkoniyatlari boricha, o’z
jamoalarida ishlab chiqarish munosabatlarini qayta qurishga xarakat qildilar”.
O’rta Osiyo xonliklarida tovar ishlab chiqarishning jonlanishi va chet mamlakatlar
bilan savdo aloqalarining rivojlanishi, kapitalistik jarayonlar o’lkaga ma’lum
darajada tasir o’tkaza boshlaganligini ko’rsatadi. Ichki bozorning shakllanishi va
tashki savdo tasirida tovar ishlab chiqarishning kuchayishi feodal
munosabatlarining parchalanishi uchun zarur sharoit yaratdi. Bunday sharoitda
ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlari o’rtasida jonlanish yuz
berdi. Buning asosiy sababi, tovar ishlab chiqarish uchun ichki bozordan ko’ra,
tashqi bozorning tasiri kuchayib borayotganligida edi.
Turkiston xalqaro kapitalizm doirasiga
tortilgandan keyin, uning jahon bozori tasirida rivojlana boshlaganligini quyidagi
misollarda ko’rish mumkin: 1. Boy-feodal xo’jaliklari tovar-pul
munosabatlariga moslasha boshladilar; 2. Urug’ jamoa asosida yerdan
foydalanishning parchalanishi natijasida xususiy mulkchilik rivojlandi;
3. mayda dehqon xo’jaliklari bulinishi
1
Мусаев Н. Х I Х асрнинг II ярми – ХХ аср бошларида Туркистонда саноат ишлаб чиқаришнинг
шаклланиши. Т.: Iqtisod–moliya, 2008. B . 27.
31

kuchayqdi; 4. Yollanma ishchilarning mehnat bozorlari
vujudga keldi. XIX asr o’rtalarida o’lkada extiyojdan ortiqcha
tovar ishlab chiqarilishi tovarlarni arzonlashishiga olib keldi. Bundan foydalangan
turkistonlik savdogarlar bu tovarlarni xorijiy mamlakatlarga chiqarishga xarakat
qildilar. Jumladan, buxorolik savdogarlar Rossiyaga ko’proq paxta va ip-gazlama
maxsulotlarini olib borishgan, u yoqdan temir va mis keltirishgan. Bu metallardan
Buxoroda mehnat qurollari va ro’zg’or buyumlari yasaldi, tangalar zarb qilindi.
Xonliklar hududlarida qimmatbaho metallar, birinchi navbatda, oltin
va kumush qazib olinsada, biroq u tobora oshib borayotgan talablarni qondira
olmasdi. Shuning uchun ham qimmatbaho metallarning katta qismi Hindiston,
Eron va Xitoydan keltirilgan. Buxoro va Xiva xonliklarida metall qazib chiqarish
va unga ishlov berish juda sodda usullarda amalga oshirilgan. 1841-yili Buxoroga
kelgan K.F.Butenev bu yerda 6 ta cho’yan quyish qozonlari bo’lganini yozadi.
O’lkada mavjud metall quyish qozonlarida to’plar uchun o’kpar va boshqa harbiy
qurollar, shuningdek dehqonchilik asbob-uskunalari yasalgan. Mis qimmat
bo’lganligi uchun Buxoro amirligida to’p yasashda mis o’rniga ko’proq
cho’yandan foydalanilgan. To’p yasashda ancha tajribali bo’lgan Shaxrisabz
ustalari amirlikda eng yirik to’p stvolini quyishgan, uni o’rnatish uchun o’n ikki
g’ildirakli qurilma yasalgan. Biroq, K.Butenev Buxoro amirligida metall ishlab
chiqarishni takomillashtirishga deyarli e’tibor berilmaganligini quyidagicha
ta’riflaydi: “Buxoroda hunarmandchilik mukammallikning quyi bosqichida turadi,
zavodchilik ishi yaxshi yo’lga qo’yilmagan. Agar hukumatning bu sohaga e’tibori
bundan keyin ham hozirgidagidek davom etsa, biror o’zgarish bo’lishi qiyin. Johil
hukumatning zavodlar qurishi haqida so’z bo’lishi ham mumkin emas, chunki u
bunday zavodlar kelajakda katta foyda keltirishini bilmaydi. Bundan tashqari,
zavodlar qurish uchun mablag’ ham, bilimdon kishilar ham yetishmaydi”.
Shu sabablarga ko’ra, Buxoro amirligi konlaridan qazib
olingan rudadan mis va qo’rg’oshinlar nihoyatda oddiy usulda qurilgan uchoqlarda
ajratib olingan. Misdan buyumlar yasashda, qo’rg’oshindan o’qlar tayyorlashda
ortiqcha isrofgarchiliklarga yo’l qo’yilgan. O’lkaning yirik shaharlaridan biri
32

Toshkentda hunarmandchilik va savdo-sotiq nisbatan tez rivojlandi.
N.G.Maletskiyning ma’lumotlariga ko’ra, Toshkentda “mustahkam sex
tashkilotlariga birlashgan hunarmandlar, dehqonlar va savdogarlar jamoatchilik
ishlarini o’zaro kelishgan xolda bajaradilar”. Rus hujjatlarida ifoda etilishicha, deb
yozadi u. XIX asr o’rtalarida O’rta Osiyo “Gamburgi” Toshkentda
shaharni o’z-o’zini boshqarishga asoslangan ajoyib tamoyillar rivojlandi va
mustahkamlandi. Toshkent shahrining rivojlanishiga uning tabiiy jihatdan qulay
joyda joylashganligi, atrofida qazilma boyliklar ko’pligi, shuningdek, ko’chmanchi
xalqlar bilan muntazam suratda savdo aloqalarining kuchayib borishi kuchli tasir
ko’rsatdi. Toshkent viloyatida qazilma boyliklarning ko’pligi haqida
Nurmuhammad Alimov esdaliklarida shunday deyilgan: “Toshkent va Turkistonga
qarashli yerlarda temir ko’p bo’lib, uni tog’lardan ko’pincha, Chilchi (Chirchiq)
daryosidan qazib oladilar; misni Samarqand tarafdan keltirishadi va arzon bahoda
sotishadi 1
. Turkiston yaqinida qo’rg’oshin ko’p bo’lib, zarur
bo’lganda kishilar uni o’zlariga kerakli miqdorda quyib olishgan. Chirchiqning
yuqori, qumli qismidan oltin ajratib olishadi va Buxoroga olib borib sotishadi,
aholi shuni hisobidan kun ko’radi, Chilchi daryosidan olingan oltin Buxoroda
Sirdaryonikiga nisbatan yuqori baholanadi”. Biroq, turli birikmalardan oddiy
usulda metall ajratib olish mashaqqatli, ammo kam daromadli ish bo’lgani uchun
odamlar bu sohaga unchalik qiziqmadilar 2
. O’lkada kam miqdorda qazib olingan
metall xonliklar va aholi extiyojini qondira olmas edi. Qazib olingan ruda
korxonalarga uzilishlar bilan kelib turganligi tufayli xonaki zavodlarni uzluksiz
ishlatib turishning iloji bo’lmagan. Metall ishlab chiqarish korxonalarining ish
usuli sodda, ish sharoiti og’ir va mehnat unumdorligi past bo’lganligi tufayli
ishchilarning mehnat haqi oz bo’lgan. Shu sababli o’lkada bunday korxonalar
deyarli rivojlanmagan. Turkiston o’lkasi Rossiya tomonidan
bosib olingach, uning chegaralari chet mamlakatlardan keltirilayotgan tovarlar,
1
Хвостов В.М. Проблемы истории внешней политики России и международные отношения в конце 19 - нач.
20 вв. Избранные труды. – Москва: Наука, 1977. C .74.
2
Мусаев Н. Х I Х асрнинг II ярми – ХХ аср бошларида Туркистонда саноат ишлаб чиқаришнинг
шаклланиши. Т .: Iqtisod–moliya, 2008. B.29.
33

birinchi navbatda Angliya tovarlari uchun yopib qo’yildi. Natijada rus sanoat
maxsulotlari Turkistonga ko’p miqdorda keltirila boshlandi. Rus savdogarlari bu
davrda Toshkent shahri orqali o’lkaning boshqa shaharlari bilan ham savdo
aloqalarini keng yo’lga qo’ydilar. Toshkentlik savdogarlar boshqa viloyatlarga turli
hunarmandchilik buyumlari bilan bir qatorda rus tovarlarini olib borib sotishgan.
Masalan, Toshkentdan Qo’qonga har yili o’rtacha 12500 tuyada 2375000 so’mlik
mahsulot jo’natilgan bo’lsa, ularning asosiy qismini rus tovarlari tashkil qilgan.
Qo’qondan Toshkentga 16200 tuyada
paxta, to’qimachilik maxsulotlari, hunarmandchilik buyumlari va meva-chevalar
keltirilgan. Buxorodan esa har yili 300 tuyada ipak maxsulotlari, ko’rpa, chopon va
gilamlar keltirilgan. Turkistonga keltirilayotgan metallar orasida misga extiyoj
katta bo’lib, undan ruzg’or buyumlari ishlab chiqarish keng yo’lga qo’yilgan.
“Qizil va sariqmisdan tayyorlangan buyumlar”, -deb yozgan edi V.I.Masalskiy,
agar ularga o’ziga xos rasmlar, naqshlar tushirilgan bo’lsa xaridorlarda katta
qizikish uygotgan. Misdan yasalgan barkashlar, choydishlar, qumg’onlar, obdasta,
chilim, siyohdon va boshqa buyumlarga talab ayniqsa katta bo’lgan. O’lkada uy-
ro’zg’or va xo’jalik buyumlariga extiyojning oshib borishi o’z navbatida mahalliy
hunarmandchilikning rivojlanishi uchun zarur sharoit yaratdi. O’sha vaqtda
Toshkentda bo’lgan V.P.Kuznetsov shaharda ko’pchilik, sovungarlik, kulolchilik
buyumlari ishlab chiqarish keng yo’lga qo’yilganligi, temirchilar, misgarlar,
egarchilar, to’quvchilar, etikdo’zlar, bo’yoqchilar va tikuvchilar ko’p bo’lishganini
yozadi. Turkistonga kelgan savdogarlar, sayyohlar
va olimlar bu yerda tayyorlangan hunarmandchilik buyumlariga katta qiziqish
bilan qarashgan. 1870-yili Toshkent, Xo’jand, O’ratepa ustalari tomonidan
tayyorlangan pichoqlar, sopol buyumlar, o’yma naqshlar bilan bezatilgan eshiklar,
jami 2000 ga yaqin buyumlar Peterburgda o’tkazilgan ko’rgazmada namoyish
qilindi. Ko’rgazmada o’zlari yasagan buyumlar bilan qatnashgan 42 ta turkistonlik
usta mukofotlangan. Ulardan 11 kishi bronza medali bilan taqdirlangan. “Faoliyat”
(«Deyatelnost») ro’znomasi Turkistonning moddiy va manaviy boyliklari haqida
«hali qo’l tekkizilmagan xolda qolmoqda”, -deb yozgan edi. O’lkada
34

