XIX asrning 70-80-yillarida Farg’ona vodiysidagi xalq xarakatlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	44.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

66 Sotish

XIX asrning 70-80-yillarida Farg’ona vodiysidagi xalq xarakatlari

Sotib olish

XIX ASRNING 70-80-YILLARIDA FARG’ONA VODIYSIDAGI XALQ
XARAKATLARI
REJA:
KIRISH
I Bob. Farg’ona vodiysida chorizm mustamlakachilik zulmining kuchayishi
1.1. CHor Rossiyasining O’rta Osiyoni bosib olishi va mustamlakachilik tartiblari
1.2. Milliy ozodlik xarakatlarining boshlanishi va uning bosqichlari
II Bob. Qo’qon xonligida milliy ozodlik xarakatlari
2.1. Po’latxon boshchiligidagi qo’zglonning boshlanishi va yengilish sabablari
2.2. 1898-yilgi Dukchi Eshon boshchligidagi Andijon qo’zg’oloni.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

KIRISH
Vatan – bu biz tug’ilib o’sgan zamin , kindik qonimiz to’kilgan tuproq,
bobolarimiz izlari qolgan , ajdodlarimiz merosi , avlodlarimizga qladigan yurtdir.
Dunyoda vatanga muhabbatdan qudratliroq biron bir tuyg’u va uning sog’imchidan
kuchliroq xis yo’q . Vatan millatni yuksaltirguvchi milliy g’urudek jozibador ,
sehrli bir tuyg’uni uyg’otadi. Xalq qanchalik or-nomusli , g’ururli bo’lsa undagi
vatan xissi, milliy ong ham shunchalik yuqori bo’ladi. Ona yurt – bir umrlik
makon , diyor tabiati , el urf- odatlari , ananalari ertak va afsonlaridir. Vatan
hamisha navqiron va suyuklidir. Vatan millatning manaviy –madaniy zaminini
yaratib beradi va xar bir avlod boblarining yurtga bo’lgan muhabbatlarini o’zida
tashigan holda so’nmas vatan mehri bilan bu dunyoga qadam qo’yadi. Vatan
tarixida yuksaklarda parvoz etgan pallalar ham , murakab va mushkul damlar ham
bo’ladi. Vatan mustaqilligi va bus butunligi o’z milliy ozodligini davr va zamon
suronlarida omon saqlab qola olgan xalq eng sadoqatli xalqdir. Xar bir fuqaro
uchun o’z vatani va xalqi tarixini bilish esa muqaddas burchdir. Xar qaysi xalq
milliy qadriyatlarini o’z maqsad va muddaolari shu bilan birga umumbashariy
rivojlantirib , manaviy dunyosini yuksaltirib borishga intilar ekan bu borada tarixiy
xotira masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Yani tarixiy xotira tuyg’usi to’laqonli
ravishda tiklangan , xalq bosib o’tgan yo’l o’zining barcha muvaffaqiyat
vazafarlari, yo’qotish va qurbonlari , quvonch va iztiroblari bilan xolis va xaqqoniy
o’rganilgan taqdirdagina chinakkam tarix bo’ladi 1
. Bu yozgan kurs ishim esa XIX
asrning 70-80-yillarida Farg’ona vodiysidagi xalq xarakatlari, yani
qo’zg’olonlarga bag’ishlab yozilgan . shu davrdagi xalqimiz o’tmishidagi og’ir
damlarni yoritshga xizmat qiladi.
Chor Rossiyasining Turkiston xalqlariga nisbatan yurgizgan mustamlakachilik,
ulug‘ davlatchilik va shovinistik siyosati albatta qonuniy suratda mahalliy
aholining o ‘z milliy ozodligi, erki va insoniy haq-huquqlarini himoya qilish uchun
muqaddas jangga otlantiradi. Chorizm tomonidan asoratga solingan, mustamlaka
1
I.Karimov . Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q- T; 1998

qilin- gan xalqlar dastlabki kunlardan boshlab o ‘z milliy mustaqilliklari,
ozodliklari va erklari uchun muqaddas kurashib keldilar. Mana e’tibor bering:
1. 1856-yilda Sirdaryoda Jonxo‘ja Nurmuhammad qo‘zg‘oloni.
2. 1868-yilda Samarqand mudofaasi va Buxoro amirligi Buxoro shahri, Shahrisabz
bekligidagi harakatlar.
3. 1870-yilda M ang‘ishloq qirg‘izlarining isyonlari.
4. 1871 -yilda Eshon Eshmuhammad boshchiligida Sirdaryo viloyatidagi
chiqishlar.
5. 1871 -yildagi Farg‘onada Yetimxon qo‘zg‘oloni.
6. 1872-yildagi Chirchiqdagi isyonlar.
7. 1872-1876-yildagi P o‘latxon boshchiligida Q o‘qondagi qo‘zg‘olon.
8. 1885-yillardagi Darveshxon boshchiligidagi qo‘zg‘olon.
9. 1892-yildagi Toshkent qo‘z g ‘oloni.
10. 1898-yilda Andijondagi Dukchi Eshon qo‘zg‘oloni.
1 1.1899-yilda Sirdaryo viloyatidagi harakatlar.
12. 1916-yil Jizzax qo‘zg ‘oloni va boshqalar.
Chor Rossiyasi hukumatining o ‘tkazgan siyosatiga qarshi
milliy ozodlik kurashlari juda ko‘p bo‘lgan. Biz yuqorida ularning
b a’zilarinigina sanab o ‘tdik. 1887-1897-yillar mobaynida Farg‘o-
na, Samarqand va Sirdaryoda, mustamlakachilar idoralariga qarshi
668 marta hujum bo‘lgan. 1897-1917-yillar orasida Turkiston
da Rossiya bosqinchilariga qarshi 4922 marta isyon bo‘lgan.' Ana
shu qo‘zg‘olonlar va milliy ozodlik kurashlaridan ba’zilarini eslash
joizdir.

I Bob. Farg’ona vodiysida chorizm mustamlakachilik zulmining kuchayishi
1.1. CHor Rossiyasining O’rta Osiyoni bosib olishi va mustamlakachilik
tartiblari
Rus ko`shinlari 1853 yilda Ko`kon xonligining kal`asi - Oqmaschitni bosib
olishi bilan O`rta Osiyoni istilo kilishi boshlandi. Okmachitni olish uchun bir oy
vaqt ketadi. Rus ko`ninlari uchun Okmachitni olinishi katta ahamiyatga ega edi.
Shuning uchun bu urushda ishtirok etganlarga unvonlar, orden va medallar hamda
pul mukofatlari berilgan. Okmachit o`rniga kurilgan rus kal`asiga general
Perovskiy nomi berilgan. 2
Perovskiy nomi keyinchalik Kizil O`rda shahriga aylantirilgan.
Okmaschitning bosib olinishi Rossiyaga 1-ko`rg`on - hozirgi Kazalinsk,
Karmokchi botkog`idagi 2-ko`rg`on, Kuvon daryosidagi 3-ko`rg`on va Perovskiy
ko`rg`onidan iborat O`rta Osiyoga hujum kilishning yangi Sirdaryo harbiy
istehkomlar chizig`ini vujudga keltirish imkonini berdi. Ayni vaktda O`rta
Osiyoning sharkiy tomonlaridan boskinchilik harakatlarini boshlab yubordi.
1860 yilda To`kmok va Pishpak (hozirgi Bishkek), 1861 yili Sirdaryodagi
Jo`lak va Yangi ko`rg`onni bosib oldi. Rus ko`shinlari urush harakatlarini ikki
tomondan: biri sharkdan general Verevkin, ikkinchi tomonda g`arbdan general
Chernyayev ko`mondonligida olib borilib, Chernyayev 1864 yilda Turkiston bilan
Chimkentni, Verevkin esa Avliyoota (hozirgi Jambul) ni ko`lga kiritish bilan
amalda rus ko`shinlari Chimkentda tutashdilar.
Istilo kilingan va tashkil etilgan Orenburg general-gubernatorligi tarkibida
1865 yilda Turkiston viloyati tashkil etilib, uning tepasiga Chernyayev ko`yildi.
1865 yili 15 mayga o`tar kechasi Toshkent shahriga Chernyayev ko`shinlari
hujum boshlaydilar. Shiddatli janglardan so`ng, 17 may kuni sulh tuzishga rozi
bo`ladilar Vaholanki, podsho Aleksandr II Toshkent shahrini olishni man
etuvchi kat`iy buyruk berishiga karamasdan, uni Chernyayev ko`shinlari bosib
oladi. Shuning uchun, Chernyayev kattik tazyik ostida, Yevropa afkor ommasini
2
O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi. T; 2001. 1-tom

