Xoja Samandar Termiziy “Dastur Ul-Muluk” asari manba sifatida - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	52.9KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	16 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Xoja Samandar Termiziy “Dastur Ul-Muluk” asari manba sifatida

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI
“MANBASHUNOSLIK VA ARXIVSHUNOSLIK” KAFEDRASI
“TARIXSHUNOSLIK VA MANBASHUNOSLIK” FANIDAN
K U R S I S H I
Mavzu: Xoja Samandar Termiziy “Dastur Ul-
Muluk” asari manba sifatida

Reja:
Kirish
I-BOB. Xoja Samandar Termiziyning tarix fanida tutgan
o’rni va roli
I.1. Xoja Samandar Termiziy hayoti va olib borgan faoliyati
I.2. “Dastur ul-muluk” asarining tuzilish tarkibi va saqlangan nusxalari
II-BOB. “DASTUR UL-MULK” – XVII ASR BUXORO XONLIGI
TARIXINI YORITUVCHI MANBA SIFATIDA
II.1.«Dastur ul-muluk» asarining mazmuni
II.2.«Dastur ul-muluk» asarida Buxoro xonligining ijtimoiy-siyosiy
hayoti
yoritilishi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi . Istiqlolimiz sharofati tufayli yosh avlodni
tarbiyalashdek muhim ishlarni avlodni tarbiyalashdek, g’oyaviy-mafkuraviy
dunyoqarashlarini shakllantirish ya’ni har tomonlama yetuk, barkamol shaxs qilib
tarbiyalashdek muhim va sharafli vazifalarni bajarishda xonliklar davrida
yaratilgan manbalarni haqqoniy o’rganish bosh maqsad qilib olindi.
Markaziy Osiyo tarixida Buxoro xonligining XVII asrdagi ijtimoiy-siyosiy
ahvolini, shuningdek, Buxoro bilan Xiva xonliklari o’rtasidagi siyosiy
munosabatlarni chuqurroq o’rganishda “Dastur ul-muluk” asarining tarixiy manba
sifatidagi ahamiyatini aniqlash dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Ushbu mavzuga jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi ehtiyojlari
yuzasidan murojaat qilishning dolzarbligi – ayni shu vaqtda aynan shu mavzuga
murojaat etishning sabablarini qisqacha yoritish, jamiyatning bugungi kundagi
holatining mazkur mavzuni tadqiq qilishni g’oyat zarur qilib qo’ygan o’ziga xos
xususiyatlarini tavsiflab berish.
Ushbu mavzuga fanning ichki ehtiyojlari yuzasidan murojaat qilishning
dolzarbligi – nima uchun bu mavzuning ayni shu vaqtda bunchalik dolzarb bo’lib
qolganligi, uning shu tarzda ochib berilishiga ilgari nima xalaqit qilganligini
izohlash, unga murojaat qilishning fan rivojining dinamikasi, bu muammo
bo’yicha yangi axborotlarning to’planib qolganligi, mavjud tadqiqotlarda uning
yetarli darajada ishlab chiqilmaganligi, muammoni yangicha talqinda, tadqiqotning
yangi uslublari va uslubiyotlaridan foydalanib o’rganish zarurligi bilan bog’liq
ekanligini ko’rsatish.
Shu bilan bir qatorda XVII-XVII asrlarda Buxoro xonligining shaharlari,
iqtisodiyoti, aholi sharoitlari, savdo munosabatlari kabi jarayonlarni to’g’ri
o’rganishni taqazo etadi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. “Dastur ul-muluk” asari Orta
Osiyoning XVII asr adabiyotining qiziqarli boyligi hisoblanadi. Ammo u nafaqat
etika-didaktik adabiyotining asari sifatida, balki Buxoro xonligining XVII asr
so’nggi choragidagi muhim voqealar o’z aksini topgan tarixiy manba sifatida ham

ahamiyatga egaligini aniqlash lozim. Xoja Samandarning “Dastur ul-muluk”
asarining tarixiy qismi biz uchun ikki munosabatlarda muhim: bir tomondan, unda
boshqa manbalardagi ma’lumotlarni to’ldiruvchi O’rta Osiyoning XVII asr oxiri
tarixi bo’yicha qimmatli ma’lumotlar mavjud bo’lsa, ikkinchi tomondan, unda
o’sha davr Buxoro aholisining turmush tarzi hamda urf-odatini yorituvchi asl
faktlar keltirib o’tiladi.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Tadqiqotning tarixiy manbasini
Buxoro xonligidagi Ashtarxoniylar sulolasi davrini yoritish tashkil etadi.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi . Akademiklardan G. Zaleman
birinchi bo’lib Kun to’plamidagi qo’lyozmalar ro’yxatini nashr qilganida “Dastur
ul-muluk” asarini qayd etdi. Olima M.Salohitdinovaning so’zlariga ko’ra, bu asar
tadqiqiotchilarni SSSR FA sharqshunoslik institutining fors va tojik qo’lyozmalari
qisqa katalogini tuzish vaqtida qiziqtiradi, chunki asarning uchdan ikki qismini
tarixiy mazmundagi ma’lumotlar tashkil etadi. 1964-yil eron filologiyasi bo’yicha
IV Butunittifoq ilmiy konferensiyasida “O’rta Osiyo tarixi bo’yicha yangi manba”
mavzusida ma’ruza o’qildi. Ushbu ma’ruzada “Dastur ul-muluk”ning muallifi
haqida qisqa ma’lumotlar berilib, asarning tarixiy manba ekanligini tushuntirishga
harakat qilindi. M.Salohitdinova 1971-yili “Dastur ul-muluk” asarining forsiy
matnining ruscha tarjimasini zarur izohlar bilan chop etdi 1
. Asarning o’zbekcha
nashri 1997-yili Jabbor Esonov tomondan amalga oshirildi 2
. Shu o’rinda 1990-
yilda Dushanbening “Adib” nashriyotida Samandar Termiziyning “Dastur ul-
muluk” asarining (nashrga tayyorlovchi, qisqacha muqaddima va izohli lug’atlar
muallifi S.Halimov) qisqartirilgan matni bosildi 3
.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Tadqiqot kirish, 2 bob va 4 paragraf,
xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
I-BOB. Xoja Samandar Termiziyning tarix fanida tutgan o’rni va roli
1
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. Salohiddinova M. A.ning fors tilidan qadimgi qo'lyozma faksimilesi.
M.: «Nauka», 1971 (rus tilida).
2
Мухаммад Баде ибн Мухаммад Шариф Малехо, Музаккир ул-асхоб, 330-бет.
3
Xoja Samandar Termiziy. “Dastur ul-muluk”.S.Halimovning asar qisqacha muqaddimasi va izohli lug‘ati. D.:
«Adib», 1990.