hunarmandlarning ko’pchiligi qiladigan ishlari, tayyorlab beradigan maxsulotlari
xisobidan pul yoki xom-ashyo tariqasida savdogar, sudxo’rlar (bazi ustapar) dan
qarz olganliklari tufayli, ularga qaram bo’lib qolgan edilar. Sudxo’rlar va qaram
hunarmandlar o’rtasidagi dastlabki kapitalistik bozor munosabatlari hamda
manufakturaparning ilk ko’rinishlari shu tariqa yuzaga kela boshladi.
Hunarmandlar muntazam
daromad olib turish uchun bir necha kasblar bilan shug’ullanishga majbur
bo’lishgan. Masalan, 1872-yili Toshkentda olingan aholi ro’yxatida ko’pchilik
kishilarning kasbi ikki xil: dehqon va moyfurush, zargar va tikuvchi, choponfurush
va sarroch, tikuvchi va savdogar, mardikor va bedafurush, deb ko’rsatilgan.
Shuningdek, “dehqon” deb ko’rsatilgan kishilarning ba’zilari katta yer egalari (30
tanobdan 80 tanobgacha) bo’lsa, ko’pchiligining bog’i, paxtazorlari,
bedapoyalarining umumiy xajmi 3 tanobdan oshmagan. Mustamlakachilik muhiti
shahar mexnatkashlarining ijtimoiy va iqtisodiy ahvollarini yanada
murakkablashtirib yubordi. Natijada, shahar aholisining katta qismi o’z
faoliyatlarini bozor va savdo-sotiq bilan bog’lashga, boshqa mamlakatlar va
viloyatlar bilan savdo aloqalarini kuchaytirishga majbur bo’ldilar.
Masalan, 1874-yilgi ma’lumotlarga ko’ra, savdo karvonlari Toshkentdan
Orenburgga 5996 tuya, Petropavlovskka 1492 tuya, Troitskka 6175 tuya, 1 arava,
Sirdaryo viloyatiga 7718 tuya, 363 ot, 657 arava, Yettisuv viloyatiga 1950 tuya, 4
ot, 512 arava, Qo’qonga 3550 tuya, 537 ot, 243 arava, Buxoroga 143 tuya, 27
arava, Krshgarga 87 tuya, 107 ot, Amudaryo bulimiga 4 arava, jami yil davomida
28578 tuya, 1033 ot va 1512 aravaga 1576151 rubllik ip-gazlama, 65192 rubllik
jun va ipak matolar, 422402 rubllik ip-gazlama matolari, 23230 rubllik gilam va
paloslar, 32550 rubllik egar-jabduklar, 227655 rubllik charm buyumlar olib
ketishgan. Ayni vaqtda, Qo’qondan Toshkentga 1472175 rubllik, Sirdaryo
viloyatidan 1330703 rubllik, Zarafshon okrugidan 190020 rubllik, Buxorodan
186827 rubllik, Qoshgardan 29524 rubllik, Guljadan 837 rubllik tovar
keltirilganq 1
. Bu vaqtda Toshkent aholisi hayotida bozor va savdo-sotiq ishlari
1
Amanova. F. Buxoro amirligining iqtisodiyotiga tarixiy nazar. (XIX asr oxiri XX asr boshlari). T .: 2013. B .121.
35

muhim o’rin egallagan. Shaharda savdo va hunarmandchilik
bilan shugullanuvchilar soni qariyb 40000 kishiga yetgan. O’lkada uzoq yillar
xizmat qilgan general A.P.Xoroshkin, “Toshkentda savdogarlar juda ko’p, 20-30
rubl puli bo’lgan (o’sha davrda 1 ta qo’y 3 rubl atrofida turgan) kishi savdogarlik
qilaveradi”, degan fikrni bildirgan edi. XIX asrning II yarmida Buxoro
va uning atroflarida 10-12 mingga yaqin to’quv dastgohlari bo’lgan. Buxoro
shahrining o’zida 46 ta ipak to’qish korxonasi bo’lib, ularda 197 kishi mehnat
qilgan. Buxoro shahrida paxta tolasidan tashqari pilla tolasidan ham mato
to’qilgan. 1 funt hom pilla 2 rublga sotilgan. Yirik shaharlarda joylashgan
to’qimachilik korxonalari egalari yigirilgan ipdan tashqari, atrof qishloqlardan olib
kelingan tayyor iplarni ham xarid qilishgan. Pillachilik Romitanda, Qorako’l,
Xatirchida ancha taraqqiy etgan. Bu tumanlarda yetishtirilgan pilla Buxoroda
ipakka aylantirilgan. Buxorolik hunarmandlar ipak matolar tayyorlashda moxir
bo’lishgan. Ipak matolardan qimmatbaho gazlamalar (atlas, zarbof va
boshqalar)dan ustki liboslar tikilgan. Ustalar tashki ko’rinishidan zar qog’ozga
o’xshab ketadigan bunday matolarni tayyorlashda ko’plab zar tolalaridan
foydalanishgan.
Buxoroda xilma-xil matolar to’qilishi orqali ularning badiiy qiymatini
oshirishga erishilgan. Masalan, Buxoro matolarida rangli sidirga zanjira yo’llari
xilma-xil ko’rinishlari bilan yonma-yon keladi. Odatda, zanjira matolarning rangi
nozik bo’lgan, chunki zanjira qarama-qarshi ranglarni bir-birlariga moslashtirishga
xizmat qilgan. Umuman olganda Buxoro matolari ranglarining xilma-xilligi va
ko’rkamligi bilan ajralib turgan. Buxoro ustalari bekasamlari ranglarni goh bir-
biriga qarama-aqrshi qo’yish, gohida ranglar o’rtasidagi tafovutni o’zaro
qorishtirish orqali amaliy san’atning mukammal namunasini yaratishga muvaffaq
bo’lganlar. Buxoro va uning atroflaridagi bekasam ishlab chiqariladigan
joylarda rang tanlash va ularni hamoxang qilishga turlicha yondoshishgan.
Jumladan, g’ijduvonlik ustalarning bo’yoqlari ancha boy, tanlagan ranglari mayin
va xilma-xil bo’lgan. G’ijduvonlik hunarmandlar mato to’qishda to’qyashil,
zargaldoq, to’qqizil, to'qsarik, qora, pushti, zangori singari ranglardan unumli
36

foydalanishgan. Karmana, Xatirchi, Qorako’lda sariq rangdan ko’proq
foydalanishgan. Sariq rang tag vazifasidan tashqari xoshiya vazifasini xam o’tagan,
uni har qanday rang bilan yonma-yon quyishgan.
XX asrning boshlarida esa voxada tayyorlangan
matolarda asosan bir-biriga zid uch xil rangdan foydalanilgan. Bular orasida
hammadan keng tarqalgani: och pushti, to’q binafsha va sariq ranglardir. Ammo
matolarning ta’sirchanligi yanada oshishi uchun zichroq ranglar tanlanganligini
ham ko’rish mumkin. Masalan, bir-biriga muvofiq kelmaydigan qizil va ko’k
ranglar o’zaro juft qilib olingan. Vohada to’qilgan yo’l-yo’l matolar shu xususiyati
bilan bir-biriga yaqin ranglar yonma-yon quyilgan Xorazm va Farg’ona
matolaridan farq qiladi. Buxoro gazlamalarida keskin suratda bir rangdan ikkinchi
ranga o’tilishi kuzatiladi. XX asrning 20-yillarida Zarafshon vohasida matolarga
Farg’ona uslubiga xos rang yoki bezak berishga o’tila boshlangan.
II – BOB. XIX asr oxiri – XX asr birinchi choragida Turkiston o’lkasida ichki
va tashqi savdo munosabatlari va uning o’ziga xos xususiyatlari.
2.1 Turkistonda savdo-sanoat va bank kapitalining faoliyati
37

Rossiyaning Turkiston o’lkasida mustamlakachilikka asoslangan boshqarish
usuli joriy etilgach, bir qator iqtisodiy islohotlar amalga oshirila boshlandi. Bu
avvalo o’lka xalq xo’jaligining asosan dehqonchilik, chorvachilik va
hunarmandchilikka ixtisoslashgan tarmoqlarida jiddiy o’zgarishlar sodir bo’lishiga
olib keldi. Metropoliyaning kapitalistik ishlab chiqarish usullari Turkistonning o’z
qobig’iga o’ralgach, yarim natural xo’jalik yuritishga asoslangan ishlab chiqarish
munosabatlariga zarba Bera boshladi. Biroq, chorizmning iustabidlikka asoslangan
mustamlakachilik siyosati o’lkada to’laqonli kapitalistik sanoat ishlab chiqarishni
vujudga keltirishga imkon bermas edi. Shunga qaramasdan, o’lkada dastlabki
zavod va fabrikalar paydo bo’la boshladi. Ularning vujudga kelishi va tadrijiy
rivojlanishi tarixini ikki davrga bo’lish mumkin 1
.
Birinchi davri XIX asrning 60-90 yillarini o’z ichiga olib, bu
davrda dastlabki kapitalistik sanoat korxonalari vujudga keldi. Ikkinchi davr-XX
asr boshlarini o’z ichiga olib, bu davrda sanoat ishlab chiqarish birmuncha
rivojlandi. Shunday qilib, o’lkaning ruslar bosib olgan hududlarida siprtli
ichimliklar tayyorlash va sotish avj ola boshladi. D.L.Filatov ismli ishbilarmon
hukumatdan ruxsat so’ramay, rus qo’shinlari Samarqand shahrini
egallaganliklaridan foydalanib, 1868 yil Samarqandda spirtli ichimliklar bilan
savdo qilishni boshlab yuboradi. 1870 yili D.Filatov Samarqandda katta
maydondagi tokzorlarni sotab olib aroq zavodi qurishga kirishdi. Shunday yo’llar
bilan o’lkada spirtli ichimliklar ishlab chiqarish va sotish tobora keng tarmoq ota
boshladi 2
. 1881 yildan boshlab ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish maqsadida paxta zavodlari qurishga e’tibor
kuchaytirildi. Aygiqsa Samarqand viloyati hududidan temir yo’l o’tkazilishi sanoat
korxonalari qurish imkoniyatini ancha kengaytirdi. 1886 yil knyaz Tinxachev
tomonidan Kattaqo’rg’on uyezdining paxta ko’p ekiladigan Mitan qishlog’ida
birinchi paxta zavodi qurildi. Kattaqo’rg’on shahridan 30 chaqirim masofada
1
Антипин В.А. Закаспийская военная железная дорога (1880-1898). Исторический очерк. Путеводитель по
Туркестану. – СПб, 1903. C .47.
2
Ахмаджонова З.К. К истории строительства железных дорог Средней Азии (1880-1917). Ташкент, 1965.
C .93.
38

