Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 187.5KB
Xaridlar 8
Yuklab olingan sana 22 Avgust 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Xizmat ko'rsatish korxonalarida reklama faoliyati samaradorligini oshirish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTETI «MENEJMENT VA MARKETING» KAFEDRASI Ro’yhatga olindi “ MARKETING ” № _____ fanidan “____”____ 2023 yil MAVZU : Xizmat ko’rsatish korxonalarida reklama faoliyati samaradorligini oshirish KURS ISHI Himoya hay’ati a’zolari 1. _________________________ 2. _________________________ 3. _________________________ “____”____ 2023 yil Tayyorladi: 4 kurs SM-50 guruh _________ ballga Talabasi:___________________ himoya qilindi Tekshirdi: _________________ 1 Xizmat ko’rsatish korxonalarida reklama faoliyati samaradorligini oshirish Reja: Kirish 3 1.Xizmat ko’rsatish korxonalarida reklama faoliyatining o’rni 5 2.Xizmat ko’rsatish korxonalarida reklama turlari 6 3.Xizmat ko’rsatish korxonlarida zamonaviy reklama faoliyati 14 4.Xizmat ko’rsatish korxonlarida reklama faoliyati samaradorligini oshirishda xorij tajribasidan foydalanish 18 Xulosa 29 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 30 2 Kirish Mamlakatimiz jadallik hamda o’ ziga xos qiyinchiliklar bilan bozor iqtisodiyotiga moslashayapti. O’ zining tuzilishi bilan yetarlicha qiyin bo’ lgan bu jarayon fuqarolarning dunyoqarashi va o’ zini tutishi jihatidan juda katta vazifalarni o’ rtaga qo’ yadi. Hozirgi kecha-kunduzda ijtimoiy hayotni reklamalarsiz tasavvur etib bo’ lmaydi. Chunki reklama kundalik ehtiyojga, aniqroq qilib aytganda bozor talabiga aylanib qoldi. Reklama shiddat bilan ijtimoiy hayotimizga kirib kelmoqda. XX asr tarixga ilmiy- texnika taraqqiyoti davri bo’ lib kirgan bo’ lsa, XXI asr axborot texnologiyasi davri bo’ ladi. Chunki dunyoning bu chekkasidagi axborot manbalari, yangiliklar, xabarlar tez sur'atlar bilan dunyoning u chekkasida namoyon bo’lmoqda. Axborotlarning bunday tez tarqalishi jamiyat a'zolariga, ijtimoiy hayotimizga, insonlarning turmush tarziga, kundalik hayotiga kuchli ta'sir etadi. Reklama axborotning san'at darajasidagi ommaviy turi bo’ lib, u turli uslublar orqali mahsulotlar va xizmat turlarining belgilari va texnologiyalarini yorituvchi vositadir. Uning ahamiyati, ayniqsa jamiyatda ishlab chiqaruvchi kuchlar o’ rtasida raqobatning kuchaygan bir davrida oshib boradi. Reklama bu – aholiga mahsulot yoki biror xizmat turi haqida axborot berish, uning afzalligi va imkoniyatlarini tushuntirish demakdir. Reklama mahsulotning kelib chiqishi yoki xizmat turining afzalliklarini, unga bo’ lgan ehtiyojning darajasini ham o’ zida aks ettiradi. Reklamada mahsulot haqidagi axborotlar bozorning to’ rtta talabini ham o’ z ichiga oladi. Bu – mahsulot, narxlar, sotuv va targ’ ibot. Reklama tashkiloti – turdosh reklama agentliklari ma'lumotlarini umumlashtirib reklamaning yangi formasini va uning tarqatilishini boshqaradi. 1 Kurs ishining maqsadi va vazifalari: reklama biror korxona, muayyan turdosh buyum, xizmat yoki ijtimoiy harakatning el orasida nom chiqarishini ta'minlash uchun tovarga, xizmatga odamlar diqqatini jalb etish, bularni keng ma'lum qilish, ular to’ g’ risidagi ma'lumotlarni tarqatish maqsadida olib boriladigan faoliyatdir. 1 O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi –T.: O’zbekiston, NMIU, 2017. 3 Mohirlik bilan tashkil etilgan reklama bozordagi xaridorlarning xohish-istagi va iste'molchilarning xatti-harakatlarini boshqarib borishda yordam beradi. Reklama axborotlarini inson o’ ziga qay tarzda qabul qilishini kognitiv omil ko’ rsatib beradi.Kognitiv omillarni o’ rganishda axborotlarni o’ zida qabul qilishning turli omillarini tahlildan o’ tkazish lozim bo’ ladi. Bular his qilish va idrok etish, xotira, tasavvur qilish, fikrlash, nutq va boshqa xolatlar. Reklama mahsuloti yuqori darajada, yoki aksincha, past darajada tayyorlanishi mumkin. Bular insonning qabul qilish jarayoniga turli ta'sir o’ tkazadi. Berilgan reklama axboroti kishi tomonidan turlicha qabul qilinishi va esda qolishi, shunga qarab o’ z harakat yo’ nalishini belgilab olishi mumkin. Reklama axboroti ta'sirining eng asosiysi - reklama qilinayotgan mahsulot yoki xizmatlarining asosiy xususiyatini belgilab olishdan iborat. Xususan, reklama axborotiga iste'molchi e'tiborini jalb etish, buning uchun kognitiv jarayonlar ruhiyatini chuqur tahlil qilish nihoyatda muhimdir. Reklama beruvchilarning reklama mahsulotlari o’ zlari reklama qilayotgan mahsulotlar va turli xizmatlar raqobatidan ham o’ ta kuchli raqobat ekanligi hyech kimga sir emas. Shu jihatdan ularning o’ ziga xos xususiyatlariga to’ xtalib o’ tish juda muhimdir.Qisqacha ushbu holatlarga to’ xtalib o’ tamiz. 4 1. Xizmat ko’rsatish korxonalarida reklama faoliyatining o’rni Bozor iqtisodiyotiga o’ tish bosqichida mahsulotlar ishlab chiqarishning turlari nihoyatda ko’ paydi. Ayni paytda raqobat ham kuchayib bormoqda. Raqobat aslida bu yaxshi ma'noda sifat uchun kurashishdir. Bozor manfaatlari aynan shu raqobat asosiga quriladi. Yaxshiroq bir kerakli mahsulot ishlab chiqarish, ko’ proq sotish, foyda olish uning asosiy mezonidir. Reklama esa bunga yanada yordam beradi. Binobarin, reklama ko’ zga tez tashlanadi. U daromad to’ g’ risidagi ijtimoiy fikrni o’ stiradi. Natijada tadbirkorlar imkon qadar yangilikka intiladi. «Marketing», «Reklama» so’ zlari shiddat bilan hayotimizga kirib keldi, ayniqsa bu tushunchalar XX asrga kelib juda rivojlanib ketdi. Marketing – ingliz tilida «Bozor» ma'nosini bildirsa, reklama so’ zi lotinchadan olingan bo’ lib, «Reclamare» - chaqiriq, baqiriq, jalb qilish ma'nosini bildiradi. Ingliz tilida esa «Adverting». Reklama to’ g’ ridan-to’ g’ ri axborot, ya'ni «Informatsiya» bilan bog’ liq bo’ ladi. Chunki har bir reklama zamirida axborot ma'lumot yotadi. Informatsiya termini ham lotincha bo’ lib, «Informatio»dan kelib chiqqan. Reklamadan hozirgi vaqtda jahon ishlab chiqarish amaliyotida keng foydalanilmoqda. «Savdo», «Sotuv», «Marketing», «Reklama» terminlari har doim ham o’ zining aniq ifodasida ishlatilavermaydi, gohida ular bir-biriga qarshi qo’ yiladi, gohida esa ulardan o’ zaro almashtirib foydalanadilar. Bu tushunchalardan ba'zilari, ayniqsa «marketing» va «reklama»ni rivojlantirish foydali. Marketing tushunchasi ko’ p aniqliklarga ega. Ular orasida tor va keng ma'noli tushunchalar bor. Marketing tor ma'noda bu oddiy sistema, firma yoki korxonaning bozor mo’ ljalini boshqarish faoliyatini ta'minlaydi. Shu nuqtai nazardan marketing – bu texnologiyaning unumli o’ tkazilishidir. Umuman marketing tushunchasi keng qamrovli. Unda tovar ishlab chiqarish tashkiloti, xarid, sotuv, sotuvda ko’ maklashish, moliyaviy marketing xizmati, sotuvdan keyingi xizmat ko’ rsatish, jamoat bilan aloqa va haqiqiy reklama. Marketing – juda og’ ir jarayon. Juda ko’ p hollarda zafar yoki muvaffaqiyatsizlikni aniqlaydigan yagona tovar yoki xizmat ko’ rsatishlar sotilishi omilidir. 