chalg`itish maksadida “toshkentliklar o`z ihtiyorlari bilan Rossiya imperatorligi
tasarrufiga o`tganligi to`g`risida hujjat”ga majburan imzo ko`ydirib, muhr bostirib
oladi.
Orenburg general-gubernatori M.Krijanovskiy 1865 yili sentabrda
Toshkentni, Ko`kon va Buxoro xonliklarining ta`siridan holi bo`lgan mustakil deb
e`lon kiladi. Shu asnoda, 1865 yilning oktabrida Toshkentni Rossiya imperiyasi
tarkibiga ko`shib olinganligini rasmiy ravishda e`lon kiladi. 3
Chor Rossiyasi o`z mustamlaka yerlarini kengaytirishni davom ettirib,
1866 yil 10 fevralda Samarkand sari yurish kilib, 13 mayda Erjar yakinida bo`lgan
jangda Buxoro ko`shinlarini yengadi. O`sha yili Xo`jand, O`ratepa va Jizzax
hujum bilan bosib olinadi. Samarkanddan Buxoroga boraverishda Yangiko`rg`on
yakinida Buxoro amirining ko`shinlari yana yengiladi. 1868 yil 23 iyunda rus
ko`shinlari Samarkandni so`ngra Kattako`rg`onni Buxorodan ajratib olib,
Zarafshon okrugini tashkil kiladilar. Buxoro amiri Muzaffariddinni (1860-1885)
asoratli shartnomani imzolashga majbur etdilar. Shartnomaga muvofik Buxoro
amalda Rossiyaning vassaliga aylanib koldi, harbiy chikimlar uchun 500 ming
so`m tovon puli to`lashga majbur etdi.
1873 yili may oyida 13 ming kishilik ko`shin bilan Xivaga karshi yurish
boshladi. Xiva ko`shinlari 27-28 maydagi teng bo`lmagan janglardan so`ng
yengilgach, 1873 yil 25 avgustda Gandimiyen shartnomasi imzolandi. Kaufman
Xeva yurishini yakunlagandan keyin Ko`kon xonligini bosib olishga tayyorgarlik
ko`ra boshladi. Bu davrda Ko`kon xonligida ichki ziddiyatlar juda kuchayib ketgan
edi. Xon ma`muriyatining o`zboshimchaliklari xalk ko`zg`olonlariga olib keldi.
Ko`zg`olonga Xudoyorxon katl kildirgan Musulmonkulning o`g`li Abdurahmon
oftobachi boshchilik kilardi. Unga kipchoklar, kirg`izlar, shaharning barcha
aholisi, shuningdek, musulmon ruhoniylari ham ko`shildilar. Xudoyorxon (1845-
1858), (1862-1863), (1865-1875 yillarda xon sifatida taxtda o`tirgan) kochadi,
uning katta o`g`li Nasriddin xon (1875-1876) deb e`lon kilinadi. Ruslarga karshi
3
Ziyoyev . X . Turkistonga rossiya tajovuzi vahukmronligiga qarshi kurash . SHarq-1998

g`azovot e`lon kilindi. Ko`zg`olon Farg`onanigina emas, balki rus mulklarini ham
kamrab olgan edi. 1875 yil avgustda rus ko`shinlari bilan Ko`kon xonligi
ko`shinlari o`rtasida jang natijasida xon ko`shinlari Angren daryosi vodiysi,
Xo`jand, Kurama uyezdidan Mahram kal`asigacha chekinishga majbur bo`ladi.
Shiddatli janglardan keyin Mahram kal`asini ham tashlab chikishga majbur bo`ldi.
Ko`kon armiyasi mag`lubiyatga uchradi. Ko`kon xoni Nasriddin taslim bo`ldi.
General M.D. Skobelev ko`mondonligidagi rus ko`shinlari Ko`konni jiddiy
karshiliksiz egalladi. 1876 yil 19 fevralda Ko`kon xonligi territoriyasi Rossiyaga
ko`shib olinganligi va uning o`rnida Farg`ona viloyati tashkil etilganligi e`lon
kilindi. Skobelev harbiy gubernator etib tayinlandi. Kirg`izlarga karashli Oloy
vodiysi ham Rossiya imperiyasiga ko`shib olindi. Ko`kon xonligini ko`shib
olinishi bilan Sharkda Tyanshon tog`laridan boshlab, G`arbda Amudaryogacha,
Janubda Pomir etaklarigacha cho`zilgan Turkiston general-gubernatorligi tuzildi.
Endi chor Rossiyasining Turkiston mustamlakasini boshkarishi tartibiga
kelsak, O`rta Osiyo xalklarining iktisodiy va milliy manfaatlariga zid tartib-
koidalar, boshkaruv tizimi joriy kilindiki, bularning barchasi to`la
mustamlakachilik majmuasini tashkil etdi. Mustamlakachilik tartiblari hammasi bir
yo`la emas, balki birin-ketin joriy kilib borildi.
1865 yilda yangi tashkil kilingan Turkiston oblastini boshkarishning
vaktincha Nizomi e`lon kilindi. Unda ruslar ko`l ostiga o`tgan yerlarda dastlabki
boshkaruv jarayonida osoyishtalik, xavfsizlikni ta`minlash maksadida mo`tadil
konunlar joriy kilindi. Masalan, barcha ma`muriy organlarga mahalliy aholining
turmushi, ichki ishlari, yerga egalik - hukukiy munosabatlariga aralashmay tartibni
umumiy tarzda kuzatib borish belgilangan. 1867 yilda rus podshosi Turkistonni
boshkarishning yangi loyihasini tasdikladi. Yangi loyihaga binoan, Turkiston
viloyati o`rnida mustakil Turkiston general-gubernatorligi tashkil kilindi. Uning
ma`muriy va harbiy bo`linmalari umumiy harbiy rahbarlikka birlashtirildi.
Shuningdek, o`lka general-gubernatorligiga ulkan hokimiyat vakolati berildi. Unga
mustakil, podsho xukumatining ijozati yoki aralashuvisiz ko`shni davlatlar bilan