joylashgan bu zavodga paxta atrofdagi qishloqlardan ot va ho’kizlar qo’shilgan
aravalarda tashilgan. Paxta yetishtirishning ko’payishi tufayli, 1889 yili
Kattaqo’rg’on shahrining vokzali yaqinida injener L.O.Yugovich tomonidan 4 ta
jin o’rtanilgan va bug’ bilan ishlaydigan paxta zavodi qurildi. 2 Paxtaga bo’lgan
talabning oshib borishiga qarab, ikala zavod ham takomillashtirilib borildi. Bu esa,
o’z navbatida, qo’shimcha sarf-xarajatlarni talab qilar edi.
Ortiqcha xarajatlarga bardosh
bera olmagan Tinxachev zavodini buxorolik savdogar Mirxikmat Mirsolihovga
sotib yubordi. Zavodning yangi egasi uni qayta jihozlab qo’shimcha bug’ dvigateli
o’rnatgandan keyin, u yanada ko’proq foyda keltira boshladi. Paxta zavodlarining
quvvati oshib borishi natijasida ko’p miqdorda chigit to’plana boshlagan. Ilgari
qadrsiz bo’lgan, hatto ayrim viloyatlarda qishda o’tin sifatida foydalanilgan
chigitdan 1890 yildan boshlab sanoat usulida yog’ olishga kirishildi. O’lkada
dastlabki yog’ zavodi K.K.Drjeveskiy tomonidan Yangi Buxoro (Kogon) da
qurildi. Biroq, bu zavodning aholidan chigit yig’ib olish imkoniyati cheklanganligi,
ayniqsa,mahalliy aholining g’ayridinlar tomonidan sanoat usulida tayyorlangan
yog’ni iste’mol qilishni istamasligi tufayli mahsulot sotilmay qola boshladi. Zavod
mablag’ yetishmasligi oqibatida to’xtab qoldi. Samarqand viloyatining Chelak
qishlog’ida L.L.Xorvat tomonidan qurilgan yog’ zavodi, L.O.Yugovich tomonidan
Kattaqo’rg’on shahrida qurilgan yog’ zavodi ham shu ahvolga tushdi 1
.
Vaziyatni oldindan sezgan
Yugovich zavodni akseonerlik jamiyati ixtiyoriga o’tkazib oldi. 1882 yildan
boshlab jamiyat Yugovichning paxta va yog’ zavodini qayta jihozlashga kirishdi.
Dastlab, zavodda 55 ot kuchiga ega bo’lgan bug’ mashinasi o’rnatildi. Lankoshir
va Felzer zavodlaridan ikkita qozon, AQShning “Igl” zavodidan 6 ta jin keltirildi.
Ko’rilgan chora-tadbirlar tufayli zavodning quvvati ortib, unda har yili o’rta
hisobda 160 ming pud tozalangan paxta, 20 ming pud yog’ ishlab chiqarilgan.
O’lkada-viloyatda sanoat ishlab chiqarishi va kapitalistik munosabatlarning
1
Вексельман М.И. К вопросу о проникновении иностранного капитала в экономику Средней Азии до
первой мировой войны.// Общественные наука в Узбекистане. 1961. C .24.
39

rivojlanishi mahalliy mahalliy mehnatkashlarning turmush tarziga ham jiddiy
o’zgarishlar kiritdi. Rossiyaning markaziy rayonlaridan sifatli mahsulotlarning
keltirilishi natijasida bozori kasod bo’lgan hunarmandlar o’z kasblarini
o’zgartirishga, dastgohlarini ketmonga almashtiri, mardikorlik qilishga yoki yirik
korxona egalariga yollanib ishlashga majbur bo’ldilar. Oqibatda, hunarmandchilik
korxonalarining soni kamaydi. 1879 yili
Samarqand shahrida hunarmandchilik korxonalari 1004 dan 472 taga tushib qolgan
yoki 2.1 baravar kamaygan. Ammo, shuni ta’kidlab o’tish lozimki, korxonalarning
soni kamaygan bo’lsa-da, ular ishlab chiqargan mahsulotlarning miqdori
ko’paygan. Shuni ham ta’kidlab o’tish lozimki, o’lkada-viloyatda vujudga kelgan
sanoat ishlab chiqarishi chetga chiqarish uchun xom Ashe tayyorlash bilan bir
qatorda, mahalliy aholi ehtiyojlari uchun ham turli mahsulotlar ishlab chiqara
boshladi. Shunday qilib, o’lkada sanoat ishlab chiqarishning vujudga kelishi bu
yerda kapitalistik munosabatlarning shakllanishi uchun zamin tayyorladi. Rus
savdo-sanoat burjuaziyasi bilan bir qatorda mahalliy ishbilarmonlar, uddaburon
hunarmandlar ham bu sohaga dadil kirib kela boshladilar. Ayniqsa, paxta tozalash,
ko’nchilik, ipak yigirish, aroq-vino zavodlari tez ko’payib bordi.
Sanoat ishlab chiqarishning vujudga kelishida shaharlarning kengayishi,
ijtimoiy tabaqalanishning tezlashib, arzon ishchi kuchlarining ko’payishi samarali
ta’sir ko’satdi. Biroq, o’lkada sanoat ishlab chiqarishning yetakchi tarmoqlari rus
va chet el burjuaziyasi vakillariga tegishli edi. Mahalliy mulkdorlarga tegishli
manufaktura tipidagi korxonalar tobora o’z mustaqilligini yo’qotib, yirik kapitalga
qaram bo’lib bordilar. Rossiya imperiyasi Turkiston o’lkasining katta qismini
o’zining iqtisodiy ta’sir doirasiga olgandan keyin asosan etiborini o’lka bozorlari
hamda xom-ashyo manbalari ustidan to’la hukumronligini o’rnatishga qaratdi. Shu
maqsadda u dastlab ishni metrologiya bilan mustamlaka o’rtasida sovdo-sotiq va
tovar almashuvini yanada kuchaytirishdan boshladi. Ammo xonliklar bilan Rossiya
o’rtasida usha paytgacha foydalanib kelingan karvon yo’llari burjuaziya ko’zlagan
maqsadlarni to’la amalga oshirishga imkon bermas edi. Shu uchun ham o’lkani
Rossiya bilan bog’lovchi temir yo’l qurilishi masalasi dolzarb bo’lib qoldi.
40

Qisqa vaqt ichida hukumat doirasida bu masalaga doir qirqqa yaqin loyihalar
ishlab chiqildi. Ular orasida temir yo’l qurilishiga Krasnovodsk qal’asidan
boshlash loyihasi maqbul deb topildi. 1869 yili harbiy istehkom sifatida Kaspiy
dengizi bo’yiga qurilgan. Bu qal’a Volga daryosi orqali tashib kelingan qurilish
materiallarini joylashtirish uchun qulay edi. Ikkinchidan bu qal’a jangovar turkman
qabilalarini bo’ysundirish uchun strategik jihatidan muhim ahamiyatga ham ega
edi. Turkman urug’larini bo’yso’ndirishning cho’zilib ketishi hamda Angliyani
Turkistonga o’z ta’sirini kuchaytirishga intilishi natijasida Buxoro va Xiva
xonliklariga nisbatan o’z mavqiyeining pasayishidan cho’chigan Rossiya hukumati
temir yo’l qurulishini aynan Krasnovodsk qal’asidan boshlashga qaror qildi.
Temir yo’l qurilishi boshlig’i qilib Baranovsk, temir yo’li komissiyasining
ish yurituvchisi a’zosi ishbilarmon general M.I.Annekov tayinlandi. Unga yo’l
qurilishi muxandisi Lesser ko’maklashadi. Temir yo’l qurilishini amalga oshirish
uchun dastlab harbiy qurilish batal’oni tuzildi. Uning tarkibiga 25 ta zobit, 30 ta
injiner-texnik va vrachlar hamda turli kasblarga ega bo’lgan 1081 kichik zobit va
askarlar bor edi. Ulardan tashqari tuproq ishlarini bajarish uchun Smolensk
guberniyasidan 200dan ortiq ishchilar, shuningdek bir qancha eroniylar jalb
qilingan. Ularga oyiga o’rtacha 25-30 rubl xaq to’langan. Yo’l qurilish ishlariga
1880 yili 26-avgustda Mixaylovskoye qurfazidan Qizil Arvatgacha bo’lgan 217
chaqirimlik masofada boshlab yuborildi. Davlat yo’l qurilishi uchun zarur barcha
xarajatlarni o’z zimmasiga oldi. Biroq qurilishga mablag’ bilan ta’minlashda
uzilishlar bo’la boshladi. M.I.Annenkov varshavalik savdogar I.N.Kerenovskiy
bilan shartnoma tuzdi. I.Karenovskiy temir yo’l qurilishini zarur mablag’ bilan
ta’minlab turishni o’z zimmasiga oldi. Shundan keyin boshlangan ishlar tezlashib
dastlabki samarasini bera boshladi. Temir yo’l 1881 yil 1-yanvardan 60 chaqirim
masofaga qurilib Bola-Eshim degan joygacha yetkazildi. Tarixda birinchi marta
kuchma qumlardan o’tkazilgan temir yo’l qurilishining Qizil Arvat qismi katta
qiyinchiliklardan keyin 1881 yil 1 sentyabrda ishga tushirildi.
Rossiya imperiyasining Turkistonni batamom egallab
olish maqsadidagi xarakatlari Angliya xukmron doiralarining jiddiy qarshiligiga
41

duch keldi. Angliya-Rossiya munosabatlari yanada keskinlashdi. 1885 yil 18
martda Angliya ta’sirida bo’lgan afg’onlar russlar bilan Toshko’prik yaqinida
to’qnashdilar. Bu to’qnashuvda g’alaba qozongan ruslar Panda va Atrek voxalarini
qo’lga kiritdilar. Bu muvaffaqiyatlardan mag’rurlangan Rossiya Harbiy vazirligi
temir yo’l qurilishini Amudaryogacha chuzish xarakatiga tushdi 1
.
1885 yil iyun oyida temir yo’lni Chorjo’ygacha yetkazish
haqida Buxoro amiri Abdulaxadxondan ruxsat olindi. Shunday qilib, temir yo’l
qurilishiga mahalliy xalqlar vakillaridan ham ko’plab ishchilar jalb qilindi. Agar
1885 yil 4 iyungacha Kaspiy oldi temir yo’li qurilishida 2000 ga yaqin kishi
ishlagan bo’lsa, 20 noyabrga kelib ularning soni 14 mingga yetdi. 1886 yili 4
fevralda chor xukumati Marv-Chorjo’y temir yo’li qurilishini tasdiqladi. Temir
yo’l qurilishi bu bosqichning og’irligi va uzoqligi xisobga olinib ikkinchi qurilish
batalonini tuzdi. Ishchilarning umumiy soni 23 ming kishiga yetdi. Shuning uchun
ham qurilish ishlari o’sha davr sharoitiga nisbatan nixoyatda tez olib borilgan.
Quruvchilar kuniga o’rtacha ikki chaqirim masofaga rels yotqizishgan. 1886 yil 2
iyundan boshlab Marvgacha, 9 noyabrdan Repetek stansiyasigacha poyezdlar
qatnay boshladi. Shu yilning 30 noyabrida Buxoro amirligi xududiga Chorjo’yga
kirib keldi. Temir yo’lni yana davom ettirish uchun
Amudaryodan o’tish kerak edi. Birok, daryo ko’prik qurish ko’p vaqt va xarajat
talab qilishi tufayli loyixada sol yasash mo’ljallangan edi, ammo solning o’ziga
yarasha tashvishlari ko’pligi uchun muxandis-me’mor Baginskiy daryoga yog’och
ko’prik qurishni taklif kildi. Bu taklif ko’pchilikka ma’qul tushdi va katta texnik
qiyinchiliklarga qaramasdan ko’prik qurish ishlari boshlab yuborildi. Ko’prik 124
kun ichida qurib bitkazildi. Ko’prikning asosiy qismining uzunligi 811 sajen
bo’lib, ikki cheti 300 sajenlik tug’onlarga ulangandi. 1888 yil 6 yanvarda
ko’prikdan dastlabki poyezd o’tdi. Ko’prik tez va shoshilinch qurilganligi tufayli
unchalik mustaxkam bo’lmagan. Shu tufayli toshqinlar va og’ir yukli poyezdlar
uni tez-tez ishdan chiqarib turgan. Shunday bo’lsada, bu ko’prik o’z davrining
1
Мусаев Н. Х I Х асрнинг II ярми – ХХ аср бошларида Туркистонда саноат ишлаб чиқаришнинг
шаклланиши. Т.: Iqtisod–moliya, 2008. B .63.
42