5 Tovarlarning xaridorlarga o’ tishi hamisha ham o’ z-o’ zidan bo’ laveradigan ish emas. Tovar tanqis bo’ lib turgan sharoitlardagina bozor tovarning sifati, bahosi, qanday maqsadlarda ishlatilishi, mavsumiyligi va talabni yuzaga keltiruvchi boshqa omillarni ko’ p surishtirmay, hammasini hazm qilaveradi. Shu bilan birga, bunda tovarlar va xizmatlarga bo’ lgan talab qondirilmay qolaveradi. Risoladagidek rivojlanib borayotgan bozor sharoitlarida buyumlarni iste'molchi oladigan bo’ lishi uchun ularning ko’ pchiligini tegishlicha hozirlash, faollik bilan tijorat targ’ ibotini olib borish kerak bo’ ladi. Ana shu o’ rinda xaridorlarning diqqatini tovarlarga jalb qilib, odamlarning qiziqishi va xohishi istagiga ta'sir o’ tkazadigan, rusum bo’ lib qolgan talablar o’ rniga yangilarini yuzaga keltiradigan reklama muhim bo’ lib qoladi. Mana shunday reklama talab-ehtiyojlarni shakllantiradi. F. Kotler fikricha, marketing strategiyasi o’ zgarishining bosh moyilligi strategiyadan yo’ nalish bo’ ylab kengaygan, tovar sotilishiga qaratilgan mijozga markazlashgan ta'sir o’ tkazishdir. Oddiy qilib aytganda, agar boshidan kimdir ishlab chiqarsa yoki tovarni ulgurji partiyasini sotib olsa, keyin qanday sotish yaxshiligini o’ ylasa, u holda bu birinchi strategiyaning namuna nusxasi bo’ ladi. Agar kommersiya faoliyatini o’ rganishdan boshlansa, ya'ni kimga hozir nima kerak ma'nosida o’ rganilsa ish faoliyati yaxshi natijalar berishi mumkin. Iqtisodiy keskin burilish bugungi kundagi vaziyatda mamlakatdagi ko’ plab yirik ishlab chiqarish korxonalarining, tashkilotlarning ish faoliyatini qayta ko’ rib chiqishni talab qiladi. Shundan kelib chiqib ular o’ z imkoniyatlari doirasida ishlab chiqara oladigan tovarlari uchun talabni o’ rganadilar. Shu bilan birga kutilmagan tezlikda jadal rivojlanayotgan firmalar mijoz muammosiga katta e'tibor qarata boshlaydilar, to munosib ishlab chiqilgan marketing dasturlari paydo bo’ lgunga qadar, yaxshi an'analar asosida qurilgan, yo’ llangan mijoz yondashuviga tayaniladi. 2. Xizmat ko’rsatish korxonalarida reklama turlari Reklama turlari. Reklama bosib o’ tgan taraqqiyot yo’ llarida shu narsa kuzatiladiki, uning turlari davrlarga qarab o’ zgarib, shakllanib borgan. Reklamalar 6 hayot tarzimizda yangilanib taraqqiy etib boradi. Uning shakllanishiga ta'sir ko’ rsatadi. Hozirga kelib biz reklamaning an'anaviy va zamonaviy turlaridan foydalanib kelmoqdamiz. Ko’ rgazmalar an'anaviy reklamalardan biri bo’ lib, unda betakror hunarmandchilik ishlari, san'at asarlari namoyish etiladi. Ular davlatni, millatni, shaxsning obro’ sini oshiradi, xalqni jahonga tanitadi. Bosma (reklama nashrlari) - kataloglar, bukletlar, varaqlar, otkritkalar, axborot xatlari, afishalar, yirik alloma, shoir va yozuvchilarning portretlari, firmalarning rangli rasmlari, kalendarlar, etiketkalar, nakleykalar va hokazolarni qamrab oladi. Bu reklama turi juda qulay bo’ lib, ularni sovg’ a sifatida taqdim qilish mumkin. Ko’ rgazma, kitob magazini, kutubxona, korxona va muassasalarga bunday reklama nashrlari fayz kiritadi. Plakatlar – bu axborotni badiiy ko’ rgazmaviy targ’ ibot usuli bo’ lib, uning maqsadi keng jamoatchilikni bo’ layotgan voqye'likka undashdir. Plakatlar ko’ zga tashlanadigan, ishonadigan, esda qolarli bo’ lishi kerak. Plakatlar kompozitsiyasi uzoqdan ko’ rinarli va uzoqdan o’ qimishli bo’ lishi lozim. Ular kitob va chaqiriqlar bilan boyitilishi mumkin. Plakatlar mazmuniga ko’ ra 4 ga bo’ linadi: 1. Ish plakati yoki reklama plakati 2. Afishalar, plakatlar. 3. Ijtimoiy-siyosiy plakatlar 4. Telereklama plakatlari. Plakatlar XIX asr oxiri va XX asr boshlarida san'at darajasida rivojlana boshladi. Plakatlar odatda vaqti-vaqti bilan almashtirib turiladi. Ular shahar maydonlariga, ko’ chalarga fayz kiritadi. Bayramlarimiz ko’ rki hisoblanadi. Yaratilishga doir tarixiy materiallarning berilishi, akterlar va taniqli kishilar bilan suhbatlar bunga misol bo’ la oladi. Televidenie reklamasida akterlarning, suxandonlarning ishtirok etishi televidenie reklamasini yanada boyitadi. To’ g’ ridan-to’ g’ ri reklama xarakteridagi ko’ rsatuvlar, masalan, «Assalom O’ zbekiston», «Katalog», «Telekurer market», «Kino olami» kabi ko’ rsatuvlarni 7 bunga misol qilib keltirish mumkin. Radio reklamasi badiiy kompozitsiyasining eshittirishlar, muloqotlar, turli mazmundagi e'lonlar, xabarlar, mutaxassis, yozuvchi, shoirlar, akter, davlat arboblari bilan uchrashuvlar radio reklamasi hisoblanadi. «Savol-javob» asosida tayyorlangan eshittirishlardan keng xalq ommasi unumli foydalanadi. Badiiy eshittirishlar, e'lonlar reklamalarning musiqa ohanglarida berilishi maqsadga muvofiqdir. Chunki o’ ziga ohanglar sadosida yoki yoqimli ashulalar, musiqalar bilan reklamaning berilishi uning ta'sirchanligini oshiradi. Ruhshunoslarning ilmiy tadqiqotalrida ham bu usul asoslab berilgan. Yana turli sovg’ alar orqali ham reklama amalga oshirilishi mumkin. Shaxslarning mazmunli, unumli mehnati, xalq, san'at, ilm-fan uchun bag’ ishlangan hayotlarini namuna qilib ko’ rsatish mumkin. Ularni mukofot va sovg’ alar bilan rag’ batlantirish reklamalar ichida eng sharafli va yoqimli hisoblanadi. Afishalar, konsertlar, kino, teatr, ko’ rgazmalar haqida ma'lumot beruvchi xabarlarda ham ma'lum bir maqsad ifodalanadi. Afishalarda namoyish etiladigan tadbirlar to’ g’ risidagi ma'lumot to’ liq berilishi lozim. Ya'ni uning o’ tadigan vaqti, joyi, kimlar ishtirok etishi ko’ rsatilib, rasm va portretlar bilan boyitilgan bo’ lishi maqsadga muvofiqdir. Seminar treninglar – keyingi vaqtlarda ommalashib borayotgan reklama turidir. Seminar treninglar guruhlarga bo’ linib, ishtirokchilar ma'lum bir masalani muhokama qiladilar. Seminar trening oxirida yakuniy mulohazalar, ya'ni