Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 61.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 11 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

150 Продаж

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ilmiy loyihalarini tashkil etish va joriy etish yo’llari

Купить
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ilmiy loyihalarini tashkil etish va joriy etish yo’llari MUNDARIJA KIRISH I-BOB. XO’JALIK YURITUVCHI SUB’EKTLAR FAOLIYATIGA ILMIY VA INNOVATSION LOYIHALARNI TADBIQ ETISHNING ILMIY- NAZARIY ASOSLARI 1.1. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning raqobatbardoshligini oshirishda i lmiy – texnik ishlanmalar va innovatsion loyihalardan samarali foydalanish yo’llari 1.2. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ilmiy va innovatsion faoliyati tashkil etish bo’yich xorij tajribasi 1.3. Ozb е kistanda innovatsion tadbirkorlikni rivojlantirish yo`nalishlari II-BOB. TADBIRKORLIK SUB’EKTLARI FAOLIYATIGA ILMIY VA INNOVATSION LOYIHALARNI QO’LLASHNING IQTISODIY, HUQUQIY, HAMDA TASHKILIY MEXANIZMLARI 2.1. Ilmiy - texnik va innovatsion loyihalarni moliyalashtirish manbaalari 2.2. Tadbirkorlik faoliyatida ilmiy – texnik va innovatsion loyihalardan foydalanishning huquqiy asoslari 2.3. Ilmiy – texnik va innovatsion loyihalarni iqtisodiy baholash usullari 2.4. Ilmiy va innovatsion loyihalarni tijoratlashtirish XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ILOVALAR KIRISH Qisqa muddat oralig'ida respublikani jahon bozoriga olib chiqish uchun umumiy ishlab chiqarish samaradorligini ko'tarish, boshqaruv apparatining yakuniy natijalariga qaratilganligi, bozor ehtiyojini to'laqonli qondirish kabi ishlarni bajarish lozim. Milliy iqtisodiyot tarkibini takomillashtirish, joriy iqtisodiy siyosat bo'yicha yuqorida ko'rib o'tilgan masalalarni hal qilinishi bo'yicha qo'shimcha choratadbirlarni amalga oshirish talab etiladi. Bular orasida birinchi o'rinda amalga oshirilishi lozim bo'lgan choralarga quyidagilarni kiritish mumkin: iqtisodiyotning xususiy sektorini rivojlanishini jadallashtirish, uning tarkibini yaxshilash, tranzaksion xarajatlarni kamaytirish, moddiy va moli- yaviy resurslarni taqsimlash va foydalanish samaradorligini oshirish, iqti- sodiy o'sishning ichki manbalarini faollashtirish uchun boshqa zaminlar- ni yaratishni ko'zda tutuvchi iqtisodiy rivojlanishning yangi, kapital sig'imi kam bo'lgan manbalar va omillarga tayanishda sarmoyador va tadbirkor- larni rag'batlantiruvchi makroiqtisodiy sharoitlarni yaratish; — o'sishni tarkibiy va sifat omillarini faollashtirishning milliy dasturini ilmiyuslubiy jihatdan asoslash, milliy hisoblar tizimiga asoslangan «xarajatlar — ishlab chiqarish» yillik hisobot jadvallari tizimini shakllantirish va undan foydalanish bo'yicha ishlarni jadallashtirish lozim. Dunyoning ilg'or rivojlanayotgan davlatlari va o'tish davri iqtisodiyotini o'tayotgan mam- lakatlar tajribasi va birinchi navbatda hamdo'stlik mamlakatlari tajribasi bundan dalolat beradi. Respublikaning investitsiya dasturi sifat jihatdan yangicha yondoshuvlar bilan shakllantiriladi. Bu dasturni uch yillik davrga mo'ljallab ishlab chiqish nazarda tutilmoqdaki, u loyiha-qidiruv ishlaridan boshlab inshootni foydalanishga topshirgunga qadar bo'lgan jarayonni e'tiborga olish, qurilishni uning real moliyalash manbalari bilan to'liqroq bog'lash imkoniyatini yaratadi, bu esa investitsiya loyihalarini ro'yobga chiqarish samaradorligini oshirishga ko'maklashadi. Yangi jarayonlar va mahsulotlar, to'g'ri ishlab chiqarishga va uning rivojlanish taraqqiyotiga bog'liq bo'lgan yangiliklar hamohangligini aniq- laydi. Yangi bozorlar mahsulot realizatsiyasi jarayonini aniqlaydi, ba'zi hollarda esa yangi bozorlarni ochish harakatida bo'lgan texnologiyalar hayotini o'zgartirishga imkon beradi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar tajribasiga ko'ra, yangi tashkiliy firmalar (innovatsiya firmalari, texnoparklar, innovatsion inkubatorlar, investitsion fondlar va b.) iqtisodiyotning odatiy tashkil etish sharoitiga nisbatan katta foyda olishga imkon beradi. Undan tashqari, aniq texnologik yangilik realizatsiyasi uchun mazkur tashkiliy innovatsiyalar ham zarurdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida fan-texnika taraqqiyoti, innovatsion salohiyat va samarali innovatsion siyosat bilan bir qatorda innovatsiyalar motivatsiyasi muhim o'ringa ega. Motivatsiya bu belgilangan yo'nalishda faol harakatni yuzaga keltiruvchi ehtiyojlar va ularning motivlari to'plamidir. Innovatsiyalar motivatsiyasi produtsent va menejerni innovatsion faoliyat, fan-texnika taraqqiyoti va innovatsiyalar sotuvi yoki ularning xaridi va xo'jalik faoliyatida foydalanish yo'nalishida faol harakatiga undovchi ehtiyojlar va motivlar to'plami hisoblanadi. Fanda motivatsiya qo'yilgan maqsadga erishish uchun undovchi kuchlar ta'siri borasidagi usullar va metodlar yig’indisi sifatida qaraladi. Innovatsiyani yaratish va sotish motivatsiyasining maqsadi xo'jalik yurituvchi sub'yektning yangi mahsulotlar (jarayonlar) sotishdan tez foyda ko'rish hamda ushbu mablag’larni foydali tadbirkorlik yo'nalishlariga qo'yish, bozordagi mavqeini oshirish, raqobatbardoshligini oshirish hisoblanadi. Motivlar muayyan harakatga sabab sifatida joriy davrda xo'jalik yurituvchi sub'yektning ehtiyoji bilan bog’liq. Raqobat bozor sharoitining ajralmas bo'lagi hisoblanadi. Raqobat muhitining kuchayishi xo'jalik yurituvchi sub'yektni raqobatbardoshligini oshirish, yangi bozorlarni egallash bo'yicha muayyan harakatlarga undaydi. Innovatsiyalar yaratilishining muhim omillaridan bo'lib, jahon bozoridagi yutuqlar hisoblanadi. Rivojlanish davrida investorlar qo'lida bo'sh pul mablag’lari paydo bo'ladi, bu esa xo'jalik yurituvchi sub'yektning ularga mahsulot va jarayonlarni taklif qilishiga zamin yaratadi. Rivojlangan xorijiy davlatlar amaliyoti shuni ko'rsatdiki, kichik va o'rta biznes korxonalari iqtisodiy kon'yukturaning o'zgarishlariga tez moslasha oladigan, yangi texnika va texnologiyalarni doimiy ravishda talab qiladigan, mehnat unumdorligi yuqori bo'lgan xo'jalik subyektlari hisoblanadi. Chet el investitsiyalarini jalb qilish va ularni o'zlashtirish iqtisodiyotni rivojlantirishga yordamlashadi va ijtimoiyiqtisodiy islohotlar uchun kuchli rag'batlantiruvchi omil bo'lib xizmat qiladi. Shuning uchun ham respublikada xorijiy investitsiyalarni jalb etish uchun imtiyozlarning keng tizimi vujudga keltirildi, xorijiy investorlar uchun imtiyozli soliq tizimi joriy etildi. Lekin mavjud huquqiy me'yorlarni shu asnoda qoldirmasdan, uni doimo takomillashtirib borish, ya'ni kafolat va imtiyozlarni kengaytirish, investitsiya faoliyati uchun qulay muhitni shakllantirish va xorijiy investitsiyalarni jalb etish bo'yicha rag'batlantirishni kuchaytirish kerak. Ushbu salohiyatlardan samarali foydalanish hisobiga mamlakat taraqqiyotiga erishish mumkin: tadbirkorlik subyektlariga turli konsalting xizmatlar ko'rsatuvchi bozor infratuzilmasi subyektlarining sonini orttirib borish; xususan, joylarda biznesinkubatorlar tashkil etilib, ularni xorijiy investitsiya hisobiga zamonaviy uskunalar bilan jihozlashni jadallashtirish; tadbirkorlikka tayyorlash va qayta tayyorlash kurslarida ta'lim sifatini oshirish; tadbirkorlik subyektlarining investitsiya loyihalarini moliyalash maqsadida ularning kredit resurslaridan, shu jumladan, xorijiy kredit liniyalaridan foydalanishlari uchun keng imkoniyatlar yaratish; tadbirkorlik subyektlari tomonidan qishloq xo'jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, qurilish materiallari, yengil sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish va qadoqlash kabi ishlarga zamonaviy uskuna hamda texnologiyalarni xarid qilishga ko'maklashish; tadbirkorlik subyektlarining innovatsiya faoliyatida faol ishtirok etishini rag'batlantirish va boshqa. I-BOB. XO’JALIK YURITUVCHI SUB’EKTLAR FAOLIYATIGA ILMIY VA INNOVATSION LOYIHALARNI TADBIQ ETISHNING ILMIY- NAZARIY ASOSLARI 1.1. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning raqobatbardoshligini oshirishda i lmiytexnik ishlanmalar va innovatsion loyihalardan samarali foydalanish yo’llari Hozirgi kunda mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarida xisob registirlarini yuritishda turli xil hisob registirlaridan belgilangan tartibda foydalanib kelinmoqda. Buxgalteriya xisobida boshlang’ich hujjatlarnining harakati (hujjatni tuzish yoki boshqa xo’jalik yurituvchi subyektdan olish, hisobga qabul qilish, ishlash arxivga berish –xujjatlar aylanishi ) jadval bilan tartibga solinadi. Bu jadvalni tuzish ishlarini xo’jalik yurituvchi subyektning bosh buxgalter tashkil qiladi. Hujjatlarning aylanish jadvali xo’jalik yurituvchi subyekt rahbari buyrug’I bilan tasdixlanadi. Jadval yordamida xo’jalik yurituvchi subyektda hujjatlar aylanishi, boshlang’ich hujjat o’tishi lozim bo’lgan bo’linmalar va bajaruvchilarning aniq soni, xujjatlarning xar bir bo’linmada bo’lishining eng kam muddati o’rnatiladi. Hujjatlar aylanishi jadvali xo’jalik yurituvchi subyektning har bir bo’linmasi va hamma bajaruvchilari tomonidan hujjatlarni tuzish, tekshirish va ishlash bo’yicha ishlar tarxi yoki ro’yxati sifatida rasmiylashtirishi mumkin. Bu tarx yoki ro’yhatda xujjatlarni tuzish, tekshirish va ishlashning hamma ijrijilarining o’zaro aloqasi va bu ishlarni bajarish muddatlari ko’rsatiladi. Hujjatlar aylanishi jadvalining ko’chirmasi shu jadvalda ko’rsatilgan ijrochilarning har biriga beriladi. Bu ko’chirmada tegishli ijrochi faoliyatiga taaluqli bo’lgan hujjatlar, ularni taqdim etish muddatlari va qaysi bo’linmalarga ushbu hujjat berilishi kerakligi ko’rsatiladi. Hujjatlar aylanish jadvalini ta’minlash, hujjatlarni o’z vaqtida va sifatli tuzish, ularni buxgalteriya xisobi va xisobotida qayd qilish uchun o’z vaqtida topshirish va hujjatlardagi ma’lumotlarning haqiqitga to’g’ri kelishiga shu hujjatlarni tuzgan va unga imzo chekkan shaxslar javobgar bo’lib hisoblanadi. Xo’jalik yurituvchi subyektning bosh buxgalteri ijrochilar tomonidan hujjatlar aylanishi jadvalining bajarilishi ustidan nazorat olib boradi. Korxona bosh buxgalterining operatsiyalarni rasmiylashtirish tartibi va tegishli hujjatlarni , ma’lumotlarni buxgalteriyaga yoki hisoblash markazlariga taqdim etish tartibi bo’yicha qo’yadigan talablari ushbu xo’jalik yurituvchi subyektning hamma bo’linmalari uchun albatta bajarilishi zarur talablar bo’lib hisoblanadi. Shunday qilib, xo’jalik operatsiyalarini o’zida aks ettirgan hujjatlarning rasmiylashtirilishidan arxivga kelib tushishiga qadar bosib o’tishi zarur bo’lgan bosqichlar yig’indisiga hujjatlarning aylanishi deb ataladi. Hujjatlarning aylanishini tashkil qilishda hujjatlarni rasmiylashtirish, ularning to’g’ri tuzilganligini tekshirish, hujjatlarni ishlash, hujjatlarning ma’lumotlari, ularni ma’lum iqtisodiy mazmunlariga qarab guruhlashtirish, tegishli