I.1. Xoja Samandar Termiziy hayoti va olib borgan faoliyati
“Dastur ul-muluk”(“Podshohlarga qo’llanma”) nomli qimmatli asarning
muallifi XVII asr tarixchisi Xoja Samandar Termiziy bo’lib, uning to’g’risidagi
ma’lumotlar deyarli kam. U haqidagi ma’lumotlar asosan “Dastur ul-muluk”ning
o’zida, shuningdek muallifga zamondosh bo’lgan mashhur shoirlardan Muhammad
Ba’di ibn Muhammad Sharif Samarqandiy Malihning “Muzakkir ul-asxob
antologiyasida mavjud.
Muallifning haqiqiy ismi so’nggi vaqtlargacha noma’lumligicha qolgan
edi. “Dastur u-muluk” va Malihning “Muzakkir ul-asxob” asarlarida uning faqat
taxallusi – Samandar ko’rsatilgan edi. Bu taxallus unga uning tilining o’tkirligi, o’z
ishiga jiddiy yondashganidan berilgan bo’lishi kerak. Faqatgina “Muzakkir ul-
asxob” asaridagina Xoja Samandarning asl ismi - Muhammad Baqo berilgan 4
.
Muallif hayotining aniq sanasi hali to’liq o’rnatilmagan edi. U uzoq umr
ko’rgan degan asoslar ham bor. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra, Xoja Samandar
taxminan 1638-yil Termizda sayyidlar oilasida tavallud topgan bo’lib, 1740-
yilgacha Qumqo’rg’onda yashab o’tgan. Buxoroda madrasa tahsilini olgan.
Dastlab Narpayda qozilik qilgan(1660 – 1662-yillar) 5
. Hayotining birinchi yarmi
sayohat qilib yurish bilan kechgan. Malih u haqida shunday yozadi: “U sharq va
g’arb shaharlari bo’ylab sayohat qilib, taqdirning shirin va achchiq damlarini
boshidan kechirgan”. Yana shunday asoslar ham borki, bu davrda muallif
darveshona hayot tarzini ham boshidan kechirgan. Keyinchalik esa o’z hayot
tarzini o’zgartirgan bo’lishi mumkin.
Xoja Samandar uzoq vaqt Qarshi(Nasaf)da yashagan bo’lishi kerak. Yo’l-
yo’lakay shuni ham ta’kidlab o’tish lozimki, muallifimiz to’g’risida yozayotgan
Malih 1100/168 – 89-yili uni Nasafiy deb ataydi. Bu yerda u ikki bor Qarshi raisi
lavozimiga tayinlangan. Malihning so’zlariga ko’ra, u “rayosat panoh” faxriy
unvoniga ega bo’lgan 6
.
4
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. Salohiddinova M. A.ning fors tilidan qadimgi qo'lyozma faksimilesi.
M.: «Nauka», 1971 (rus tilida).10-bet.
5
Madraimov A., Fuzailova G. Manbashunoslik. Darslik. T.: O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2008.78-bet.
6
O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. VIII tom. T.: O'zbekiston Milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti,
2004.170-bet.

1670-yillarda Buxoroga qaytib, Ashtarxoniylardan Abdulazizxon(1055 –
1091/1645 – 1680) saroyida tarixchi (voqeanavis) lavozimida ishlagan. U
Abdulazizxonning Buxoroga kirib kelgan xorazmiylarga qarshi yurishida ishtirok
etgan. Xoja Samandar Subhonqulixon(1091 – 1114/1680 – 1702)ning Balxga
1097/1685, 1104/1693 va 1107/1695-yillarda amalga oshirgan uchta yurishining
ishtirokchisi bo’lgan. Shuningdek, Xoja Samandar elchilik vazifasini ham amalga
oshirgan. U Subhonqulixon tomonidan Samarqandning isyonkor hukmdori
Xo’jaquli bilan uni xon bilan yarashishga ko’ndirish maqsadida muzokaralar olib
borish uchun ikki marta vakil qilib yuborilgan edi. Bularning barchasi haqida
muallifning shaxsan o’zidan, uning Balxga 1107/1695-yilgi yurishida ishtirok
etishi to’g’risida esa Xoja Samandarga zamondosh bo’lmish Muhammad Amin ibn
Muhammad Zamonning “Muhit at-tavorix” nomli tarixiy asaridan bilish mumkin 7
.
Muallifning 1702-yili Qarshiga kelishi uning uchun katta falokat bilan
tugagan. Uning so’zlariga qaraganda, unga qarshi axloqan past, ammo Qarshida
juda katta ta’sir kuchiga ega bo’lgan Avaz xo’ja degan kishi boshchiligidagi
harakat uyushtirilgan edi. Ushbu tuhmat natijasida Xoja Samandardan do’stlari yuz
o’girishadi; uning Qarshi jamiyatidan uzilishiga va darveshona hayotini eslatuvchi
turmush tarzini boshidan kechirishiga to’g’ri kelgan. Shu bilan u umrining
oxirigacha faqat ilmiy faoliyat bilan shug’ullanadi. Xoja Samandarning hayoti va
ijodida Balxda yashovchi qozi Yusuf mirzo degan kishi katta rol o’ynagan va
muallifimiz u bilan asosan yozishmalar orqali aloqada bo’lgan. Bu ikki shaxsning
xatlari “Dastur ul-muluk”da keltirib o’tilgan. Xoja Samandar Yusuf mirzoni
yuksak faxr bilan tilga oladi.
Xoja Samandar Termiziy o’z davrining keng ma’lumotli kishilari
jumlasidan bo’lgan. Malihning bergan ma’lumotlariga asosan, Xoja Samandar
yetuk shoir, yozuvchi va tarixchi olim bo’lgan, ilohiyot ilmini ham yaxshi bilgan,
ko’p sayohat qilib, nazariy bilimini mustahkamlagan. Uning adabiy faoliyati
1100/168 – 89-yillarda Qarshida boshlangan. Bizning zamonimizgacha olimning
7
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 3-4-b.

ikki muhim asari yetib kelgan. Bulardan biri “Dastur ul-muluk” va ikkinchisi
“Anis ul-fuqaro”(“Faqirlar do’sti”) nomi bilan mashhur bo’lib, 1735-yili yozilgan.
Malihning so’zlariga ko’ra, ”Dastur ul-muluk” Xoja Samandarning ilk yirik
asari bo’lishi mumkin 8
. Ushbu asar, muallifning so’zlariga qaraganda, qandaydir
yosh odamning iltimosi bilan yozilgan edi. Iltimos esa qandaydir nufuzli kishidan
kelib chiqqan, zero muallif uning iltimosiga qarshi chiqa olmagan. Asar
Subhonqulixonga bag’ishlangan. U 1694 – 95-yillarda tuzilgan bo’lib, unda ushbu
yillar voqealari haqidagi hikoyalar mavjud.
II.2. “Dastur ul-muluk” asarining tuzilishi va tarkibi
1890-yil sobiq Fanlar Akademiyasining Osiyo muzeyida A. L. Kunning
to’plamlari orasida Xoja Samandar Termiziy asarini o’z ichiga olgan qo’lyozma
8
O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. VIII tom. T.: O'zbekiston Milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti,
2004.171-bet.

ham mavjud bo’lgan. K. G. Zaleman birinchi bo’lib Kun to’plamidagi
qo’lyozmalar ro’yxatini nashr qilganida ushbu asarni qayd etdi. Zaleman asar,
muallif nomi va vaqtini ham keltirib o’tdi. O’shandan keyin asar tadqiqotchilar
e’tiborini o’ziga tortmadi. Sababi asar nomi va tuzilishi (boblar ro’yxati) uning
etika-didaktik mazmundagi asar deb qaralishiga sabab bo’lgan.
M. A. Salohiddinovaning so’zlariga ko’ra, bu asar tadqiqiotchilarni SSSR
FA sharqshunoslik institutining fors va tojik qo’lyozmalari qisqa katalogini tuzish
vaqtida qiziqtiradi, chunki asarning uchdan ikki qismini tarixiy mazmundagi
ma’lumotlar tashkil etadi. 1964-yil Eron filologiyasi bo’yicha IV Butunittifoq
ilmiy konferensiyasida “O’rta Osiyo tarixi bo’yicha yangi manba” mavzusida
ma’ruza o’qildi. Ushbu ma’ruzada “Dastur ul-muluk” ning muallifi haqida qisqa
ma’lumotlar berilib, asarning tarixiy manba ekanligini tushuntirishga harakat
qilindi 9
.
Xojaning “Dastur ul-mulk” asari xorijiy sharqshunoslarning ham tadqiq
etish, o’rganish mavzusiga aylangan. Chunonchi mashhur chex sharqshunos
olimasi Irti Bechka: “ XVII asr O’rta Osiyo tarixini o’rganishda Xoja Samandar
Termiziyning “Dastur ul-mulk” asari muhim tarixiy manba hisoblanadi” 10
, - deb
yozgan edi.
“Dastur ul-muluk” asari O’rta Osiyoning XVII asr adabiyoti boyligi
hisoblanadi. U nafaqat etika-didaktik asar sifatida, balki Buxoro xonligining XVII
asr so’nggi choragidagi muhim voqealar o’z aksini topgan tarixiy manba sifatida
ham ahamiyatlidir.
“Dastur ul-muluk”ning kirish qismida berilganidek, muallif bu asarni
avvalo 21 bobdan tuzmoqchi bo’lgan, etika-didaktik mazmundagi 20 bob hamda
Subhonqulixon boshqaruvi va uning hukmronligining birinchi o’n yilligi voqealari
haqidagi so’nggi 21-bobni qo’shmoqchi bo’ldi. O’z navbatida muallif mazkur
bobni 4 qism (maqola)ga bo’lmoqchi edi. Keyinchalik yozish davomida Xoja
Samandar bir necha marta asarning dastlabki rejasini o’zgartirdi. Unga yana bir
9
Мухаммад Баде ибн Мухаммад Шариф Малехо, Музаккир ул-асхоб, 330-бет.
10
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 5-b.