mavzuning yechimi beriladi. Reklama vaqtiga ko’ ra davriy va mavsumiy reklamalarga bo’ linadi. Davriy reklama deb yil davomida berib boriladigan reklamalarga aytiladi. Masalan, dorilar, oziq-ovqat mahsulotlari, atir-upalar, davolanish maskanlari va hokazolar to’ g’ risidagi reklamalar bunga misol bo’ lishi mumkin. Mavsumiy reklama esa yilning fasliga, davriga qarab berib boriladi. Masalan, Yangi yil sovg’ alari mavsumiy kiyimlar, yozgi dam olish, o’ quv yurtlariga qabul ishlari va boshqalar. Reklamaning berilish vaqti ham kata ahamiyatga ega. Bularning kishilar dam olayotgan vaqtda haddan tashqarii ko’ p berilishi, inson 8 ruhiyatiga salbiy ta'sir etishi mumkin. Ayniqsa, reklama roliklarining qayta-qayta, tez-tez takrorlanishi inson asabini taranglashtiradi. Televidenieda doimiy berib boriladigan seriallarda ham reklamalarning uzoq vaqt takror-takror berilishini ijobiy deb bo’ lmaydi. Korxona faoliyati reklamasi. Raqobat darajasi juda yuqori bo’ lgan g’ arb mamlakatlarida iqtisodiyotning deyarli hamma sohalaridagi bironta firma bo’ lsin u yoki bu shakldagi reklamasiz tirikchilik qila olmaydi. Reklama degan tushunchaga korxona faoliyatining har xil turlari kiradi: - tayyorlanadigan mahsulot va uni ishlatishga mo’ ljallangan reklama; - korxonaning o’ zini ko’ zda tutadigan reklama; - ochiq (to’ g’ ridan-to’ g’ ri) reklama; - yashirin (bilvosita) reklama (masalan, biror filmda buyumning ma'lum bir markasi ko’ rsatiladi yoki matbuotda korxonaning faoliyati va mahsulotlarining sifati to’ g’ risida ijodiy maqola bosib chiqariladi); - tovarlarni o’ tkazish, sotishni kengaytirishga yo’ naltirilgan reklama va hokazo. Demak, korxonaning o’ z maqsadiga erishishiga to’ g’ ridan-to’ g’ ri bilvosita yordam beradigan hamma choralarni reklama jumlasiga kiritish mumkin. Reklamani uch jihatdan olib ko’ rsak bo’ ladi: 1. Firma ichki reklamasi. 2. Jamiyatda korxona obro’ -e'tiborini oshirishni ko’ zda tutadigan reklama. 3. Tovarlarni o’ tkazish, sotishni ko’ zda tutadigan reklama. Firma ichki reklamasi. Bu reklamaning asosiy vazifalaridan biri xodimlarda o’ z korxonasiga ishonch paydo qilish, ularda o’ zlarining taqdiri shu korxona taqdiriga mahkam bog’ liq, degan tuyg’ u uyg’ otishdir. Firma ichki reklamasining vositalari quyidagilardir: korxona tashkiliy strukturasining tegishli darajasi va rahbariyat bilan xodimlar o’ rtasidagi yaxshi o’ zaro munosabatlar; xodimlar uchun ijtimoiy imtiyozlar; firma gazetasi; rahbarlarning jamiyatda o’ zini namunali tutishi. Reklamani shu jamiyatda olib qaraganda korxonaning har bir xodimi ham jamiyat a'zosi, ham potensial mijoz ekanligini hamisha esda tutish kerak. 9 Jamiyatda korxona obro’ -e'tiborini oshirishni ko’ zda tutadigan reklama. Yirik korxonalarda ana shunday reklama faoliyatini amalga oshirishga doir maxsus bo’ limlar bo’ ladi. Ular odatda to’ g’ ridan-to’ g’ ri rahbariyatga bo’ ysunadi. Bu reklama quyidagi vositalardan foydalanadi: - matbuot vakillari bilan muloqot; - matbuotda to’ g’ ridan-to’ g’ ri tovarni reklama qilmasdan, korxonaning yutuqlarini (masalan, homiyliklarini) reklama qiladigan e'lonlar; - korxona rahbarlarinining mamlakat ijtimoiy hayotida ishtirok etishi (masalan, AQSh da menejerlar vaqtincha hukumat organlarida ishlashadi). Tovarlarni o’ tkazish, sotishni ko’ zda tutadigan reklama. Bu reklama faoliyatining asosiy sohasidir, u marketing miks tushunchasi bilan mahkam bog’ langan bo’ lib, tovarlarni sotishga ta'sir o’ tkazadigan bir-biriga bog’ liq omillarning hammasini uyg’ unlashtirib boradi. Reklama axborotlarining tipologiyasi quyidagilardan iborat: -xaridorga ta'sir etish usuli orqali; - ifoda etish usuli orqali; - asosiy maqsad va vazifalar nuqtai nazaridan; - reklamaning iste'molchilar bilan mumkin bo’ lgan teskari aloqalar nuqtai nazaridan. Reklama axborotlarining ta'sir etish usullari quyidagilar: - ratsional (aql-idrok) - emotsional (his-tuyg’ u). Ratsional reklama potensial xaridorga aqlan murojaat etishdan axborot beradi. U xaridorni ishontirishga dalillar keltiradi, o’ zining dalillari orqali so’ z tfodasining shaklini tanlaydi, aytilgan so’ zlarining taassurotini kuchaytirish uchun chizma va rasmlardan foydalanadi. Emotsional reklama xotiralarni uyg’ otadi. U fikrlashga olib boradi, his-tuyg’ ularga, emotsiyalarga murojaat etadi. G’ oya va farazlarga emotsiya orqali ta'sir etadi. Uning foyda beradigan usuli rasm, rang va kam darajadagi ovoz. 10 Reklamalar sof ratsional yoki sof emotsionallardan iborat. Biroq reklama xabarlarining soni ko’ p, juda ko’ p desa ham bo’ ladi. Shu ikki ko’ rinishni o’ zida namoyon etadi. Ifoda etish usuli bo’ yicha reklama «qattiq» va «yumshoq» qa bo’ linadi. «Qattiq» reklama qisqa, tez usulda maqsadni bayon etish, ob'ektga obraz orqali ta'sir qilish, qichqirish orqali xaridga e'tiborni tortish, e'lonning foydasini hisobga olgan holda targ’ ib etish kabilarni o’ z ichiga oladi. «Yumshoq» reklama faqatgina tovar va uning markasi haqidagi xabarni ifodalab qolmay, tovar atrofida foydali atmosfera yaratadi. Ko’ pincha emotsional reklama bu belgilarda o’ yinlar orqali, chuqur motivlarda o’ ynaydigan simvolikalar yordamida amalga oshiriladi. U asta-sekinlik bilan potensial xaridorni qandaydir tovarga qaratib, ichki bir kuch uyg’ otib xaridorni xarid qilishga tayyorligini shakllantiradi. Asosiy maqsad va vazifa nuqtai nazaridan reklamaning quyidagi ko’ rinishlari bo’ lishi mumkin: - Imidj reklama - bu reklamaning jamiyatda yaratish maqsadida bo’ lgan prestij korxonasi. - Rag’ batlantiruvchi reklama - Reklamaning mustahkamligi -Firma ichidagi reklama - Mahsulot sotilishini kengaytirish maqsadidagi reklama - nasihatgo’ y reklama - solishtirma reklama - eslatuvchi reklama - mustahkamlovchi reklama - axborot beruvchi reklama - ogohlantiruvchi reklama - chorlovchi reklama. Imidjli reklama asosan xaridorning , sherikdagi tovarning va firmaning qulay obrazini (imidj) yaratishga qaratiladi. Unda noziklik ishning foydasi, mijozlarga mehribonlik va mustahkamlik fazilatlarini ko’ rsatish joiz. 11 Rag’ batlantiruvchi (qiziqtiruvchi) reklama asosan xaridor ehtiyojini aynan shu firmaning mahsulotini xarid etishga qiziqtirishga qaratiladi. Bunda asosiy urg’ u beriladigan jihatlari aynan shu firma mahsulotlarining asosiy afzalliklarini, ularning boshqa aynan shunday o’ xshash tovar va xizmatlar bilan solishtirganda ijobiy natija