registirlarda aks ettirishda hujjatlarning harakat qilish rejasi katta ro’l o’ynaydi. Bu rejada hujjatlarni rasmiylashtirishdan ularning ma’lumotlarini buxgalteriya xisobining registirlarida aks ettirishlariga qadar instansiyalarni ayrim ayrim ko’rsatib, har bir bosqichga hujjat qaysi bosqichda kelib tushishi va qancha vaxt ichida bu bosqichdan keyingi bosqichga o’tishi belgilanadi. Hujjatlarning anashu harakat qilish rejasiga asosan ish olib borilganda xo’jalik operatsiyalarining o’z vaqtida xujjat bilan rasmiylashtirilishi, hujjatlarning ishash uchun bir teksda kelib tushishi va buxgalteriya ishining oqilona tashkil qilininshi ta’minlanadi. Shuning uchun ham bir turdagi buxgalteriya hujjatlariga o’ziga xos harakat jadvallari tuziladi. Bu jadvallarga asosan buxgalterlar moddiy javobgar shaxslardan, hisobdor shaxslardan sex va boshqaruv xodimlaridan buxgalteriya hujjatlari talab qilinadi. Buxgalteriya hujjatlarining aylanishi hujjatlarni arxivga topshirish bilan tugaydi. Boshlang’ich hujjatlar, hisob registirlari, buxgalteriya hisobotlari va balanslari albatta arxivga topshirilishi kerak. Ular xo’jalik yurituvchi subyekt arxiviga topshirulgunga qadar buxgalteriyada maxsus xonalarda yoki berkiladigan shkaflarda bosh buxgalter tomonidan qo’yilgan shaxsning javobgarligi ostida saqlanadi. Qa’tiy hisobotdagi ish qog’ozlar esa seyflarda, metalldan yasalgan shkaflarda yoki ularning butligini ta’minlaydigan maxsus xonalarda saqlanishi kerak. Kompyuterlar o’qiy oladigan ma’lumot tashuvchilardagi boshlang’ich va ishlash natijasida olingan xujjatlar buxgalteriya xisobi uni mexanizatsiyalashtirilgan sharoitda yuritish yuritish qoidalari tegishli me’yoriy xujjatda o’rnatilgan tartibga ko’ra saqlanadi. Har bir oyning qo’lda ishlangan va ma’lum hisob registirida tegishli boshlang’ich hujjatlari xronologik tartibda komplektlanadi va ular xo’jalik yurituvchi subyekt arxiviga ma’lumotnoma bilan topshiriladi. Kassa orderlari, bo’nak hisobotlari va bank ko’hirmalari ularga tegishli xujjatlar bilan xronologik tartibda yig’iladi va muqovalanadi. Hujjatlarning ayrim turlari muqovalanmagan xolda, ammo papkaga tikilgan xolda saqlanishi mumkin. Xo’jalik yurituvchi subyekt arxivida boshlang’ich hujjatlar, hisob registirlari, buxgalteriya xisoboti va balanslarini saqlash muddati Vazirlar Mahkamasi qoshidagi bosh arxiv boshqarmasi tasdiqlagan vazirliklar va xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida tashkil bo’ladigan namunaviy hujjatlar ro’yxati bilan aniqlanadi. Mustaqil O'zbekiston uchun dolzarb va, shak-shubhasiz, eng muhim masalalardan biri fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish, milliy xo'jalikni texnik jihatdan qayta yangilash muammosidir. "Mamlakatni jadal rivojlantirish borasidagi dasturiy vazifalarni amalga oshirishda fanni va ilmiy infratuzilmani rivojlantirish g'oyat muhim ahamiyatga ega"-deb ta'kidlaydi O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov o'zining "O'zbekiston XXl asr bo'sag'asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari" asarida. Fan va ishlab chiqarishning uzviy bog'liqligi , ularni bir-birini taqazo etishi asosida fan- texnika taraqqiyoti yuzaga keldi. Ilm-fan ishlab chiqarishni olg'a suradi, shu bilan birga , ishlab chiqarishning taraqqiyoti ilmiy tadqiqotlarga bo'lgan talabni yuksak darajaga ko'taradi. Ilmiy faoliyat zamonaviy ishlab chiqarishning organik qismiga aylanadi. Bu fikrning tasdig'i sifatida quyidagi misolni keltirish mumkin: Rivojlangan mamlakatlar ilm-fan taraqqiyotiga YalMning 3,5-4 foizini sarflamoqdalar. Natijada ilmiy infratuzilmada katta o'zgarishlar yuz bermoqda: ilmiy laboratoriyalar, institutlar va ulardagi ilmiy xodimlarni soni o'sib boradi; ilmiy markazlar, tadqiqotlar bilan ishlab chiqarish o'rtasidagi aloqa mustahkamlandi; ilmiy faoliyatining moddiy-texnik bazasi kuchayib bordi; mehnat unumdorligi uzluksiz o'sdi; mahsulotning assortimenti va sifati misli ko'rilmagan cho'qqilarga yetkazildi; olimlarning obro'si ortib bordi. Ishchi kuchining bilim darajasi , mehnatining mazmuni , uning ish sharoitining tashkil qilish borasida ham muhim sifat o'zgarishlari yuz berdi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko'rsatdiki , iqtisodiy islohotlarni o'tkazish jarayonida , boshqaruvning iqtisodiy usullariga o'tish davrida xo'jalik yuritishda beqaror, inqiroziy holat yuzaga kelib, ishlab- chiqarishning fan-texnika yangiliklariga ta'sirchanligi pasayadi, ishlab chiqarishning tezkor , harajatsiz foyda ketidan quvish faoliyatini kuchaytiradi. O'zbekiston Respublikasida 90-yillar boshida bozor munosabatlarini shakllantirish iqtisodiy usullarni joriy qilish davrida yuzaga kelgan holatlar bu mulohazalarning asosli ekanligini to'la tasdiqlaydi. Fan-texnika taraqqiyotining hozirgi ahvolini tahlil qilish natijasida biz quyidagi xulosalarga keldik: yangi iqtisodiy tizimning shakllanishi davrida ishlab chiqarishning yangiliklarga chanqaqligini oshirish xo'jalikni boshqarishning ikki vazifasidan, ya'ni birinchidan, korxona, tashkilot, muassasalarning rivojlanishida iqtisodiy samaradorlikka erishishga yo'naltirilishi , bu maqsadning ustuvorligini ta'minlash: ikkinchidan, ilmiy-texnik faoliyatga O'zbekiston Respublikasining Prezidentining "Ilmiy faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish to'g'risida"gi Farmoni hamda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida iqtisodiy shart-sharoit, ya'ni moddiy-texnik baza yaratishdan kelib chiqadi. Bu vazifalarni hal etilishida respublikamizda ilm-fanni rivojlanishi uni tashkil qilishning shakllari va tadqiqotlar natijalarini ishlab chiqarishga joriy qilish borasidagi puxta o'langan , ilmiy asoslangan davlat siyosatini talab etadi. O'zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy hayotida muhim o'zgarishlar yuz berayotgan hozirgi sharoitda ilm-fanning mohiyatini, metodologik asoslarini, o'ziga xos rivojlanish yo'llarini, uning jamiyat taraqqiyotidagi o'rnini tahlil qilish va har tomonlama o'rganish eng dolzarb masala hisoblanadi. Bozor munosabatlari shakllanib kelayotgan bir sharoitda , iqtisodiy islohotlar , boshqarishning iqtisodiy usullariga keng yo'l ochib berilishi bilan, xo'jalikda muayyan mutonosibliklar kuchayib, u fan-texnika taraqqiyotini sekinlashtiradi. Lekin bu jarayonlarning barchasi vaqtinchalik bo'lib, o'tish davrining qiyinchiliklari sifatida namoyon bo'ladi va ularni bartaraf etish respublika hukumatining doimiy O'zbekiston singari boy tarixga ega mamlakatda ilm-fan taraqqiyotining tahlili bir necha bosqichni alohida tavsiflashni taqazo etadi. Ilm-fanning taraqqiyoti ishlab chiqarish va texnikaning talab ehtiyoji bilan belgilanadi. Jamiyatning texnika, yangi asbob-uskunalarga, ish qurollariga bo'lgan talabi, o'z navbatida , ilm-fanning tezkorlik bilan rivojlanishiga omil bo'ladi. Demak, texnik taraqqiyot, ishlab chiqarishni rivojlantirish, ulardagi yutuqlar fan va texnika munosabatlarining shaklini o'zgartiradi. Jamiyat taraqqiyotining ilk davrlarida, J.Bernal ta'biri bilan aytganda, fan sanoat ortidan rivojlanib borgan, hozirgi davrda esa, u sanoatni boshqaradi, taraqqiyotning asosini yaratadi. Bu muammo rus olimi B.M.Kedrovning «Ilmiy va texnik tadqiqotlarni boshqarish, rivojlantirish va tashkil qilish» xalqaro ilmiy simpoziumida (1973 yil) «Fan va texnika munosabatining shakllari» mavzuidagi ma'ruzasida o'z ifodasini topgan. Hozirgi davrda fan va texnika munosabatlari misli ko'rilmagan ravishda o'sib bormoqda. Ishlab chiqarish oldingi davrdagidek bir shaxs tomondan emas, balki ilmiy jamoalar olib borgan tadqiqotlar hisobiga rivojlanib bormoqda. Texnika va texnologiyani tobora rivojlantirishga ,yangi prinsiplarga asoslangan texnik yechimlarni topishga yo'naltirilgan izlanishlar moddiy resurs va moliya mablag'lari bilan to'la ta'minlana boshlandi. Kelajakda samara beradigan izlanishlarga keng yo'l ochildi. Fanning asosiy funksiyasi - uzluksiz yangi ilmiy bilimlarni yaratish vazifasining muvaffaqiyatli bajarilishi ko'p jihatdan uning institusionalligi bilan belgilanadi. Jamiyat hayotidagi har qanday ijtimoiy , iqtisodiy o'zgarishlar fanning jamiyatdagi o'rnining o'zgarishiga olib keladi. Shu bilan birga, fan va ilmiy izlanishlarni rivojlantirishga xalaqit beradigan ijtimoiy, iqtisodiy , tashkiliy, siyosiy va boshqa to'siqlar yuzaga keladi. Bular fanning rivojlanish yo'lidagi institusional to'siqlar bo'lib, ularning yuzaga kelishini oldindan ko'ra bilish, bartaraf etishga tayyor turish ilm- fan boshqaruvini amalga oshiruvchi organlarning yangi va muhim vazifalaridir. O'zbekistonda ilmiy tadqiqotlarni shakllantirish tarixi uzoq o'tmishga borib taqaladi. Qadimdan fan, ma'rifat va madaniyat olamining markazlari dastavval ilmparvar, odil, kelajakni ko'zlagan, xalq manfaatlarini o'ylagan shohlar saroylarida yuzaga kelgan. O'zbekistonning ilmiy salohiyati tarixi uning eng yorug' sarchasmasi bo'lgan «Avesto»ning yozilishidan boshlangan, desak xato bo'lmaydi. XX asr oxirida ilm-fan taraqqiyotining eng muhim va o'ziga xos jihati uning tabiat sirlarini chuqur tanishib borishida, ularni o'rganish natijalarining insoniyat turmush darajasini yaxshilashga yo'llanganligidadir. Olimlar tabiat va materiyaning ishlab chiqarishda hali foydalanilmagan jihatlarini o'rganib, tamoman yangi mahsulotlar ishlab chiqarish ustida tinmay izlanishlar olib bormoqdalar, hozirgi davrdagi yutuqlar, ilmiy natijalar tabiatni, materiyani tadqiq qilishning natijasidir. Davlatning iqtisodiy mustaqilligini mustahkamlash, Prezidentimiz ta'kidlaganidek, fundamental ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish milliy xo'jalik sanoatini yangi bosqichga olib chiquvchi muhim omildir. Ilmiy-texnik siyosatning maqsadi davlatning ilm-fan sohasida tadbirkorlikni kuchaytirish, institut , universitetlar o'rtasidagi aloqalarni mustahkamlash, ilmiy izlanish, loyiha konstruktorlik ishlarini muvofiqlashtirish, ilmiy muassasa va laboratoriyalarda foydalanilayotgan asbob-uskunalarni yangilash, ilmiy va injener kadrlarni tayyorlash, malakasini oshirish ishlarini kuchaytirishdir. Yangiliklarni joriy qilishni rag'batlantirishning muhim yo'nalishi davlat tomonidan ajratilgan moliyaviy resurslar emas, balki soliq- amortizatsiya imtiyozlaridir. Ulardan keng foydalanish milliy ilmiy-texnik taraqqiyot sohasidagi ustuvor yo'nalishlarni aniqlashga, moddiy va moliyaviy imkoniyatlarni safarbar etishga imkon beradi. Ustuvor yo'nalishlarni sanoatning rivojlanishi, raqobat kurashi va bozor mexanizmi belgilaydi. Mamlakatda qisqa vaqt ichida ilmiy-texnik siyosatning tashkiliy va huquqiy asoslari yaratildi; yangiliklarni joriy qilish, xorijiy sarmoyalardan keng foydalanish yo'llari, ularning kafolatini ta'minlash choralari ishlab chiqildi va ular muvaffaqiyat bilan amalga oshirilmoqda. Respublikamizda fundamental tadqiqotlarni amalga oshirishning o'ziga xos jihatlari shundaki, ularning aksariyati