diplomatik munosabatlar o`rnatish, aholiga solinadigan soliklarning mikdorini
belgilash, rus fukaroligini berish, davlat kirim-chikimlarini belgilash, o`limga
hukm kilish yoki avf etish masalalarni o`zi hal kilish hukuki berildi. 4
1873 yilda general Kaufman Turkistonni boshkarishning “hokimiyatni
ichkariga sukilib kirish g`oyasi”, yangi loyihasini takdim etdi. 1882-1883 yillarda
Turkiston general-gubernatorligi ma`muriy boshkarish sistemasining Rossiya
senatining mahfiy maslahatchisi F.K. Girs (1842-1891) tomonidan taftish kilindi.
Taftish xulosasiga ko`ra mahsus komissiya tuzilib, 1886 yilda “Turkiston o`lkasini
boshkarish to`g`risida Nizom” ishlab chikariladi va podsho tomonidan
tasdiklanadi. Nizom bo`yicha sud kurilishi, o`trok va ko`chmanchi aholi yer
boshkaruvi tartibi, soliklarning ma`lum bir mikdori, umumdavlat majburiyatlari,
o`lka tabiiy boyliklaridan foydalanish tartiblari belgilab ko`yildi.
Shunday kilib, Turkistonda mustamlakachilik tartibini yangi konunlari
vujudga keltirildi. Rossiya guberniya va viloyatlaridan Turkiston ma`muriyatini
boshkarish farki shunda ediki, Turkiston Rossiya ichki ishlar ministrligiga emas,
balki harbiy ministrlikka itoat etardi. Turkiston general-gubernatori harbiy va
fukarolar boshkarish vakolati juda keng berilgan hokim edi. Uning Ijroiya organi
Turkiston general-gubernatorining kanselyariyasi edi. Kanselyariya uch bo`limdan
iborat bo`lib, biri boshkarish va o`lka ma`muriy boshkarish shaxsiy tarkibi bilan;
ikkinchisi - yer va uning majburiyatlari, shuningdek, kurilish, aloka, o`kuv va
sanitariya masalalari bilan; uchinchisi esa moliya va yer taksimlash masalalari
bilan shug`ullangan. Shuningdek, uchinchi bo`limga vakf mulklari, statistika
yuritish va Turkistondagi chet el fukarolarini nazorat kilib turish vakolati ham
yuklatilgan. Kanselyariyaning maxsus bo`limi - diplomatiya kismi 1899 yilda
Tashki ishlar ministrligi - diplomatik amaldorlar bilan almashtirildi. Bu bo`limning
vazifasi karam (protektorat) Buxoro va Xiva xonliklariga bog`lik barcha
masalalarni yechishdan iborat ham bo`lgan.
4
Ziyoyev . X . Turkistonga rossiya tajovuzi vahukmronligiga qarshi kurash . SHarq-1998

Shunday qilib, O`rta Osiyoda mustamlakachilik tartiblarini o`rnatilishi bilan
O`rta Osiyo xonliklarining siyosiy mustakilligi batamom tugatildi. 1881 yilda
Rossiya-Eron chegara konvensiyasi, 1885-1887 yillardagi muzokaralar bilan rus va
britan xukumatlari tomonidan Afg`oniston bilan bo`lgan chegara, 1895 yilgi
muzokaralar bilan Pomir chegaralari hozirgi O`rta Osiyoning uzil-kesil chegarasi
belgilandi. Shu bilan amalda Rossiya O`rta Osiyo ustidan iktisodiy-siyosiy jihatdan
tasarruf kilish hukukini ko`lga kiritgan edi. Chunki, chegara konvensiyasining
imzolanishi Rossiyaning O`rta Osiyo yerlarini bosib olinishini amalda xalkaro
mikyosda tan olinishi edi.
1.2. Milliy ozodlik xarakatlarining boshlanishi va uning bosqichlari
O’lkadagi XIX asr ikkinchi yarmiga kelib chor Rossiyaning
mustamlakalchilik, ulug` davlatchilik, shovinistik siyosati mahalliy aholining
milliy ozodligi uchun kurashning kuchayishiga sabab bo’ldi.
Tarixiy manbalarda, arxiv xujjatlarida chor Rossiyasi armiyasining O’rta
osiyo xududiga kirib kelishi bilan, unga qarshi xalq ozodlik xarakatlari
boshlanganligi va bu chor xukumatining ag`darilishiga qadar davom etganligi
haqida ma`lumotlar qayd qilinadi. Bu ma`lumotlar asosida O’rta Osiyo
xalqlarining chorizmga qarshi olib borgan quyidagi eng yirik va ommaviy tus
olgan kurashlarini qayd qilishimiz mumkin: 1837-1846 yillarda Sulton Kenesarin
rahbarligidagi va Buxoro xonligining Buxoro shahri, Shaxrisabz bekligidagi
harakatlar, 1871 yilda Eshon Eshmuxammed boshchiligida Sirdaryo viloyatidagi
chiqishlar, 1871yildagi Farg`onada Yetimxon quzg`oloni, 1872 yilda
Chirchiqdagi isyonlar, 1873-76 yillar Qo’qondagi Po’latxon qo’zg`oloni, 1898
yildagi Andijonda Dukchi Eshon quzg`oloni, 1899 yildagi Sirdaryo viloyatidagi
xarakatlar. 1916 yildagi Jizzax qo’zg`oloni va boshqalar.
Bu ruyxatni yana davom ettirish mumkin. XIX asr 70-yillar boshlaradiga
Farg`onadagi xalq xarakatlarini alohida qayd etish lozim. 1868-yilda Kaufman

bilan sulh shartnomasi tuzib Qo’qon xonligining katta xududlarini Rossiya
ixtiyoriga bergan va Rossiya xukmronligini tan olgan Xudoyorxon siyosatidan
nafaqat oddiy xalq, balki yirik er egalari ham norozi edilar. 5
Qo’qon xonligida
elchi va josus vazifasini bajargan polkovnik Shaufus ma`lumotlariga qaraganda
norozi eklar tepasida Abduraxmon oftobachi turgan. 1872 yilda xon siyosatiga
qarshi xalq xarakati ayniqsa kuchaydi. Bunday foydalangan Abdurahmon
oftobachi tanishi mulla Isxoq Hasan o’g`lini qirg`izdar orasida Po’latxon nomi
bilan qo’zg`olon ko’tarishga undaydi va o’zi ham bu xarkatga qushiladi. 1873
yilda boshlangan bu qo’zg`olanda oddiy xalq, dehqonlar, xunarmandlar katta rol
o’ynaydi va bu harakat butun Farg`ona vodiysi bo’ylab yoyildi. Xudoyorxonning
o’g`li Nasriddinbek boshchiligidagi xon qo’shinari ham qo’zg`olonchilarni
qo’llab-quvvatladi. Bu voqeadan qo’rqib ketgan Xudoerxon rus xokimiyatidan
boshpona so’rab Toshkentga qochdi. Qo’qon taxtiga uning o’g`li Nasriddinbek
(1875-1876) xon qilib ko’tarildi. Qo’zg`olonchilar kelishuviga binoan esa
Po’latxon xon etib saylanishi kerak edi. Nasriddinbekning xonlikka ko’tarilishi
va uning bilan kelishuv siyosatini olib borishi, qo’zg`olonchilar o’rtasida norozilik
keltirib chiqardi. Natijada Marg`ilon, Namangan. Andijon xududlarida Po’latxon
tarafdorlari erlarnikambag`allarga bo’lib berib, xon siesatiga qarshi chiqdilar.
Qo’qon xonligining ruslarga qarashli bo’lgan erlarida ham norozilik chiqishlari
avj ola boshladi. Bu rus xukumatini xavotirga solib quydi va Kaufman Qahhon
xonligini tugatish to’g`risida podshoning roziligini so’rab iltimosnoma jo’natdi.
Qo’qon xonligi xududiga esa Skobelev boshchiligida xarbiy jazo otryadi kiritildi.
Bu vaqtda Nasriddinxon xokimiyatdan chetlashtirilib. vodiyda Po’latxonning
mavqei oshib ketgan edi.
Harbiy jihatdan ustun bo’lgan rus qo’shinlari qo’zg`olonchilarni tezda
mag`lubiyatga uchratdi. Po’latxon qo’shinlari xarakatining ikkinchi bosqichi
1875 yili Toshkent viloyatida Ohangaron, Telov, Pskent va Toshkentda bo’lib
o’tgan xarakatlarni o’z ichiga oladi. Qattiq zarbga uchragan qo’zg`olonchilar
1876 yili Andijonda Oloy vodiysida kurashni davom ettirdilar. Ammo harbiy
5
R.SHamsutdinov . Vatan tarixi. Ikkinchi kitob Sharq-2010