ulkan inshooti bo’lib, uzunligi jihatidan dunyoda uchinchi o’rinda turgan.
1886 yil, ya’ni ko’prik qurilish ishlari
boshlanishi arafasida muxandis K.Tolpigo, Samarkandda texnik R. Palmgren,
Kattaqo’rg’onda texnik V.Lepinskiy, Ziyovuddinda muxandis S.Ivanov, Buxoroda
muxandislar D.Semagen va L. Daraganlar Qorako’l hamda Amudaryoda temir yo’l
qurilishi bo’yicha ishlarni boshlab yubordilar. 1887 yil 12 iyunda yo’lning
Samarqand qismida qurilish ishlarini tashkil etish bo’yicha qullanma ishlab
chiqildi va nixoyat 1888 yilning fevralida Samarqandgacha temir yo’l kurib
bitkazildi. Temir yo’l qurilishi Samarqandgacha yetkazilgandan keyin imperiya
xukumati moliyaviy qiyinchiliklarni sabab qilib ko’rsatib, Samarqand-Andijon
yo’nalishini (Toshkent tarmog’i bilan) vaqtincha to’xtatib turishga qaror qildi.
Biroq, Turkiston general gubernatorligi shakllanayotga maxalliy burjuaziya va
ishbilarmonlar yo’l qurilishini Toshkentgacha yetkazish talabi bilan chiqa
boshladilar. Hatto, 1890 yili knyaz M.I.Xilkov, 1892 yili boshida sanoatchi
Reshetnikov, 1893 yili maslaxatchi F.A.Polovsev va iste’fodagi kapitan
Bibinikovlar temir yo’l qurilishiga doir o’z loyixalarini taklif qildilar.
Rossiya aloqa vazirligi qurilish ishlarini o’z
zimmasiga oldi. 1895 yil 21 sentyabrida qurilishni boshlash haqida rasmiy
ko’rsatma berildi. Samarqand-Andijon temir yo’l ishlarining jadallashishi
natijasida birinchi poyezd 1897 yili 27 noyabrda Qo’qonga, 1899 yili Toshkentga,
1900 yili Andijonga kirib keldi. Bu magistral yo’lga “O’rta Osiyo temir yo’li” deb
nom berildi. Uning O’rta Osiy temir yo’l qurilishi faqat davlat xisobidan amalga
oshirildi. 1900 yildan temir yo’lni Orenburg bilan bog’lash masalasi ko’yilib, u
davlat xisobidan amalga oshirildi va 1906 yili Toshkent-Orenburg temir yo’li qurib
bitkazildi. Shundan keyin O’rta Osiyo temir yo’lining yana 42, 7 km. lik ikkita
tarmog’i qurildi. Shunday qilib, Zaorskaya va Aleksander ma’ulmotlariga ko’ra
O’rta Osiyo (1748 km) va Orenburg-Toshkent (1852 km) temir yo’llari
qurilgandan keyin davlat xisobidan temir yo’l qurilishi tuxtatildi.
Turkistonda temir yo’l qurilishi shu bilan
tuxtab qolmasdan uni yana davom ettirish masalasi ko’rila boshladi. Endi ko’prok
43

xususiy tadbirkorlar faoliyat kursata boshladilar. Masalan, 1907 yili baxorida
savdo-sanoat vaziri boshchiligida to’qimachilik sanoatining bir gurux mashxur
korchalonlar tomonidan podshoga yozilgan bayonnomaga “Emil Sindeye”,
“Vikula Morozov”, M.N.Polishin, Ivan Konovalov, “Yaroslavl katta
manufakturasi”, Albert Gubner, Andrevskiy shirkati, Ismoilov, Krengolm,
Viskovskiy, Vonnesenskiy manufakturalari va boshqalarning boshliklari imzo
chekishib, ular xususiy temir yo’l qurishga ruxsat berishni va Yettisuv temir yo’lini
qurilishini tezlashtirishni iltimos qildilar. 1908 yildan boshlab o’lka temir yo’l
qurilishida yangi bosqich boshlandi. Ilgari temir yo’l qurilishi faqat davlat
tomonidan amalga oshirilgan bo’lsa, keyinchalik bu ishni xususiy tadbirkorlar o’z
zimmasiga ola boshladilar. Ular 458400 rublik aksiya kapitaliga ega bo’lgan
“Qo’qon-Namangan” temir yo’l jamiyatini tashkil etdilar 1
.
1912 yili bu jamiyat 89,6 km lik Quqon-Namangan temir yo’l qurilishi
boshlab yuborildi. O’lkada tobora rivojlanib borayotgan kapitalistik munosabatlar
xususiy mulkdorlarning temir yo’l qurilishiga e’tiborini kuchaytirdi. 1913 yili
maxalliy paxta shirkatining ega bo’lgan R.Potelyaxov savdo uyi Asakadan
Vannovskiy stansiyasigacha temir yo’l kurildi. Faoliyat tobora o’zgarib borayotgan
“Qo’qon-Namangan” temir yo’l jamiyati Namangandan Andijon orqali
Jalolobodgacha hamda Andijondan Qo’qon qishloq va Chinobodgacha temir yo’l
qurilishiga ruxsat oldi. 1913 yili Kogon-Termiz temir yo’li qurilishiga ham ruxsat
berildi. Shunday qilib, xususiy temir yo’l qurilishiga e’tiborni kuchaytirish
natijasida 1912-1915 yillarda O’rta Osiyoda quyidagi temir yo’l shaxobchalari
qurildi. Temir yo’l shaxobchalarining qurilishi Turkistonda aholi zich
yashaydigan barcha tumanlarni o’zaro bog’ladi. Bu shahobchalar yirik paxta
zavodlari va kolarga ham yetazildi. Natijada, o’lkada yetishtirilgan paxta tolasi,
meva, ipak va boshqa tovarlar Rossiya bozorlariga tashila boshlandi. Faqat Xiva
xonligigina temir yo’l orqali bog’lanmagan edi. Toshkent-Orenburg temir yo’li
qurilishi bilan Orol dengizida ham kemalar qatnovi avj oldi. Shundan keyin
1
Мусаев Н. Х I Х асрнинг II ярми – ХХ аср бошларида Туркистонда саноат ишлаб чиқаришнинг
шаклланиши. Т.: Iqtisod–moliya, 2008. B .66.
44

Xorazm paxtasi, Chorjo’y orqali aylanma yo’l bilan tashilmasdan. Amudaryo
orqali Orol stansiyasiga yetkazilib berilla boshlandi.
Shunday qilib, O’rta Osiyo va Toshkent-Orenburg temir
yo’llari hamda mahalliy shaharchalarning ishga tushurilishi tovar almashuvini,
o’lkaga kapital kirib kelishini nihoyatda jadallashtirib yubordi. Turkistonning
Rossiya imperiyasi shaharari bilan temir yo’l orqali bog’lanishi o’lkada nafaqat
sanoat ishlab chiqarishni, balki qishlog’ xo’jaligining ham muqobil rivojlanishi
uchun sharoit yaratdi. Turkistonda asrlar davomida takomillashib borgan feodal
ishlab chiqarish usulining jiddiy to’sqinlik qilishiga qaramasdan, o’lkaning-
viloyatning paxtachilik bilan shug’ullangan vohalarida boshlangan bozor
iqtimodiyoti munosabatlari shahar va qishloqlar aholisi o’rtasida ijtimoiy
tabaqalanish jarayonini tezlashtirdi. Qishloqlarda tovar-pul munosabatlari va
kapitalizmga xos ishlab chiqarish usulining vujudga kelishi esa bu jarayonni
yanada kuchaytirdi. Natijada, qishloqlar aholisi ijtimoiy qatlam va tabaqalarga
ajraldi. Ular yirik yer egalari, shakllanib kelayotgan qishloq burjuaziyasi-quloqlar,
o’rta hol va kambag’al dehqonlar, chorakorlar, mardikorlar hamda endi paydo
bo’layotgan qishloq proletariatiga bo’lina boshladilar.
Mustamlakachilik sharoitida yuzaga chiqqan
ijtimoiy tabaqalanish natijasida qishloq aholisining mulkdor tabaqalar-yirik yer
egalari, feodallar, savdogarlar, sudxo’rlar va qishloq burjuaziyasi deb nomlangan
tadbirkorlarga, ikkinchidan, mazlum-mehnatkash qatlamlar, qishloq proletarlar-
yetim va qarolarga, qishloq yarim proletarlari-mardikorlarga, kambag’al, qaram
dehqonlarga ajralish jarayoni tezlashdi. O’lkaning o’troq vohalari aholi o’rtasida
yollanma mehnatning qadimdan keng tarqalgan shakllari chorakorlik va
mardikorlik edi. «Hidoya» ning ko’rsatishicha deb yozgan edi M.Vahobov,-
chorakorlik munosabati shundan iboratki, bir kishi chiqargan daromaddan ma’lum
ulushini olish sharti bilan o’z mulkini ikishiga beradi. Bunda har ikki tomon
daromadning miqdori to’g’risida emas, balki olingan hosilni bo’lish haqida
kelishib oladilar. Olinadigan hosilning miqdori oldindan belgilab qo’yilsa, olingan
daromad evaziga haq to’lovchi kishi chorakor emas, ijarachi hisoblangan. Biroq,
45

chorakorlarning shunday toifasi ham bor ediki, ular yirik yer egalaridan ijaraga yer
olishib, og’ir ekspluatasiya shartlari asosida ishlashga rozi bo’lishgan.
Mardikorlik bilan esa, ishi yurishmay qolgan
kambag’al yoki kosiblar shug’ullanishib, ishlari o’nglanib ketgandan keyin o’z
kasblariga qaytishgan. Mardikorlik iblan ish mavsusi paytida qo’shimcha daromad
olish ilinjida o’rta hol dehqonlar va hunarmandlar ham shug’ullanishgan.
Mardikorlar qishloq ekinlarini yig’ib olish, qurilish va boshqa og’ir ishlarga
yollangan. Turkistonda senator K.K.Palen boshchiligida tekshirish ishlarini olib
borgan taftish komissiyasi ijtimoiy tabaqalanish va yollanma mehnat haqida
atroflicha ma’lumot bergan. Komissiya Samarqand uyezdidagi Mahalla va
Qoraqalpoq, Kattaqo’rg’on uyezdidagi Kalqo’ron volostlarini atroflicha tekshirib
qiziqarli xulosalarga kelgan. Volostlarning ekin maydonlari 12809,85 desyatinani
tashkil etib, shundan 12261,49 desyatinasi sug’oriladigan, 548,36 desyatinasi lalmi
yerlar edi. Sug’oriladigan yerlarning 3116,54 desyatinasiga
paxta ekilgan. B uvolostlarda tekshirishdan o’tkazilgan 4220 oilada, 21960 jon
yashab, ulardan 11633 kishi erkak, 10032 kishi ayollar bo’lgan. Balog’at yoshiga
yetgan erkaklar 6575 kishini tashkil etgan. Qambag’al dehqonlarning asosiy qismi
feodalizm usulida ekspluatasiya qilingan bo’lsada, 1917 yilgi aholi ro’yxatiga
ko’ra, viloyatda qishloq xo’jaligida yollanma ishchilar ham anchagina
bo’lganligidan guvohlik beradi. Samarqand viloyatining Jizzax, Kattaqo’rg’on,
Samarqand, Xo’jand uyezdlarida jami aholi 574031 kishi bo’lgan. Shulardan
qishloq xo’jaligidagi yollanma ishchilarning soni 23027 kishini tashkil etgan 1
.
Mustamlakachilik davrida viloyat qishloqlarining o’ziga xos xususiyati shundan
iborat Ediki, bu davrda dehqonlar va chorvadorlar o’rtasida proletarlashish
emas,balki pauperlashish, ya’ni kapitalistik mulkchilik rivojlangan sari qishloq
aholisi asosiy qismining yashash uchun eng zarur vositalardan maxrum bo’lishi,
mulkiy tengsizlik, ijtimoiy tabaqalanish va mazlum qatlamlarni hukmron tabaqalar
tomonidan ekspluatasiya qilinishi kuchayib bordi.
1
Рожкова М.К. Экономическая политика царизма на Среднем Востоке во 2 четверти XIX в. и русская
буржуазия. – Москва, Л., 1949. C .94.
46