akademiyaning ilmiy tekshirish institutlarida o'tkaziladi. Oxirgi yillarda fundamental tadqiqotlar uchun ajratilgan moliyaviy resurslarning aksariyati akademiya institutlariga yuborilgan. Universitetlarda ham fundamental tadqiqotlar olib boriladi, lekin ularning ko'lami bugungi kun talabiga umuman javob bermaydi. Oliy o'quv yurtlarida amalga oshirilayotgan ilmiy tadqiqotlarda markaziy tadqiqotchi fan doktoridir. Ular ilmiy g'oyalarni ilgari suradilar, yuqori kurs talabalari, aspirant, yosh o'qituvchi ijtirok etayotgan guruhlarga rahbarlikni amalga oshiradilar. Afsuski, bu ishlarni samarasi ilmiy-texnik rivojlanishning talablariga javob bermaydi. Fundamental tadqiqotlar universitetlarda byudjetdan ajratilgan moliyaviy mablag'lar hisobigagina amalga oshiriladi. Shu bilan birga , bu tadqiqotlarni moliyalashtirishning yana bir manbai bo'lgan shartnoma asosida sanoat korxonalaridan jalb qilingan mablag'lar hisobiga ham o'tkazish mumkin. Rivojlangan mamlakatlarda ilmiy izlanishlarni moliyalashtirish olimning obro'e'tiboriga,uning ilmiy maktabning yutuqlari, «imijiga» hamda tadqiq qilinayotgan muammolarning dolzarbligiga bog'liq. Undan tashqari , universitetlar qoshida yosh pedagog olimlarni qo'llab- quvvatlaygan turli jamg'armalar tashkil qilinganligi, ular ham bu dargohdagi ilmiy izlanishlarning ko'lami va samarasiga katta ta'sir ko'rsatadi. Xorijiy mamlakatlarda ilmiy tadqiqotlarni moliyalashtirishning eng muhim va salmoqli manbai xususiy sanoat korxonalaridir. Ularning laboratoriya va ilmiy tadqiqot tashkilotlarida amaliy va tadqiqiy muammolar o'rganiladi. Kichik innovatsiya firmalari, ixtisoslashgan ilmiy tadqiqot markazlari va korxonalari ilmiy izlanishlarni amalga oshirishda muhim o'rin tutadilar. Ana shu tajribadan biz ham foydalansak, ilmiy tadqiqotlar yanada jonlanar edi. Bu ma'lumotlar Amerika sanoatida ilmiy izlanishlarga bo'lgan e'tiborning qay darjada ekanligini ko'rsatadi, hamda keskin raqobat kurashi sharoitida faqat kelajakni qo'zlab , ilmiy izlanishlarga moliyaviy, moddiy resurslarni ayamay sarf qiladigan firma va konsernlargina ishlab chiqarishning turli jabhalarida yutuqqa erishishlari mumkin, degan fikrni tasdiqlaydi. Uning maqsadi va vazifalari shu munosabatlarining o'ziga xosligi bilan belgilanadi, ya'ni fan sohasidagi siyosat davlat siyosatining ajralmas bir bo'lagi, asosiy yo'nalishlaridan biri sifatida namoyon bo'ladi. Shuning uchun ham rivojlangan mamlakatlardagi ilmiy faoliyat sohasidagi siyosatda davlatning har bir tarixiy davrda amalga oshirilayotgan vazifalari va turli voqealiklar o'z ifodasini topadi. O'zbekiston davlatining ilm-fan sohasidagi siyosatining asosiy prinsiplarining shakllanishi mustaqillikning dastlabki yillariga to'g'ri keldi. Bu davrda amalga oshirilayotgan siyosatda davlat mavqeini oshirish prinsipining ustunligi yaqqol namoyon bo'ldi. 1.2. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ilmiy va innovatsion faoliyati tashkil etish bo’yich xorij tajribasi AQSH va Buyuk Britaniya mamlakatlari tajribasidan ravshan bo'ladiki, qulay innovatsion tadbirkorlikni tashkil qilish uchun imtiyozli aksiyador- lik opsionini qonun asosida belgilash maqsadga muvofiqdir. Bu opsionga ko'ra, innovatsion korxonalarning ma'lum bir qismini emissiyadan bir necha yil o'tganidan so'ng, opsion berilgan paytdagi nominal qiymatga teng bo'lgan narx asosida sotib olish huquqi taqdim etiladi. Natijada, yuqori malakali xodimlar va menejerlar uchun innovatsiya korxonalaridagi mehnat jozibadorligi oshadi, chunki kichik korxonalar yirik korporatsiyalar kabi yuqori ish haqini belgilay olmaydilar, biroq ularda kelgusi foydadan daro- mad olish imkoniyati mavjud. Iqtisodiyotni bilimlardan foydalanish asosida tahlil qilib chiqqanda ishlab chiqarish tizimi, ishlab chiqarish potentsiali, bilimlarga asoslangan iqtisodiyotning ishlab chiqarish jarayoni, bu bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar sub’ektlari, innovatsion tizim, innovatsion potentsial, innovatsion amaliyot sub’ektlari va boshqa tushunchalar o’rganiladi. Yuqorida tavsif etilgan muammolar bo’yicha bir qancha ilmiy manba’larni /2,4,10/ tanqidiy ravishda o’rganish shuni ko’rsatadiki, boshlang’ich ilmiy izlanishlar informatsiya tushunchasi va uning iqtisodiyotga ta’sirini o’rganishga bag’ishlangan – xuddi shu holat “informatsion iqtisodiyot” paradigmasining paydo bo’lishiga olib keldi. Ushbu yo’nalishning muallifi iqtisodiyotdagi neoklassik yo’nalish namoyondasi Dj. Stigler hisoblanadi. Ammo informatsiya tushunchasi mavhumroq bo’lgani uchun, “agent uchun informatsiya” tushunchasi kiritilib, u informatsiya jamlanishi va qayta ishlanishi natijasida paydo bo’ladigan bilimni namoyish qilishga imkon berdi. Muhitnimg holati haqidagi ma’lumotlar majmui sifatida tushuniladigan ”bilim” tushunchasi informatsiyaga nisbatan birlamchi deb aniqlandi. Xuddi shuning uchun ham “informatsion iqtisodiyot” dan “bilimlarga asoslangan iqtisodiyot” tushunchasiga o’tildi. Lekin “bilimlarga asoslangan iqtisodiyot” tushunchasi unchalik aniq emas va shuning uchun turli hil ilmiy iqtisodiy maktablarning namoyondalari tomonidan bir-biridan farq qiladigan bir qancha ma’nolarda talqin etilishi mumkin. Misol sifatida F. Xayekning “tarqoq bilim” kontsetsiyasini yoki Jolents, Polyak olimi Ya. Muyjel, Venger olimi B. Santo va boshqalarning ishlarida o’rganilgan “innovatsion iqtisodiyot” ni keltirish mumkin /10-12/. Bilimlar iqtisodiyoti tizimi, uning tuzilishi, infratuzilmasi va uning faoliyati mahsullari tahlili A.I. Tatarkin, A. E. Koguta, N.L. Frolova va V.J. Kellening ilmiy ishlarida o’z aksini topgan /12-14/. Yangilik kiritishlar va uning iqtisodiyotdagi ahamiyatini Y. Shumpeter aniqlab, ularning man’bai sifatida raqobaqtning asosiy faktori bo’lgan korporatsiyalarning ilmiy faoliyatini ko’rsatgan. Ammo bu holda ham asosiy dominanta sifatida yangi g’oyalarni samarador iqtisodiy yechimlarga aylantira oladigan novator-tadbirkor insonning ijodi hisoblanadi. Ikkinchi jahon urushidan so’ng, Amerika iqtisodchisi R. Solou AQSH iqtisodiyotidagi quyidagi qiziqarli bog’liqlikni aniqladi: ishlatilayotgan kapitalning ko’paytirilishi mahsulot o’sishining 12,5% gagina sabab bo’ladi, qolgan 87,5 % li o’sish esa texnologik o’zgarishlarga bog’liq bo’lar ekan. Shundan so’ng, texnika va texnologiyaning rivojlanishini o’rganadigan bir qancha soha mutahassislari, shu jumladan, iqtisodchilar ham ishlab chiqarish o’sishining asosi - kerakli joyda, kerakli vaqtda va kerakli iqtisodiyot tarmoqlariga ilmiy- texnologik yangiliklar kiritish ekanligini ta’kidladilar. Iqtisodchi P.N. Zavlin fikricha, iqtisodiyot mahsuloti sifatida bilimlarga asoslangan yangiliklar kiritish ishlab chiqarish usuli, ilg’or texnologiya, hizmat ko’rsatish turi, tashkiliy tuzilish, moliyaviy yoki ilmiy izlanish faoliyati ko’rinishida bo’lishi mumkin. Ya. Muyjel va L.A. Jolents esa bilimlar natijasida vujudga kelgan yangilikni “ilmiy g’oya yoki texnik ixtironi amaliy foydalanishgacha olib kelish jarayoni” deb tushuntirishadi. Rossiya olimlaridan V.J. Kelle fikriga ko’ra esa bilimlar asosidagi iqtisodiyotning poydevori yangi texnologiyalar va yangi mahsulotlarni yaratish, loyihalash, ishlab chiqarish va tarqatishda ilm-fanni keng miqyosda qo’llashdir. A.I. Tatarkinning fikricha, bilimlarga asoslangan iqtisodiyot sharoitlarida ilmiy-texnik bilimlarning amaliyotda qo’llanilishi natijasida yangi mahsulot sifatidagi (mahsulot turi, hizmat turi, texnologiya, tashkiliy usul va boshqalar) “innovatsiyalar” hosil bo’lib, ulardan foydalanish iqtisodiy yoki ijtimoiy samaralarga olib keladi. Ammo innovatsiyalarni yangi texnologiya va yangi mahsulotlar sifatida moddiy ishlab chiqarishdagina bo’ladi deb tushunish xato bo’lar edi. Ular inson faoliyatining istalgan sohasiga mansub bo’lishi mumkin. Shuning uchun ham innovatsiyalarni ularning tarqalishi va ishlatilishi, ulardan qanday foydalanilishi, yangililik darajasi va boshqalarga nisbatan ham farqlash mumkin. Shunday qilib, innovatsion iqtisodiyot bilimlarni yuqori darajada tashkillashtirish asosida yoki bilimlarga asoslangan iqtisodiyot sharoitlarida amalga oshiradi. Undan so’ng paydo bo’ladigan informatsion iqtisodiyot esa ishlab chiqarishning yangi faktori – informatsiyani ajratib olish va uni keng miqyosda ishlatish bilan bog’liq bo’ladi. Zamonaviy bilimlar va informatsiyadan foydalanish asosida uyshtiriladigan ijtimoiy ishlab chiqarishning mahsuloti sifatida yangiliklar kiritish yoki innovatsiyalar vujudga kelsa, ularning ishlab chiqarilishi, taqsimlanishi, almashinuvi va iste’moli innovatsion iqtisodiyot borligidan darak beradi. Ushbu iqtisodiyot an’anaviy iqtisodiyotning barcha sektorlarini isloh qilish va rivojlantirish uchun tom ma’nodagi imkoniyatlar yaratib beradi. Shu jumladan, bu holat depressiv, stagnant va rivojlanib kelayotgan holatlardagi milliy iqtisodiyotlarga ham tegishlidir. 1.3. Ozb е kistanda innovatsion tadbirkorlikni rivojlantirish yo`nalishlari O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining bugungi kundagi o’ta mas’uliyatli holati hududlar ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining yangidan-yangi muammolarini ko’ndalang qilib qo’ymoqda. Hozirgi kunning global vazifalarini hal etishning samarali usullarini qidirib topishga intilishgina emas, balki iqtisodchi-olimlar diqqat-e’tiborini jahon iqtisodiy xazinasi durdonalaridan iborat butun «pragmatik» potentsialdan, jumladan, jahon miqyosida iqtisodiy jarayonlarni tartibga solish konseptsiyasining uslubiy, metodologik, nazariy ahamiyatini o’rganishga qaratish ham muhim hayotiy zaruriyatdir. Jizzax viloyati hududlarining moliyaviy-budjet rivojlanishi istiqbollari belgilanayotganda imkon doirasida shunga e’tiborni qaratish kerakki, iqtisodiy va ijtimoiy muammolar ma’muriy usullardan holi, yuqori organlarning aralashuvisiz, asosan, hududda yaratilgan va jalb qilingan mablag’lar hisobidan hal etilishi kerak. Jizzax viloyati hududlarida barcha subyektlar o’rtasidagi o’zaro moliyaviy munosabatlar quyidagi tamoyillar asosida tashkil etiladi: - hudud mahalliy budjeti daromadlar qismining barqarorligini iqtisodiy potensialni samarali rivojlantirish asosida ta’minlash; - mahalliy budjetlar uchun daromadlar manbalari va ajratmalar stavkalari innovatsion tadbirkorlik subyektlari bilan hamkorlik qilish qiziqishlarini oshirish; – innovatsion tadbirkorlikni bozorlar “muhit” va “sotish” o’rtasidagi munosabatni kengaytirish, bunda ularning qimmatli qog’ozlar, birinchi navbatda,korporativ bozorda, mehnat va resurslar bozorlarida, shuningdek, birjalar, - sotuvlarda, yarmarkalar va auktsionlarda faol qatnashishini ta’minlash; – davlat va innovatsion tadbirkorlik o’rtasida sheriklik aloqalarining turli shakllarini joriy qilish. Bu davlat va innovatsion tadbirkorlik o’rtasida kooperatsiya aloqalarning turli shakllarini amalga oshirish, kichik texnologik firmalarni rag’batlantirish