jihatdan kuchlar teng emas edi. 1876 yil 1 martda Po’latxon tutib olinib
Marg`ilonda osib o’ldirildi. Boshqa qo’zg`olonchilar ham qattiq jazolandi.
Podshoning buo’rig`i bilan Qo’qon xonligi tugatilib Farg`ona viloyati tashkil
etildi. Farg`ona vodiysidiga XIX asrning 70-80 yillardagi harakatlarida
Qurbonjon dodhox. Etimxon. Darvishxon to’ra, Ekubbek boshchiligidagi
qo’zg`olonlarni ham qayd qilishimiz mumkin. Qurbonjon dodhox rus
qo’shinlariga qarshi
kurashda sharq ayollarining qahramonligini, jasoratini namaen etdi. 6
Rus generali
Skobelev u bilan sulh tuzishi va uni «Oloy maliykasi» deb tan olishga majbur
bo’ldi. XIX asrning ohiri o’n yilligida Toshkent va Farg`ona xududlarida ko’plab
xalq ozodlik xarakatlari bo’lib o’tdi. Bulardan 1892 yildagi Toshkent
qo’zg`oloni, 1898 yilgi Andijon qo’zg`olonlarini aytib o’tishimiz zarur.
II Bob. Qo’qon xonligida milliy ozodlik xarakatlari
2.1. Po’latxon boshchiligidagi qo’zglonning boshlanishi va yengilish sabablari
1873 yildan 1877 yilgacha Ko`kon honligida mustamlakachilik va zulmga
karshi xalk harakatlari bo`lib o`tdi. Unda dehkonlar, hunarmandlar va mayda
savdogarlar asosiy harakatlantiruvchi kuch hisblandi. Bu harakatlarda ayrim feodal
va ruhoniy vakillari ham xalk tomonidan turib ishtirok kildilar. Ko`zg`olon
boshliklaridan biri Marg`ilon yakinida tug`ilgan Mulla Ishok Mulla Hasan o`g`li
bo`lib tarixda Po`latxon nomi bilan xalk ko`zg`oloniga boshchilik kildi.
Ko`zg`olon dastlab Jalolobod va Xonobod kishloklarida kirg`iz aholisi
o`rtasida boshlanib, ular xonning solik yig`uvchilarini o`ldirdilar. Tez orada
ko`zg`olonchilar soni 10000 kishiga yetdi. To`rako`rg`on atrofida xon ko`shinlari
bilan bo`lgan jangda ko`zg`olonchilar yengilib, Po`latxon yashirindi. 1874 yil
bahorida Ko`kon xonligining turli viloyatlarida g`alayonlar yana boshlandi.
Po`latxon tarafdorlari ular bilan aloka o`rnatishga urindilar: rus diplomati
6
Tillaboyev S . mustamlakachilarga qarshi Darvishxon boshchiligidagi qo’zg’olon . ,, o’zbekiston tarixi’’, T:2002, 1-
son

Veyonberg yozgan hisobotga ko`ra bu ko`zg`olonga olov yokayotgan kishi
mashhur mingboshi Musulmonkulning o`g`li Abduraxmon oftobachi edi.
1874 yilga “Sankt Peterburgskiye vedomosti” gazetasi (268-son) habariga
ko`ra, ko`zg`olon umumiy tus olib, kirg`iz va kipchoklarni birlashtirdi, xatto xon
karamog`idagi o`trok xalk ham ko`zg`olonchilar tomoniga o`ta boshladi. 1874 yil
ko`zg`oloni ham noyabr oyi oxirlariga borib to`xtadi. Ko`zg`olonning bahorda
boshlanib kuzda tugashining asosiy sababi, Ko`kon xonligi agrar mamlakat
bo`lganligi tafayli dalalardagi hosilni yig`ib olish zaruriyati tug`iladi. 1875 yil
ko`zg`olon yana boshlandi. Unga Po`latxon bilan birga Xudoyorxonning nabirasi
Nazarbek boshchilik kildilar. Iyul oyida ko`zg`olonchilar safariga Abduraxmon
Oftobachi, Iso Avliyolar o`z ko`shinari bilan, Xonning o`g`li Nasriddinbek, ukasi
Sulton Murodbek o`tib ketdi. 22 iyunda xonning ikkinchi o`g`li Muhammad
Aminbek ham ko`zg`olonchilar safiga ko`shilgach Xudoyorxonning ahvoli ancha
og`irlashdi. U Turkiston general- gubernatoriga yordam so`rab murojaat kildi.
Lekin yordam yetib kelishiga ko`zi yetmagach, Toshkentga kochdi. U bilan biga
o`sha paytda Ko`konda bo`lgan polkovnik Skobelev, Veynbergalar boshchiligidagi
kazaklar ham ketdilar. Ko`zg`olonchilar ularni Xo`jandgacha ta`kib kilib bordilar
va 30 aravani ko`lga tushirib kaytib keldilar. 7
Aravalardan birida topilgan xon
arxivi yoqib yuborildi.
Oddiy xalk Po`latxonning “soxta xon” ekanligini bilmagan. Xudoyorxon
kochib ketgandan so`ng taxtga uning o`g`li Nasriddinbek o`tirdi. Bundan
g`azablangan Po`latxon Nasridinbekka karshi kurashga bel bog`laydi. Xalk
Nasriddinbekni tan olmaydi. Po`latxon xalkni o`z tomoniga og`dirish uchun
Nasriddinbek va Abdurahmon oftobachilarning yerlarini, mulklarini mehnatkash
halkka bo`lib berdi. Ozodlik harakati kuchayib borib Turkiston general-
gubernatorligi chegaralarigacha kela boshladi.
Ko`zg`olnchilar Obliy kishlog`i Kuramani kurshab olib, Ohangaron daryosi
vodiysidan Telov istehkomiga hujum kilib, Xo`jand tomon yurdilar. Bir vaktni
7
R.SHamsutdinov . Vatan tarixi. Ikkinchi kitob Sharq-2010

o`zida 5000 kishilik ko`shin Sirdaryo bo`ylab yurib, 7-8 avgustda Chilmaxram va
Samg`ar kishlog`ini egalladi. Nov kishlog`ini ishg`ol kilib Xo`jand va O`ratepa
o`rtasidagi alokani uzib tashladi. Toshkentdan 40 km masofadagi Parkentni ozod
kidi. Turkiston general-gubernatori yordam so`rab Sankt-Peterburgga murojaat
kilgach, podsho Turkiston harbiy okrugini kuchaytirish uchun katta mablag` va
harbiy kuchlar ajratishga farmon berdi. 1875 yil 9 avgustda Kaufman xalk-ozodlik
kurashini bostirish uchun urush e`lon kiladi. Avgust oyida ko`zg`olonchilar soni
50000 ga yetgan edi.
Turkiston general-gubernatori ko`zg`olonchilarga karshi kurashda
millatchilik va shovinizmdan ustalik bilan foydalandi. 1975 yil 13 avgustda
Ko`kon ahliga kilgan murojaatida tubjoy aholi hamda kirg`izlar va kipchoklar
o`rtasiga millatchilik urug`ini sochdi. Lekin shahar va kishloklarning asosiy aholisi
ko`zg`olonchilar tomonida turdi. Avgustdagi shiddatli janglardan so`ng
Abdurahmon oftobachi omon kolgan 25-30 yigiti bilan O`zganga kochishga
majbur bo`ldi.
1875 yil 22 sentabrda Nasriddinbek Marg`ilon shahrida Kaufman bilan
shartnoma tuzdi. Unga ko`ra, u o`zini Rossiya imperatorining sodik kuli deb tan
oldi. Ko`shni davlatlar bilan aloka kilish, shartnoma, bitim tuzish hukukidan
mahrum bo`ldi. Chor xukumatining ruxsatisiz urush olib borishdan voz kechdi.
Sirdaryoning o`ng sohili Namangan va Chust shaharlari Rossiya ixtiyoriga o`tdi.
Sirdaryoning o`ng tomonida Turkiston general-gubernatorligining Namangan
bo`limi tashkil kilinib, unga general Skobelev boshlik kilib tayinlandi.
1876 yil boshlarida ko`zg`olonchilarga karshi general Skobelev katta
ko`shin bilan hujum kildi. 8 yanvar kuni Andijon shahri ostonalariga yetib kelib
shaharni o`kka tutdi. Abdurahmon oftobachi va uning safdoshlari dushmanga
taslim bo`ldilar va ko`shini tarkatib yuborildi. Asakada turgan Po`latxon jangda
mag`lubiyatga uchragach Uchko`rg`onga chekindi. 18 fevraldan 19 fevralgacha

o`tar kechasi Po`latxon xon tomonidan ushlanib rus ko`mondonligiga topshirildi. U
1876 yil 1 martda Marg`ilondagi bozor maydonida dorga osildi. 8