Chor Rossiyasi Turkistonning bosib
olinganidan keyin, o’lka iqtisodiyotining boshqa tarmoqlari qatori foydali
qazilmalarni izlab topi shva tadqiq qilish ishlariga e’tiborini kuchaytirdi. Bundan
ikki maqsad ko’zda tutilgan bo’lib, birinchisi, Turkistonning-Samarqandning
geologik tuzilishini aniqlash va foydali qazilmalarning joylarini belgilashdan;
ikkinchisi, mustamlakachi hukumat uchun nihoyatda zarur bo’lgan toshko’mir,
neft konlarini qidirib topish va ishga tushirishdan iborat edi. Turkiston bosib
olinganidan keyin o’lkani-viloyatni kezib chiqqan rus sayyohlari va konchilik
muhandislari bu yerda tabiiy boyliklarning ko’pligi va turli-tumanligini ko’rib
hayratga tushishgan. «…Turkistonda qazilma boyliklar nihoyatda mo’l, -dub
yozgan edi, muhandis P.S. Nazarov,-deyarli hyech kim kelajakda o’lkaning O’ral
yoki birinchi jahon urushidan oldingi Belgiya kabi kon sanoati rivojlangan
mamlakatga aylanishi mumkinligini tasavvur ham qilolmaydi. Ammo, u
allaqachon ikkinchi Ural yoki Belgiya bo’lgan edi. O’lkaning-viloyatning
konchilik sanoati xalqaro miqyosda rivojlangan bir vaqtda Rossiya davlati
yo’rgakda edi, yilnomachining yozishichabizning ajdodlarimiz hali hayvoniy
odatlarini tark etmagan edilar.
O’lka aholisining qadimdan qadimdan konchilik bilan shug’illanib
kelganligini bu yerda saqlanib qolgan qadimgi konlarning qoldiqlari, qazib olingan
tog’-tog’lar ham tasdiqlaydi. Qadimshunoslar olib borishgan tadqiqotlar jarayonida
ko’plab shaharlar xarobalari va kon qoldiqlarini topishgan. Bu tadqiqotlar X-XII
asrlardagi O’rta Osiyoda, jumladan-Samarqand hududlarida konchilik sanoati
ancha yaxshi yo’lga qo’yilganligini ko’rsatadi. O’lkada chorizm hukmronligi
o’rnatila boshlagan yerlarida neft kabi toshko’mirni ham sanoat usulida qazib
olishga e’tibor kuchaydi. Turkiston aksionerlik jamiyati Xo’jand tumanida
toshko’mir qazib olishni keng yo’lga qo’ydi. Dragomirova temir yo’l stansiyasidan
26 chaqirim masofada joylashgan kondan yiliga 1,5 mln pud toshko’mir qazib
olingan. Shunday qilib, A.I.Dmitriyev-Mamonov m’lumotiga ko’ra, 1911- yili
Samarqand viloyatida 7 ta toshko’mir koni bo’lib, ulardan beshtasi, ya’ni yangi
Qo’qimsoy, “Verbov va K” shirkatiga qarashli, Ivanovning Qo’qimsoydagi,
47

Krauzenning Qo’qimsoy va Parchatog’dagi, Ovsyannikovning Suluqtog’dagi
konlari Xo’jand uyezdida, qolgan ikkitasi (Toshko’mir va kon sanoati jamiyatiga
qarashli Qo’shtut va Borshovning Chuqursoydagi konlari) Samarqand uyezdida
joylashgan. XIX asr oxirlarida Rossiyada kapitalistik taraqqiyot
yangi bosqichga ko’tarildi. Bu vaqtda mamlakatda turli kapitalistik monopoliyalar
vujudga kelib, chetga kapital chiqarish jarayoni tezlashdi. Rossiyada boshqa
sohalarga nisbatan sekin rivojlanayotgan to’qimachilik sanoatida ham
monopolistik birlashmalar vujudga kela boshladi. Bu birlashmalarning rivojlanishi
ko’proq xom Ashe manbalari va qo’shimcha bozorga bog’liq bo’lganligi uchun
ular asosiy e’tiborini mustamlakalarga qaratdilar. Ayniqsa, O’rta Osiyoda temir
yo’llarning ishga tushirilishi, Rossiya monopolistik kapitalizmining o’lka xalq
xo’jaligining barcha tarmoqlariga suqilib kirishiga qulay sharoit yaratdi. Rossiya
Turkistonda o’z mavqiyeni mustahkamlab olgandan keyin, mustamlaka bilan
metropoliya o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning xarakteri ham o’zgara
boshladi. O’lkaga tovarlar bilan bir qatorda kapital jalb qilish
harakati ham tezlashdi. Boshqa mustamlaka o’lkalarda bo’lgani kabi, bu yerda ham
Rossiya tijorat banklarining bo’limlari ochildi 1
. Ular o’lka xalq xo’jaligining
serdaromad tarmoqlarini boshqarishni o’z qo’llariga ola boshladilar. Oqibatta o’lka
asosan paxtachilikka ixtisoslashgan hududga aylanib, o’lkada rus to’qimachilik
sanoati hukmron mavqyega ega bo’ldi. Paxtaga bo’lgan talabning oshib borishi
boshqa ekinlar (ayniqsa donchilik) ni siqib chiqara boshladi. Bu o’z navbatida,
o’lkaning, viloyatning Rossiya don mahsulotlariga qaramligini yanada kuchaytirdi.
O’lkada paxta maydonlarining kengayishi va paxta hosildorligining oshib borishi
paxta tozalash zavodlariga bo’lgan talabni yanada kuchaytirdi. Natijada o’lkada-
viloyatda pata tozalash va yog’ zavodlari qurish harakati avj oldi.
Turkiston general-gubernatorligi munshiyxonasining-devonxonasining
1899-yil 3- aprelda berilgan ma’lumotnomasida qayd etilishicha 1898 yilgacha
Samarqand viloyatida 22 ta paxta tozalash zavodi ishga tushirilgan. 2 Paxta
1
Гиндин И.Ф. Государственный банк и экономическая политика царского правительствы. –М.Госфиниздат.
1960. C .43.
48

tozalash zavodlarining muntazam suratda ko’payib borishi o’lkada
yetishtirilayotgan paxtani qayta ishlash imkoniyatini yanada kengaytirdi. 1898-yili
Samarqand viloyatidagi paxta tozalash zavodlaridan 1294591 pud tola olingan.
Zavodlar qurilishi ko’plab shaharliklarni ish bilan ta’minlash imkonini berdi. 1900-
yili Samarqand viloyatida zavodlar ikki smenada ishlagan har ikki smenada 399
ishi band bo’lgan. Bulardan tashqari 82 kishi kunbay ishlagan. Zavodlarning 8 tasi
Samarqand uyezdida, 6 tasi Kattaqo’rg’on uyezdida, 6 tasi Xo’jand uyezdida va 2
tasi Jizzax uyezdida joylashgan. Zavodchilar o’z korxonalarini yangi tenxnik
uskunalar bilan jihozlashga ham katta e’tibor berishgan 1
.
Viloyatdagi zavodlarga jami 4030 arrali 69 ta jin, paxtani
tayyorlash uchun 4 ta gidravlik va 22 ta qo’l kuchi bilan ishlaydigan paxtakach
o’rnatilgan. 22 ta zavodning 7 tasi bug’ bilan, 8 tasi suv kuchi bilan harakatga
keltirilgan. Bu zavodlarning egalari o’z korxonalarini imkoniyatlari darajasida
qurishgan bo’lib, ularni har birining narxi o’rtacha 3000 rubldan 60000 ming
rublgacha bo’lgan. Ular orasida “Yaroslavl katta manufakturasi”, “Rus paxtachilar
shirkati”, Minder, Yugovich va boshqalarning zavodlari yaxshi jihozlangan,
salobatli va o’sha davr texnik talablari asosida qurilganligi bilan ajralib turgan.
Samarqand viloyatida paxta zavodlari bilan bir qatorda
boshqa sanoat korxonalarining soni ham ko’payib bordi. 1904-yili 11-dekabrda
viloyat hokimining talabiga ko’ra, nazoratchi-mexanik tomonidan taqdim etilgan
ma’lumotda viloyatdagi sanoat korxonalarining soni va egalarining nomlari
ko’rsatilgan. Bu ma’lumotga ko’ra, 5 yil ichida paxta tozalash zavodlari 4 taga
ko’payib, 26 taga yetgan. Bundan tashqari 22 ta vino, 2 ta pivo zavodi,
qo’rg’oshin, shisha zavodlari, 4 ta yirik tegirmon, tipografiya ishlab turgan. Bu
viloyatda sanoat mahsulotlariga talab oshib, sanoat ishlab chiqarishi muntazam
rivojlanib borganini ko’rsatadi. Sanoat ishlab chiqarishni tashkil qilish viloyatda
xalq xo’jaligining boshqa sohalariga nisbatan ancha murakkab bo’lishiga
qaramasdan savdo-sanoat burjuaziyasi o’z manfaatlaridan kelib chiqib, bu sohani
1
Elova . D . XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda yangi texnikalarning tarqalishi va iqtisodiy – ijtimoiy ,
madaniy hayotga ta ’ siri . B .: 2023. B .23
49