ko’ rsatadi. Mustahkamlovchi reklama asosan xaridor va sheriklarni firma ishining natijasida mustahkamlik haqida, uning bozor sharoitidagi turg’ unligi to’ g’ risida ham axborot berishga qaratilgan. Firma ichidagi reklama ishchilarda o’ zining korxonasiga ishonch tuyg’ usini uyg’ otishga qaratilgan, ularda uning tag’ diri bilan bog’ liq bo’ lgan o’ zaro tor aloqalar hissini tug’ diradi. Agar har bir korxona a'zosi o’ z faoliyatiga kerakli choralar ko’ ra olsa, ular uchun javobgarlikni bo’ yniga ola olsa, bu holda ishchilar firmadagi ishlaridan qoniqish hosil qiladilar va jamiyatga shu firmaning reklamasini yetkazadigan bo’ ladilar. Ichki firma reklamasining vositalari: - firma gazetasi; - ishchilar va rahbarlar o’ rtasidagi o’ zaro munosabatning yaxshiligi; - ishchilar uchun ko’ psonli ijtimoiy imtiyozlar svhsulot sotilishini kengaytirish maqsadidagi reklama – reklama faoliyatidagi bosh sferadir. Unaydigan (ko’ ndiradigan) reklama – ko’ proq reklamaning agressiv turi, asosiy vazifasi qiyishish – xaridorni aynan shu tovar yoki xizmatni sotib olishga undashdan iborat bo’ ladi. Solishtirma reklama – bu ko’ ndiriladigan reklamaning har xil ko’ rinishi. U reklama qilinayotgan tovar yoki xizmatlarning raqib tovar yoki xizmatlari bilan solishtirishga asoslangan. Ko’ p rivojlangan mamlakatlardagi qonun chiqaruvchilar to’ g’ ridan-to’ g’ ri tovar raqiblarini yoki uni ishlab chiqaruvchisini tanqid qilishni man qilganlar, u holda bunday solishtirma reklama bo’ lishi mumkin. Eslatuvchi reklama – potensial xaridorlarga bozordagi firmaning yoki tovarning aniq mavjudligi haqida va uni xarakteristikasi haqida eslatishga qaratiladi. Mustahkamlovchi reklama eslatuvchi reklamaning har xil ko’ rinishidir. U 12 iste'molchini xarid qilgan tovarini qo’ llab-quvvatlashi, xaridorni qilgan qarori to’ g’ riligiga ishontirishi kerak. U xaridorni doimiy mijozga aylantirishga qaratilishi kerak. Axborot beruvchi reklama – bu reklama firma haqida va uning mahsulotlari, tovarlari, xarakteristikasi, obro’ si, yangilik yaratishlari haqida axborot berishga qaratilgan. Ogohlantiruvchi (oldini olish) reklamasi – ko’ zlangandan ham ko’ proq vositalarga ketgan harajat. Bunday reklama kompaniyalarining maqsadi – reklama faoliyatiga katta summa sarflashga qurbi yetmaydigan raqibining pozitsiyasini tushirmoq. Reklama vositalari quyidagilardan iborat: 1. Ko’ rgazmalar (jahon, xalqaro, milliy, firma miqyosidagi ko’ rgazmalar, transport, ishbilarmonlarning faoliyatini yorituvchi, doimiy ta'sirchan – ya'ni institut, o’ quv yurtlari, tashkilotlardagi ko’ rgazmalar, Sotuv va buyum bozorlari ko’ rgazmalari). 2. Bosma reklama nashrlari: katalog, buklet, varaqa, Plakat, Afisha, Otkritka, informatsion xatlar, shoir va adiblarning portretlari. kalendarlar (devor uchun, yon daftar uchun), firma o’ rov qog’ ozlari, etiketka, taklifnoma. 3. Nashriyotda reklamalar murojaati – reklamali e'lonlar, maqola, aylana stol materiallari. 4. Televizion reklama – reklamali roliklar yoki filmlar, kliplar, ishlab chiqarishning ko’ rgazmalari, badiiy kecha reportajlari, maxsus ko’ rsatuv, kino, teleshoular dasturi orasida tovar va xizmatlar reklamasining qatnashishi. 5. Radio reklama – maxsus eshittirishlar, reklama e'lonlari. 6. Transport reklamasi – reklamali plakatlarning transport ichida joylashtirilishi. Shuningdek, transport vositalari tashqi ko’ rinishidagi reklamalar. 7. Elektron reklamalar – Internet tarmog’ i va shahar markaziy ko’ chalaridagi elektron shitlar. 8. O’ zgaruvchan va aylanali reklamalar – markaz ko’ chalaridagi maydonlarda o’ rnatiladi. 13 9. Pochta orqali yoki tezkor elektron pochta orqali reklama. 10. Telefon tramog’ i orqali reklama. 11. Yodgorlik shaklidagi reklamalar – avtoruchka, brelok, suvenirlar. 3. Xizmat ko’rsatish korxonlarida zamonaviy reklama faoliyati Reklamaning iste'molchilarga qay tarzda ta'sir etganligini reklama psixologiyasi belgilab beradi. Reklama psixologiyasi amaliy psixologiyaning bir bo’ limi bo’ lib, insonning iste'molchilik xatti-harakatining motivini tadqiq etadi. U insonning ruhiyatiga reklama ta'siri jarayonlarini o’ rganadi. Inson ruhiyati shunday tuzilganki, u birdaniga to’ la ravishda o’ zgarmaydi. Lekin umumiy ravishda inson qarashlari tezroq o’ zgarishi mumkin. Bu to’ g’ rida keng ommaga mo’ ljallangan reklama mahsulotlarini ishlab chiqarish jarayonida unutmaslik kerak. Ayniqsa iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlar ketayotgan jamiyatda buning ahamiyati juda katta. Reklama bugungi kunda asosan ikkita vazifani bajaradi: A) Axborot berish B) Targ’ ibot qilish. Barcha ko’ rinishdagi reklama, xoh u og’ zaki, xoh yozma shaklda bo’ lsin, yoxud bir ko’ rinishdan iborat bo’ lishidan qat'iy nazar u kishilarga axborot beradi. Ularning ehtiyojlarini qondirishga harakat qiladi. Bunga radio va televideniedagi reklamalarni ham misol qilishimiz mumkin. Plakatlar, yarmarkalar va boshqa shakldagi reklamalar sizu bizga ta'sir ko’ rsatadi. Barcha ko’ rinishda ham inson undan yangi ma'lumot oladi, yangilik bilan tanishadi. U yoki bu muassasa, idora, korxonaning xizmat usullaridan xabardor qiladi. Bu vazifalarning barchasini reklama axborot berish bilan bajaradi. Shu sababli ham biz reklamani axborot beruvchi faoliyat deb qabul qilamiz. Reklamaning targ’ ibot qilish vazifasi shundaki, u inson ruhiyatiga ta'sir etgan holda reklama qilayotgan narsani xarid qilishga, yaxshi narsalardan foydalanishga, insonga hayoti uchun zarur bo’ lgan fikrlarni, usullarni o’ zida qo’ llashga undaydi. Yaxshi narsalarga, yaxshi xislat va fikrlarga ishontirishga harakat qiladi. 