va moliyalash bo’yicha maxsus dasturlarni ishlab chiqish, shuningdek, ilmiy-texnik mahsulotlar bo’yicha davlat buyurtmalari tizimini kengaytirishni nazarda tutadi; – innovatsion-faol korxonalar uchun konsalting xizmatlari bozori infratuzilmasini shakllantirish, maslahat xizmatlarini ko’rsatish bo’yicha bozor institutlarini rivojlantirish, professional innovatsion menejment tizimi, innovatsion loyihalarni mustaqil ilmiy ekspertiza qilish standartini yaratishda davlat ishtirokini ta’minlash; – innovatsion tadbirkorlik vakillaridan tashkil topgan respublika va hududlarda uyushmalar, biznes markazlar, shuningdek, halqaro tadbirkorlar uyushmalarini tashkil qilish; – innovatsion menejment bo’yicha maxsus kurslarni tashkil qilish va ushbu yo’nalish bo’yicha mutaxassislar malakasini doimiy oshirib borish, shuningdek o’quv, ilmiy, uslubiy, ma’lumot adabiyotlarini kengaytirish va innovatsion faoliyatni boshqarish masalalari bo’yicha dasturlar yaratish. Shunday qilib, innovatsion tadbirkorlikni institutsional qo’llab-quvvatlash davlat tomonidan tartibga solish vositalari va barcha bozor mexanizmlaridan foydalanishga asoslangan chora-tadbirlar majmuasini o’zida aks ettirishi lozim. Xususan, innovatsion tadbirkorlik subyektlarini rag’batlantirishga yondashuv innovatsion tadbirkorlikning erishgan natijalari, ular faoliyatining tashqi yoki ichki bozorga yo’naltirilganligi, uning qaysi tarmoqqa mansubligi, miqdori vatizimini, shuningdek ularning amalga oshiradigan funksiyalariga mos ravishda amalga oshirilib bormoqda. bozor iqtisodiyoti sub'ektlari doimiy ravishda izlanishda bo‘lib, bozor talablariga muvofiq keladigan mahsulotlarni ishlab chiqarish texnologiyalarini va mehnatni tashkil etishning ilg‘or usullarini qo‘llashga intiladi; - bozor iqtisodiyoti sharoitida innovatsion investitsiya mablag‘laridan foydalanish har bir sub'ekt ixtiyorida bo‘lib, uning darajasi innovatsion ishlarni tashkil etish holatiga bog‘liq; - iqtisodiy adabiyotlarda tadbirkorlik faoliyatlarini amalda klassik tadbirkorlik va innovatsion tadbirkorlikka bo‘lib o‘rganish bizningcha, nazariy va amaliy jihatdan to‘g‘ri emas. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbikorlik bilan shug‘ullanayotgan har bir sub'ekt tadbirkor bo‘lib, uning iqtisodiy faoliyati yangilikka intilish bilan, faoliyati samaradorligi esa innovatsion yangiliklarni qo‘llashga bog‘liq. - innovatsion investitsiyalashtirishni bazisli, ya'ni fundamental innovatsion investitsiyalashtirishga, innovatsion jarayonlarni yaxshilish bilan bog‘liq bo‘lgan innovatsion investitsiyalashtirishga va qisman yangilashga mo‘ljallangan innovatsion investitsiyalashtirishga asoslangan xarajatlarga bo‘lib o‘rganish fundamental innovatsion invetitsiyalashtirish samaradorligini oshirish bo‘yicha aniq chora-tadbirlar ishlab chiqish imkonini beradi; - innovatsion faoliyat innovatsion jarayonga nisbatan keng ma'noga ega bo‘lib, ilm-fan va texnika yangiliklarini ishlab chiqarishga tatbiq etishni ifoda etadi hamda innovatsiya va innovatsion jarayonni to‘liq qamrab oladi; - innovatsiya iqtisodiy kategoriya bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonini rivojlantirish uchun yo‘naltirilgan innovatsiya mablag‘larining asosiy qismi tufayli ishlab chiqarish sub'ektlarining asosiy ishlab chiqarish mablag‘larida mujassamlashadi. II-BOB. TADBIRKORLIK SUB’EKTLARI FAOLIYATIGA ILMIY VA INNOVATSION LOYIHALARNI QO’LLASHNING IQTISODIY, HUQUQIY, HAMDA TASHKILIY MEXANIZMLARI 2.1. Ilmiy - texnik va innovatsion loyihalarni moliyalashtirish manbaalari O’zbekiston Respublika mustaqillikka erishgan davrdan boshlab iqtisodiyotni tarkibiy o’zgartirish va modernizatsiyalash hamda uning raqobatbardoshligini ta’minlash maqsadida olib borayotgan faol iqtisodiy siyosati tarkibida innovatsion yuksalish masalasi muhim o’rin egallab kelmoqda. Shu munosabat bilan ushbu sohani tubdan isloh qilish va rivojlantirishga davlat tomonidan alohida e’tibor qaratilib, dastavval, uning zamonaviy tashkiliy-huquqiy asosini yaratish eng dolzarb vazifa sifatida belgilab olindi. Binobarin, innovatsiya loyihalarini ishlab chiqish va amalga oshirish bilan, xususan, mahalliy xom ashyolarni qayta ishlash asosida jahon bozoriga raqobatdosh mahsulotlarni ishlab chiqarishga yo’naltirilgan innovatsiya loyihalari bajarish bilan respublikamizning barcha ilmiy-tadqiqot institutlari, oliy ta’lim institutlari kafedralari, ilmiy bo’limlari shug’ullanib kelayotgan bo’lsa-da, ularning moddiy-texnik bazasini yangilash va zamonaviylashtirish, ilg’or xorij tajribalarini o’rganish borasida qilinishi lozim bo’lgan dolzarb vazifalar ham mavjud edi. Shuning uchun bu sohada amalga oshirilishi lozim bo’lgan eng muhim vazifa huquqiy asosni barpo etishdan iborat hisoblanar edi. O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi va mamlakat iste’mol bozorining talablarini to’laroq qondirish olib borilayotgan investitsiya va innovatsiya siyosatiga bog’liq. Dastlab mustaqil mamlakatda innovatsiya faoliyatining rivojlanishiga O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1992 yil 7 avgustdagi ―Fan va innovatsiya faoliyati rivojlanishini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash to’g’risida gi Farmoni asos soldi. Innovatsiya‖ loyihalarini amalga oshirish, uni amaliyotga qo’llash xorijiy ekspertlar ishtirokida xalqaro seminarlarda, ularning tajribalariga asoslangan holda sinovdan o’tkazilmoqda. Xalqaro ilmiy-texnikaviy aloqalarni rivojlantirishni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash, beg’araz muruvvat va texnik yordam sifatida hamda ilmiytexnikaviy hamkorlik sohasidagi xalqaro bitimlar doirasida O’zbekiston Respublikasiga beriladigan xalqaro va xorijiy tashkilotlar va jamg’armalar grantlari bo’yicha bajariladigan ilmiy-texnikaviy va innovatsiya dasturlarini va loyihalarini muvofiqlashtirishni va ularning monitoringini takomillashtirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 19 yanvardagi ―Xalqaro ilmiy-texnikaviy aloqalarni rivojlantirishni, xalqaro va xorijiy tashkilotlar va jamg’armalar grantlari bo’yicha ilmiy dasturlar va loyihalarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash to’g’risida gi 31-sonli Qarori ‖ qabul qilindi. Ushbu qarorga muvofiq 1998 yil 1 yanvardan boshlab: - xalqaro va xorijiy tashkilotlar va jamg’armalar grantlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasida bajarilayotgan ilmiy-texnikaviy va innovatsiya dasturlari va loyihalarini amalga oshirish doirasida; - ilmiy-texnikaviy hamkorlik bo’yicha xalqaro bitimlar doirasida etkazib beriladigan asbob-uskunalar (priborlar, materiallar, axborot va tashkiliy-texnika tizimlari va vositalari) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Fan va texnologiyalarni rivojlantirishni muvofiqlashtirish qo’mitasi ko’rsatib o’tilgan asbob-uskunalarning ajratilgan grantlar maqsad va vazifalariga muvofiqligi to’g’risidagi xulosasi asosida bojxonada rasmiylashtirishda undiriladigan bojxona poshlinasi, qo’shilgan qiymat solig’i va aktsiz solig’i to’lashdan ozod etildi. O’zbekiston Respublikasida innovatsiya faoliyatlarini rivojlantirish yo’lida ko’p ijobiy ishlar qilingan. Ammo bu amalga oshirilayotgan innovatsion ishlar ilmiy-texnika salohiyatining rivojlanish darajasini iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy islohotlar talablariga to’liq javob bermayotganligi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 20 fevraldagi ―Ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etishni takomillashtirish to’g’risidagi Farmonida ilmiy-texnikaviy‖ faoliyatni tashkil etishning yangi strukturasi tavsiya qilingan. Unda ilmiy-tadqiqot ishlarini va innovatsiya loyihalarini takomillashtirish zarurligi va grantlar orqali tanlov asosida moliyalashtirish zarurligi ko’rsatilgan. O’zbekiston Respublikasi so’nggi 24 yil mobaynida innovatsiya sohasida yangi bilimlarni yaratish, yangi tamoyillarni ishlab chiqish, yirik amaliy izlanishlar olib borishda sanoati rivojlangan mamlakatlardan birmuncha orqada qolayotganini qayd etish bilan bir qatorda, oxirgi vaqtlarda fan-texnika taraqqiyotini yuksaltirish va uni boshqarish, intellektual salohiyatni yanada ko’tarish, iqtisodiyot taraqqiyotiga zamin yaratuvchi ilmiy ishlanmalarni davlat tomonidan qo’llabquvvatlashga katta e’tibor qaratmoqda. Olim va mutaxassislarning fikricha, noyob ixtirolar ilmiy-tadqiqot uchun qulay shart-sharoit mavjud joydagina yaratildi. Shu jihatdan respublikamizni ixtirolar o’lkasi, deb atashga to’la haqlimiz. Innovatsion texnologiyalar, zamonaviy ishlanmalar va ilg’or g’oyalarning har yili taqdim etilayotganligi bunga asos bo’ladi. Shubhasiz, bu Prezidentimiz rahnamoliklarida mamlakatimizda fan va ishlab chiqarish integratsiyasiga qaratilayotgan alohida e’tibor, ilm ahliga ko’rsatilayotgan g’amxurlikni yuksak samarasi, albatta. Innovatsiya faoliyatini rivojlantirishdan ko’zlanadigan maqsad mamlakat ilmfani va sanoatini innovatsion taraqqiyot yo’liga boshlash, har bir alohida hududlarga o’ziga xos innovatsion izlanishlar markazi mavqeiga erishishi uchun zarur shart- sharoitlarni yaratib berish, joylarda ilmiy-texnik taraqqiyotga asoslanuvchi tadbirkorlikni rivojlantirish, ilm-fan, aloqa sohasida erishilgan yutuqlarni amaliyotga tadbiq etish natijasida yuksak texnologiyalarning o’zlashtirilishiga erishish, ilmiy izlanishlar natijalarining tijoratchilik asosida sotilishini ta’minlash, ishlab chiqarish tizimining texnik jihatdan raqobatbardoshligini oshirish, ilm-fan sohasida qilingan kashfiyotlarni, innovatsion g’oya va loyihalarning tayyor mahsulot, jarayon yoki xizmat turi sifatida ichki va tashqi bozorlarga chiqarilishiga erishish, ichki bozorlarda import mahsulotlarining o’rnini bosadigan tovarlar ishlab chiqarilishini izga solish, turli xil ijtimoiy, iqtisodiy muammolarni hal etishdan iboratdir. Innovatsiya loyihalarini ishlab chiqish va amalga oshirish qulay muhit va uning jobadorligini oshiruvchi omillar mavjudligi sharoitida ta’minlanadi. Bu esa mamlakatda innovatsiya faoliyatining rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Shunga ko’ra, innovatsiya loyihalarini ishlab chiqish va amalga oshirishda muhim o’rin egallovchi innovatsiya faoliyatiga ta’sir etuvchi omillarni o’rganish alohida ahaamiyat kasb etadi. Chunki har qanday loyihani ishlab chiqishda u amalga oshiriladigan shart-sharoitlar to’liq o’rganilishi talab etiladi. Quyidagi 6-rasmda innovatsiya faoliyatiga ta’sir etuvchi omillar tasnifi keltirilgan. Respublikamiz innovatsion g’oyalar, texnologiyalar va loyihalar islohotlar doirasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlardan eng muhimi sanaladi. Shu bilan birga bugungi moliyaviy inqiroz sharoitida mamlakatda olib borilayotgan innovatsiya siyosatini amalga oshirish strategiyasini qayta ko’rib chiqish lozim. O’zbekistonning dunyo hamjamiyatiga integratsiyalashuvi jahon bozorida milliy mahsulotlar, tovarlar va xizmatlarning erkin savdosini tashqil etish va keskin raqobat sharoitida mamlakatlararo tovar ayriboshlash sohasida o’z o’rnini topishga zamin yaratadi. Buning uchun mamlakatning ilmiy va texnologik salohiyatini ko’tarish, birinchi navbatda, iqtisodiyotining barcha tarmoqlari, jumladan, telekommunikatsiya tarmoqlarida texnik darajani tiklash, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, ilmiy-texnika taraqqiyoti mahsulotlarini amaliyotga joriy etishni jadallashtirishga katta e’tibor qaratish lozim. Fan va texnikani zamon talablariga mos tarzda rivojlantirish borasida innovatsiya jarayonlarining amalga oshirilishiga, yuqori texnologiyalarni ishlab Innovatsiya faoliyatiga ta’sir etuvchi omillar Ijobiy omillar Salbiy omillar Tashqi omillar Ichki omillar Makrodaraja omillari Mikrodaraja omillarи Asosiy - iqtisodiy; - siyosiy; - huquqiy; - ijtimoiymadaniy; - ilmiy-texnik; - demografik; - tabiiy; - geografik va boshqalar. - raqobat; - talab; - bozorda tan olinishi; - tarmoq ichidagi; - ishlab chiqarish; - texnologik va boshqalar. 