Shunday kilib 1873 yilda boshlangan Po`latxon boshchiligidagi ko`zg`olon
tor-mor etildi. Ko`kon xonligi tugatildi va Farg`ona viloyati tashkil kilindi.
Shundan so`ng ham o`zbek, tojik, kirg`iz xalklari kurashni davom ettiraverdilar.
2.2. 1898-yilgi Dukchi Eshon boshchligidagi Andijon qo’zg’oloni.
Tarixga “Dukchi eshon qo‘zg‘oloni” nomi bilan kirgan Andijon qo‘zg‘oloni
19-asr oxiridagi xalq harakatlarining eng kattalaridan biridir. U Muhammad Ali
eshon (1846-1898) nomi bilan mashhur.
Muhammadali Marg‘ilon shahriga qarashli Shahidon qishlog‘ida o‘rtahol
dehqon va hunarmand Muhammad Sobir oilasida dunyoga kelgan. Otasi uni
bolaligida Buxoroga olib borib Usmoncha Oxund domla maktabiga beradi.
Muhammad Ali 16 yoshga to‘lganida Samarqand yaqinidagi Karrux qishlog‘ida
mulla Usmon oxund sudur eshon xizmatiga beriladi. To‘rt yildan so‘ng butun
vodiyga tanilgan ulamo Sultonxon to‘ra eshon xizmatiga kiradi. U o‘zining
mehnatsevarligi, aqli, odobi va taqvodorligi bilan eshonning o‘g‘illari qatoridan
joy oladi. 1882 yilda Sultonxon to‘ra vafot etadi. Vafoti oldidan u o‘z shogirdi
Muhammadaliga “eshonlik” to‘g‘risida xati irshodni (yo‘llanma xat) yozib,
muhrlab bergan edi.
Muhammadali 1887-1893 yillarda Makkai Mukarramaga borib haj qiladi,
Rossiya va Hindiston shaharlarida bo‘lib qaytadi. Muhlislari Mingtepa
qishlog‘idan unga mos xovli-joy olib berishadi. Eshonning yaxshi fe’l-atvori,
kamtarona turmush tarzi, boy hayotiy tajribasi va keng dunyoqarashi uning
muhlislari sonini tobora oshirib bordi. Mingtepa tezda ko‘plarning qutlug‘
ziyoratgohiga aylanadi. O‘sha yillari Mingtepa 450 xonadonlik qishloq bo‘lib,
unda 1200 nafarga yaqin o‘zbek, tojik va qirg‘izlar istiqomat qilgan. Ular
dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shug‘ullanganlar. Eshon ham ko‘plar qatori
otasidan qolgan hunar – yigchilik bilan mashg‘ul bo‘lgan. Zamongdoshlari
8
Tillaboyev . S . ko’rsatilgan adabiyot,

tasvirlashlariga ko‘ra, Muhammadali eshon o‘rta bo‘yli, cho‘qqi soqolli,
kamsuxan, kulib turuvchi, ovozi mayin kishi bo‘lgan. O‘zini eshon deb e’lon
qilgan Muhammadali har kuni katta qozonda ovqat pishirib och-yalang‘och, yetim-
esirlarni boqa boshlaydi. U dastlab bu ishni qarz olib amalga oshiradi. So‘ng
eshonning obro‘-e’tibori shu darajada ko‘tarilib ketadiki, u qarzlarini ham uzib, har
kuni doshqozonda ovqat tayyorlatib 150-200, ba’zan esa 400-500 kishini
ovqatlantira boshlaydi. Muhammadali eshon bo‘lish bilan birga tabiblikdan ham
xabari bor edi. Eshonning xalq orasida obro‘-e’tibori juda tez o‘sib bordi. Uning
muridlari faqat Farg‘ona vodiysidagina emas, Toshkent, Samarqand, Buxoro va
boshqa olis-olis joylarda ham bo‘lgan. 1890 yillarga kelib eshonning ziyoratchilari
ko‘payib, muridlari unga 500 ot sig‘adigan otxona qurib berishadi, xomg‘ishtli 12
gazli minorasini 34 gazga ko‘tarib, pishiq g‘ishtdan ishlab berishadi.
Chor Rossiyasining xalqqa qarshi mustamlakachilik, zo‘rlik va adolatsiz
siyosati Muhammadali xalfaning xalq kurashiga rahbarlik qilishining bosh
sababidir. Qo‘zg‘olon boshlanishidan bir yil oldin eshon turk sultoniga maktub
yozadi. Maktubda eshon ruslar Qo‘qon xonligini bosib olganlaridan keyin
musulmonlar o‘rtasida ahloqan buzilish kuchayganligini, shariat qoidalaridan
chekinish ro‘y berib, buzuqlik, ichkilikbozlik, nashaho‘rlik avjiga chiqa
boshlaganligini yozgan. Bundan tashqari eshon ruslar kambag‘allar uchun zakot
yig‘ishni, xajga borishga ta’qiqlaganliklarini, eski vaqflarni man qilib, yangilarni
joriy etmayotganliklarini ta’kidlar ekan, turk sultonidan xalqning shariat qonun-
qoidalari bo‘yicha turmush kechirishi uchun sharoit yaratishni oq podshodan talab
qilishni so‘raydi. “Rus hukumatining shariatni nazar-pisand qilmaganligini
Ollohning qahrini keltirmasmikin, deb qo‘rqaman”, deydi eshon ushbu maktubi
so‘nggida.
Mingtepalik eshonning tobora ortib borayotgan obro‘-e’tibori
mustamlakachilarning xavotirini oshirdi. Bunga ularning asosi bor edi. 1895 yilda
eshon xuzuriga qurbonjon dodho tashrif buyurgani va ub lian mustamlakachilarga
qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarish masalasini muhokama qilgani mustamlakachilarni
talvasaga soldi. Qolaversa norozilik qurbonjon dodho qo‘li ostidagi qirg‘izlarda

ham kuchli ekani ma’lum edi. Ketmontepa, Ko‘gart taraflardagi qirg‘izlar 1896
yilda eshon xuzuriga rus mujiklaridan shikoyat qilib vakillar ham yuborishadi.
1896-1897 yillarda Rossiyaning ichki guberniyalaridan ko‘chirib keltirilgan va
hosildor yerlarni egallab olgan rus mujiklari bilan qirg‘izlar o‘rtasida to‘qnashuvlar
kuchayadi. Qirg‘izlar ko‘chib keltirilganlarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarishga qaror
qilishib, Muhammadali eshondan maslahat so‘rashadi. Muhammadali zudlik bilan
chorvador boy Chibil bo‘lis hamrohligida qirg‘izlar maskaniga yetib keladi va bu
yerda bo‘lajak qo‘zg‘olonning rejasi muhokama qilinadi. Muhammadali
qo‘zg‘olon rahnamosi bo‘lishiga kelishiladi.
Muhammadali eshon qo‘zg‘olonga puxta tayyorgarlik ko‘rish uchun
murojaatnoma yozib, uni turli joylardagi o‘z vakillariga jo‘natadi.
Murojaatnomada rus bosqinchilariga qarshi qo‘zg‘olonga tayyorgarlik
ko‘rilayotgani, xabar yetib kelgani zamon joylardagi vakillar mahalliy kishilarni
ergashtirib tegishli joyga yetib kelishlari lozimligi bayon qilingan edi. Mazkur
qasamyodga mahalliy amaldorlar va obro‘-e’tiborli kishilardan o‘n ikki kishi
muhrini bosgan. 9
1898 yil 14 may kuni kechqurun Muhammadali eshon uyida kengash bo‘lib,
unda Farg‘ona viloyatining turli yerlaridan kelgan kishilar qatnashadi. Kengash
eshon ma’lum qilgan rejaga binoan vodiydagi uch shahar-Andijon, Marg‘ilon va
O‘shdagi harbiy lagerga bir kunda hujum qilinishi kerak edi. Bu hujum
muvaffaqiyatli tugasa, Qo‘qonni ham olib, vodiyda xonlik tuzumi tiklanardi.
So‘ngra mustamlakachilar Samarqand, Toshkent va Chimkentdan ham haydab
chiqarilardi.
16 may kuni kechqurun yana eshon xonadonida kengash bo‘lib, unda
mingga yaqin odam qatnashdi. Shu kengashda eshonning o‘n to‘rt yoshli jiyani
Abdulaziz xon qilib ko‘tarilajagi, qo‘zg‘olon qachon boshlanishi aytildi.
17 may kuni shom namozida Tojik qishlog‘idagi masjidga juda ko‘p odam
to‘plandi. Namoz paytida eshon xalqqa murojaat qildi. Bu murojaat Muso
9
Ziyoyev . X . Turkistonga rossiya tajovuzi vahukmronligiga qarshi kurash . SHarq-1998