bob – “Ishq-muhabbat haqida” nomli bob qo’shdi va uni 20-bob sifatida kiritdi.
Ko’zda tutilgan “Olamning o’zgaruvchanligi to’g’risida” nomli 20-bobni esa
oxiriga joylashtirdi va u 22-bobni tashkil etdi. 21-bobni esa oldindan mo’ljallangan
4 qismga qo’shib kengaytirdi. Shu tariqa asar 22 bobni o’z ichiga oladi.Asarning
22 bobidan ilk 20 ta bobi hamda so’nggi 22-bobi etika, axloq va odob
masalalariga, 21-bob esa asosan muallif davridagi tarixiy voqealar haqidagi
hikoyalarga bag’ishlangan.
Shu tarzda asar uning mazmuniga ko’ra ikki qismga: etika-didaktik va
tarixiy qismga bo’linadi. Etika-didaktik qismi deyarli oldingi etika-didaktik
asarlardan kelib chiqqan holda tuzilgan. Ikkinchi tarixiy qismi esa muallifning
shaxsiy kuzatuvlari asosida yozilgan. “Dastur ul-muluk”ning muqaddimasida
muallif tomonidan foydalanilgan manbalar ro’yxati berilmagan va ular faqatgina
ko’chirilayotgan vaqtda tilga olinishi mumkin.
Asarda quyidagi mashhur mualliflarning asarlaridan ko’chirmalar
keltiriladi: taniqli so’fiy shayx Abu Sa’id ibn Abulxayr al-Mayxoniy, Nizomiy
Ganjaviy, Jaloliddin Rumiy, Sa’diy Sheroziy (muallif uning “Bo’ston” va
”Guliston” asarlaridan keng foydalanadi), Husayn Voiz al-Koshifiy (uning “Anvar-
i Suhayli” asari misolida), Abdulloh Habushani Jomiy Xatifiy, Muhammad ibn
Sulaymon Fuzuliy va muallifga zamondosh: Nozim Xoroviy, Muhammad Ali
Tabriziy Isfag’oniy Soib, Mir Obid Nasafiy Said, Fozil Valiy, Hasanbek Ra’fiy,
Muhammad Shavkat Buxoriy. Shuningdek, muallif “Axloq” deb tilga oladigan
asarni ham misol qilib ko’rsatadi. Tarixchilar tomonidan aniqlanishicha, bu nom
ostida Xoji Yusufga tegishli “Ilm al-axloq” asari yashiringan.
Yuqorida sanab o’tilgan manbalar orasida asosan uchtasi keng qo’llanilgan:
1) Husayn Voiz al-Kashifiyning “Anvar-i Suhayli”; 2) Xoji Yusufning “Ilm al-
axloq” va 3) Sa’diyning “Bo’ston”i. Xoja Samandar boshidagi ikki asardan
ko’plab hikoya va fikrlarni “Dastur ul-muluk”ga qo’shadi 11
.
Muallifning tilga olingan manbalarga nisbatan ularni qo’llash nuqtai-
nazaridan yondashishini qayd etish ham qiziqarlidir. Odatda boshqa mualliflarning
11
Madraimov A., Fuzailova G. Manbashunoslik. T.: O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2008, 234-b.

she’rlari Xoja Samandar tomonidan o’zgartirishsiz o’zlashtirib olingan, nasriy
matni esa ko’p hollarda qisqartirishlarga uchragan.
Hozirgi vaqtda muallif tomonidan foydalanilgan manbalarning to’liq
doirasi haqida ishonch bilan aytib bo’lmaydi. Shu sababli muallif tomonidan
o’zlashtirib olingan yoki muallifning asl matnlari asardagi etika-didaktik qismning
qancha ulushini tashkil etishini aniqlab bo’lmaydi. Biroq ko’plab she’rlari muallif
so’zlari bilan yonma-yon keladi: ”…aytganlaridek”. Demak bundan bilsa
bo’ladiki, she’rlarning hammasi bo’lmasa ham ko’pchiligi Xoja Samandarga
tegishli bo’lmay, boshqa mualliflarga taalluqlidir.
Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, “Dastur ul-muluk”ning etika-didaktik
qismi muallif tomonidan o’zidan oldin o’tganlarning asarlaridan keng
o’zlashtirilgan.
Ammo ma’lumotlarni terish hamda o’zlashtirilgan qismlar o’rtasidagi
uyg’unlashuvi muvaffaqiyatli amalga oshirilgan va bunday san’at asari nafaqat
muallifning zamondoshlari, balki undan keyin yashab o’tganlarga manzur bo’lgan.
Buni quyidagi fakt ham tasdiqlaydi: ”Gulshan ul-muluk” tarixiy asarning muallifi
– Muhammad Yoqub mirzo ibn Muhammad Doniyolbiy otaliq “Dastur ul-muluk”
yozilganidan 130 yil o’tgach, o’z asarining oxiriga Xoja Samandar asarining etika-
didaktik qismidan katta parcha joylashtiradi. Mazkur qism biz uchun XVII asr
oxiri O’rta Osiyo adabiyotining etika-didaktik yodgorligi sifatida muhim 12
.
O’zbekiston tarixini o’rganishda Xoja Samandar Termiziyning “Dastur ul-
muluk” asari katta ahamiyatga ega. Asarda o’zaro kurashlar, oily martabali
mansabdorlar orasida keng tarqalgan buzuqlik, poraxo’rlik, zulm va mehnatkash
xalqning og’ir ahvoli haqida qimmatli ma’lumotlar mavjud. “Dastur ul-muluk”da
o’zbeklarning etnik tarkibi haqida ham muhim dalil va ma’lumotlarni uchratish
mumkin 13
. Uning 21-bobini tashkil etuvchi ikkinchi katta qismida, yuqorida
aytilganidek, muallif davridagi voqealar bayoni o’z aksini topadi va qolgan
boblardan farqli mustaqil, asl hisoblanadi.
12
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 3, 6-b.
13
Irti Bechka. Adabiyoti forsi dat Tojikiston, Markazi muttoliot, ittilot va tahqiqoti farhangi baynalmilali, Tehron,
1372.hijriy. 1952 milodiy, 32-bet.

Bu qismda muallifning biror manbadan foydalanganligi (she’rlardan
tashqari) to’g’risida gapirilmaydi. Malihning so’ziga ko’ra, Xoja Samandardek oliy
ma’lumotli inson tarixiy adabiyot bilan tanish bo’lmasligi mumkin emas 14
. Biroq u
o’z zamonasining voqealarini yozishda foydalanishi mumkin bo’lgan manbalar
bo’lmagan. Haqiqatan, Xoja Samandar tomonidan tasvirlangan davr o’z aksini
topgan Muhammad Aminning “Muhit at- tavorix” va Muhammad Yusuf
Munshining “Tarixi Muqimxoniy” kabi mashhur tarixiy asarlar “Dastur ul-
muluk”dan keyin vujudga kelgan.
Dastur ul-muluk”da quyidagi siyosiy voqealar bayon etilgan: Xiva xoni
Anushaxonning Buxoro xonligining markaziy shaharlariga bosqini (1092/1681,
1095–1097/1683–1686), Subhonqulixonning Balxga ikki marta yurishi (1096/1685
va 1104/1693), Subhonqulixon qo’shinining Xurosonga Bolo-Murg’ob qal’asini
egallash uchun yurishi (1100/168-89), isyonkor rahbarlarning Subhonqulixonga
qarshi g’alayoni va shu bilan bog’liq Xiva xoni Anushaxonning o’g’li
Erengxonning Qorako’l shahrining tumanlariga hujumi.
Mazkur voqealar yuqoridagi “Muhit at-tavorix” va “Tarixi Muqimxoniy”
tarixiy asarlarida o’z aksini topgan. Biroq, Xoja Samandar bu asarlarda yozilmagan
ko’plab aniqliklarni keltirib o’tadi. Shuningdek, Xiva xoni Anushaxonning
Buxoroga 1092/1681-yili bosqini hamda uning Abdulazizxon tomonidan bu
shahardan quvg’in qilinishi nafaqat “Dastur ul-muluk”da, balki “Tarixi
Muqimxoniy” va “Muhit at-tavorix”da juda batafsil yoritilgan. Ammo bu vaqtda
Abdulazizxon huzurida bo’lgan Xoja Samandar keltirib o’tgan ma’lumotlaridan
biz Buxoroning xorazmiklarning hujumiga qarshi yaxshi himoyalanmaganligini
hamda Abdulazizxon tarafida bo’lmish kurash ishtirokchilari haqidagi ko’plab
ma’lumotlarni, shu bilan birga yuqoridagi tarixiy asarlarda bo’lmagan bir qator
aniqliklarni bilib olishimiz mumkin 15
.
Hozirgi vaqtda “Dastur ul-muluk”ning uchta ro’yxati ma’lum:
14
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk.Toshkent G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti 1997-
yil 19-b.
15
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 7-8-b.