2.2. Tadbirkorlik faoliyatida ilmiy – texnik va innovatsion loyihalardan foydalanishning huquqiy asoslari O’zbekiston Respublikasida budjet ijrosining amaldagi holatidan kelib chiqqan holda, mahalliy budjetlar hukumatning iqtisodiy-ijtimoiy siyosatini amalga oshirishda mavqeini yanada ko’tarishga sabab bo’layotgan qator omillarni ajratib ko’rsatish mumkin. Masalan, mahalliy moliya organlarining budjet ijrosidan manfaatdorligini oshirish va shuning asosida budjet xarajatlarini to’g’ri va oqilona tarzda sarflanishi va budjet tushumlarining yangi manbalarni qidirib topish ga rag’batlantirishni ta’minlashdir. Bugungi kunda mahalliy budjetning huquqiy asoslarini quyidagilar tashkil etadi: 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 2. O’zbekiston Respublikasining ”Budjet tizimi to’g’risida”gi Qonuni 3. O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi 2004 y O’ZRDSQ 80-bet 4. O’zbekiston Respublikasining “Mahalliy davlat hokimyati to’g’risida”gi Qonuni ’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining bugungi kundagi o’ta mas’uliyatli holati hududlar ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining yangidan-yangi muammolarini ko’ndalang qilib qo’ymoqda. Hozirgi kunning global vazifalarini hal etishning samarali usullarini qidirib topishga intilishgina emas, balki iqtisodchi-olimlar diqqat-e’tiborini jahon iqtisodiy xazinasi durdonalaridan iborat butun «pragmatik» potentsialdan, jumladan, jahon miqyosida iqtisodiy jarayonlarni tartibga solish konseptsiyasining uslubiy, metodologik, nazariy ahamiyatini o’rganishga qaratish ham muhim hayotiy zaruriyatdir. Jizzax viloyati hududlarining moliyaviy-budjet rivojlanishi istiqbollari belgilanayotganda imkon doirasida shunga e’tiborni qaratish kerakki, iqtisodiy va ijtimoiy muammolar ma’muriy usullardan holi, yuqori organlarning aralashuvisiz, asosan, hududda yaratilgan va jalb qilingan mablag’lar hisobidan hal etilishi kerak. Jizzaviloyatihududlarida barcha subyektlar o’rtasidagi o’zaro moliyaviy munosabatlar quyidagi tamoyillar asosida tashkil etiladi: - hudud mahalliy budjeti daromadlar qismining barqarorligini iqtisodiy potensialni samarali rivojlantirish asosida ta’minlash; - mahalliy budjetlar uchun daromadlar manbalari va ajratmalar stavkalari tizimini, shuningdek ularning amalga oshiradigan funksiyalariga mos ravishda xarajatlar turlarini qat’iy belgilash 5. O’zbekiston Respublikasining ”Buxg’alteriya hisobi to’g’risidagi” Qonuni. 6. O’zbekiston Respublikasi VMning 2002-yil 5-dekabrdagi 610-sonli ”O’zbekiston Respublikasining 2005-yilgi davlat budjeti asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar to’g’risida”gi qarori xisoblanadi. 2.3. Ilmiy – texnik va innovatsion loyihalarni iqtisodiy baholash usullari Investitsiya loyihasini moliyaviy-iqtisodiy baholash mablag’larni real aktivlar bilan turli operatsiyalarga (ob’ektlarga) joylashning mumkun bo’lgan variantlarni tanlash va asoslash jarayonida markaziy o’rinni egallaydi. Moliyaviy tahlil loyihadan keladigan samaraning uning har bir ishtirokchilarining o’z maqsadlaridan kelib chiqib, loyihani amalga oshirishdagi erishilishi lozim bo’lgan natijalarni qo’lga kiritish imkoniyatlarini ochib beradi. Iqtisodiy tahlilda esa, loyihaning milliy iqtisodiyotga beradigan samarasi nuqtai nazaridan tahlil qilinadi. Xususan, Jahon banki xodimlari (mutaxassislari) har bir loyiha uchun uning iqtisodiyotga boshqa aniq resurslarni joylashtirishdagi o’zaro ziddiyatli variantlarga qaraganda ko’proq samara keltirishni aniqlashda keng tahlil ishlarini o’tkazadilar1 . Yangi iqtisodiy islohotlargacha bo’lgan davrda, ya’ni markazlashtirigan rejalashtirish tizimi amal qilgan paytda kapital qo’yilmalarning samaradorligini baholash akademik T.S.Xachaturov ilmiy boshchiligida ishlab chiqilgan uslub asosida amalga oshirilar edi2 . Buning asosida kapital qo’yilmalarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash tamoyillari samaradorlikning tarmoq me’yor koeffitsienti yordamida taqqoslama iqtisodiy samaradorlikni hisoblash yo’li bilan absalyut va nisbiy ko’rinishlardagi ularning qoplanishini hisoblash usullari yotar edi. Investitsiyalash variantlarini tanlashda ham ushbu uslublarning o’ziga xos o’rni bor edi, lekin ular qattiq dogmatik andozalar tizimi bilan chegaralangan edi. Shuning uchun ushbu uslublarda zarur bo’lgan ko’rsatmalar yo’q edi, ya’ni bular: bozor 1 Bankovskoe delo i finansirovaniya investitsiy, /Pod redaktsii N.Bruka. Institut ekonomicheskogo razvitiya Vsemirnogo banka, 1-tom, 2-chast, 1995. – S. 281. 2 Qarang. Angelidi M.S., Karimov N.G. Analiz investitsionnix proektov, Uchebnoe posobie, T.: Tashkentskiy Finansoviy institut, 2000. – S. 7-8. iqtisodiyoti uchun muhim bo’lgan investitsiya loyihalarini amalga oshirishdagi noaniqlik va risklar, inflyatsiya sharoitidagi real va nominal qiymatlarni baholash va shu kabilardir. Shuningdek, kapital qo’yilmalarning samaradorligini aniqlashda, baholashda iqtisodiy, ijtimoiy va, ayniqsa, marketing jihatlari etarlicha hisobga olinmas edi, pul oqimi tahlili, balans tahlili, amortizatsiya hisobi va boshqalarga bo’lgan e’tibor uning uchun xos emas edi. Biroq, shunday deyishadiki, “vaqt tanlamaydi, unda yashashadi va hayotdan ko’z yumishadi”. Hozir esa boshqa zamon va boshqa vazifalar, muammolar yuzaga kelmoqda. Bugungi dolzarb masala esa jahon tajribalaridan eng yaxshilarini tanlab olib, uni O’zbekiston iqtisodiyotining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, amaliyotga qo’llab, imkoniyat darajasida qisqa tarixiy davr mobaynida “yovvoyi” bozordan, tsivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyotiga o’tishdir. Investitsiya loyhalarini moliyaviy-iqtisodiy baholash ishlari “YuNIDO” uslubiyotida keng tadqiq etilgan bo’lib, bu uslubiyot loyihalarni tahlil etishda ahamiyatli o’rin tutadi. Bu uslubiyot u yoki bu loyihani moliyalashirishda qarorlar qabul qilish, shuningdek investitsiya oldi tadqiqotlari uchun mo’ljallangan kapital qo’yilmalarning samaradorligini baholashning jahon tajribasi batafsil yozilgan. Bularning barchasi bozor tahlilining jihatlariga, shuningdek texnik-iqtisodiy asoslashdagi savollarga, ya’ni xom ashyo bazasini baholash, qurilish maydonini tanlash, loyihalashtirish va texnologiyalarni tanlash, investitsiya loyihalarini investorlarning o’z mablag’lari evaziga, shuningdek tashqi moliyalash manbalari evaziga moliyalashtirishni ta’minlash, investitsiya loyihalarining iqtisodiy samaradorligini aniqlash (bular daromadlilikning ichki me’yori, sof diskontlashtirilgan daromad va h.k.) jarayonlariga tegishlidir. Investitsiyalarni baholash uchun sharoitlar mavjud bo’lganda, loyihani tayyorlash moliyaviy va iqtisodiy tahlil talablariga muvofiq holda o’tkazilishi kerak. Agar moliyaviy tahlil bo’yicha mutaxassis texnik-iqtisodiy asoslashni ishlab chiqishning boshlang’ich bosqichlarida ushbu jarayonga qo’shilgan bo’lsagina, tegishli mutaxassis orqali moliyaviy tahlil loyiha ishlab chiqilishining boshidan boshlab kuzatib borishi mumkin bo’ladi. Investitsiyalash moliyaviy va iqtisodiy nuqtai nazardan kelgusida investitsiyalarning umumiy boshlang’ich qiymatini oshiruvchi sof foydani hosil qilish va olish maqsadida barcha turdagi moliyaviy, iqtisodiy resurslarning uzoq muddatga qo’yilishi sifatida aniqlanishi mumkin. Kelgusidagi sof foydaga qiziqish loyihaga mablag’ soluvchi har bir ishtirokchi tomon uchun umumiy bo’lsada, kutilayotgan foyda yoki daromad har xil baholanishi va farq qilishi mumkin. YuNIDO uslubi bo’yicha moliyaviy tahlilning muhim jihatlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: - investitsiya qarorlarining asosiy mezonlari; - qo’yilmalarni baholash va loyiha qaytimi; - loyihaning hayotiylik davri va uni gorizont rejalashtirish; - risk, noaniqlik va boshqalar. Moliyaviy tahlilning maqsadlari va andozasi “investitsiyalash” so’zining mazmuni bilan ma’lum bir ahamiyat darajasida aniqlanadi. Investitsiyalash moliyaviy, iqtisodiy resurslarni kelgusida foyda olish yoki uni yaratish va ijtimoiy samaraga erishish maqsadida uzoq muddatga iqtisodiy resurslarni qo’yishdir. Ushbu qo’yilmaning asosiy jihati investorning o’z mablag’larini investitsiyalash asosida ishlab chiqarish aktivlariga, shuningdek ushbu resurslarni ishlatish bilan yangi likvidlikni hosil qilishga o’zgartirishda namoyon bo’ladi. Yuqoridagilarni hisobga olish bilan “investitsiyalash” tushunchasi o’ziga xos aniqlik kasb etadi, moliyaviy tahlil va loyihani so’nggi baholash esa loyiha bo’yicha talab qilinadigan qo’yilmalarni, kutilayotgan natijani, shuningdek kelgusi sof foydani tahlil etish va baholashni (qiymatini) ko’zda tutadi. Ushbu maqsadlar uchun olib boriladigan tahlil yo’nalishlari quyidagilardir: loyihaning bashorat qilinish xususiyatlarining haqkoniyligining tahlili; investitsiyaning amalga oshuvchanligiga sezilarli ta’sir ko’rsatuvchi jiddiy o’zgarishlarni aniqlash bilan loyihalashtirilayotgan xarajat va daromadlarning tarkibi va ahamiyatliligini tahlil etish; investitsiyalardan keladigan daromad ularning foydaliligi, samaradorligi orqali aks ettirilgan har yillik hosil qilingan va jamg’arilgan sof moliyaviy foydani aniqlash va baholash; vaqt omilining kapital qiymati, baholar va noaniqlik sharoitida (aniq loyiha bilan bog’liq bo’lgan risklar) qabul qilinadigan qarorlar munosabatini hisobga olish. Shunday qilib, moliyaviy tahlilning maqsadi va andozasi shundan iboratki, u investitsiyalash va moliyalashtirishdagi barcha savollarning echimi bilan bog’liq omillarni, shuningdek loyihadagi barcha moliyaviy oqibatlarni tahlil qiladi va aniqlaydi. Loyihaning boshqa barcha qulay tavsifida u quydagilarni ta’minlamasa, loyiha hech qachon amalga oshirilmaydi: - loyiha tovar va xizmatlarini sotish evaziga olingan daromadlar qo’yilgan mablag’larni qoplamasa; - investitsiyalar rentabelligini ta’minlovchi