Turkistoniy asarida quyidagicha aks ettiriladi: “Ey muhtaram musulmonlar! Ey
birodarlar! Hammangizga ma’lumdirki, yurtimiz musulmon yurti, el musulmon,
xalq musulmon, xon musulmon, shariatning hukmi joriy, amri nofiz edi.
Hukumatni Alloh taolo o‘zi biladur, kofirlarni musallat qildi, yurtimizga o‘ris
keldi. Xudoyorxon o‘rniga Kaufman, Umarxon taxtiga Chernayuf o‘ltirdi.
Farg‘ona xonligi yerida Moskva xonligi - oq podsho hukmron bo‘ldi. O‘ris
vatanimizga istilo etdi. So‘ngra tilimizga istilo qildi. Sekin-asta dinimizga istilo
qilmoqqa boshladi, bilasizlarki, musulmonlarning ahloqi buzildi. O‘risning
kelg‘oniga o‘ttiz yil to‘lmay, musulmonlar riboga odatlandi, halol-haromni farq
qilmas bo‘ldi. Qozilarimiz bo‘yniga but taqadig‘on bo‘ldi. Xulosa (shulki),
shariatimiz xor, musulmonchilik g‘arib bo‘ldi. Hurriyatimiz g‘oib bo‘ldi,
istiqlolimiz mahv bo‘ldi, o‘zimiz o‘tmas, so‘zimiz kesmas bo‘ldik. Ey voh...
Ey musulmonlar, bunga sabab o‘zimiz bo‘ldik. Bu asorat va mahkumiyatga
kimsa rozi emas, ins ham, jins ham rozi emas. Ey birodarlar, tek turaversak, bu
kofir yana battar qiladur. Voy bizning xolimizga. Tarixda o‘tgan muazzam bir
saltanat qurg‘on qahramon pahlavonlar avlodimiz-bu zillatga hech qanday zireh
chidamas. Qani bizdagi shijoat, qani ajdodlarimizdagi bisolat, sizlarga nima
bo‘ldi?
-Ey musulmonlar, ey xudoning bandalari, ey payg‘ambar ummati! Chin
mo‘min bo‘lsangizlar, sizlarga jihod lozimdur, jihod. E’tiqod, alloh yo‘lida jihod
qilamiz, o‘lsak-shahid, o‘ldirsak-g‘ozi bo‘lamiz. Jihod qilmaguncha yelkamizga
mingan bu ro‘dapo o‘rusdan qutilish yo‘q.
Ey mo‘minlar, ko‘zingizni oching! g‘aflatdan bedor bo‘ling! Kofirlardan
huquqimizni olaylik. Ey birodarlar, hurriyatimizni olaylik, o‘z vatanimiz, o‘z
yurtimizda o‘zimiz hukumat quraylik. Buning uchun bizdan g‘ayrat istaydur,
himmat istaydur, jihod istaydur, fiysabilliloh jihod vaqti keldi!
Hayyu ‘alal jihod, Hayyu ‘alal falah.
Shu holda xonaqohni to‘ldirgan musulmonlar “Jihod! Jihod!... Jihod
hozirmiz, molimiz, jonimiz jihodga fido bo‘lsin. Hazrat eshon, amringizga
hozirmiz!” deb bir ovozdan baqirdilar.

Xazrat eshon nutqi ohirida: -Hammangiz hozirlaning, bu huftondan keyin
hujum!-dedi.
Keyin yaqin qishloqlarga chopar yo‘lladi, hazrat eshon amrlari bilan jihod
fiysabilliloh e’lon qilindi. Choparlar kimki musulmon bo‘lsa, bu oqshomdan
qolmay jihodga hozir bo‘lsin, deb nido qilishdi”.
Hufton namoziga odamlar qurollanib kelishdi. Ammo ularning kamdan-kami
qilich va miltiq bilan qurollangan, asosiy qismi so‘yil, cho‘qmor, ketmonsop,
panshaxa ko‘tarib olishgan edi.
Namoz o‘qib bo‘lingach, hamma baravar “Jihod! Jihod! Jihod!”-deya
hayqira boshladi. 10
Qisqa vaqtda bu ovoz butun qishloqni tutib ketdi.
Bir mahal eshon hovlisining darvozasi ochilib, undan oq otni yetaklab chiqishdi.
Muhammadali xalfa: “Bismillohir rahmonir rahim, baniyati jihod!” deb otga mindi.
Shundan keyin qo‘zg‘olonchilar yo‘lga tushdilar.
To‘plangan odam olti yuz nafarcha edi. Lekin ularning hammasi ham otliq
emasdi. Shu boisdan otliqlar piyodalarni mingashtirib olishdi. Qolganlar piyoda
yoki aravada yo‘lga tushishdi. Yo‘lma-yo‘l qo‘zg‘olonchilar safi ortib bordi.
Olomon ikki bayroq ostiga uyushgandi, birinchi bayroqqa Mulla Ziyovuddin
Maxsum boshchilik qilayotgan edi. Ko‘k to‘n kiyib, oq salla o‘ragan otliq eshon
eng oldinda borardi.
17 may kuni kechqurun Tojik qishlog‘ida Muhammadali bosh bo‘lgan
qo‘zg‘olonchilar telegraf simlarini uzib tashlaydilar. Ular yo‘lda Asaka mirshabini
uchratib, uni o‘ldirishadi. Mulla Ziyoviddin maxsum boshchiligidagi
qo‘zg‘olonchilar Qo‘nji qishlog‘iga yaqinlashganlarida ularga yana 200 kishi kelib
qo‘shiladi. Qo‘zg‘olonchilar Andijonga yaqinlashganlarida ularga boy savdogar
Aliboy qurollantirib yuborgan 150 yigit qo‘shiladi.
Qo‘zg‘olonchilar Andijondagi 20-Turkiston liniya bataloni kazarmasiga
bostirib kirishadi. Kazarma piramidalarida turgan 30 ga yaqin miltiqni o‘lja olib,
uxlab yotgan birinchi qatordagi soldatlar ustiga tashlanishadi. Ularni pichoq, hanjar
10
Bobobekov H.N. Qo`qon tarixi. Toshkent, “Fan”, 1996 yil.