14 Reklama insonga yetib kelayotgan barcha axborot xabarlarni qabul qilishda bozorlarda kundan-kun ko’ plab tavsiya etilayotgan mahsulotlarni tanlab olishda, o’ zi qidirib yurgan, xabari bo’ lmagan yangi mollarni xarid qilishda yaqindan yordam beradi. Kishilar hozirgi davrda o’ zi bilgan, bilmagan davrda g’ ayri ixtiyoriy tarzda har kuni ertadan kechgacha juda ko’ p reklamalar bilan tanishadi. Radio va televidenie, transport, ko’ cha, xiyobonda, idora va muassasalarda va hokazo joylarda reklama insonning hayot tarziga aylanib qolgan. G’ arbda marketing sohasida bozorni ruhiy tahlil yo’ li bilan o’ rganish usuli so’ nggi vaqtlarda keng rusum bo’ lib qoldi. Reklama korxonaning butun faoliyatini, ya'ni uning tashqi ko’ rinishi, xodimlarning yurish-turishi, kotiblarning telefondagi ovozidan tortib tovarning nomi, o’ rovi, mijozlarga xizmat ko’ rsatishigacha bo’ lgan butun faoliyatini har tomonlama o’ z ichiga oladi Tovarlar sifati jihatidan nechog’ liq kam farq qiladigan bo’ lsa, ularni shuncha ko’ proq reklama qilish kerak. Keng iste'mol tovarlari reklamasiga bo’ ladigan sarf harajatlar o’ rta hisobda hajmining 5 foizidan 15 foizigacha boradi. Reklama ishini rejalashtirishda hisobga olish kerak bo’ lgan asosiy narsalar quyidagilardir: tovarning holati: iste'molchi rag’ batlariga nisbatan; raqobatga nisbatan; reklama maqsadi: tovarning ma'lumlik darajasi; unga beriladigan ma'lum imidj (obraz); reklama ob'ekti: kim (iqtisodiyot sohasi, reklamani kim tavsiya etadi, kim hal qiladi); uning strukturasi (firmaning katta-kichikligi, tuzilishi, ruhiy omillar); reklama mazmuni: konsepsiyasi (nima reklama qilinadi); reklama vositalari: qanday qilinadi (reklamani matn, grafika orqali yoki badiiy vositalar bilan eng yaxshi samara beradigan darajaga yetkazish usullari); reklama byudjeti: umumiy byudjeti (mavsum omilini hisobga olgan holda); raqobatchilarning reklama imkoniyatlariga qiyosan olganda; 15 reklama chora-tadbirlarining rejasi: reklamaning nechog’ lik tez-tez takrorlanib turishi; sifati; rentabelligi; konkret reklama vositalari bo’ yicha taqsimlanishi; vaqt e'tibori bilan olganda reklama chora-tadbirlarining rejasi: reklama komponentlarining muddatlari; batafsil kalkulyasiyasi: odatda reklama mahsulotining sotiladigan bahosiga qarab ming donasi yoki boshqa birliklari hisobidan olinadi; reklamaning samaradorligi ustidan nazorat: sotuvlar hajmidan sarflangan mablag’ larni qiyoslab ko’ rish. Tovar o’ rovining roli. Tovarlarning o’ rovi birinchi qarashda xalq xo’ jaligining uncha ahamiyat tutmaydigan va juda ham zarur bo’ lmagan sohalaridan biri bo’ lib ko’ rinadi, lekin so’ nggi o’ n yilliklar mobaynida bu soha katta sur'atlar bilan rivojlanib kelmoqda. G’ arbda hamma tovar va mahsulotlar o’ rog’ liq holda sotiladi. Tovar yoki mahsulotning o’ rovi: - tovarlarni buzilish va shikastlanishdan saqlaydigan; transportda tashish, unga ortish va tushirish uchun oson va qulay bo’ lishini ta'sinlaydigan; - hajmi va og’ irligi jihatidan tovarni sotish uchun eng qulay birliklarni yaratishni ta'minlaydigan; - muhim reklama rolini o’ ynaydigan bo’ lishi kerak. Tovar yoki mahsulot o’ rovining ko’ rinishiga ta'sir qiladigan omillar: - tovarning transport vositalari, ombor vositalaridan unumli foydalanishga imkon beriladigan og’ irligi va hajmi, bunda transport tariflarining tinmay ortib borayotgani hisobga olinadi; - avtomatlashtirish, transportda tashish va mijozlar omborida saqlash uchun o’ rov vositalarining nechog’ lik moslanganligi va hokazo. Reklama jarayonida 4 ta qiziqarli tomonlar mavjud: - reklama beruvchi - reklama tarqatuvchisi - reklama agentligi - reklama iste'molchilari. 16 Aniq reklama agentliklaridan biri ovoza qiladi: «... mustaqil ishbilarmon korxona, ishbilarmon insonlar va ijodiy mehnat shaxslaridan iborat ishlab topadigan, reklamani tayyorlab axborot tarqatish vositalariga joylashtiradigan, mijoz topshirig’ i asosida ish yuritadigan, o’ z tovari xizmatining xaridorini topishni xohlaydiganlar uchun xizmat qilamiz». Barcha reklama agentliklarini uch asosiy qismga ajratish mumkin bo’ ladi: - ixtisoslashgan va taklif etilgan reklama xizmatlari - naqdli yoki xususiy korxonaviy bazaning yo’ qligi - mavjudlik yoki reklama kanali yo’ qligi. Reklama agentligi faoliyati to’ rtta asosiy yo’ nalishni o’ z ichiga oladi: 1. Buyurtmachilarning e'tiborini qaratish va hamkorlik: menejment 2. Reklamani omadli ishlab chiqarish va yo’ lga qo’ yish san'ati: rassomlar, ssenaristlar, fotograf, rejisserlar yordamida; 3. Reklamani tayyor mahsulot holiga keltirish: poligrafiya va tiraj yordamida; 4. Reklamani gazeta, jurnal va televideniega taqdim etish. Kuzatishlarga qaraganda reklama odamni ruhan quvvatlantiradi. Chunki inson o’ zi haqida qayg’ urishni, e'tiborni, yaxshiroq hayot kechirishni istaydi. 4.Xizmat ko’rsatish korxonlarida reklama faoliyati samaradorligini oshirishda xorij tajribasidan foydalanish Hozirgi bozor munosabatl ar i sharoitida respublikamizda reklama faoliyatini yuritishda xorij tajri basi dan mahalliy sharoitga mos tomonlarini keng qo’llash o’z samarasi ni beradi va tovarlar o’rtasida o’zaro raqobatni ta’minlaydi hamda tovar, pul aylanishini tezl asht ir adi, iqti sodi yotga katta foyda keltiradi. Reklama bozor faoliyati bilan chambarchas aloqada bo’lib kelgan. Shu bois bundan 50 -60 yil oldin o’z boshidan bozor iqti sodi yoti ni kechirgan rivojlangan maml akat larda u uzining mustaqil vazifasini bajarib kelmoqda. Xorijiy m am lakatl ar ni ng o’z tovar va xizmatlari reklamasi uchun ko’p mablag’ ajr at ayot ganl igi tabiiy xol. Bu ularning yanada kengroq faoliyat 17 yuritishiga zamin yaratmoqda. Xorijiy maml akat larda reklamani keng xalq ommasiga mo’ljallanadi. Tez va sifatli hamda barcha qiziquvchil ar uchun bir xil qilib ishlanadi. Xorijiy maml akat larda rek - lama bo’yicha qabul qilingan qonun va qoida hamda sotuv jarayonining bosqichl ar iga tovarlarni sotishda ishlab chiqaruvchi yoki savdo agenti har bir bosqichga e’tibor berib, ularga qat’iy rioya qiladi. Chet elda reklamani amalga oshi ruvchi lar - bular reklama agentl iklaridir. Ular barcha turdagi, turli nomenklatur adagi tovar va xi zm at larni ommaviy axborot vositalari orqali reklama qi ladi lar . Reklama agentl iklarining soni juda ko’p bo’lib, o’zaro sof raqobat asosida faoliyatni yur it adil ar. Biz - ning respubli kami zda reklama sohasi ni ng amaliyotida ishlab chiqaruvchi ko’pincha avval tuzilgan shartnoma va iste’m ol chil ar bilan oldindan mavjud bo’lgan aloqani bo’yicha xizmat ko’r sati ladi . Sotuv jarayoni quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi: - iste’m ol chini izlash; - iste’molchi bilan aloqa; - aloqa jarayoni; - taqdimot marosimi; - keli shmovchi li kl ar ni bartaraf etish; - shartnoma tuzish; - shartnomani amalga oshirish; Bu bosqichl ar ga amal qilgan holda «Ribok» markasida poyafzal ishlab chiqaruvchi korxona misolida marketing tadqiqotlari o’tkazilgan. Reklamaning maqsadiga muvofiq, o’ tkazil gan tadqiqotlar natijasida quyidagi natijalar olingan: 1) Birinchi yili «Ribok» poyafzal ini ishlab chit sari layotganli gi haqida axborot tartsatilgach, istemol’ chil arning 15 yoshdan 49 yoshgacha bo’lgan xaridorlarning ichida 20% i har yili o’rtacha 45 dollardan 1 juft poyafzal sotib olgan. 