foyda firmaning xohshi darajasidan past bo’lmasa; - investitsiyalarning qoplash muddati firma uchun muvofiq kelgan davrga mos kelsa. Investitsion jarayonlardagi bunday natijalarga erishishning xaqiqiyligini aniqlash real aktivlarga solingan mablag’lar bo’yicha har qanday loyihaning moliyaviy- iqtisodiy ko’rsatkichlarini aniqlashning asosiy vazifasi hisoblanadi. Bunday baholashni o’tkazish har doim birmuncha qiyin vazifa hisoblanadi, chunki unda bir qator muhim omillar ta’sirini hisobga olish talab etiladi: - birinchidan, investitsion xarajatlar fakat bir marta, yoki uzoq vaqt davomida bir necha marta amalga oshirilishi mumkin; - ikkinchidan, investitsiya loyihasini amalga oshirishdan natijalar olish davrning davomiyligi va uzoq ekanligi; - uchinchidan, uzoq muddatli operatsiyalarni amalga oshirish investitsiyalarning barcha jihatlarni baholashda noaniqlikning o’sishiga va xavfning tug’ilishiga olib kelishi mumkin. Aynan mana shunday omillarning mavjudligi mumkin bo’lgan yo’qotishlarni minimal darajada bo’lishini asosli ravishda etarlicha hal etishga imkon beruvchi investitsiya loyihalarini baholashning maxsus usullarini yaratish zarurligini tug’dirdi. Moliyaviy tahlil ishlari, qoidaga ko’ra, loyiha ishlab chiqilishini eng boshidan boshlab olib berilishi kerak. “YuNIDO” tavsiyasiga muvofiq, investitsiya loyihalarini tayyorlash jarayonida moliyaviy tahlilni o’tkazish uchun quyidagi shakldagi ma’lumotlar talab etiladi: loyiha balans hujjati ruyxatlari, moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot, balans hisoboti, pul mablag’lari xarakati jadvali, uz xususiy kapitali hisoboti, shuningdek jami kapital qo’yilmalar; aylanma mablag’larga bo’lgan talab; jami ishlab chiqarish xarajatlari, moliyalash manbalari to’g’risidagi ma’lumotlar ham ishlatilishi mumkin. Ushbu ma’lumotlar asosida loyihaning likvidliligini, moliyaviy barqarorligini, ishlab chiqariladigan mahsulotning rentabelligini aniqlash mumkin. Moliyaviy va iqtisodiy nuqtai nazardan, investitsiyalash kelgusida sof foyda olish va uni tashkil etish maqsadida iqtisodiy resurslarni uzoq muddatga joylash sifatida qaraladi. Garchi, kelgusi sof foydaga bo’lgan qiziqish va manfaatdorlik har bir tomon, loyiha ishtirokchisi uchun umumiy bo’lsa-da, lekin kutiladigan foydani baholash, xaqiqatda, turlicha baholanishi mumkin. Moliyaviy tahlil moliyaviy omillar ta’sirini va ularning o’zaro bog’liqligini seza olish, kuzata olish kabi bilimlarga, shuningdek ko’rsatkichlar o’zgarishini bashoratlash va ular nisbatini hisoblab topish kabilarga ega bo’lishdek katta talablarni o’rtaga qo’yadi. Investitsiya loyihasi, shuningdek mamlakatdagi iqtisodiy va ijtimoiy ahvol nuqtai nazaridan keng qamrovlikda asoslangan bo’lishi ham kerak bo’ladi. Bu, albatta, kompaniyaning korporatsiya maqsadlariga investitsiya loyihasini amalga oshirishning qanchalik mos kelishligini aniqlashda, investitsiya siyosati qanday yuritilishini va milliy iqtisodiyot bilan investorlar kelisha olishini aniqlashda muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Shuningdek, ijtimoiy xulq-atvor, tafakkur, madaniyat va turmush tarzini, munosabatni o’rganish ham investorning investitsiya faoliyatini shakllantirish va rivojlantirishga katta ta’sir ko’rsatadi. Jamiyatning xohshi va manfaatlari, qiziqishlari loyihaning iqtisodiy baholanishiga ta’sir ko’rsatadi. Tashqi savdoning yaxshi yo’lga qo’yilganligi, atrof-muhitdan himoyalanish mexanizmining amal qilishi, daromadlarga egalik qilish va ularni taqsimlash tizimining maqsadga muvofiqligi, davlatning tovar va xizmatlar narxini tartibga solib turishi va tez-tez o’zgartirishi, konvertatsiyaning mavjudligi, imtiyozlarning ko’pligi va qulayligi, investitsion siyosatning barqarorligi va shu kabilar loyihani iqtisodiy baholashda alohida o’rin tutadi. Investitsiya loyihalarini iqtisodiy baholashda quydagilarga alohida e’tibor beriladi:11 ♦ loyihaning milliy iqtisodiyotni rivojlantirishga ta’siri baholanadi; ♦ kiritilayotgan resurslar va olinayotgan mahsulotlar ularning milliy iqtisodiyot uchun xaqiqiy qadr-qimmatini aks ettiradigan noaniq baholarda baholanadi; ♦ tahlilga iqtisodiyot uchun bevosita ta’sir etuvchi jihatlar kiritiladi (importga, eksportga, aholi bandliligiga, chet el valyutasiga, talab va taklifga, ekologik ahvolga va sh.k.), shuningdek bilvosita ta’sirlar (boshqa sohalarga bo’lgan ta’siri, sh.k.) ham kiritiladi; ♦ ijtimoiy shart-sharoitlar hisobga olinadi va x.k. lar. Agar Jahon bankini oladigan bo’lsak, unda investitsiya loyihalarini iqtisodiy baholash jarayonida moliyaviy, institutsional, texnik, ijtimoiy va ekologik jihatlariga alohida e’tibor beriladi1 . Bizda ham investitsiya loyihalarini baholashda va amalga oshirishda mazkur jihatlarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Investitsiya loyihasi tsiklining investitsiya oldi tadqiqotlari eng ma’suliyatli va ahamiyatli bosqichlaridan biri bo’lib, barcha moliyaviy va texnik- iqtisodiy ma’lumotlarni tahlil etish va tizimli baholashni o’ziga qamrab oluvchi loyihaning iqtisodiy samaradorligini baholash hisoblanadi. 1 Birman G., Shmidt S. Ekonomicheskiy analiz investitsionnix proektov M.: - Banki i birji YuNITI, 1997. - S. 613.. 1 Bankovskoe delo i finansirovaniya investitsiy, /Pod redaktsii N.Bruka. Institut ekonomicheskogo razvitiya Vsemirnogo banka, 1-tom 2-chast, 1995. – S. 283. Professor D.G’ozibekov bu to’g’risida quyidagilarni ta’kidlaydi, ya’ni “investitsiyalar xususida qarorlar qabul qilishda, investitsiya loyihalarini baholash, tanlash va amalga oshirishning ilmiy asoslangan metodologiya va metodikasidan foydalanish masalasi muhim hisoblanadi. Loyihaning kelajakka qaratilishi uning oldindan aytib berish mumkin emasligidan dalolat beradi, shu sababli investitsiya loyihasining sifat tavsiflarini hisobga olish muxim. Investitsiya loyihasi, odatda, resurslar va muayyan vaqt bilan cheklanadi hamda qo’yilgan maqsadga erishishni ko’zda tutadi1 ”. Mazkur fikrlardan ham investitsiya loyihasini baholashning ahamiyati va uning ob’ektiv zarurligi, naqadar, muhim ekanligini anglab olish mushkul emas. Shunday qilib, bozor munosabatlariga o’tishga qadar iqtisodiyotda kapital qo’yilmalarning absalyut va nisbiy samaradorligi usullari keng qo’llanilib kelinardi. Ularning asosi qilib, invetitsiyalarni amalga oshirish natijasida olinishi mumkin bo’lgan halq xo’jaligi samarasi mezonlari olingan edi. Absalyut iqtisodiy samaradorlik foydaning kapital sarflarga nisbati bilan aniqlangan. O’zining ijobiy roliga ega bo’lgan yuqoridagi ko’rsatkichlar bozor iqtisodiyotiga o’tish, yangi xo’jalik yuritish sharoitida talabga javob bermay qo’ydi. Bozor munosabatlari sharoitida investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini baholashning asosida boshqa mezonlar va usullar yotishi lozimligi ravshan bo’ldi. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholash usullari - bu uzoq muddatli kapital qo’yilmalarning qoplanishligi va foydaliligining istiqbolligini baholash maqsadida turli ob’ektlarga ularni kiritishning maqsadga muvofiqligini aniqlash yo’llaridir. Investitsiya loyihasi mashina va uskunalar, texnologiyalar, yangi materiallar va boshqa tadbirlarning yangi konstruktsiyasini ishlab chiqish bo’yicha takliflarni ham o’z ichiga qamrab olishi hamda puxta tahlildan o’tishi lozim. “Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda investitsiya loyihalarini baholashga asoslangan, ularni o’zaro taqqoslay oladigan usullar keng qo’llaniladi2 ”. 1 G’ozibekov D.G’. Investitsiyalarni moliyalashtirish muammolari. – T.:2002. i.f.d. dissertatsiyasi avtoreferati, 11- 14-b. 2 Qarang. Berents V., Xavranek P. Rukovodstvo po otsenke effektivnosti investitsiy, per.s angl. A.P. Belix, M.: - Investitsiya loyihasi samaradorligini asoslash mezonlari bo’lib, maksimum foyda yoki daromadlilik, maqsadga erishish vaqtidagi minimum mehnat sarflari, bozor ulushi, mahsulot sifati va bahosi, zararsizlik va boshqalar hisoblanadi. Investitsiya loyihalari turli xil yo’llar bilan baholanishi mumkin, biroq ulardan ixtiyoriy birini qo’llab, investitsiyalarni ta’minlovchi daromad darajasini, keltirishi mumkin bo’lgan qo’shimcha foyda miqdorini bilish mumkin. Investitsiya loyihasini amalga oshirish investorning tanlagan sohasi va ko’zlagan foydasini ta’minlashga muvofiq yuz beradi. Investitsiya loyihalari samaradorligi loyihaning hayotiyligi davrida undan olingan natijalarning qilingan investitsiyalarni to’liq qoplashi va uning o’sishiga qo’shimcha olgan daromadlari hisobiga ta’sir etishi bilan, ko’zlangan daromadlilik darajasida foyda olishi bilan baholanadi. Loyiha qanchalik ko’p yashasa va yuqori foyda keltirsa, demak, uning samaradorligi yuqori va uzoq, davomli bo’ladi. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholash qanday olib boriladi? Bugungi kunda investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning usullari mavjud bo’lib, bu vazifaning texnik muammolari kompyuter dasturlari yordamida hal etiladi. Bunday dasturlar xususiy firmalar, Xalqaro moliyaviy institutlari tomonidan ishlab chiqilgan. XULOSA Innovatsiya faoliyatini moliyalashtirishning xorij tajribalari yuzasidan olib borilgan tadqiqotlarimiz asosida quyidagi asosiy xulosalar shakllantirildi: 1. Innovatsiya – bu u yoki bu faoliyat sohasida samaradorlikni oshirish maqsadida yangi texnika-texnologiyalarni yaratish, ish-faoliyatni boshqarishning takomillashgan usul va shakllarini ishlab chiqish hamda ularni joriy etishga qaratilgan ilmiy-ijodiy faoliyat natijasi. 2. Innovatsiya loyihalari aniq maqsadga ega bo’lib, unga erishishning mavjud imkoniyatlari, ya’ni moliyaviy, moddiy, mehnat resurslari, vaqt birligi (zamon va makonda) bilan birga doimo intellektual salohiyatga tayangan holda, yangi texnika-texnologiyalarni yaratish, ish-faoliyatni boshqarishning takomillashgan usul va shakllarini ishlab chiqish hamda ularni joriy etishga qaratilgan, aniq ma’lumotlar hisob-kitoblari, tahlillari asosida istiqbolga qilingan bashoratlarni o’z ichiga oluvchi kompleks hujjatlar yig’indisi hisoblanadi. 3. Mamlakatda innovatsiya faoliyatining tashkil etilishi va rivojlanishi uchun, eng avvalo, quyidagi shartlarning mavjud bo’lishi va ta’minlanishi maqsadga muvofiqdir: davlat innovatsiya siyosati, investitsiya salohiyati, innovatsiya sohasi, innovatsiya infratuzilmasi, innovatsiya dasturi. 4. Innovatsiya loyihalari g’oyalar, fikrlar va texnik echimlarning ilmiytexnik ahamiyati darajasi bo’yicha quyidagi tarzda tasniflanadi: - modernizatsion loyihalar, bunda namuna konstruktsiyasi yoki asosiy texnologiya tub o’zgarmaydi; - novator loyihalar, bunda yangi buyum konstruktsiyasi turiga va elementlari xossalariga qarab oldingisidan jiddiy farq qiladi (yangi xossalarni qo’shish, masalan, ushbu turdagi buyumlarda ilgari qo’llanilmagan avtomatlashtirish vositalarini, lekin boshqa turdagi buyumlarda qo’llangankiritish); - ilgarilab boruvchi, bunda konstruktsiya ilgarilab boruvchi echimlarga asoslanadi; - oldingi va hattoki, yangi funktsiyalarni bajaradigan konstruktsiyalar va texnologiyalar. 