1. Asarning to’liq ro’yxati O’zbekiston FA ning sharqshunoslik institutida
mavjud. U n4468 qo’lyozmalar to’plami tarkibida joylashgan bo’lib, 1b – 92b
varaqlarini egallaydi. Ro’yxat O’rta Osiyoda ko’chirilgan, tugatilgan vaqti 1245-
yil 24 rabi’/1829-yil 23 sentabr. Matn qora siyohda, sarlavhasi – qizil siyohda,
nasta’liq yozuvida, O’rta Osiyo qog’ozida yozilgan; qog’oz o’lchami 24,5 x 14,5,
matn o’lchami 18,5x9,5; qog’ozda 17 satrda berilgan. Ushbu ro’yxat shartli
ravishda T belgisi bilan berilgan.
2. Yana bir ro’yxati SSSR FAning sharqshunoslik instituti ro’yxatining C
450 qo’lyozmalar to’plami tarkibiga kiradi, 128a – 235b qog’ozlarini egallaydi.
Ro’yxat O’rta Osiyoda ko’chirilgan, tugatilgan vaqti 1242-yil 15 jumada/1827-yil
14-yanvar. Matn qora siyohda, sarlavha – qizil siyohda, O’rta osiyo qog’ozida
nasta’liq xatida yozilgan; qog’oz o’lchami 24,5x14,5, matn o’lchami 19x8,5,
qog’ozda 16 satrda berilgan. Ro’yxat muqaddimasining boshi bo’lmagan nuqsonli
qo’lyozmadan ko’chirilgan. Ro’yxat shartli ravishda Л belgisi bilan ifodalangan.
3. N1437 raqamli O’zbekiston FA ning sharqshunoslik instituti ro’yxati.
Hozirgi kundagi mashhur asarlar ro’yxatidagi eng eskisi hisoblanadi
(1107/1695- 96-yillar, ya’ni asar tuzilganidan keyin). Ro’yxat to’liq emas: unda
muqaddima va birinchi bobning boshlansh qismi mavjud emas. Shu bilan birga
qolgan ikki ro’yxatda bo’lmagan katta parcha mavjud. Ro’yxat tekis O’rta Osiyo
qog’ozida qora siyohda, sarlavhasi va iboraning chegarasini anglatuvchi nuqtalar
esa – qizil siyohlarda, nasta’liq xatida O’rta Osiyoda ko’chirilgan. Qog’oz
o’lchami 25x16; 372 bet. Bir betida 11 satr, undagi matn o’lchami 16x8. Ro’yxat
matni ko’chirilgandan so’ng tuzatishlarga uchragan.
Asosiy matnda o’chirilgan va noto’g’ri yozilgan so’zlar tuzatilgan,
o’chirilgan so’z ostida so’zlar to’g’ri shaklda yozilgan; hoshiyada matnda tushirib
qoldirilgan so’zlar, iboralar, she’rlar ko’rsatib o’tilgan. Matnga kiritilgan
tuzatishlar asosida ularning so’nggilari ikki shaxs tomonidan amalga oshirilgan
deb tushunish mumkin. Tuzatishlarning katta qismini ko’chirayotgan shaxsning
o’zi kiritgan, ya’ni tushirilgan so’zlarni qizil siyoh bilan belgilagan, hoshiyalarda

tushirib qoldirilgan yoki tuzatilgan matnni yozgan. Mazkur ro’yxat Ta belgi bilan
ko’rsatilgan.
“Dastur ul-muluk” ro’yxatlarining matni munosabatida yaqinlik kuzatiladi.
Ular orasidagi farq uncha bilinmaydi. Ulardagi farqlar asosan ko’chirib yozish
texnikasiga tegishli: so’zlarning grafik berilishi, so’zlarning sinonimlari bilan
ifodalanishi, bir grammatik shaklining boshqasi bilan berilishi, so’zlarning va
ayrim hollarda alohida iboralarning qoldirilishi,.
Ta ro’yhati nafaqat vaqt bo’yicha eng qadimgi asar qo’lyozmasi
hisoblanadi, balki Л va T ro’yxatlari bilan qiyosan bir qator ustnliklarga ega. Unda
matnda tushirib qoldirilgan alohida so’zlarning berilishidagi xatoliklar kamroq. Bu
yerda ayrim arab so’zlari noodatiy shakllarda yozilgan. Ammo bu yerda ko’chirib
yozuvchini savodsizlikda ayblab bo’lmaydi. Tarixchilar fikricha, ko’chirib
yozuvchi shaxs ma’lum bir xat turlariga amal qilgan. Ushbu ro’yxat texnik
jihatidan yaxshi tashkillashtirilgan: tekis qog’ozda aniq yozuvda yozilgan.
Л va T ro’yxatlari esa yupqa qog’ozga kamroq qoldirishlar va xatolar bilan
ko’chirilgan. Л va T ro’yxatlari alohida so’zlar, grammatik shakllarning yozuvda
berilishida o’zaro yaqindir.
Ushbu “Dastur ul-muluk” asarining O’zbekiston FA Sharqshunoslik
institutida N1437 raqam ostida M. A. Salohiddinova tomonidan amalga oshirilgan
forschadan tarjimasi, muqaddimasi, izoh va ko’rsatkichlari faksimelisi saqlanadi.
Tarjima izoh bilan keltirilgan. Izohlarda Xoja Samandar tomonidan foydalanilgan
manbalar ro’yxati ko’rsatilgan. Izohda matnning alohida iboralari, so’zlar,
atamalar, atoqli otlar va geografik nomlar sharhlanadi 16
.
II-BOB. “DASTUR UL-MULK” – XVII Asr buxoro xonligi tarixini
yorituvchi manba sifatida
II.1. «Dastur ul-muluk» asarining mazmuni
“Dastur ul-muluk”da Buxoro xonligida 1092/1681 dan 1106/1694-95-yillar
oralig’ida sodir bo’lgan voqealar xronologik davomiylikda tasvirlangan. Biroq
16
Madraimov A., Fuzailova G. Manbashunoslik. T.: O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2008, 234-b.