bilan urib kaltaklab turishganda ikkinchi qator ichkaridagi soldatlar uyg‘onishib,
darhol qurollanib qarshilik ko‘rsatadilar. Chorak soatcha davom etgan otishmadan
so‘ng qo‘zg‘olonchilar to‘rt o‘lgan sherigini tashlab chekinadilar va soat
oltilargacha Eski shaharda turib kengashadilar. Ular tayinli qarorga kelolmay
Qorabura tarafi bilan orqaga chekinadilar. Shaharga kirmagan qo‘zg‘olonchilar esa
“Afg‘on bog‘” degan joyda rus to‘rani o‘ldirib, tug‘larini uning qoniga bo‘yashgan
edi.
Guvohlarning yozishicha, agar eshon eski shaharda soat 8-10 largacha
turganida xalq to‘planib, milliy muhoraba boshlanar edi 11
.
Qo‘zg‘olonning birinchi kunidayoq kuchlarning tarqoqligi ma’lum bo‘ldi.
Hamma bir vaqtda ko‘tarilmadi. Ketmontepa va Ko‘gartdagi qirg‘izlar sardori
Chibil bo‘lis zudlik bilan eshonga qo‘shilish o‘rniga “avval shu yerdagi mujiklarni
saranjom qilib, keyin boramiz” deya rus dehqonlari posyolkalariga yurish qildi.
Inoyatxon eshon Marg‘ilonga xujumni uyushtirolmay, asosiy kuchlarini
Muhammadali qo‘shini bilan birlashtirishga qaror qildi. Umarbek dodhoh ham
O‘shga yurishning uddasidan chiqa olmadi. Chunki mingboshi Qorabek Xasanov
O‘sh tumani boshlig‘ini oldindan ogohlantirgan edi.
Dukchi eshon boshchiligidagi qo‘zg‘olonchilar Andijon shahrida joylashgan
harbiy garnizonga hujum qilib, 22 rus askarini o‘ldirdilar, 24 tasini yarador
qildilar, 30 tacha miltiqni o‘lja oldilar.
Shunday qilib, Muhammadali eshonning qo‘zg‘oloni puxta tayyorlamay,
rejasiz, yaxshi qurollanmagan muridlari bilan 1898 yil 17 mayda chor istibdodiga
qarshi kurashga ko‘tarilgani rus mustamlakachilari uchun ayni muddao bo‘ldi.
Endilikda mahalliy xalqni qatliom qilishga dastak topilgan edi.
Rossiya imperiyasi bosh shtabi Turkiston harbiy okrugiga jazo otryadlarini
Farg‘onaning barcha tumanlariga yuborish, shaharlardagi barcha ruslarni
qurollantirish hamda ishonchli yerli amaldorlarga maxsus yorliqlar bilan ov
miltiqlarini tarqatish haqida ko‘rsatma beradi.
11
. Shamsuddinov R.pd ->-> Vatan tarixi 2-kitob «sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bo sh tahririyati -2010

Bosh shtab generali Korolkov zudlik bilan ishga kirishib, 1898 yil 20 mayda
qo‘zg‘olonning oldini ololmaganlikda ayblangan Farg‘ona viloyati harbiy
gubernatori Povalo-Shveykovskiyni, tuman hokimini, Asaka uchastka pristavini
ishdan bo‘shatadi. Ularning o‘rniga general Chaykovskiy Farg‘ona gubernatori,
general Ionov Farg‘ona qo‘shinlari qo‘mondoni qilib tayinlanadi, ularga mahalliy
xalqqa qarshi shafqatsiz choralar ko‘rishda cheklanmagan vakolatlar beriladi.
Podsho Nikolay II qo‘zg‘olonchilarni “namuna” bo‘ladigan darajada qattiq
jazolash uchun ko‘rsatma beradi. Ana shu ko‘rsatma asosida qo‘zg‘olonchilar
ustidan olib borilgan sud jarayoni 3 oy davom etdi. 12
Dastlab 447 kishi sud qilindi
va 800 ga yaqin kishi guvohlikka chaqirildi. General-mayor Terentev raisligida
o‘tgan harbiy sud materiallari “Andijanskoe delo” 20 jildni tashkil qilgan. Ushbu
sud ishi bo‘yicha 380 kishining ustidan sud hukmi chaqirilgan. Sud hukmi
bo‘yicha eng asosiy aybdorlar deb topilgan eshon Muhammadali xalfa Muhammad
Sobir o‘g‘li, Kulla bo‘lisining sobiq boshlig‘i G‘oyibnazar Ortiqxo‘ja o‘g‘li,
Subxonqul Arabboev, Bo‘taboy G‘aynoboev, savdogar Rustambek Sotiboldibek
o‘g‘li va Mirzahamdam Usmonboevlar barcha mol-mulklaridan mahrum etilib,
oltovi ham osib o‘ldirishga hukm qilindi. Sud harajatlarini barcha sudlanganlardan
teng miqdorda undirilishi haqida ham qaror chiqarildi.
Turkiston Bosh harbiy gubernatori Duxovskiy qo‘zg‘olonning asosiy
aybdorlari osib o‘ldirilgach, shahar qal’asi ichiga ko‘milsin va ustiga xojatxona
qurilsin, deb buyruq bergan. Oxirgi paytda bu qaror o‘zgargan. Dorlar qurilgan
maydon ancha notekis edi. Qo‘zg‘olonchilar shu yerga ko‘milib, ustidan
so‘ndirilmagan ohak, keyin tuproq tortilgan. So‘ng qatl etilganlar qaerga
ko‘milganligi bilinmasligi uchun butun maydon tekislab yuborilgan.
Sud hukmi bilan 362 kishi otib o‘ldirilgan, 341 kishi turli muddat bilan
qamalgan. 16 kishi oilasi bilan uzoq va dahshatli Sibirga surgun qilingan.
Qo‘zg‘olon markazi Mingtepa, Tojik, Qashqar qishloqlari uch kun davomida
tinimsiz to‘pga tutilib kultepaga aylantirilgan. Sudsiz, so‘roqsiz o‘zboshimchalik
bilan yondirilgan qishloqlar qirib yuborilgan, gunohsiz fuqarolar bu hisobga
12
. Shamsuddinov R.pd ->-> Vatan tarixi 2-kitob «sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bo sh tahririyati -2010

kirmaydi. Marhamatda yashayotgan keksalarning hikoya qilishlaricha, 1898 yil 20
may kuni Andijonga qo‘shimcha harbiy kuchlar kelgach, ular jazoga kirishib,
O‘qchi qishlog‘igacha borib, yo‘lda uchragan erkakni otishgan. O‘qchida bir
ayolning voyaga yetgan to‘rt o‘g‘li bo‘lib, chor askarlari shu to‘rt aka-ukaning
hammasini otib tashlashgan. Ona sho‘rlik bu fojeani ko‘tara olmay jinni bo‘lib
qolgan.
Chor ma’murlari qo‘zg‘olonni bostirishda va isyonchilarni ushlashda hizmat
qilgan harbiylar, millat va yurtni malaylarga sotgan mahalliy millat vakillarini
taqdirlashni ham unutmadi. Qo‘zg‘olon bo‘lishi haqida O‘sh uezdi boshlig‘ini o‘z
vaqtida ogohlantirgan Qorabek Hasanov Oltin medal va yiliga 300 so‘mdan bir
umrlik nafaqa bilan taqdirlandi. Muhammadali eshonni ushlashda jonbozlik
ko‘rsatgan Izboskan noibi, shtab-kapitan Og‘abekov 4-daraja Muqaddas Vladimir
ordeni bilan, uning yigitlari Yoqub Ibrohim o‘g‘li, Musa Masodiq o‘g‘li “Jasurligi
uchun” yozuvi bo‘lgan, ko‘krakda Georgiy lentasi qadab taqib yuriladigan kumush
medal va yuz so‘mdan pul bilan, podporuchik Karcheladze 4-daraja Muqaddas
Vladimir ordeni va qilich bilan mukofotlandilar. Andijon harbiy garnizoni
boshlig‘i Mixaylov podpolkovnik edi, polkovnik bo‘ldi. Oddiy askarlaridan ham
o‘n kishi taqdirlandi.
Ayniqsa, Dukchi Eshonni ushlab berganlarga katta muruvvat ko‘rsatildi.
Muhammadali eshon Arslonbob yo‘lidagi Chorbog‘ qishlog‘ida Qodirqul
mingboshi va Qo‘rboshi Matyoqub tomonidan hiyla nayrang bilan ushlab berildi.
O‘shanda Dukchi Eshon bu millat hoinlariga qarata “Ikkoving o‘lar vaqtda jinni
bo‘lib o‘lgin. Bizni rusga tutib bergan qo‘llaring bilan o‘zingni mushtlab o‘lgin”
deb qarg‘agan edi. Milliy qahramonning qarg‘ishiga qolgan Matyoqub besh oy
o‘tmasdanoq vafot etgan.
1889 yil 12 iyunda Harbiy gubernator, general mayor Siklovskiyning
raportida shunday deyilgan: “Andijon uezdining Qo‘qon qishlog‘ida yashovchi,
o‘tgan yili mingtepalik Eshonni qo‘lga tushirganligi uchun mazkur uezdning
Maygir bo‘limi boshqaruvchisi lavozimiga tayinlangan Matyoqub Madrahimov
besh oy hizmat qilgandan keyin, 1898 yil 14 noyabrda qazo qildi. Uning xotini va