rivojlantirish uchun jiddiy kirishdi. Buning uchun viloyatning tabiiy sharoiti,
ixtisoslashish jarayoni va imkoniyatlariga alohida e’tibor berildi.
Samarqand viloyatida uzumchilik ham keng tarqalgan
bo’lib, bu vino ishlab chiqarishni tez rivojlanishi uchun sharoit yaratgan. Agar,
1887-yili bu yerda D.Filatov va A.Abramovlar tomonidan qurilgan 2 ta zavoda 15
ta ishchi bo’lib, yiliga 13200 chelak (3300 rubllik) vino ishlab chiqarilganbo’lsa,
1906 yilga kelib viloyatda vino zavodlarining soni 24 taga yetdi. Ularda 191 ishchi
ishlab, yiliga 289650 chelak (599300 rubllik) vino ishlab chiqarildi. Zavod egalari
sanoatning boshqa tarmoqlaridan ko’ra, vinochilikdan ko’proq daromad ola
boshladilar. XIX asr oxirlarida viloyatda pila quritish korxonalari qurishga ham
e’tibor kuchaydi. 1910-1914 yillar ichida Samarqandda 1 ta pila quritish zavodi
qurildi. Umuman Turkiston o’lkasi viloyat Rossiya imperiyasining asosiy xom
Ashe yetkazib beruvchi bazasi bo’lishiga qo’ramasdan, bu yerda birorta
to’qimachilik korxonasi qurishga harakat qilinmadi. Rossiya mustamlakachilik
siyosatining mohiyati imperializmning chetga tovar chiqarishidan ko’ra, sarmoya
chiqarish afzalligiga qaratilgan an’anaviy tamoyillarga zid edi.
Chorizm ma’muriyatining bundan ko’zlagan asosiy maqsadi har
qanday yo’llar bilan (hatto iqtisodiy zarar hisobiga bo’lsa ham) o’z
mustamlakalarida sanoat ishlab chiqarishning rivojlanishiga imkon bermaslik vash
u yo’sinda bosib olingan hududlar aholisining ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy
taraqqiyotini cheklab qo’yishga qaratilgan. Buni quyidagi misolda ham ko’rish
mumkin. Turkistonga kelib qolgan xorijiy ishbilarmonlardan biri Samarqandda
to’qimachilik fabrikasi ochish Turkiston general-gubernatori Samsonovdan ruxsat
so’raganda, general: “…O’lkada ip-gazlama sanoatining rivojlantirish markaziy
Rossiya sanoatiga putur yetkazadi, undan tashqari temir yo’lni yukdan mahrum
qiladi. Shuning uchun bunga rozilik berish nomaqbul ishdir” deb, Rossiyaning
Turkistonda sanoat ishlab chiqarishning keng yo’lga qo’yilishiga qarshi o’z
strategtyasi va taktikasini izohlab berdi. Viloyatda sanoatning boshqa tarmoqlari
ishlab chiqargan mahsulotlarning hajmi va ishchilarning soni jihatidan paxta
tozalash sanoatidan orqada edi. Paxta tozalash zavodlarining asosiy
50

ko’pchiligi Samarqand viloyatida 117 tani tashkil etardi. 1913 yil mahsulot ishlab
chiqarish Samarqand viloyati bo’yicha quyidagi miqdorda baholangan (ming rubl
hisobida).3 Sanoat korxonalarining ko’payishi qishloq aholisining shaharlarga
ko’chish jarayonini tezlashtirdi. XIX asrning so’ngi choragida Rossiyaning
Markaziy rayonlaridan kelib, Turkistonda faol ish boshlagan rus savdo-sanoat
burjuaziyasi va u bilan hamkorlik qilgan chet el kapitali o’lka-viloyat ijtimoiy-
iqtisodiy hayotiga katta ta’sir ko’rsatdi. O’lkada-viloyatda kapitalistik sanoat
ishlab chiqarishning joriy etilish shahar aholisi katta qismining ishlab chiqarish
vositalaridan mahrum bo’lib, kambag’allashishiga va dehqonlar o’rtasida
proletarlashish jarayonining tezlashishiga olib keldi. Chorizmning
mustamlakachilik siyosati mahalliy xalqlarning milliy tuyg’u va manfaatlariga zid
bo’lsada o’lkaning-viloyatning shahar va qishloqlaridan yetishib chiqqan
savdogarlar, sudxo’rlar va boshqa mulkdor shaxslar boylik orttirish maqsadida
metropoliya burjuaziyasi va chor ma’murlari bilan hamkorlik qilishdan manfaatdor
bo’ldilar. Milliy
burjuaziyaning vujudga kelishi bir tomondan, obyektiv tarixiy taraqqiyotning
natijasi bo’lsa, ikkinchi tomondan, o’lkaga rus savdo va bank kapitalining kirib
kelishi bilan bevosita bog’liq edi. Milliy burjuaziya dastlab paxtachilikka
ixtisoslashgan hududlarda, ya’ni turli xorijiy savdo firmalari bank bo’limlari o’z
faoliyatlarini boshlagan joylarda paydo bo’ldi. Mahalliy xalqlar orasidan chiqqan
vositachi-sudxo’rlar Aossiya banklari va sanoat firmalari bilan hamkorlikda
dastlabki kapital jamg’arishda faol ishtirok etdilar va mahalliy mehnatkashlarni
birgalikda ekspluatasiya qilib, katta boylik orttirdilar. Shuni ta’kidlash lozimki, rus
savdo-sanoat kapitalining yolg’iz o’zi o’lkada-viloyatda mustaqil ish yuritishga
qodir emas edi. “Vositachilarsiz deb yozgan edi. V.V.Bartold, - rus hukumatining
ham mahalliy omma bilan duch kelganda ishi o’ngidan kelishi qiyin edi”.
Har ikka tomon o’rtasidagi
o’zaro manfaatdorlik mustamlaka va metropoliya burjuaziyasi vakillarini o’zaro
hamkorlik qilish zaruriyatini tug’dirdi. Rossiya sanoat kapitali bilan bevosita paxta
yetishtiruvchilar o’rtasida bevosita vositachilik qilgan burjua har ikala tomonni
51

aldab, ayniqsa dehqonlarni surbetlarcha talashga to’la moslashgan “Osiyocha”
usulni qo’llab, boylik orttira boshladi. Mahalliy burjuaziya sudxo’rlik va
vositachilik orqali tekinxo’rlik, surbetlik, diyonatsizlikni tobora avj oldirdi.
Turkiston mehnatkashlari, jumladan Samarqand viloyat mehnatkashlari ahvoli
bilan yaqindan tanishgan taftish komissiyasi raisi senator K.K.Palen shunday taklif
bilan chiqqan edi: “Biz Turkistonni Yevropa qismidagi zavod-fabrika
mahsulotlarini sotish uchun asosiyo bozor sifatida saqlab qolishni istasak, mahalliy
dehqonlar ommasini sudxo’rlar va boshqa qarz beruvchilar qo’lidan tortib olish
zarur”. Kapitalizm sharoitida
tovar ishlab chiqaruvchilarning burjuaziyaga bevosita yollanib ishlashlariga, ularni
sudxo’rlar tomonidan haddayn ziyod ekspluatasiya qilinishlariga barham berishi
mumkin edi. Biroq, Turkistonda ko’p sonli qishloq proletariatini vujudga keltirish
uchun barcha shart-sharoitlar mavjud bo’lishiga qaramasdan, dehqon
xo’jaliklarining ishlab chiqarish va xo’jalik yuritish usullari takomillashmaganligi
tufayli bu tarmoqda kapitalistik ishlab chiqarish jarayoni hukmron mavqyega ega
emas edi. Rus savdo-sanoat burjuaziyasi Turkistonda savdo-sudxo’rlik
vositachiligini va “mayda” mustaqil dehqon xo’jaliklarini yo’qotishga har qancha
uringan taqdirda ham buni uddasidan chiqa olmasligining sabablari ham shunda
edi.
52

2.2 XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Farg‘ona vodiysida savdo – sotiq va
hunarmandchilikning rivojlanishi
XIX asr ohiri - XX asr boshlarda Farg‘ona vodiysi shaharlarida
hunarmandchilikka a’lohida e’tibor qaratilgan. Q о ‘qon shahrida ham mahalliy
ishlab chiqarish о ‘ziga hos tarzda b о ‘lib, k о ‘nchilik, ip yigirish, ipakchilik
sohalarida muhim о ‘rin tutgan. 1876 yilda shaharda 67 ta teri ustahonasi, 232
yigiruv ustahonalari, 276 ta ipak, 428 ta savdo yoymasi va 1 ta g‘isht q о ‘yish
ustahonasi b о ‘lgan 1
.
О ‘lkaga rus kapitali va tadbirkorlarning kirib kelishi bilan Q о ‘qonda
ham k о ‘plab zavod-fabrikalar, banklar, savdo firmalari yuzaga keladi, shaharda
k о ‘plab zavod-fabrikalarning k о ‘payishi esa mahalliy hunarmandchilik
ustahonalarini kamayib ketishiga sabab b о ‘ladi. Shuningdek, о ‘sha paytda о ‘lkada
temir y о ‘lning qurilishi ham bu yerda zavod va turli korhonalarning rivojlanishiga
sabab b о ‘lgan. Jumladan, Q о ‘qonda 20 ta paxta tozalash zavodi, 4 ta yog‘ ishlab
chiqarish zavodi, bug‘ va suv zavodlari, 8 ta bank ishlab turgan. Farg‘ona
viloyatining yana bir muhim iqtisodiy markazi Andijon shahrida ham 1876 yilda
jami 2000 ga yaqin hunarmandchilik ustahonalari b о ‘lganligi haqida ma’lumotlar
bor. Ammo, XX asr boshida о ‘lkaga fabrika mahsulotlarining kirib kelishining
kengayishi bilan shahardagi mato, sopol, teri va sovun tayyorlash kabi hunarlar
kasodga uchraydi 2
. Lekin bu k о ‘proq mayda hunarmandlarga tegishli b о ‘lib,
yirik hunarmandlar о ‘z ishlab chiqarishini saqlab qolish uchun ish qurollarini
takomillashtiradilar, natijada, hunarmandchilikning teri tayyorlash va mato t о ‘qish
sohalari saqlanib qoladi. XIX asr ohirida shaharda 1646 ta yoyma, 22 ta
karvonsaroy, 20 ta savdo markazi faoliyat k о ‘rsatgan. Farg‘ona vodiysi
hunarmandchilik ishlab chiqarishida mahsus mutahassisliklar turli regionlar
1
Давлатова С. Т. Х I Х асрнинг иккинчи ярми - ХХ асрда Фарғона водийси анъанавий ҳунармандчилиги
ҳолати. //Фарғона водийси тарихи янги тадқиқотларда. Икинчи Республика илмий - анжуман материаллари.
Фарғона, 2013. Б. 225
2
Зияева Д.Ҳ. Х I Х – ХХ аср бошларида Туркистон шаҳарлари тадбиркорлик тарихидан // O ” zbekiston tarixi .
№ 3. 2007. Б. 37.
53