shuni qayd etish lozimki, ushbu asarda bu yillarda muallif ko’rgan yoki eshitgan
barcha voqealar ham o’z aksini topmagan. Masalan, “Muhit at-tavorix” va “Tarixi
Muqimxoniy” ma’lumotlariga ko’ra, Balx hukmdori bo’lgan Subhonqulixon
o’zining hukmdor akasi Abdulazizxonning hajni amalga oshirish niyati haqida
eshitib, qo’shini bilan Buxoroga yo’l oldi va Qarshini egallagach, xon bilan
muzokaralar olib bordi. Lekin “Dastur ul-muluk”da bu haqida tilga olinmaydi.
Xoja Samandar esa bu haqida eshitmasligi mumkin emas, chunki bundan oldin u
xorazmliklarning Buxorodan quvg’ini davrida Abdulazizxon huzurida bo’lgan.
Shunday fikrga kelish mumkinki, o’z asarini Subhonqulixonga
bag’ishlagan Xoja Samandar atayin bu haqida yozmagan 17
. “Dastur ul-muluk”da
quyidagi siyosiy voqealar bayon etilgan: Xiva xoni Anushaxonning Buxoro
xonligining markaziy shaharlariga bosqini (1092/1681, 1095 – 1097/1683 – 1686),
Subhonqulixonning Balxga ikki marta yurishi (1096/1685 va 1104/1693),
Subhonqulixon qo’shinining Xurosonga Bolo-Murg’ob qal’asini egallash uchun
yurishi (1100/168 – 89), isyonkor rahbarlarning Subhonqulixonga qarshi
g’alayoni va shu bilan bog’liq Xiva xoni Anushaxonning o’g’li Erengxonning
Qorako’l shahrining tumanlariga hujumi.
Mazkur voqealar yuqoridagi “Muhit at-tavorix” va “Tarixi Muqimxoniy”
tarixiy asarlarida o’z aksini topgan. Biroq, Xoja Samandar bu asarlarda yozilmagan
ko’plab aniqliklarni keltirib o’tadi. Shuningdek, Xiva xoni Anushaxonning
Buxoroga 1092/1681-yili bosqini hamda uning Abdulazizxon tomonidan bu
shahardan quvg’in qilinishi nafaqat “Dastur ul-muluk”da, balki “Tarixi
Muqimxoniy” va “Muhit at-tavorix”dajuda batafsil yoritilgan. Ammo bu vaqtda
Abdulazizxon huzurida bo’lgan Xoja Samandar keltirib o’tgan ma’lumotlaridan
biz Buxoroning xorazmiklarning hujumiga qarshi yaxshi himoyalanmaganligini
hamda Abdulazizxon tarafida bo’lmish kurash ishtirokchilari haqidagi ko’plab
ma’lumotlarni, shu bilan birga yuqoridagi tarixiy asarlarda bo’lmagan bir qator
aniqliklarni bilib olishimiz mumkin 18
.
17
Мухаммад Баде ибн Мухаммад Шариф Малехо, Музаккир ул-асхоб, 330-бет.
18
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk.Toshkent G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti 1997-
yil 20-30-betlar.

Boy asl material “Dastur ul-muluk”ning 21-bobidagi ikkinchi va uchinchi
qismlarida ifodalangan bo’lib, ularda muallif Anushaxonning Buxoro xonligining
asosiy shaharlariga 1096 – 1097/1684 – 1686-yillardagi bosqini haqida gapirib
o’tadi. “Tarixi Muqimxoniy”da bu voqealarga kam joy ajratilgan. “Muhit at-
tavorix”da esa material ko’p bo’lsa ham, ammo “Dastur ul-muluk”da keltirilgan
ma’lumotlarga qaraganda ancha kam.
Xoja Samandar tomonidan Anushaxonning Buxoro xonligidagi
ittifoqdoshlari, so’nggi bor Shahrisabzning egallanishi, uning Qarshini egallash
yo’lidagi urinishi va bir qator harbiy harakatlar to’g’risida bergan ma’lumotlari
yuqorida tilga olingan tarixiy manbalarda butunlay uchra-maydi. Muallif
1100/168 – 89-yilgi voqealar, shuningdek Subhonqulixonning Balxga yurishi
hamda Bolo-Murg’ob qal’asini egallash uchun qo’shinining yurishini yozganda
boshqa manbalarda uchramaydigan qiziq ma’lumotlarni keltirib o’tadi.
Ko’rib chiqilayotgan davrda Buxoro xonligining ichki vaziyatini tavsiflash
uchun “Dastur ul-muluk”da boshqa manbalarda uchramaydigan ko’plab qimmatli
ma’lumotlar mavjud. Ulardan ba’zilarini qayd etamiz. Muallif so’zlariga ko’ra,
Abdulazizxon Kerminga otlanayotib (1092/1681-yil), Buxoro mudofaasini
o’zining nufuzli amirlaridan biri – Iskandarbiy saroyga ishonib topshirdi. Uning
qo’shinlari o’z majburiyatlarini unutib, maishatga berilib ketishadi va xorazmliklar
Anushaxon rahbarligida shaharga bostirib kirishga hamda Buxoroda talonchilik
ishlarini qiyinchiliksiz amalga oshirishga muvaffaq bo’ladilar.
Abdulazizxon Buxoroni xorazmliklar bilan jang olib borib qo’lga olgach,
Iskandarbiyni jazolamoqchi bo’ladi. Lekin niyatini amalga oshira olmadi, zero
Iskandarbiy himoyasida uning ikkita qudratli qabiladoshlari bor edi: Qorako’l
hukmdori Olloyorbiy saroy va Chorjo’y hukmdori G’oyib Nazarbiy saroy.
Keltirilgan fakt markaziy xon hukumatining qudratli qabila zodagonlariga bog’liq
bo’lganligiga dalil bo’lib xizmat qiladi.
Shu o’rinda qayd etib o’tish lozimki, muallif o’sha vaqtda Joniylar
davlatida saroy qabilasining vaziyatini xarakterlaydigan bir qator ma’lumotlarga
ega bo’lgan. Xoja Samandarning bergan ma’lumotlariga ko’ra, saroy qabilasidan

biylar yuqori mansablarni egallashgan, mamlakatda muhim ishlarda ishtirok
etishgan. Masalan, Abdulazizxon davrida miroxo’r lavozimini Masumbiy saroy
olgan edi, u 1106/1694 – 95-yillarda xorazmliklar bilan jangdagi xizmatlari uchun
Subhonqulixon tomonidan Qarshi viloyatining hukmdori etib tayinlangan.
Subhonqulixon hukmronligi davrida yuqorida eslatib o’tilgan Olloyorbiy saroy,
G’oyib Nazarbiy saroy otaliq lavozimini egallashib, harbiy boshliqlar etib
tayinlangan edilar, jumladan G’oyib Nazarbiy saroy Bolo-Murg’obga yurishda
qo’shinga boshchilik qilgan 19
.
Xoja Samandarning Buxoro xonligidagi ko’chmanchi va o’troq
zodagonlarining xonlikning tashqi dushmani – Xiva bilan aloqalarini ko’rsatuvchi
faktlari juda qiziqdir. Subhonqulixonga qarshi chiqqan hamda Xiva xoni
Anushaxondan yordam so’ragan va uni Buxoro xonligi shaharlariga yurishga ikki
bor undagan Samarqand hukmdori Xo’jaqulibiy o’tarchi haqida gapirib o’tiladi.
“Dastur ul-muluk” asarida bir qator faktlar borki, ular xon hokimiyatining
taqdiri, xalqlarning huquqlari poymol etilgan holatlari haqida mulohaza yuritish
imkonini beradi. Bu borada aholiga soliqlar va yig’imlar solgan, suv taqsimotida
zolimlarcha munosabatda bo’lgan Subhonqulixon vaziri Mirzo Bekler haqidagi
hikoya e’tiborni tortadi, uning bu ishlari natijasida mamlakatdagi ahvol yomon
holatda bo’lib, dalalardagi ekinlarga zarar yetkazildi, odamlar qashshoq holatga
tushib qolishdi. Bu yerda aholini soliqlar (merosiy mulkka soliq, nikoh munosabati
bilan bog’liq soliq va boshqalar) va yig’imlarga tortgan Qarshi shahrining qozisi
Badi’ haqidagi hikoyalarni keltirib o’tish mumkin.
Mansabdor shaxslar o’rtasidagi poraxo’rlikning keng tarqalishi haqida
ayniqsa Qarshi shahar qozisi Badi’ to’g’risidagi hikoya guvohlik beradi. Badi’
keyinchalik o’zining Subhonqulixonga xiyonati uchun Anushaxon hukmronligi
davrida Samarqandda nafaqat jazolanmadi, balki pora bilan qayta qozi etib
tayinlandi va ushbu lavozimi bajarayotib o’zi pora olgan. Shuningdek, muallif har
qanday pora evaziga istalgan kishiga yaxshi tavsiyanoma bergan yuz qabilasining
qudratli amirlaridan biri haqida ham aytib o’tadi.
19
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 17-19-b.