ikki bolasining yashash uchun hech narsasi qolmadi. Shuning uchun uning
hizmatlarini, oilasining o‘ta qashshoqlanib qolganligini inobatga olib, siz janobi
oliylariga iltimos qilamanki, o‘z tasarrufingizdagi mablag‘ hisobidan bu bevaga
pul nafaqasi tayinlash mumkin, deb hisoblay olasizmi? Yana shuni qo‘shimcha
qilib aytamanki, men Madrahimovaga favqulodda hollar uchun mablag‘idan 25
so‘m berdim”.
Andijon uezdi boshlig‘i ma’lumotiga qaraganda, Matyoqub
Madrahimovning bevasi moddiy jihatdan to‘la ta’minlangan bo‘lib, unga eridan 10
desyatina yer, uy jihozlari, 500 pudga yaqin guruch meros qoldirgani, marhumning
ikki bolasi bo‘lib, ulardan biri Qo‘qon qishloq bo‘limi boshqarmasida hizmat
qilayotgani, Madrahimovaning moddiy muhtojligidan emas, balki marhum erining
hizmatlari uchun unga 10 so‘m miqdorida nafaqa to‘lash zarurligi aytilgan. 13
Andijon uezdi, Farg‘ona viloyati, Turkiston o‘lkasi mustamlakachi ma’murlari,
amaldorlari, xatto Rossiya saltanati harbiy vaziri shaxsan imperatorning o‘zi
Matyoqub Madrahimov oilasiga 5 yil muddat bilan har yilda 50 so‘mdan nafaqa
tayinladi. Bu bilan mustamlakachilar “Farg‘ona aholisining ko‘z oldida rus
ma’muriyati o‘ziga sodiq odamlarning hizmatini munosib taqdirlab borishlarini”
isbotlamoqchi bo‘ldi.
Qo‘zg‘olon shafqatsizlarcha bostirilgach, o‘lkaga Rossiyadan ko‘plab rus
oilalarini ko‘chirish siyosati yanada kuchaydi. Turkiston general-gubernatori
Duxovskiy podsho Nikolay II ga yo‘llagan xatida: “Qo‘zg‘olonchilar bizning
uyquda yotgan 22 soldatimizni o‘ldirganliklari uchun buning xuniga
isyonchilardan 22000 kishiga o‘lim jazosi berilib, 300 kishi katorgaga hukm etildi.
Qo‘zg‘olonchilar rahbari yashagan joy tep-tekis qilinib, u yerga 200 oilali rus
qishlog‘i qurildi”, degan edi. Ya’ni, Mingtepa qishlog‘ining mahalliy aholisi
butunlay boshqa yerga, dashtlikka ko‘chirilib, ularning o‘rniga ruslar ko‘chirib
keltirilgan va bu qishloq Marhamat deb nomlangan. Xuddi shuningdek Andijon
shahri atrofidagi Xakan, Xartum qishloqlaridan ham yerli aholi ko‘chirilib,
13
Bobobekov H.N. Qo`qon tarixi. Toshkent, “Fan”, 1996 yil .

ularning yerlari rus oilalariga berildi. Bu yerlar faqat 1925-26 yillardagina o‘z
egalariga qaytarib berildi.

XULOSA
Xulosa kilib shuni aytish mumkinki, 19 asrning oxiridagi farg’ona
vodiysidagi qo’zg’olonlar milliy zulmga, o`lkani xomashyo manbai va tayyor
mahsulotlar bozoriga aylantirishga karshi qaratilgan edi. qo`zg`olon shahar
kambag`allari, dehkonlar ommasi, ayrim yuqori tabaka vakillarini qamrab oldi.
Qo`zg`olon o`zbek va o`lkadagi boshqa xalqlarning mustakillik, ozodlik uchun
olib borgan kurashlari tarixida o`chmas iz qoldirdi. Xullas, ota-bobo avlod-
ajdodlarimiz Chor Russiyasi mustamlakachilik zulmi sharoitida ham erksevar
halqimizning tarixiy an’analarini muqaddas saqlab davom ettirdilar va kelgindi
bosqinchilarga qarshi qonuniy va adolatli kurash olib borganlar. Bu davrdagi
qo’zgolonlar bostirilishida mustamlakachilar o’z manfatlari yo’lida xalqning urf-
odatlari, diniy etiqodi , milliy qadriyatlarini toptashdan ham qaytmasligini
ko’rsatdilar. Umuman olganda mustamlkachilar xar qadamda o’zlarini o’lkada
hokim va istilochi ekanligini mahalliy aholiga namoyish qildi. Qo’zgolonlardan
keyin o’lkaning xar bir hududida norozilik kayfiyatidagi barcha aholini qattiq
nazoratda ushlab turishga qaratilgan choralar ko’rildi. Xar qanday norozilik
ko’rinishidagi xarakatlarni ayovsiz bostirishga kirishildi.19-asrning ikkinchi
yarmidagi milliy ozodlik xarakatlarida aholining siyosiy, iqtisodiy , ijtimoiy va
milliy ozodlik uchun kurashlari o’zaro birlashgan xoda sodir bo’ldi. Bu milliy
ozodlik xarakatlari o’lka aholisining ijtimoiy holati , milliy kelib chiqishida qati
nazar, vatan mustaqilligi, yurt ozodligi, xalq erkinligi barchanig umumiy maqsadi
ekanligini anglatadi. Qo’zg’olonlar xarakteriga ko’ra milliy ozodlik ko’rinishida
yuz berdi, chunki bu qo’zg’olonlarning asosiy kuchi keng xalq ommasi bo’lib ,
ular mustamlakachilik tartiblariga qarshi mardonavor kurash olib bordi. Ular

yurtning xaqiqiy fidoiy farzandlari ekanliklarini amalda isbotladilar va jasoratlari
bilan vatan tarixi sahifalaridan munosib o’rin egalladilar. Mustamlakachilik
shroitida ham ota bobolarimizning erkinlikka , taraqqiyot va istiqbolga bo’lgan
azaliy intiqlik kayfiyati so’nmadi. Xalqimizning yurak bag’riga teran o’rnashgan
mustaqillik va ozodlik tuyg’usi tobora qudratli kuchga aylana bordi va natijada
O’zbekiston istiqboli tantanasi uchun mustahkam zamin xozirladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Bobobekov H.N. Qo`qon tarixi. Toshkent, “Fan”, 1996 yil.
2. Ziyoyev H. Turkistonga Rossiya tajovuzi va hukmronligiga karshi kurash. T.
“Shark”, 1998 yil.
3. www.ziyonet.uz
4.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`k. Toshkent. “Shark” nashriyot-
matbaa Bosh tahririyati. 1998 il.
5.Karimov I.A. O`zbekistonning o`z istiklol va tarakkiyot yo`li. Toshkent.
“O`zbekiston ”. 1992 yil
6. Sh.Karimov. Kafasdagi qush orzusi. Toshkent, 1992
7. Shamsuddinov R.pd ->-> Vatan tarixi 2-kitob «sharq» nashriyot-matbaa
aksiyadorlik kompaniyasi bo sh tahririyati -2010
8. R.Rajabov- O’zbekiston tarixi. O’qituvchi -1994

XIX ASRNING 70-80-YILLARIDA FARG’ONA VODIYSIDAGI XALQ XARAKATLARI

Sotib olish