5. Innovatsiya loyihasini ishlab chiqarish intellektual faoliyat natijalariga asoslanar ekan, shuning uchun investorlarni (ishlab chiqaruvchilarni) xaridorni jalb eta oladigan, sifatli, yangi innovatsiya mahsulotini yaratish imkoniyati qiziqtiradi. Bu innovatsiya loyihasini shilab chiqishga e’tiborni yanda oshirib, uning natijaviyligini ta’minlash mas’uliyatini ham kuchaytiradi. 6. Innovatsiya loyihasining tarkibiy tuzilishi quyidagi asosiy bo’limlardan iborat bo’lishi kerak: - innovatsiya loyihasining mohiyati, qisqacha tarzda loyiha jozibadorligining asoslanganligi; - innovatsiya loyihasini amalga oshiruvchi korxona, uning yuridik maqomi, imkoniyatlari va faoliyatiga oid to’liq ma’lumotlar; - mahsulot sotish bozori tahlili, raqobatchilar; innovatsiya mahsulotining marketing strategiyasi; - ishlab chiqarish jarayonining tashkiliy tuzilishi; - boshqaruvni tashkil etish; - risklar va uni sug’urtalash; moliyalashtirish strategiyasi. 7. O’zbekiston bugungi kunda MDH va boshqa xorij davlatlari, xalqaro tashkilotlar bilan innovatsiya sohasini rivojlantirish bo’yicha strategik hamkorlik aloqalarini amalga oshirib kelmoqda va MDH davlatlari singari 2012-2020 yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasining 2012-2020 yillarga innovatsion rivojlanish Kontseptsiyasini ishlab chiqildi va u samarali amalga oshirilmoqda. 8. Bugungi kunda jahon amaliyotida dunyoning barcha davlatalarida quyidagi ustuvor yo’nalishlarda innovatsiya faoliyatini tashkil etish, moliyalashtirish va rivojlantirishga katta e’tibor qaratilmoqda hamda o’z kelajagini yaratish imkoniyatini ko’rmoqda: fanlararo fundamental tadqiqotlar va prognozlar; biotexnologiya va biomeditsina; eng yangi informatsiontexnologiya va tizimlar; energiya tejovchi texnologiyalar va notraditsion energiya resurslari; butkul yangi materiallar; yangi avlod mashina va texnologiyalari tizimi; aviakosmik texnologiyalar, transport va aloqa vositalarining yangi avlodlari; mudofa-texnika tizimlari va yangi avlodlarining xavfsizlik vositalari. 9. 2020 yilgacha bo’lgan davrga Hamkorlikni iqtisodiy rivojlantirish Strategiyasiga muvofiq O’zbekiston MDH davlatlari bilan quyidagi yo’nalishlarda innovatsion hamkorlikni amalga oshirib kelmoqda: yoqilg’ienergetika sohasi; yangi trnasport magistrallarini, trans va Evroosiyo transport koridorlarini shakllantirish, xalqaro transport koridorlari maydonlarida yuklarni tashishning texnologik, bojxona, informatsion-logistik va servis ta’minotini ishlab chiqish; qishloq xo’jaligi mahsulotlari bazasida ―yopiq‖ tsiklli innovatsion texnologiyalar bo’yicha mahsulotlarni ishlab chiqarish va qayta ishlash bo’yicha, inson salomatligi va Er biosferasini saqlashga ongli ravishda va ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo’lish g’oyasi asosida xavfsiz oziqovqatning yagona xalqaro standartlari bo’yicha oziq-ovqatning ekologik toza mahsulotlari bozorini shakllantirish; maksimal darajada tabiiy gaz o’rnini egallovchi resurslar va resurs jamg’arishning huquqiy shart-sharoitlarini yaratish; nanomahsulotlarning to’laqonli bozorini shakllantirish; aholi uchun zamonaviy informatsionnokommunikatsion xizmatlarga ega bo’lishni ta’minlovchi informatizatsiya sohasi; kosmik sohada hamkorlikni chuqurlashtirish va yanada kengaytirish. Olib borgan tadqiqotlari asosida O’zbekistonda innovtsiya loyihalarini ishlab chiqish va amalga oshirishni takomillashtirishga qaratilgan quyidagi ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi: 1. Innovatsion yangiliklar asosida ishlab chiqarishni modernizatsiyalashda quyidagilar ta’minlanishi lozim:eskirgan asosiy vositalarni bosqichma-bosqich yangilash, ma’nan eskirgan asosiy vositalarni hisobdan chiqarish (likvidatsiya qilish); - ishlab chiqarishga zamonaviy texnika va texnologiyalarni joriy qilish; innovatsion texnologiyalar asosida tejamkor, chiqitsiz, ekologik toza, jahon andozalaridagi sifatga javob beruvchi ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish; - sifatni boshqarish tizimi asosida ishlab chiqarish texnologiyasini uzluksiz ravishda takomillashtirib borish. 2. Mamlakatda innovatsion infratuzilma – innovatsiya faoliyatining amalga oshirilishiga imkon beruvchi, ta’sir ko’rsatuvchi turli muassasalar (innovaitsion- texnologik markazlar, texnologik inkubatorlar, texnoparklar, o’quv-biznes markazlari, konsalting va injiniring kompaniyalari, reyting baholovchi agentliklar va boshqa maxsus tashkil etilgan muassasalar)ni tashkil etish lozim. 3. Innovatsiya sohasida kadrlarni tayyorlash, tanlash va joylashtirishga, ilmiy salohiyatli kadrlarning ijod qilishlari uchun zaruriy shart-sharoitlarni yaratish va ular mehnatini rivojlangan davlatlardagidan kam bo’lmagan darajada rag’batlantirish tizimini yaratishga qaratilgan davlat dasturlarini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. 4. Mamlakatda qisqa va o’rta muddatli prognozlarga qo’shimcha ravishda uzoq muddatli (20-30 yillik) ilmiy-texnik, innovatsion-texnologik, ijtimoiyiqtisodiy va ekologik rivojlanish bashoratlarini ishlab chiqish zarur. 5. Ilmiy-tadqiqot institutlari va oliy o’quv yurtlarida fendamental va amaliy tadqiqotlar uchun iqtidorli yosh olimlarning kirib kelishi oqimini kuchaytirish, xorijdan kuchli mutaxassis-tadqiqotchilarni jalb etishni davlat tomonidan qo’llab- quvvatlash zarur. 6. Xorij davlatlari tajribalaridan kelib chiqib (masalan, MDH davlatlari misolida Fundamental tadqiqotlar Rossiya fondi, Rossiya gumanitar ilmiy fond, Rossiya texnologik rivojlanish fondi, Ilmiy-texnik sohada kichik shakldagi korxonalar rivojlanishiga ko’maklashish fondi, Belorusiya fundamental tadqiqotlar Respublika fondi va sh.k.), mamlakatda innovatsiya faoliyatining yanada tezroq va samarali rivojlanishini ta’minlash maqsadida O’zbekiston Respublikasi innovatsiya faoliyatini qo’llab-quvvatlash fondini tashkil etish maqsadga muvofiqdir. 7. Davlat tomonidan ilmiy-tadqiqot va ishlanmalar ustida ishlash uchun zaruriy barcha informatsion-huquqiy ma’lumotlar va yangiliklar bilan ta’minlovchi maxsus ilmiy-texnik informatsion markazlarni tashkil etish lozim. 8. innovatsiya g’oyalari ustida ishlash va uni innovatsiya loyihasiga aylantirishga layoqatli, iqtidorli, yuqori malakali mutaxassislarning bu sohada faol ishlashini moliyalashtirish va rag’batlantirish tizimini takomillashtirish zarur. Ushbu taklif-tavsiyalarning amaliyotda qo’llanilishi mamlakatda innovatsiya faoliyatini moliyalashtirishni yanada takomillashtirishga xizmat qiladi, degan umiddamiz. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI Asosiy adabiyotlar 1. Baynev V. F., Saevich V. V. Perexod k innovatsionnoy ekonomike v usloviyax mejgosudarstvennoy integratsii: tendentsii, problemi, belorusskiy opit: Monografiya. – Mn.: Pravo i ekonomika, 2007. –180 s. 2. Balabanov I.T. Innovatsionniy menedjment. – Spb.: Piter, 2001. – 254 s. 3. Borisov A.B. Bolshoy ekonomicheskiy slovar. – M.: Knijniy mir, 2000. – 451 s. 4. Gimush R. I., Matmurodov F. M. Innovatsion menejment: Iqtisodiyot oliy o’quv yurtlari uchun o’quv qo’l. – T.: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2008. –144 b. 5. Glushchenko V.V., Glushchenko I.I. Issledovanie sistem upravleniya: sotsiologicheskie, ekonomicheskie, prognoznie, planovie, eksperimentalnie issledovaniya. 2-e izd. – M.: OOO NPTs «Krilya», 2004. 232 s. 6. Kadirov A.M., Sevlikyants S.G., Otto O.E., Axmedova A.T. Informatsionno- innovatsionnoe razvitie ekonomiki Uzbekistana. – T.: Iqtisodiyot, 2011. 136 s. 7. Medinskiy V.G. Innovatsionniy menedjment. – M.: INFRA-M, 2002. 8. Oleg Figovskiy. Opit innovatsionnogo razvitiya za rubejom: http://park.futurerussia.ru . 9. Popova V.L. Upravlenie innovatsionnimi proektami. Uchebnoe posobie. – S.: INFRA-M, 2009. –337 s. 10. Toshmurodova B.E., Jiyanova N. Innovatsion faoliyatni moliyaviy rag’batlantirish. O’quv qo’llanma. – T.: IQTISOD-MOLIYA, 2006. –110 b. 11. Fatxutdinov R.A. Innovatsionniy menedjment. – Spb.: Piter, 2004. 12. Folomev A.N. Innovatsionniy tip razvitiya ekonomiki Rossii. – M.: RAGS, 2005. –584 s. 47. Shumpeter Y. Teoriya ekonomicheskogo razvitiya. – M.: Progress, 1982. Qo’shimcha adabiyotlar 1. Vaxabov A.V., Xajibakiev Sh.X., Muminov N.G. Xorijiy investitsiyalar. O’quv qo’llanma. – T.: Moliya, 2010. 2. Gorlova I. Farmrinki stran SNG: itog 2012 goda. // Jurnal ―Farmatsevticheskaya otrasl , fevral, 2013. - №1, S. 106-107. ‖ 3. Kuznetsov B. T. Investitsii: ucheb. Posobie dlya studentov vuzov, obuchayushchixsya po napravleniyu podgotovki «Ekonomika». – M.: YuNITIDANA, 2006. 414 s. 4. ―Soliq-info haftalik ijtimoiy-iqtisodiy gazetasi. 2012 yil 15 dekabr, №50. – B. ‖ 1. 5. Suyunov D.X., Ravshanov M.N., Butabaev M.Sh. Korporativnoe upravlenie xozyaystvuyushchix sub’ektov. – T: Akademiya, 2006. – 485 s. 6. Egamberdiev E., Xo’jaqulov X. Kichik biznes va tadbirkorlik. – T.: TMI, 2003. –186 b. 7. G’ozibekov D., Nosirov E.O’zbekiston iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish. Risola. -T.: IQTISOD-MOLIYA, 2007. – 100 b. Ilovalar Innovatsion jarayonni amalga oshirish xususiyatlari Bozor sub'ektlari o‘rtasidagi tashkiliy-ijtimoiy, iqtisodiy munosabatlarni yangi shakllarini qo‘llash Mehnatni yangi shakllarda tashkil etishYa ngi ishlab chiqarish texnologiya-larini yaratish va ishlab chiqarishda qo‘llash Ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur bolgan yangi ishlab chiqarish infra- tuzilmalarini yaratishYa ngi ishlab chiqarish tarkibini yaratish va ishlab chiqarishda qo‘llash Ya ngi iste'mol mahsulotlarini ishlab chiqarish Ishlab chiqarish jarayonini rivojlantirish bilan bog‘liq bo‘lgan yangiliklar majmuasini qollashIjtimoiy jarayonni takomillashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan yangi infra tuzilmalarni tashkil etish Iste'molini rivojlantirish bilan bog‘liq bo‘lagan yangi bozor xizmatlarini amalda qo‘llash Harajatlar, % Mahsulot ishlab chiqarish, % Harajatlar samaradorligi, so’m Texnolo gik innovatsi yaga Asosiy fondlarni qo’llab- quvvat- lashga Innovatsion mahsulotni umumiy mah sulot hajmi dagi ulushi An’anaviy texnologiya da chiqaril gan mahsu lotning ulushi Innova t sion mahsulot An’anaviy texnologiya bo’yicha chiqarilgan mahsulot 4,3 95,7 22,5 77,5 5,38 0,94 Yangi maxsulotini yaratish Ishlab chiqarishda o’zlashtirish Tarqatish, sotish Ilmiy tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlari – ITTKI. Yangi maxsulot va jarayon tijoratidan foydalanishni ta’minlovchi loyixalar yaratish. Intelliktual (sanoat) mulkchilik sub’ektlarini ximoya qilish. Tajribaviy ishlab chiqarishni tashkil etish. Texnologik jarayonlarni sozlash. Standartlash tirish, attestatsiya listen ziyalash. Bozorni shakllantirish Seriyaviy ishlab chiqarish, sotish va xizmat ko’rsatish doira sini kengaytirish (imitatsiya)