II.2.«Dastur ul-muluk» asarida Buxoro xonligining ijtimoiy-siyosiy
hayotining yoritilishi.
Xoja Samandarning asarida bir qator faktlar borki, ular xon hokimiyatining
taqdiri, xalqlarning huquqlari poymol etilgan holatlari haqida mulohaza yuritish
imkonini beradi. Shu o’rinda Abdulazizaxon siyosiy hokimiyatidagi jarayonlar
e’tiborlidir.
Abdulazizxon davrida (1645-1681) 20
Xiva xonlarining talonchilik
yurishlari kuchayadi. 1662-yil Abdulazizxon Kerminda bo’lgan vaqtida
20
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 1 9-b.

Buxorodan chopar keladi va Anushaxonning tobelikdan bosh tortib, hukmronlik
uchun qo’zg’olon ko’targan holda Buxoroga kelgani haqida xabar beradi. Oliy
hazratlari amir Bahovuddin va qozi Lutfullo kabi kishilariga pastkash xorazmliklar
(Anushaxon) to’g’risida xabar beradi. Bu xabarni eshitgach, barcha xizmatkorlar
to’planishib xorazmliklarga qarshi kurash olib borish kerakligini aytishadi.
Shundan keyin Abdulazizxon Buxoroga yo’l oladi, hech qayerda
to’xtamasdan ketar ekan, Buxoro tumanlarining biridagi Oqsoch qal’asida
joylashadi. Yo’llarda esa qo’shinlarini terib qo’yadi. O’sha vaqtda Buxoro shahri
hukmdori Iskandarbiy saroy bo’lib, o’sha davrning e’tiborli kishilaridan sanalgan.
Uning huzuriga Abdulazizning xizmatkorlari yetib kelgan vaqtda qamalda turgan
bir nechta urganchliklar Iskandarbiy ustiga hujum qilishadi. Kuchlar teng
bo’lmagani sababli xorazmliklar shahar bo’ylab talon- tarojlik ishlarini amalga
oshirishadi va ularning qo’lida katta miqdorda boylik hamda o’lja to’planadi.
Sarosimaga tushgan Buxoroning bir qator nufuzli kishilari Anushaxon
huzuriga kelishadi va uning tomonidan qabul qilinadilar. Ular qatorida Buxoro
qishloqlari sug’orilib, gullab-yashnashida hissa qo’shgan Muhammad Bakirxo’ja
va qozilik ishlarini adolatli tarzda olib borgan qozi amir Nosir bo’lgan. Bo’lib
o’tgan janglarda Abdulqodir o’g’lon, Ma’sum miroxo’r saroy, Ne’matulla xo’ja,
Shoh Tibxo’ja, Rahimberdi shig’ovulning mardonavorligi va jasurligi tilga olinadi,
xon xorazmliklar qonini to’kib, hukumatni qo’lga oladi.
Bu orada Samarqandga parvonachi lavozimiga tayinlangan Abdulkarimbiy
nayman tayinlanadi. U xon bilan uchrashib, Anushaxonga qarshi jangga kirishga
rozi bo’ldi va u bilan birga Qarshi qal’asi tomon yurish qilgan botir Muhammad
Alibiy ham kelib qo’shiladi. Xorazmliklar esa yengilib Xorazmga qaytishadi. Bu
faslda Abdulazizxonning o’limi haqida ham hikoya berilgan. Abdulazizxon taqdir
taqozosi bilan davlat ishlaridan uzoqlashadi va ikki muqaddas shahar tomon yo’l
oladi. Isfahon tomon ketar ekan, kambag’al odamlarga yordam qo’lini cho’zadi.
Movarounnahr taxtini esa ukasi Subhonqulixonga qoldiradi. Ka’bani ziyorat
etgach, Hindiston kabi davlatni ko’rish ishtiyoqida Moxa (Yaman) portiga keladi,

ammo kasalligi tufayli kuchsizlanib qoladi va safar orzusi amalga oshmay qolib
vafot etadi.
II fasli. 1096-yilda bo’lib o’tgan voqealar haqida qudratli Said Subhonquli
Muhammad Bahodirxon Movarounnahr taxtiga o’tirgandan keyin Samarqand
boshqaruvini Xo’jaqulibiy o’tarchiga topshiradi, ammo Xo’jaqulibiy xonga
sodiqligini ko’rsatish o’rniga qo’zg’olon ko’taradi. U ko’psonli xitoy qabilasi-ga
ishonib, xonga nisbatan hurmatsizlik qilgancha Samarqanddan chiqib ketadi va
Koson qal’asiga kirib keladi 21
.
Qudratli xon hazratlari sabr ila muallif(Xoja Samandar)ni Xo’jaqulibiyni
o’z huzuriga chaqirish uchun uning oldiga yuboradi. Lekin u Xo’ja-Muborak
degan joygacha kelganda bir nechta isyonchilar qo’zg’olonni kuchaytiradilar. Bu
xabar xon qulog’iga yetib kelgach, bu safar muallif bilan birga Xo’jamberdi
shig’ovul qipchoqni ham jo’natadi. Lekin shig’ovul so’zlarini ko’ngliga yaqin
olmagan Xo’jaquli odamlarini to’plab, qo’zg’olon yo’li bilan Qarshilik
musulmonlarining mulkiga bostirib kiradi. Uning dushmanligi shu darajaga yetib
borganki, urganchlik (ya’ni Anushaxon) qabulida bo’lib, uni Xorazmdan chiqib
harakat qilishiga ko’ndiradi. Anushaxon esa Buxoroni egallash niyatida Xo’jaquli
so’zlariga quloq solib, qo’zg’olon yo’lini tanlaydi. Bu xabarni eshitgan xon
dushmanga qarshi jangga kirishadi. Bu orada G’oyib Nazarbiy saroy, Jonibek
to’qsoba, Sher G’ozibiy dodxox harbiy qo’shinlar bilan birga otlarda jangga
kirishadi.
Ushbu dahshatli jang vaqtida xonning bahodirlari tomonidan yetkazilgan
zarbalari natijasida Anushaxonning noibi bo’lmish Murod Urganjiy egaridan
tushiriladi. Bu voqeadan keyin dushmanlar vodiyga qarab chekinishadi. Bundan
xabar topgan Anushaxon ertasi kuni tongda katta qo’shin bilan G’ijduvon
tomondan chiqib keladi. Lekin Subhonqulixon g’alabasi aniq bo’lgan edi.
Mazkur jangda qahramonlik ko’rsatgan bahodirlardan qilichbozlikda
mahoratini ko’rsatgan Ma’sum miroxo’r saroy, shuningdek jasoratliligi bilan
ajralib turgan Shoh Tibxo’ja, chap tomondan harakat qilgan Ne’matulla-xo’ja
21
O‘sha manba.21-bet.

hamda Bek Muhammadbek durman va Muhammad Rahimbek durman nomlari
keltiriladi. Shu kuni xon uchun o’z jonini qurbon qilgan Abdullaxo’ja (Yusuf
xo’janing o’g’li) va Ollohberdibek jaloyir tarix varaqlarida saqlanib qolgan. Ajoyib
g’alabalardan so’ng Subhonqulixon o’sha vaqtni o’zida xizmatkorlariga oltin egarli
otlar, qilichlar, bahodirlariga esa sarpo va yirik miqdorda pul berishni buyuradi.
III fasl Subhonqulixon davrida ro’y bergan voqealar 22
1097-yil bahorida
Xo’jaquli Xorazmdan chiqib keladi va odamlarning azob-uqubatlariga sabab
bo’ladigan bir qator ishlarga qo’l uradi. Bu haqida eshitgan Subhonqulixon jahl
otiga minib, Balx va Badaxshon hukmdorlari, Andijon va Turkiston harbiy
boshliqlarining katta qo’shin bilan yetib kelishlarini buyuradi.
Anushaxonning Samarqandga yurishi haqidagi xabar Subhonqulxonga
yetib kelgach, Subhonqulixon Kermin tomon yo’l oladi. Yo’l-yo’lakay Buxoroga
kirib keladi va vaziyatni o’rganib, qo’shin tayyorlaydi. Kermin boshqaruvini
qo’lga olgan Odil miroxo’r ming xorazmliklarning yurishi haqida eshitib, qal’a
devorlari va minoralarini qo’riqlashga kirishadi. Anushaxon Samarqandga yo’l
oladi va o’zidan oldin bir qator va’dalar bitilgan xatlar bilan samarqandliklarning
huzuriga elchini jo’natadi. Samarqandliklarda kurashish uchun kuch qolmagani
sababli Anushaxonni Samarqandga taklif qilishadi. Dushmanlar esa
samarqandliklarning do’stona munosabatda ekanliklarini bilishgach, Cho’pon-
Otagacha talonchilik ishlarini amalga oshirishadi. Samar-qandliklar
Anushaxonning bu qo’polliklaridan qo’rqib, Samarqand darvozalari kalitlarini
uning qo’liga topshirishadi.
Anushaxon g’ozal Kesh tomon yo’l oladi va bu orada Shahrisabzning bir
nechta katta kishilari xorazmliklardan chekinadilar. Anushaxon Samarqand va
Shahrisabzni qo’lga kiritgach, Qarshining jasur kishilari juma namozida
to’planishib, mirza Xonxoji shayx ul-islom huzurida hukmdorlariga sadoqatliliklari
to’g’risida qasam ichadilar. Anushaxon qarshiliklarning xonga bunchalar sadoqatli
ekanliklarini eshitgach, Qarshi darvozalari uning uchun osongina ochilmasligini
tushunadi. So’ng ko’plab va’dalar bitilgan xatni elchilar orqali qarshiliklarga
22
O‘sha manba. 1 8-bet.