2) Bu markali poyafzal bilan tanish bo’lgan iste’m ol chil arga 50%ini 18 «Ribok» yuqori sifatli, maqbul narxlarga soti layotganli gi , yumshoq teridan va keng miqyosda ishlab chit sari li b, chakana savdo do’ konl ari da sotilishi haqida axborot berilgan. 3) Yuqoridagi «Ribok» markasi haqida ega iste’m ol chil ar guruhini 50%ini mazkur poyafzal juda yuqori sifatli va qulayligi hamda zamonaviyligi (moda, urfga xos) va narxi oqlashiga ishont ir ilgan. «Ishont ir il gan» iste’m ol chil ar guruhini «Ribok» poyafzalini kiyib ko’rish ishtiyoqini uyg’oti lgan. 4) «Ribok» poyaf zali ni kiyib ko’rish ishtiyoqi uyg’ongan iste’m ol chil arni mahalliy (hududiy) do’kondan sotib olishga iste’m ol chil ar guruhini 50%ini yo’ nalt iri lgan . Reklama-bu nufuzli tovar markasining rivojlanishi va t ar qal i shi dagi eng samarador dast aklardan sanaladi. Tovarlarning sifatidan tashqari, ularning ta’sirchan psixologik reklamalari i st e’ m ol chi l ar ichida bu tovarlarning nufuzini yarata oladi. Masalan, "Mal’boro" sigaretlari - oddiy si garetl ar emas, balki haqiqiy er kakl ar uchun sigaretlar, "Mersedes" - shunchaki qimmat avtomobil’ emas, balki "yosh yuraklar" uchun avtomobil’ ekanligi reklamada t a’kidlanadi . Har bir tovarga nisbatan reklama byudjetini tuzish kerak. Byudjetda ma’lum vaqt ichida sarflangan umumiy summa aks et adi. Reklama byudjetini tuzishda tovar - ning hayotiylik davri, uning bozordagi ulushi, hududiy sotish va raqobatbardoshl ik darajasi, reklama takroriyli gi chastotasi , tovarni saralash imkoniyatiga e’tibor berish kerak. Reklama xarajatl ari ni tahminan mo’ljallab aniqlash va uning tarmoqlararo narxlari nisbati o’rganil ishi kerak. Reklama qilishdagi xorijiy t ajr ibal ar dan respublikamizda samarali foydalanish zarur. Kuzatishlar natijasiga ko’ra hozirgi kunda rivojlangan xorijiy mamlakatlar o’z mahsul ot lari ni reklama qilishga unchalik qi zi qm ayot ganl igiga to’qnash keldik. Masalan, AQSh 2003 yilga qadar o’z mahsulotlarini reklama qilishni t o’xtatgan. Angliya, Germaniya va Frantsiyada reklama uchun qilinayotgan xarajatlar avvalgi yillarga nisbatan 19 ancha qisqargan. Bu ham e’t iborga molik holatdir. "Mal’boro" si gareti ni ng reklamasini ko’rgach, chekuvchi lar ongida qo’lida tatuirovkasi bo’lgan jiddiy va haqiqiy erkak gavdalanadi. Mentolli "KUL" si garetl ar i esa did bilan kiyingan bashang ayol orqali "KUL" - ayollar uchun si garetl ar ekanligini namoyish qiladi. AQShda 50- yi ll arning o’rtalarida o’tkazilgan tadqiqotlar natijasida aynan uch xil turdagi sigaretni doimo chekuvchi 300 ta kashandalar tanlab olingan. eng mashhur uch xil sigaretlarning nomini uchirib, chekib ko’rib ularni ajratib berish uchun doimiy chekuvchil ar ga berilgan. Olingan natijaga ko’ra, faqat 2% chekuvchil ar gi na sigaret qaysi firmaga tegishli ekanligini ajratib bera oladilar. 1-jadval 2 Tovarlarni reklama qilish uchun o’rtacha sarf lanadi gan harajatlar. № Tovarlarning turlari Xarajatlarning realizatsiya hajmiga nisbati Keng iste’mol tovarlari 1 Sut mahsulotlari 1,9 2 Gusht mahsulotlari 0,6 3 Shakar 0,3 4 Non mahsulotlari 2,8 5 Qandolat mahsulotlari 3,5 6 Un qilingan don mahsulotlari 4,8 7 Pivo 6,9 8 Salqin ichimliklar 7,6 9 Vino 4,4 10 Spirtli ichimliklar 2,4 11 Tamaki mahsulotlari 5,0 12 Medikamentlar 10,3 2 T o v a r l a r n i re kl am a q i l i s h uc hu n o ` r t a c h a s a r f l a n a d i g a n h a r a j a t l a r 20 13 Kir yuvish vositalari 8,0 14 Attorlik mollari 14,7 Uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar 15 Soatlar 5,7 16 Maishiy xizmat tovarlari 3,3 17 Kitoblar 2,8 18 Avtomobillar 1,7 19 Mebel’ 1,5 20 Poyafzal 1,3 21 Ayollar kiyimlari 1,3 22 Mototsikllar va velosipedlar 1,1 23 Bosh kiyimlari 1,1 24 Erkaklar kiyimlari 0,9 Bezak buyumlari 25 Gilamlar 2,1 26 Shetin 0,9 27 Zargarlik buyumlari 2,2 Qolganlari esa shu paytgacha, faqat sigaretning nufuziga uchib chekib kelganligi ma’lum bo’lgan. Bu tajriba emotsional jihatdan reklama axborot ining insonlar ongiga kuchli ta’sir qilishini ko’rsat adi. Shunday ekan, tovarlar reklamasi o’z nuf uzini yaratib, uni saqlab qoladigan qilib, puxta ishlanishi kerakligi ma’lum bo’ladi. AQSh da "imidj" yaratish nafaqat reklama bilan bog’liq faoliyat yurituvchi tadbirkorl ar , balki butun Amerika tashvi qotchi lari ni ng eng asosiy vazi falar iga aylanib qolgan. AQSh biznesi "imidj" (nufuz)ga butunlay bog’lanib qolgan. Dunyodagi yirik avtomobil’ bozori bo’lgan AQShda avtomobi lning texnik holati, uning saloni, rangi xaridorlarni "imidj"dan kam qi zi qt iradi . Iste’molchi larning faqat 3%igina avtomobil’ kapoti ostini ko’zdan kechi radi lar . Ko’pgina dollarda tovar jiddiy o’zgarm aguncha imidj yashayveradi. "Imidj" 21 tovarning talabi va narxiga ham katta ta’sir ko’r satadi . Biz respubli kami zda o’tkazgan, t adqi qotl ari mi zda ayollar nima uchun sovunga yuz uchun mo’ljallangan kremga nisbatan bir necha barobar kam haq to’ lashlari ni aniqlashga xarakat qildik. Sovun o’z nufuziga ko’ra, faqat tozalikni taklif qilsa, krem "nufuz"i yosh ayolning yoshligini saqlab, uni yanada jozibali qilishini ta’kidlaydi. Hozirgi kunda «Dove» sovunining aynan sovun emas deb reklama qi li nishi ga ham yuqoridagi fikrimiz isboti di r. Kosmetika mahsulotlari sotuvchilar lab bo’yog’i, kremlar, tirnoqlar uchun buyoqlar, soch buyoq yoki kipriklar uchun buyoqlarni emas, balki ayollarni hammasiga kerakli "umid" ni sotadi lar. Taniqli aktyorlar yoki boshqa mashxur kishilarning "o’z shaxsiy tajri balari " bo’yicha beradigan masl ahat lari ham tovarlarga qo’shimcha psixologik qiziqish uyg’otadi deb hisoblanadi. Amerikaning «Baskin Robins" kompaniyasi Rossiya bozoriga "Amerika- da eng mashhur muzqaymoq" shiori bilan kirib kelgan. Lekin biroz fursat utgach, bu kompaniya umuman boshqa qadoqda, boshtsa shior bilan muzqaymoqni bir necha xil navlarini ishlab chiqara boshladi. O’tkazilgan marketing tadqiqotlari nati jalari, Rossiya iste ‘molchilari Amerika iste’m ol chil ari dan farqli o’laroq, kaloriyali, qaymoqli, o’ta shirin va quyuq muzqaymoqni afzal ko’r ishl ar i ma’lum bo’lgan. "Baskin Robins" mevali muzqaymoql ar ni ng bir necha navlarini hamda ularning afzal li kl ari ni ham ko’rsata boshl agan. Britaniyaning "Yunayted Distell er z" kompaniyasi Shotl andi yani ng viski va jinlarini taklif qilib, kompaniya o’z iste’m ol chil ari ni ng ichish odatlarini keskin o’zgartirishni emas, balki ichishda tur li- tumanl ikni taklif qilgan. Hozirda har kuni Rossiyada 200 million yashiq aroq va 100- 120 ming yashiq shotland viskisi sotilmoqda, ammo 2000 yilda alkogolli ichi ml ikl ar ni ng TV dagi reklamasi ta’ qi ql angandan so’ng, har xil ish yuzasidan t o’planadi gan yig’inlarda vakillar shotland viskisi qanday tayyorl anishi ni gapir ib bera boshlaganl ar . "Baskin Robbins" va "Koka 22 kola" kompaniyal ar ini ng reklamalari, ularning mahsulotlarini iste’mol qilgandan so’ng, odamning quvvatini oshishini ta’kidlab o’tiladi va bu katta samara bermoqda va hozirda "Pepsi" ichimligining o’rnini "Koka kola" egallab olgan. Bundan kelib chiqib, reklama xalq xo’jaligining savdo- sot iq sohasida muhim o’ringa ega deya olamiz. Biz chet davl at larda reklama xarajatl ari ni ng keskin o’sib bor ayot gani ga guvoh bo’lyapmiz. Masalan, AQShda XX asrning 70 - yillarida reklama xarajatlari 20 mlrd. dollarni, 80 - yillarda 50 mlrd. dollarni, 90 - yillarda 70 mlrd. dollarni va 2002 yilda 100 mlrd. dollarni tashkil etgan. Shuning uchun, ayrim davl at larda, masalan, Yaponiyada reklama xarajatl ari ni ng eng yuqori nuqtasi belgil angan. U mahsulot narxining 1,1 dan 1,2% gachasini tashkil qilishi mumkin. Biz ham respubli kami zda mahsulotlar umumiy xarajatl ari da t ovar lar reklamasi 0,5-1% salmoqqa teng bo’lishini istardik. Mavjud adabiyot larda, ayrim mutaxassislar reklama xarajatl ari ni ng ko’p qismini ortiqcha deb hi sobl ashadi . Ular reklamaning maqsadsi zl igini keng miqyosli raqobat kurashida va uning keragidan ort iqchal igida deb biladilar hamda reklama uchun xarajatlar soliqqa tortilgan foydadan ajratib hi sobl anadi. Kuzatuvlarga ko’ra, tadbirkorlar reklama uchun mo’ljallangan puldan soliq to’lamaydilar, shuning uchun ularga reklama arzonroq tushadi. Bu holda, xarajatlarning bir qismini i st e’ molchi lar to’laydilar. Ba’zi bir adabiyot larda, mualliflar reklamani davlat institutlari bo’lgan maktab, machit, cherkovlar bilan tenglashti radi lar. Biz bu fikrni noto’g’ri deb hisoblaymiz. AQShda reklama uchun har qanday davlatdagi ommaviy axborot vosi talari ga sarflanadigan qog’ozlardan ko’proq qog’oz sarflanadi. Ommaviy axborot vositalari, radio va televidenieda reklama ayrim hollarda juda ko’payib ketganligi sababli, AQShda bu sohada bir qancha cheklashlar qilingan, masalan, Amerika yo’llarida 800 000 reklama al vonl ari olib tashlangan, qonuniy bo’lmagan reklamaga qarshi kurash o’t kazi lm okda. Rekl am ani tekshirish organlari tuzilib, reklama kodekslari qabul qilingan, ayrim tovar larning reklamasi man etilgan. Qaroqchilik yuli bilan chet el 23 radiost antsiyal ar idan va boshqa joylardan reklama g’oyalarini ug’irlash, rivojlangan davlatlar bilan reklama sohasi da xalqaro tashkilotlar tuzish reklama tanqidi, bularning barchasi zamonaviy reklamani ng rivojlanishiga zamin yaratadi. Reklama o’ziga hos sifatlarga ham ega: uni tayyorlashda ilmiy usullar i qt i sodi y- ijtimoiy, st at isti k, psixologik usullardan foydal ani l adi . Ko’pchilik mualliflar: "Reklama uchun katta xarajat qilish bemaqsad emas", - deb hi sobl aydi lar. Biz ham ushbu fikrga qo’shilamiz. Hatto 30 -yillarda AQShda reklamaga ajratilgan xarajatlar umumiy savdo summasining 30% ni, Germaniyada 50% dan ko’proq va Chexiya va Slovakiyada esa 80%dan kupni tashkil etardi. Hozirgi davrda AQShda marketing xarajatlari yalpi ichki mahsulotning 1,5 foizini tashkil etadi, yalpi daromad bilan marketing xarajatlari orasida elastiklik koeff itsient a 0,5 ga teng. Hozirgi davrda biz ko’p davlatlarda reklama xarajatl ari ni ng tobora oshib borayotganing guvohi bo’layapmiz. Lekin nazari yotchi lar va am al iyot chil ar qanday qilib reklamaning harakatiga asos yaratish va reklama maqsadli li gi ni ta’minlash kerak?", - degan hal qiluvchi savolga aniq javob bera ol mayapt il ar. Yaqin vaqtlarga qadar bu savolga ko’pchilik e’tibor bermasdi. Bunga sabab albatta, bu savol bilan shug’ull anmaganl igidagina emas, balki ommaviy iqti sodi y muammolar bilan bog’liq holda reklamaning jamiyatdagi o’rni, funkt si yal ar i , bu boradagi uslubiy izlani shlar, g’oyalar yordamida reklama f aol iyat ini samarali li gi ga eri shishdadir . Bizning fikr im izcha, bu masalalar echimi bo’yicha olingan alohida natijalar yordamida, jamiyatda reklamaning ahamiyati va samaradorl igiga erishib bo’ lm aydi . Quyida Evropa, Shimoliy Amerika va Osiyo maml akat lari da reklamani tar qatuvchi vositalarning holati keltirilgan . 2-jadval 3 Evropa, Shimoliy Amerika va Osiyo maml akat lari da reklamani t arqat uvchi 3 E v r o p a , S h i m ol i y A m e r i k a va Osi yo m a m l a k a t l a r i d a r e k l a m a n i t a r q a t u v c h i v o si t a l a r n i n g ho l a t i 24 vositalarning holati Davlatlar Xu ku mat nas hriy oti Keng xalq oomasiga bag’ishla ngan jurnallar Max sus jurn allar Tijor at kana llari Televi zor mavju d bo’lga n uy xo’jali gi % Kabel televiden iyasiga ulangan uy xo’jaligi % Avstriya 20 29 55 2 97 23 Bel’giya 37 51 154 4 96 87 Daniya 12 19 84 4 95 47 Finlyandiya 12 20 44 6 98 37 Frantsiya 26 68 153 5 94 4 Germaniya 33 99 327 5 96 33 Gretsiya 16 54 30 30 93 - Irlandiya 8 14 36 2 95 38 Italiya 41 90 315 4 99 - Niderlandi 20 35 141 4 98 86 Norvegiya 16 8 52 3 98 44 Portugaliya 6 17 33 2 95 - Ispaniya 22 58 147 13 99 5 Shvetsiya 10 16 83 1 97 46 Shveytsariya 20 37 129 4 94 77 Turkiya 10 10 16 7 - 1 Buyuk Britaniya 75 91 1 .214 3 97 1 Bolgariya 2 5 11 95 0.5 kam. Chexiya va Slovakiya 8 25 44 2 96 2 Vengriya 10 7 15 2 98 2 Pol’sha 7 16 14 - 98 27 25 Ruminiya 4 18 - 52 - AKSh 85 112 561 1,426 97 60 Kanada 43 41 160 132 69 74 Avstriya 19 44 217 52 99 - Xitoy 9 9 51 292 57 - Gonkong 20 37 50 4 98 - Xindiston 13 50 38 - 66 - Indoneziya 11 15 14 5 74 77 Yaponiya 54 82 164 115 100 - Malayziya 6 11 12 3 89 16.5 Yangi Zelandiya 13 27 72 7 94 - Singapur 11 20 40 5 100 - Shimoliy Koreya 5 7 6 4 99 1 Tayvan’ 8 9 5 3 99 - AQShda o’t kazi lgan tadqiqotlar nat ij al ari ga ko’ra, har kuni am er ikal ikl ar o’rtacha 1600 ta reklama xabarlari bilan tanishadi. Olingan ma’ lumotl arga qaraganda, ana shu xabarlarning kichik bir qismi o’ziga diqqat-e’ti bor jalb qilib, 1600 ta e’londan atiga 76 