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ilmiy loyihalarini tashkil etish va joriy etish yo’llari

MUNDARIJA

KIRISH

I-BOB. XO’JALIK YURITUVCHI SUB’EKTLAR FAOLIYATIGA ILMIY VA INNOVATSION LOYIHALARNI TADBIQ ETISHNING ILMIY- NAZARIY ASOSLARI

1.1. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning raqobatbardoshligini oshirishda ilmiy – texnik ishlanmalar va innovatsion loyihalardan samarali foydalanish yo’llari

1.2. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ilmiy va innovatsion faoliyati tashkil etish bo’yich xorij tajribasi

1.3. Ozbеkistanda innovatsion tadbirkorlikni rivojlantirish yo`nalishlari

II-BOB. TADBIRKORLIK SUB’EKTLARI FAOLIYATIGA ILMIY VA INNOVATSION LOYIHALARNI QO’LLASHNING IQTISODIY, HUQUQIY, HAMDA TASHKILIY MEXANIZMLARI

2.1. Ilmiy - texnik va innovatsion loyihalarni moliyalashtirish manbaalari

2.2. Tadbirkorlik faoliyatida ilmiy – texnik va innovatsion loyihalardan foydalanishning huquqiy asoslari

2.3. Ilmiy – texnik va innovatsion loyihalarni iqtisodiy baholash usullari

2.4. Ilmiy va innovatsion loyihalarni tijoratlashtirish

XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

ILOVALAR

 

 

KIRISH

Qisqa muddat oralig'ida respublikani jahon bozoriga olib chiqish uchun umumiy ishlab chiqarish samaradorligini ko'tarish, boshqaruv apparatining yakuniy natijalariga qaratilganligi, bozor ehtiyojini to'laqonli qondirish kabi ishlarni bajarish lozim. Milliy iqtisodiyot tarkibini takomillashtirish, joriy iqtisodiy siyosat bo'yicha yuqorida ko'rib o'tilgan masalalarni hal qilinishi bo'yicha qo'shimcha choratadbirlarni amalga oshirish talab etiladi. Bular orasida birinchi o'rinda amalga oshirilishi lozim bo'lgan choralarga quyidagilarni kiritish mumkin: iqtisodiyotning xususiy sektorini rivojlanishini jadallashtirish, uning tarkibini yaxshilash, tranzaksion xarajatlarni kamaytirish, moddiy va moli- yaviy resurslarni taqsimlash va foydalanish samaradorligini oshirish, iqti- sodiy o'sishning ichki manbalarini faollashtirish uchun boshqa zaminlar- ni yaratishni ko'zda tutuvchi iqtisodiy rivojlanishning yangi, kapital sig'imi kam bo'lgan manbalar va omillarga tayanishda sarmoyador va tadbirkor- larni rag'batlantiruvchi makroiqtisodiy sharoitlarni yaratish; — o'sishni tarkibiy va sifat omillarini faollashtirishning milliy dasturini ilmiyuslubiy jihatdan asoslash, milliy hisoblar tizimiga asoslangan «xarajatlar — ishlab chiqarish» yillik hisobot jadvallari tizimini shakllantirish va undan foydalanish bo'yicha ishlarni jadallashtirish lozim. Dunyoning ilg'or rivojlanayotgan davlatlari va o'tish davri iqtisodiyotini o'tayotgan mam- lakatlar tajribasi va birinchi navbatda hamdo'stlik mamlakatlari tajribasi bundan dalolat beradi. Respublikaning investitsiya dasturi sifat jihatdan yangicha yondoshuvlar bilan shakllantiriladi. Bu dasturni uch yillik davrga mo'ljallab ishlab chiqish nazarda tutilmoqdaki, u loyiha-qidiruv ishlaridan boshlab inshootni foydalanishga topshirgunga qadar bo'lgan jarayonni e'tiborga olish, qurilishni uning real moliyalash manbalari bilan to'liqroq bog'lash imkoniyatini yaratadi, bu esa investitsiya loyihalarini ro'yobga chiqarish samaradorligini oshirishga ko'maklashadi. Yangi jarayonlar va mahsulotlar, to'g'ri ishlab chiqarishga va uning rivojlanish taraqqiyotiga bog'liq bo'lgan yangiliklar hamohangligini aniq- laydi. Yangi bozorlar mahsulot realizatsiyasi jarayonini aniqlaydi, ba'zi hollarda esa yangi bozorlarni ochish harakatida bo'lgan texnologiyalar hayotini o'zgartirishga imkon beradi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar tajribasiga ko'ra, yangi tashkiliy firmalar (innovatsiya firmalari, texnoparklar, innovatsion inkubatorlar, investitsion fondlar va b.) iqtisodiyotning odatiy tashkil etish sharoitiga nisbatan katta foyda olishga imkon beradi. Undan tashqari, aniq texnologik yangilik realizatsiyasi uchun mazkur tashkiliy innovatsiyalar ham zarurdir.    Bozor iqtisodiyoti sharoitida fan-texnika taraqqiyoti, innovatsion salohiyat va samarali innovatsion siyosat bilan bir qatorda innovatsiyalar motivatsiyasi muhim o'ringa ega. Motivatsiya bu belgilangan yo'nalishda faol harakatni yuzaga keltiruvchi ehtiyojlar va ularning motivlari to'plamidir. Innovatsiyalar motivatsiyasi produtsent va menejerni innovatsion faoliyat, fan-texnika taraqqiyoti va innovatsiyalar sotuvi yoki ularning xaridi va xo'jalik faoliyatida foydalanish yo'nalishida faol harakatiga undovchi ehtiyojlar va motivlar to'plami hisoblanadi.      Fanda motivatsiya qo'yilgan maqsadga erishish uchun undovchi kuchlar ta'siri borasidagi usullar va metodlar yig’indisi sifatida qaraladi.     Innovatsiyani yaratish va sotish motivatsiyasining maqsadi xo'jalik yurituvchi sub'yektning yangi mahsulotlar (jarayonlar) sotishdan tez foyda ko'rish hamda ushbu mablag’larni foydali tadbirkorlik yo'nalishlariga qo'yish, bozordagi mavqeini oshirish, raqobatbardoshligini oshirish hisoblanadi.    Motivlar muayyan harakatga sabab sifatida joriy davrda xo'jalik yurituvchi sub'yektning ehtiyoji bilan bog’liq. Raqobat bozor sharoitining ajralmas bo'lagi hisoblanadi. Raqobat muhitining kuchayishi xo'jalik yurituvchi sub'yektni raqobatbardoshligini oshirish, yangi bozorlarni egallash bo'yicha muayyan harakatlarga undaydi. Innovatsiyalar yaratilishining muhim omillaridan bo'lib, jahon  bozoridagi yutuqlar hisoblanadi. Rivojlanish davrida investorlar qo'lida bo'sh pul mablag’lari paydo bo'ladi, bu esa xo'jalik yurituvchi sub'yektning ularga  mahsulot va jarayonlarni taklif qilishiga zamin yaratadi. Rivojlangan xorijiy davlatlar amaliyoti shuni ko'rsatdiki, kichik va o'rta biznes korxonalari iqtisodiy kon'yukturaning o'zgarishlariga tez moslasha oladigan, yangi texnika va texnologiyalarni doimiy ravishda talab qiladigan, mehnat unumdorligi yuqori bo'lgan xo'jalik subyektlari hisoblanadi. Chet el investitsiyalarini jalb qilish va ularni o'zlashtirish iqtisodiyotni rivojlantirishga yordamlashadi va ijtimoiyiqtisodiy islohotlar uchun kuchli rag'batlantiruvchi omil bo'lib xizmat qiladi. Shuning uchun ham respublikada xorijiy investitsiyalarni jalb etish uchun imtiyozlarning keng tizimi vujudga keltirildi, xorijiy investorlar uchun imtiyozli soliq tizimi joriy etildi. Lekin mavjud huquqiy me'yorlarni shu asnoda qoldirmasdan, uni doimo takomillashtirib borish, ya'ni kafolat va imtiyozlarni kengaytirish, investitsiya faoliyati uchun qulay muhitni shakllantirish va xorijiy investitsiyalarni jalb etish bo'yicha rag'batlantirishni kuchaytirish kerak. Ushbu salohiyatlardan samarali foydalanish hisobiga mamlakat taraqqiyotiga erishish mumkin: tadbirkorlik subyektlariga turli konsalting xizmatlar ko'rsatuvchi bozor infratuzilmasi subyektlarining sonini orttirib borish; xususan, joylarda biznesinkubatorlar tashkil etilib, ularni xorijiy investitsiya hisobiga zamonaviy uskunalar bilan jihozlashni jadallashtirish; tadbirkorlikka tayyorlash va qayta tayyorlash kurslarida ta'lim sifatini oshirish; tadbirkorlik subyektlarining investitsiya loyihalarini moliyalash maqsadida ularning kredit resurslaridan, shu jumladan, xorijiy kredit liniyalaridan foydalanishlari uchun keng imkoniyatlar yaratish; tadbirkorlik subyektlari tomonidan qishloq xo'jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, qurilish materiallari, yengil sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish va qadoqlash kabi ishlarga zamonaviy uskuna hamda texnologiyalarni xarid qilishga ko'maklashish; tadbirkorlik subyektlarining innovatsiya faoliyatida faol ishtirok etishini rag'batlantirish va boshqa. 

Купить