jo’natishga qaror qiladi. Biroq bu ishi samara bermaydi, hatto uning elchilari
o’ldirib yuboriladi. Bu vaqtda Subhonqulixon qozi Badi’ning uning huzuriga
kelishini buyuradi hamda unga Anushaxonni Qarshiga hujum qilmasligiga
ko’ndirishini so’raydi.
Shu o’rinda hukmdorlarning davlat ishlarini yurituvchi - vazirning
yordamisiz davlatni bo’ysundirish mushkulligi to’g’risida gapiriladi.
Subhonqulixon hujjatlar hamda qog’oz va daftar ishlarini mirzo Abdul-Boqi devon
va mirza Rizo daftardorga topshiradi. Ularning yordamida mamlakatda tartib va
qonun o’rnatiladi. Biroq, yomon kimsalarning tuhmatlari oqibatida shu ikki odam
o’z lavozimlaridan olib tashlanadi va vazir majburiyatlariga kiradigan hujjatlar
ishlar adolatsiz, pastkash Mirzo Bekler qo’liga o’tadi. U yig’imlarni oshirib, xalq
boshiga kulfatlar soladi. Lekin xalq xudodan uning ketishini so’rab iltijo qilishni
boshlashadi va keyinchalik uning lavozimidan chetlatilishi musulmonlar baxtiga
sabab bo’ladi.
Keyingi o’rinlarda Muhammad Saidxoji naqib haqidagi hikoya berib
o’tiladi. Anushaxon Samarqandga kirib kelganida qo’zg’olon ko’taradi va o’zining
to’rt mingga yaqin kishilariga Kasbi va Kosonni talashga buyruq beradi. Buni
eshitgan Subhonqulixon mazkur ishga qarshi chora ko’rishni Muhammad Saidxoji
naqibga topshiradi. U otini dushmanga qarshi yo’naltirib, 200 ta kishisi bilan
raqibining yo’lini o’rab oladi. Xoji huzuriga Nodirbiy dodxox va Ali sayid
eshikog’aboshi yordamga keladi. Xorazmliklar esa mag’lubiyatga uchrab
chekinadilar.
Shuningdek, muhim voqealardan biri bu tashqi ko’rinishdan va xarakter
jihatidan go’zal bo’lgan Xoja Zakariya shayx ul-islomning Anushaxon makkorligi
va yovuzliklaridan sarosimaga tushib, istar-istamas unga o’z qizlaridan birini
berishidir. Xojalar bilan qarindoshlik rishtalarini bo’g’lagandan keyin Anushaxon
Dabusiya qal’asiga yo’l oladi. Qattiq janglardan so’ng Subhonqulixon g’alabani
qo’lga kiritadi, Anushaxon esa mag’lubiyatga uchrab, Samarqandga ketadi. Bu
orada yo’lda xudo tomonidan Anushaxonga dahshatli jazo beriladi.

Anushaxonning bir o’g’li bo’lib, uni boshqa farzandlariga qaraganda
ko’proq yaxshi ko’rar va unga bo’lakcha e’tibor qaratar edi. Ammo bu o’g’li
otasining ko’zini temir mil bilan ko’r qiladi. Shu bilan Anushaxon o’z qilmishiga
jazosini oladi.
Anushaxonning ko’r bo’lganidan so’ng Xorazm amirlari pushaymonlikdan
Subhonqulixon huzuriga kelishib, unga umrlarini oxirigacha xizmat qilishga rozi
bo’lishadi. Shundan so’ng xonga elchi yuborib, son-sanoqsiz in’omlar yuborgan
holda itoatliklarini ifodalashadi. Hattoki Bek-Qulibiy otaliq va boshqalar ham xon
huzuriga kelishib, uning xizmatiga kirishadi. Shu tariqa Subhonqulixon Andijon va
Turkistondan Xinjon va Badaxshongacha bo’lgan o’lkalarni bo’ysundiradi hamda
ularning obodonchiligiga e’tibor qaratadi. Adolatli qonun o’rnatib xalqi va
dehqonlarini xursand qiladi, shariat qonunlariga hurmat ko’rsatadi. Qo’lidan ish
keladigan har bir erkak kishiga naqd pul beradi, marhamat ko’rsatib ot sovg’a
qiladi, ba’zilariga tunlar kiydiradi.
IV fasl Subhonqulixonning Amudaryodan o’tishi (xorazmliklarning
Movarounnahrdan ketganidan keyin oliy hazrat xizmatkorlari ishtirok etgan vo -
qealar haqida) 23
.
Xorazmliklar Buxoroni qurshab olishganida Subhonqulixonning o’g’li
Siddiq Muhammad otasiga yordamga kelish umidini amalga oshirmaydi. O’zining
bir qancha g’ulomlari so’zlariga quloq tutib, Amudaryoga qaytib Balx qal’asiga
kirib keladi. U g’ulomlarining sotqinligi haqida bilmasdi, xorazm-liklarning
harakatiga hatto e’tibor ham bermadi. Subhonqulixonni ranjitgan yana bir holat
shu bo’lganki, Anushaxon Subhonqulixon tomonidan mag’lubiyatga uchrab,
Xorazmga qaytganida Siddiq Muhammad g’iybatchilar gapiga quloq solib
Hindistonga Hasanxo’jani yuboradi. Shuningdek, Siddiq Muhammad xon
xizmatkorlariga nisbatan ham yomon munosabatda bo’ladi.
Bu xabar Subhonqulixon qulog’iga yetib borgach, “Bu arzimas harakatdan
nizolar kelib chiqmasligi kerak; qo’zg’olon olovi yonishidan oldin biz Balx tomon
yo’l olishimiz darkor” deya xizmatkorlar xitob qilishadi. Yo’lga otlanisharkan, xon
23
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 276-b.