b о ‘yicha rivojlangan. Jumladan, Marg‘ilon, X о ‘jand, Q о ‘qon ipak ishlab chiqarish,
Beshariq va Q о ‘qon matoga ishlov berish, Namangan teri-charm mahsulotlari
ishlab chiqarish, kulolchilik esa, asosan, Rishton va О ‘ratepada, gilamlar, paloslar
Oyim, Dardoq qishlog‘ida, abr matolari Marg‘ilonda, Chust esa о ‘zining mashhur
pichoqlari bilan shuhrat qozongan. Shu о ‘rinda ta’kidlash joizki, Marg‘ilon aholisi
ipak, ipak tolasi va atlas matolar, jun va qog‘oz matolar ishlab chiqarish bilan ham
mashhur b о ‘lgan. Eng ahamiyatli tomoni ham shundaki, Marg‘ilonda tashkil
etilgan sanoat korhonalari ishchilarining asosiy qismini ham mahalliy aholi
vakillari tashkil etgan. 1897 yilgi aholi
r о ‘yhatiga k о ‘ra, katta shaharlar aholisining k о ‘pchilik qismini hunarmandlar
tashkil etgan. Masalan: Namangan aholisining 64%, Q о ‘qonning 52%, Chustning
54%, Marg‘ilonning 50%, Andijonning 45% mustaqil kasb-hunar egasi
hisoblangan x о ‘jaliklardan iborat b о ‘lgan. Shaharlarning ikkinchi katta ijtimoiy
tabaqasini savdogarlar va dallollar tashkil etgan. Ta’kidlash lozimki, Farg‘ona
vodiysida hunarmandlar iste’mol mahsulotlarini harid qiluvchilar hisoblanmay
balki, k о ‘plab ustalar teri, yog‘och, jun, metall, paxta va ipakdan turli buyumlar,
kiyim-kechaklarni yetkazib beruvchi ham hisoblanganlar. Rossiya bilan savdo
aloqalarining tezlashuvi natijasida shahar aholisi soni о ‘sib hunarmandchilik ham
rivojlana boshlagan. Masalan, Q о ‘qon shahrida XIX asr о ‘rtalarida 30 ming aholi
va 9 ta karvonsaroy b о ‘lgan b о ‘lsa, 1897 yili uning aholisi 81 ming kishiga yetgan.
Shu vaqtda hunarmandchilik bilan shug‘ullanuvchilarning soni 2 mingtaga yetgan.
Yana har bir shaharlarda mingtadan shunday d о ‘konlar b о ‘lgan 1
.
Vodiyning har bir shahari ana shunday hunarmandchilik sohasiga
ixtisoslashgan. Marg‘ilon shoyi matolarga, Chust - pichoq, ot uchun egar, jabduq,
Andijon va Q о ‘qon esa oyoq kiyimlari ishlab chiqarishga m о ‘ljallangan edi. Bu
davrda hunarmandchilikning о ‘ziga hos jihati shu ediki, ular ma’lum uyushmalarga
a’zo b о ‘lib, о ‘zlarining kasbdoshlari manfaatlarini doimo himoya qilib turgan.
Bundan tashqari, hunarmandchilik sohalari bevosita uy-r о ‘zg‘or x о ‘jaligi bilan
1
Шарафиддинов А. Фарғона вилояти тарихидан лавҳалар. ( XIX аср охири – XX аср бошлари) I – китоб. – Т:,
“Наврўз”, 2013. B.84.
54

bog‘liq b о ‘lib, k о ‘plab hunarmandlar asosiy kasbidan tashqari dehqonchilik,
bog‘dorchilik bilan ham shug‘ullanishib kelishgan. Shuningdek, vodiy sharoitida
uy hunarmandchiligi ham rivojlangan. Bunda ip yigirish, t о ‘qish va kigiz bosish
kabi kasblar alohida ajralib turgan.
Farg‘ona vodiysi hunarmandchiligida keng tarqalgan sohalardan yana biri
temirchilik hisoblanadi. Bu sohaning rivoji dastavval hom ashyoga bog‘liq
b о ‘lgan. 1913 yilda mahalliy hunarmandlar 72foiz metall buyumlar ishlab
chiqargan. Rivojlangan sohalardan biri metall q о ‘yish bilan bog‘liq b о ‘lib, uni
k о ‘p joylarda degrezlik (ya’ni “qozon quyish”) yoki qozonchi, pozagar - omoch
tishi quyuvchi deb nomlashgan. Degrez, odatda, har hil hajmdagi qozon, poza
omoch(tish), choyidish, obdasta, shamdon, qora chiroq, arava g‘ildiragiga
tagch о ‘yon, qandil, keshga kabi buyumlarni quygan. Ular honlik davrida
qurolsozlik ham qilishgan. Chunki, qadimda zambarak va t о ‘plar jez va
ch о ‘yondan quyilgan. XIX asr ohiridan boshlab, degrezlar
uchun hom ashyo asosan Rossiyadan olib kelingan. Degrezlarning asosiy
mahsuloti (bu davrda paxtachilik rivojlangani uchun) omoch tishi b о ‘lib, u
umumiy ishlab chiqarilgan mahsulotning 85 foiz tashkil qilgan. Umuman,
Farg‘ona vodiysida metall buyumlar ishlab chiqarish t о ‘rtta asosiy sohaga:
temirchilik, zargarlik, misgarlik va tunukasozlarga b о ‘lingan. Temirchilar
tomonidan x о ‘jalik uchun bevosita kerak b о ‘lgan yigirma hildan k о ‘proq mehnat
qurollari, hususan, Q о ‘qon shahrining о ‘zida 32 hil temir mahsulotlari ishlab
chiqarilgan. Ayrim tumanlar muayyan temir mahsulotlarini ishlab chiqarish
b о ‘yicha mashhur b о ‘lgan. Masalan, Andijon, Chust, Namangan, Shaxrihon
ustalari pichoq yasash b о ‘yicha о ‘z mahoratlari bilan tanilgan. Bundan tashqari,
misgarlik ham rivojlangan b о ‘lib, ular turli hil idishlar, turli qutichalar, sandiqlar
ishlab chiqargan buyumlarga k о ‘pincha b о ‘rttirilgan va о ‘yilgan naqshlar solingan.
Rossiya bosqinidan keyin esa samovar ishlab chiqara boshlaganlar.
Misgarlarning asosiy hom ashyosi jez, sariq mis b о ‘lib, ular asosan
Rossiyadan keltirilgan. Shuningdek, ish jarayonida ruh, q о ‘rg‘oshin, kislota,
nashatir ham kerak b о ‘lgan. Odatda, idishlar qizil misdan yasalgan. XIX asr ohiri
55

XX asr boshlarida Q о ‘qon, Namangan, Andijon, Marg‘ilon shaharlarida zargarlik
rivoj topgan. Farg‘ona vodiysi zargarlari о ‘z ish uslublari bilan boshqa hudud
zargarlaridan ajralib turgan. Ular shohoynakli uzuk, bilakuzuklar, tugmali,
yapaloq, ilonbosh, baqabosh kabi zargarlik buyumlari tayyorlashgan.
Farg‘onada qora kumush bilan ishlov berilgan bezaklar yasalgan.
Burunga osadigan aravak va lativa, sochga taqiladigan sochpopuklar, tilla zulf,
panjara qubba, b о ‘yin va k о ‘krakka osiladigan bezaklar, zebigardon, javak,
bozuband z о ‘r mahorat bilan ishlangan. Zargarlar uchun oltin, kumush va boshqa
qimmatbaho toshlar Rossiya, Eron va Hindistondan keltirilgan. Mahalliy hom
ashyolar ham zargarlik buyumlarini ishlab chiqarishda katta omil b о ‘lib hizmat
qilgan. О ‘zbek hunarmandchiligida qadimgi sohalardan biri kulolchilik b о ‘lib, bu
Farg‘ona vodiysining Rishton va G‘urumsaroyida juda yaxshi rivojlangan b о ‘lib,
loqal madaniyatga hos maktab ham yaratilgan.
Yirik shaharlarda t о ‘qimachilik bilan shug‘ullanuvchi manfaktura tipidagi
korhonalar b о ‘lib, ularning mahsulotlari bozorlarga chiqarilgan. Tola ishlab
chiqaruvchilar bilan t о ‘qimachilardan tashqari bir necha kasb sohalari
b о ‘yoqchilar, pardozchilar, tondachilar, t о ‘quv d о ‘koni tarog‘i va remizini
ishlovchilar, chitgarlar b о ‘lgan. 1910 yilda Farg‘ona viloyatida 1387 ta ipak t о ‘quv
d о ‘koni b о ‘lib, unda 3065 ta ishchi faoliyat k о ‘rsatgan. Kasb-hunarni avloddan-
avlodga uzatish an’anasi borligi tufayli xalqimiz hayotidagi k о ‘plab
hunarmandchilik sohalari bugungi kunda bizgacha yetib keldi. Gilam t о ‘qishda
Farg‘ona vodiysida k о ‘plab Eron, Ozarbayjon “bog‘li” (Kirman, Tebriz, Ardebil)
va Xitoy (uyg‘ur) “anor” (Qoshg‘ar, Hotan) na’munalarini k о ‘rish mumkin.
Chunki, mahalliy gilamchilikda interpretatsiya о ‘ziga hos uslubga ega edi.
Ayniqsa, gilamlardagi t о ‘q k о ‘k, qizil, yer tut rang, t о ‘q qizil, t о ‘q va och k о ‘k
ranglar bilan t о ‘ldirilganligi kishini hayratga soladi. Bundan tashqari, gilamlarning
markazida va chetlarida ketma-ket y о ‘llar, motivli bezaklar, ba’zan bir-biri bilan
bog‘langan t о ‘g‘ri va siniq chiziqlar, kvadrat k о ‘rinishidagi shakllar ichida motivli
bezaklar, romblar, takroriy y о ‘l-y о ‘l chiziqlar, о ‘simliksimon gullarning g о ‘zalligi
bilan ajralib turadi. Bu tasvirli gilamlar qoshg‘ar gilamlari deb ataladi.
56

Bu gilamlar
markazida asosan, medalyon, gultuvaklar, g‘unchalar tasviri t о ‘ldirilganligi bois,
О ‘rta Osiyo amaliy san’atida о ‘ziga hos hususiyat kasb etadi. Chunki, Farg‘ona
vodiysi etnomadaniy aloqalarning muhim markazlaridan biri b о ‘lganligi bois,
an’anaviy hunarmandchiligida ham yaqqol seziladi. Tukli gilam mahsulotlarida
ayniqsa, Andijonda о ‘ziga hos о ‘rin tutadi. XIX asrning ikkinchi yarmida Andijon
gilamlari Farg‘ona vodiysining о ‘zbek va qirg‘iz aholisi tomonidan ishlab
chiqilgan b о ‘lib, gilamlarda о ‘ziga hos loqal badiiy asoslar, gilam yuzasida
takrorlanib turuvchi krestga о ‘xshash motivlar, naqshlar hoshiyalarida "t о ‘lqin"lar
kuchliroq seziladi. О ‘zbek kashtachiligi ham vodiyda о ‘ziga hos uslubda
shakllanib, dastlab q о ‘l kashtachiligi keyinchalik esa mashina kashtachiligi bilan
shuhrat qozonib, avloddan-avlodga о ‘tib kelmoqda. Bugungi kunda esa yana q о ‘l
kashtachiligiga qaytilmoqda.
Ayniqsa, hozir urfga kirgan Toshkent, Farg‘ona, Buhoro, Samarqand
uslubida tikilgan q о ‘l va mashina kashtalari, s о ‘zanalari, uy bezaklari qatorida
Shahrisabz va Boysun kashtalari о ‘ziga hos о ‘rin tutadi. K о ‘nchilik, ya’ni hayvon
terisiga ishlov berish, undan charm tayyorlash Farg‘ona vodiysi xalqlarida deyarli
bir hil usulda amalga oshirilgan. Bu usul Markaziy Osiyoning boshqa
mintaqalaridagi teriga ishlov berish, charm tayyorlash usulidan kam farq qiladi va
u qator tadqiqotchilarning ishlarida ta’riflab berilgan. Aholining badiiy
hunarmandchilik buyumlariga b о ‘lgan ehtiyojining ortib borishi ularni q о ‘lda
tayyorlash bilan bir paytda mashinada ishlab chiqarishga ham о ‘tildi. Natijada bir
qancha badiiy buyumlar ishlab chiqaradigan fabrikalar barpo etildi. Qolaversa, bu
yillarda hunarmandchilik kooperatsiyalari tugatilib, mahsulotlar asosan
korhonalarda ishlab chiqarila boshlandi.
Jumladan, Marg‘ilonda “Atlas” firmasi, Q о ‘qon va
Namanganda shoyi t о ‘qish fabrikalari asosan ipak gazlamalar ishlab chiqara
boshlaydi. Ayni paytda, badiiy madaniyatning tor doirasida yashirin tarzda hususiy
q о ‘l t о ‘qimachiligi ham faoliyat k о ‘rsatdi. Bu asosan, Farg‘ona vodiysining
57