tasigina (ya’ni 5% igina) kishining ixtiyorini tortishi ma’lum bo’lgan. Biroq hozirgi kunda narxlarning yuqorligi salbiy ta’sir ko’rsatib, reklama beruvchi lar ni ng soni kamaygan. Bu sohadagi reklama jarayonini amalga oshiruvchi reklama beruvchi lar ni ng soni kamaygan. Ular kabel televi deni yasi va hattoki, do’konlarda tovarlarni olib yurishda foydalani ladi gan ar avachalardagi, taksi, avtomobil’ t o’ xt ash joyidagi tashqi reklamalarga qiziqishi ortgan. Yuqorida keltirilgan jadval ma’ lumotl ari ga ko’ra AQShda bir necha yillardan buyon televi deni e va jur nall ar dagi reklama e’lonlari eng samarali hi sobl anib, bu reklama vosi talari ni ng narxlari ham talab yuqor i bo’lganligi uchun baland bo’lganligi ma’lum bo’ldi. Quyidagi jadvalda Evropa, Shimoliy Amerika 26 va Osiyo davl at lari da reklama xarajatl ari mutanosibligi kelt iri lgan. Jadval ma’ lumotl ari dan ko’rinadiki, barcha davl at larda ommaviy axborot vositalari orqali reklama qilish muqobil hisoblanib, ular uchun katta miqyosda reklama xarajatlari qilinadi. Agar ularning tarkibini ko’radigan bo’lsak, asosan bosma nashr va televi deni e orqali tarqatiladigan reklama uchun xarajatlar katta salmoqqa ega. Shuningdek, radio va kinofil’mlar o’rt asidagi reklama e’lonlari hamda tashqi reklama uchun xarajatlar unchalik katta salmoqqa ega emas. Tel evidenie orqali reklama qilish ham turli davlatlarda turlicha. Masalan. televi deni e orqali reklama qilish Gonkong, Portugaliya, Xitoy, Yaponiya davl at lari da yaxshi rivojlangan. Buning asosiy sababi jadondagi davlatlarda reklama xarajatlari iste’m ol chil arning ehtiyojidan kelib chiqqan holda belgil anadi. Jadval ma’lumotlari shuni ko’r satadi ki , Xindiston, Gonkong, Xitoy, Yangi Zelandiya, Gretsiya, Norvegiya va Portugaliyada ommaviy axborot vositalari orqali reklama qilish uchun katta miqdorda mablag’ sarf lanm oqda. 27 3-jadval 4 Evropa, Shimoliy Amerika va Osiyo davlatlarida reklama xarajatlari mutanosibligi Davlatlar OAV orqali reklama qilish ning umumiy harajatlar summasi. (AQSh mln. doll.) Bosm a nashr. ( % ) Tele vi- deni e (%) Radi o ( % ) Kino fil’mla r(%) Tashqi rek lama/ Transp ortda gi reklam a( % ) Avstriya 1,012 56 26 12 - 6 Bel’giya 1,018 52 32 2 12 13 Daniya 1,081 83 12 2 1 2 Finlyandiya 7,993 45 32 8 1 14 Frantsiya 1,482 79 14 4 0.5 kam 3 Germaniya 11,246 75 15 5 1 4 Gretsiya 526 44 42 7 0.5 kam 7 Irlandiya 311 55 27 11 - 7 Italiya 5,710 43 51 2 - 4 Niderlandiya 2,712 83 12 2 0.5 kam 3 Norvegiya 786 93 3 1 1 2 Portugaliya 415 37 44 8 - 11 Ispaniya 7,652 53 31 10 1 5 Shvetsiya 1,837 93 2 M.e 1 4 Shveytsariya 2,421 78 7 2 1 12 Buyuk Britaniya 14,069 65 29 2 0.5 kam 4 AKSh 80,389 53 35 11 - Kanada 4,781 54 22 12 - 12 Avstraliya 3,848 48 35 9 2 6 Xitoy 297 54 40 6 0.5 kam - Gonkong 861 42 50 4 1 3 4 Evropa, Shimoliy Amerika va Osiyo davlatlarida reklama xarajatlari mutanosibligi 28 Xindiston 896 67 20 3 0.5 kam 10 Indoneziya 287 60 9 19 1 11 Yaponiya 34,747 35 32 5 - 13 Malayziya 317 49 41 2 0.5 kam 8 Yangi Zelyandiya 575 49 36 15 - - Singapur 313 65 30 2 0.5 kam 3 Shimoliy Koreya 2.826 48 30 5 - 17 Tayvan’ 1.294 55 35 7 0.5 kam 3 29 Xulosa Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, hozirgi O’zbekiston sharoitida tovarlar reklamasi uchun unchalik katta miqdorda xarajatlar sarflanmaydi. Chunki bugungi kunda respubli kami zda faoliyat olib borayotgan yuridik va jismoniy shaxslar uchun soli q va boshqa majburiy to’lovlar ham katta salmoqni egallab kelmoqda. Shunday bo’ lsada, jahon davl at lari ga nisbatan qaraganda Uzbekistonda mahalliy tovarlar reklamasini ko’paytirish maqsadida, ular uchun reklama qilish narxlari xorijiy va qo’shma kor xonalar tovarlari reklamasiga nisbatan 3 -4 barobar arzonlashti ri lgan. Reklama-ijtimoiy ruhiy xususiyatga ega. U ko’ p xususiyatli tovar bo’ lib, hozirgi zamon kishisi ruhiyatiga eng sirli ta'sir qiluvchi omildir. Biznes olamida reklama iste'molchilar e'tiboriga katta ko’ lamdagi axborotlar tizimini tavsiya qiladi. Inson reklama axborotlarini qabul qilar ekan, o’ zida uning, albatta, ruhiy ta'sirini sezadi. Iste'molchida reklamaning ma'lum bir aniq yo’ nalishi bo’ yicha ta'sir-sezgi paydo bo’ ladi. Bu insonning o’ sha reklamaga bo’ lgan munosabatida seziladi. Uning ongida ijobiy yoki salbiy bo’ lgan munosabat tug’ iladi. Reklama jarayonida berilayotgan axborotlarni inson o’ ziga qabul qilar ekan unga nisbatan o’ zining sezgisini, qanday qabul qilishini, bor diqqatini, e'tiborini, ma'lum xotiralarini va boshqa bir qator xususiyatlarini tiklaydi. Boshqa jihatdan, reklama axborotlarini o’ ziga qabul qilish jarayonida berilayotgan axborotlarga nisbatan kishining unga bo’ lgan munosabatida ham shunga yarasha turli psixologik vaziyatlar yuzaga keladi. yetkazilgan axborot mazmunidan qoniqish hosil qilishi, undan ijobiy ta'sirlanishi, yoki uning mazmuniga unchalik ahamiyat bermasdan reklama axboroti mohiyat-mazmunini e'tibordan chetda qoldirishi mumkin. 30 Foydalanilgan adabiyotlar ro’ yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi –T.: O’zbekiston, NMIU, 2017. 2. O’ zbekiston Respublikasining 2020 yil 23 sentyabrdagi 637-sonli "Ta’lim to’ g’ risida"gi Qonuni. 3. 2022-2026 yillarga mo’ljallangan yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi 4. O’ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022 yilning 20- dekabrdagi Oliy Majlis va O’ zbekiston xalqiga murojaatnomasi. 5. O’ zbekiston Respublikasining “Raqobat to’ g’ risida”gi Qonuni. O’ zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’ plami, 2012 y., 1-son. 6. O’ zbekiston Respublikasi Prezidentimizning 2019 yil 8 oktyabrdagi “O’ zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’ g’ risida” gi Farmoni.- // Xalq so’ zi, 2019 yil, 9 oktyabr. 7. O’ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 30 oktyabrdagi PF- 5564- sonli “Tovar bozorlarida savdoni yanada erkinlashtirish va raqobatni rivojlantirish chora-tadbirlari to’ g’ risida”gi Farmoni. -// Xalq so’ zi, 2018 yil 31 oktyabr, № 225 (7183). 8. O’ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning “Mahalliy eksport qiluvchi tashkilotlarni yanada qo’ llab – quvvatlash va tashqi iqtisodiy faoliyatni takomillashtirish chora – tadbirlari to’ g’ risida”gi qarori Xalq so’ zi, 2017 yil 22 iyun, №123 31

Xizmat ko'rsatish korxonalarida reklama faoliyati samaradorligini oshirish

Sotib olish