Mir Ashraf qutvolga qo’shinning daryodan o’tishidan oldin yetib borishini va Kalif
qal’asiga kirib borishni buyuradi, zero Siddiq tarafdorlari Movarounnahr qo’-
shiniga qarshilik ko’rsatishmasin.
Buxoro qo’shinlari daryoni ko’rib, undan gubsarlar yordamisiz kechib
bo’lmasligini tushunib yetgach, sarosimaga tushishadi. Subhonqulixon ularning
sarosimaga tushganlarini ko’rib, kechib o’tish ishlari bilan shug’ullanishni
buyuradi. Keyingi kuni tongda Subhonqulixon o’zining yaqin kishilari Yayloq
qushbegi, Xo’jamberdi miroxo’r saroy bilan daryoning narigi tomoniga o’tadi.
Daryodan o’tib bo’lgach, Balx shahriga yo’l olishadi. Bu vaqtda Muhammad
Siddiq hukmdorning yurishi haqida bilib oladi. Ba’zi g’iybatchilar gapiga quloq
solib, xonga itoat etishdan bosh tortadi. Balx darvozalarini bekitib, qurollanishga
tayyorgarlik ko’radi. Subhonqulixon esa darvozalarning bekitilganini bilib,
qurollarning ovozini eshitgach, o’g’liga xat jo’natadi. Xatni harbiy turklarning
otliq qo’shini boshlig’i Qilichbiy dodxox topshiradi.
Shuningdek, unga qo’shib xoja Muhammad Amin kitobdorni qo’shib
jo’natadi. U Siddiq Muhammadni o’zining yumshoq tili bilan yovuzlik olovini
o’chirishga harakat qiladi. Shundan so’ng Muhammad Amin Subhonqulixonning
Balxdagi amirlari bilan ittifoq tuzadi. Shunda Siddiqxon kutilmaganda o’z amirlari
bilan otasining huzuriga keladi va shaharga kirib, arkda qolishga ko’ndiradi. Xon
Siddiqning xizmatkorlariga marhamat ko’rsatib, Siddiq Muhammadni o’z yoniga
o’tqazadi. Oliy hazratlari ehtiyot choralari yuzasidan darvozalar oldida
Tangriberdibiy parvonachini qoldirib, chap va o’ng qanot qo’shinlarini qo’yib
yuboradi hamda Siddiq bilan do’stona munosabatni o’rnatib, yo’lga chiqadi.
Ammo shoh xiz-matkorlaridan biri Subhonqulixonga o’g’lining otasini oldidagi
qo’rquvni deb ayyorlik bilan otasiga qarshi chiqmoqchiligini aytadi.
Subhonqulixon ushbu yolg’onga ishonib, o’g’liga nisbatan boshqacha yo’l
tutadi. O’z navbatida Siddiq ham buni bilgach, ortiga qaytadi. Yayloq qushbegi,
Turumtoybiy, Xo’jamberdi miroxo’r va boshqalar esa Siddiq ketidan borib uni
o’rab olishadi va xon huzuriga keltirishadi. Xon aybdorlarni jazolab,
Muhammadjonbiy yuzga Balx boshqaruvini topshiradi. Shu orada xon yuragida

Buxoroga qaytish istagi tug’ilib, yo’lga chiqadi. Keyinchalik o’sha davrda ro’y
bergan voqealar haqida hikoyalar berib o’tiladi. Masalan, Samarqandni
boshqarayotgan va o’sha davrning dongdor kishilaridan biri bo’lmish Olloyorbiy
devonbegi durman hamda uning boshiga g’am tushgani haqida, ya’ni o’g’illaridan
biri bo’lgan Qalandarbekning jangda og’ir jarohatlanib, so’ng esa jon berganligi
haqida gapirib o’tiladi.
Yana bir hikoyada esa xonga va davlat ishlariga xiyonat qilishga qodir
bo’lmagan G’oyib Nazarbiy saroy to’g’risida so’zlab o’tiladi. Bir qancha
hikoyalardan so’ng muhim voqea sifatida asar muallifi Samandarxo’janing o’zidek
bir kasb egasi bo’lgan Mirza Yusuf bilan har doim yuzma-yuz ko’rishmasa ham,
ammo bir-birlari bilan xat-xabar jo’natishgani, bir- birlarini bo’lib o’tayotgan
voqealardan xabardor qilishgani to’g’risida beriladi.
Xo’ja Samandar ham bir vaqtlar Nasaf viloyatida yashaganida ikkita
qo’shnining kelishmovchiligi ustidan chiqib qoladi. Ya’ni muallif bir tojik bilan
qo’shni bo’lib yashaganida uning faqat bitta eshagi bilan oilasini boqayotganini
aytib o’tadi. Ammo bir kuni Qarshida yashaydigan bir turk kelib, eshakni
ko’rgach, eshagining noqonuniy ekanligi hamda uning aslida turkka tegishli
ekanligini aytadi. Shu tariqa ikkalasi bir eshakni deb urushib qolishadi. Shunda
turk qozi Badi’ oldiga borish taklifini beradi. Ular qozi huzuriga borisharkan,
ikkalasi alohida ikki yo’ldan borayotib, qozi oldiga kelganda esa ikki tomondan 10
tangadan pora berishadi. So’ng qozi bo’lib o’tgan voqeani so’zlab berishlarini
so’raydi. Voqeani eshitib bo’lgach, eshakni o’zining g’ulomi Mushkobga berib,
evaziga 10 tanga olishni hamda eshakka egalik qilishdan voz kechishlarini
so’raydi. Aks holda ularni jazolashlarini aytib o’tadi. Arz qiluvchilar unga yana
pora berishlarini aytishsa ham baribir qozi hech qaysi gapga ahamiyat bermaydi.
Oxiri ular eshakni berishga rozi bo’lib ketishadi. Keyingi hikoyalarda esa uning
kutilmaganda qilmishiga yarasha jazo sifatida kasal bo’lib vafot etishi beriladi.

Xulosa
“Dastur ul-muluk” asari uzoq vaqt davomida etika-didaktik asar sifatida
ko’rib kelingan edi. Ammo XIX asrning oxirida uning Buxoro xonligining XVII
asr so’nggi choragidagi muhim voqealarni o’z ichiga olgan tarixiy manba ekanligi
tasdiqlandi.
Asardan olgan xulosam shundan iboratki, “Dastur ul-muluk” asari Buxoro
xonligining XVII asrdagi ijtimoiy-siyosiy ahvolini, shuningdek, Buxoro bilan Xiva
xonliklari o’rtasidagi siyosiy munosabatlarni o’rganishda katta ahamiyatga ega
ekanligini ko’rsatgan. Asarda o’zaro kurashlar, oily martabali mansabdorlar
orasida keng tarqalgan buzuqlik, poraxo’rlik, zulm va mehnatkash xalqning og’ir
ahvoli haqida qimmatli ma’lumotlar mavjud. Ushbu asar nafaqat Buxoro
xonligining XVII asrda bo’lib o’tgan siyosiy voqealarni, balki ijtimoiy ahamiyatga
molik masalalarni ko’rib chiqish imkonini beradi.
“Dastur ul-muluk”da Buxoro xonligidagi 1092/1681 dan 1106/1694-95-
yillar oralig’ida sodir bo’lgan voqealar tasvirlangan. Biroq ushbu asarda bu yillarda
muallif ko’rgan yoki eshitgan barcha voqealar ham ifodalanmagan. Bunday
voqealar bayonini unga zamondosh bo’lgan boshqa mualliflarning asarlaridan,
jumladan Muhammad Aminning “Muhit at-tavorix” va Muhammad Yusuf
Munshiyning “Tarixi Muqimxoniy” kabi mashhur tarixiy asarlardan topish
mumkin.
Xulosa qilib aytganda, Xoja Samandarning “Dastur ul-muluk” asarining
tarixiy qismi biz uchun ikki munosabatlarda muhim: bir tomondan, unda boshqa
manbalardagi ma’lumotlarni to’ldiruvchi O’rta Osiyoning XVII asr oxiri tarixi
bo’yicha qimmatli ma’lumotlar mavjud bo’lsa, ikkinchi tomondan unda o’sha davr
Buxoro jamiyatining (to’g’rirog’i birinchi nabatda yuqori jamiyat) turmush tarzi
hamda urf-odatini yorituvchi asl faktlar keltirib o’tiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
I Manbalar
1. Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. Salohiddinova M. A.ning fors
tilidan qadimgi qo'lyozma faksimilesi. M.: «Nauka», 1971 (rus tilida).
II. Asosiy adabiyotlar
2. Irti Bechka. Adabiyoti forsi dat Tojikiston, Markazi muttoliot, ittilot va tahqiqoti
farhangi baynalmilali, Tehron, 1372.hijriy. 1952 milodiy.
3. Madraimov A., Fuzailova G. Manbashunoslik. Darslik. T.: O'zbekiston
faylasuflari milliy jamiyati, 2008.
4. Мухаммад Баде ибн Мухаммад Шариф Малехо, Музаккир ул-асхоб, 330-
бет (Таржима муаллифи-Ж.Э).
5. O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. VIII tom. T.: O'zbekiston Milliy
ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2004.

Xoja Samandar Termiziy “Dastur Ul-Muluk” asari manba sifatida

Sotib olish