hunarmandchilik shaharlari hisoblanmish Marg‘ilon, Namangan, Andijon,
Q о ‘qonda saqlanib qoldi.
XULOSA
XIX asrlarda O’rta Osiyo xonliklari ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hayotida yalpi
tanazzul hukmronlik qilgan degan fikr yetakchi o’rin tutib kelgan. O’rta Osiyo
ko’plab Osiyo va Yevropa davlatlarining diqqat markaziga aylangan. O’rta Osiyo
bozori xalqaro savdo munosabatlarida o’ziga xos qabul qiluvchi, uzatuvchi va
iste’molchi vazifalarni o’tay boshladi. O’rta Osiyo xonliklari ham qadimiy karvon
yo’llarining maqsad yo’nalishlarini o’ziga qaratgan xolda tashki savdo
munosabatlarini uyushtirishdan doimo manfaatdor bo’ldilar va bunga yo’l
qidirishdan to’xtamadilar. Ammo bu xarakatlarning rivoji yoki ravnaqiga
to’sqinlik qilgan omillar ham yonma-yon o’z ta’sirini ko’rsatib keldi.
XIX asrda O’rta Osiyo Hindiston, Afg’oniston, Eron, Xitoy davlatlari
ichki hayotida qanday siyosiy vaziyat hukmron bo’lishidan qat’iy nazar, O’rta
Osiyo xonliklarining qo’shni davlatlar bilan savdo-iqtisodiy aloqalari uzluksiz
davom etuvchi jarayon sifatida o’zini ko’rsatganligini yuqorida bayon etdik.
Buxoro va Xiva xonliklarining qo’shni davlatlar bilan olib borgan savdo – sotiq
aloqlari XIX asrda birmuncha rivojlandi. Afsuski xonliklarning bu siyosatidan rus
– ingliz davlatlari yetarlicha foydalandi. Ruslarning o’lkamizga yuborilgan
ekspeditsiyalari, elchilik aloqlari xonliklarning bozorlariga qo’shni davlatlarning
mahsulotlari egalashining sababi bo’ldi. Ruslarning o’lkamizni bosib olishi va
Turkiston general – gubernatorligi tarkibiga olinishi o’lkamiz tarixida ruslarning
mustamlakachilik siyosatini yanada ochib berdi.
Tarixiy taraqqiyot jarayonlar jahon kapitalistik tizimi o’zining
iqtisodiy xarakteriga ko’ra, ta’sir doirasini kengaytirmasdan va qo’lga kiritgan
58

hududlarida bozor iqtisodiyoti munosabatlarini takomillashtirmasdan turib,
rivojlana olmasligini ko’rsatdi. Buni Rossiya imperiyasining Turkistonni bosib
olgandan keyin olib borgan iqtisodiy siyosatida ham ko’rish mumkin. Rossiyaning
Turkistonda olib borgan mustamlakachilik siyosati va rus savdo-sanoat
kapitalining o’lkaga kirib kelishi, bu yerda san’oat ishlab chiqarishi va tovar pul
munosabatlarining rivojlanishi, urbanizatsiya jarayoning kuchayishi, yerlarning
katta qismini mulkdorlar qo’lida to’planishiga hamda aholi o’rtasida ijtimoiy
tabaqalanishning tezlashishiga olib keldi. Bu o’lkaning iqtisodiy hayotiga o’z
ta’sirini o’tkazdi va bu yerdagi mavjud feodal ishlab chiqarishning rivojlanishi
uchun qulay sharoit yaratdi. Rus savdo-sanoat kapitalining kirib kelishi, o’lkada
mayda tovar ishlab chiqaruvchilar mehnatini umumlashtirishga qishloqlarda
ijtimoiy tabaqalanishga, ishlab chiqarish vositalaridan mahrum bo’lgan
dehqonlarning katta qismining proletarlashishiga, qishloq xo’jaligining
paxtachilikdan boshqa tarmoqlari mahsulotlarini ham tovarga aylantirish
jarayonini tezlashtirishga doir bir qator tadbirlarni amalga oshirgan bo’lsada,
qishloq xo’jaligini yalpi rivojlantirish va sanoat ishlab chiqarishni talab darajasiga
ko’tarish bo’yicha tub burilish yasay olmadi. Ayni paytda qishloq va ovullarda
ijtimoiy tabaqalanish jarayoni kuchayib, yerlarning katta qismini mulkdorlar
qo’lida to’planishi yersiz dehqonlarning ko’payishiga va yollanma mehnat
qiluvchilar sonining oshib borishiga olib keldi. O’lkada sanoat ishlab chiqarishning
o’ziga xos xususiyatlaridan biri shundan iborat ediki, uning yetakchi tarmoqlari
paxta tozalash, jun yuvish, ipak quritish va o’rash, konchilik, yog’ tayyorlash
zavodlarida tayyorlangan mahsulotlar asosan chetga chiqarilgan. Ichki bozor uchun
asosan oziq-ovqat, sovun, un, metalni qayta ishlash, pivo, aroq, konchilik sanoati
kabi korxonalarning mahsulotlari yetishtirilgan. Bu mahsulotlar ikkinchi darajali
ahamiyatga ega edi. Rossiya imperiyasi o’lkada
sanoat tarmoqlarini rivojlantirmaslik, viloyat iqtisodiyotiga yakka hukmronlik
qilish maqsadida, bu yerga chet el kapitali kirib kelishiga imkoni boricha to’sqinlik
qildi. Biroq, uddaburon chet el kapitalistlari Rossiyaning reaksion va chalkash
59

qonunlarini chetlab o’tishga yo’l topdilar, ularning ba’zilari esa rus banklari orqali
yurtimiz viloyatlarii sanoat ishlab chiqarishga kapital qo’yishga erishdilar.
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI
Rahbariy adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh. M. – Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta`minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -Toshkent.: “O`zbekiston”,
2017.
2. Каримов И . А . Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир . - Тошк e нт .:
Ўзб e кистон . 1995.
Manbalar va ilmiy adabiyotlar
1. Акопов Н.А. Положение рабочих и состояние заработной платы в
хлопкоочистительной промышленности до Октябрьской
Социалистической революции. Сб.науч. исслед. работ. Ташкентского
текстильного института. Вып.8. Т.1959.
2. Антипин В.А. Закаспийская военная железная дорога (1880-1898).
Исторический очерк. Путеводитель по Туркестану. – СПб, 1903.
3. Аминов А.М. Торговые сношения Средней Азии с Россией в X VI -XIX
вв. -Ташкент, 1952. Ўрта Осиёнинг чет эл Шарқи билан муносабатлари.
-Тошкент, 1961. Из истории среднеазиатских-индийских отношений
(IX-XVIII вв.). –Т.: Узбекистан; 1969.
4. Абдураҳимова. Н, Иргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тизими. T :.
Академия, 2002.
5. Ахмаджонов F.A. Россия империяси Марказий Осиёда. (Чоризмнинг
Туркистондаги мустамлакачилик сиёсати тарихи ва тарихнавислиги). -
Тошкент: 2003.
60

6. Алимова. Р. Ў рта осиё хонликларининг кушни давлатлар билан
дипломатик ва савдо-иктисодий муносабатлари. T .: 2017.
7. Amanova. F. Buxoro amirligining iqtisodiyotiga tarixiy nazar. (XIX asr oxiri
XX asr boshlari). T .: 2013.
8. Вексельман М.И. К вопросу о проникновении иностранного капитала в
экономику Средней Азии до первой мировой войны. Общественные
наука в Узбекистане. 1961.
9. Гиндин И.Ф. Государственный банк и экономическая политика
царского правительствы. –М.Госфиниздат. 1960.
10. Халфин Н. А. Россия и ханства Средней Азии. М., 1974. // Иванов М. С.
Очерк истории Ирана. М., 1952.
11. Хвостов В.М. Проблемы истории внешней политики России и
международные отношения в конце 19 - нач. 20 вв. Избранные труды. –
Москва: Наука, 1977.
12. Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата (Восточная Бухара и
Западный Памир в конце XIX в.). – Москва, 1958.
13. Рожкова М.К. Экономическая политика царизма на Среднем Востоке
во 2 четверти XIX в. и русская буржуазия. – Москва, Л., 1949.
14. Попов А.Л. Борьба за среднеазиатский плацдарм // Исторические
записки. 1940. Т. 7.
15. Павлов Н. История Туркестана. – Ташкент, 1910.
16. Ғаффоров Ш.С. Тарих ва тақдир: Россия имп e риясидан Туркистонга
кўчирилганлар: ( XIX асрнинг иккинчи ярми – XX аср бош.) Тошкeнт
«ФАН» нашрие?ти, 2006.
17. Мамашокиров С., Мусаев Н.У. Бозор иқтисоди
е?ти ва инсонпарварлик.
Гулистон. 1994.
18. Мусаев Н.У. Туркистонда капиталистик ишлаб чиқариш
муносабатларининг вужудга келиши. – Тошкент, ТДТУ, 1995.
61

19. Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш
– Т.: Шарқ, 1998. // ХIХ – ХХ аср бошларида Туркистон шаҳарлари
тадбиркорлик тарихидан // O”zbekiston tarixi. №3. 2007.
20. Мусаев Н. ХIХ асрнинг II ярми – ХХ аср бошларида Туркистонда
саноат ишлаб чиқаришнинг шаклланиши. Т.: Iqtisod–moliya, 2008.
21. Расулов А.А. Туркистон ва Россия ўртасидаги муносабатлар. – Т.:2016.
22. Сафаров Т.Т. XIX асрнинг иккинчи ярми-XX асрнинг бошларида Ўрта
Осие? савдо йўллари. Бухоро. 2008.
23. Elova . D . XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda yangi texnikalarning
tarqalishi va iqtisodiy – ijtimoiy , madaniy hayotga ta ’ siri . B .: 2023.
24. Шарафиддинов А. Фарғона вилояти тарихидан лавҳалар. ( XIX аср
охири – XX аср бошлари) I – китоб. – Т:, “Наврўз”, 2013.
25. Холиқова Р. Россия-Бухоро: тарих чорраҳасида ( XIX асрнинг иккинчи
ярми - XX аср бошлари). – Тошкент. 2005.
26. Муртазаева Р.Х., Дорошенко Т.И и др. История Узбекистана.
Электронный учебник для вузов. – Ташкент. 2010.
27. Amanova. F. Buxoro amirligining iqtisodiyotiga tarixiy nazar. (XIX asr oxiri
XX asr boshlari). T .: 2013.
28. Urakov . D . Туркистон генерал-губернаторлигининг қўшни давлатлар
билан сиёсий ва иқтисодий алоқалари. T .: 2021.
62

Sotib olish