Xorazm Ma’mun akademiyasi va uning dunyo ilm-fani taraqqiyotidagi o’rni - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	64.6KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	11 Mart 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Xorazm Ma’mun akademiyasi va uning dunyo ilm-fani taraqqiyotidagi o’rni

Sotib olish

Xorazm Ma’mun akademiyasi va uning dunyo
ilm-fani taraqqiyotidagi o’rni
Reja:
Kirish.
1. Ma’mun akademiyasining vujudga kelishidagi tarixiy shart-
sharoitlar.
2. Ma’mun akademiyasining tashkil qilinishi.
3. Akademiyada faoliyat yuritgan olimlar va ularning jahon ilm- fani
taraqqiyotidagi o’rni.
4. Xorazm Ma’mun Akademiyasini qaytadan tashkil qilish to’g’risida
Farmon.
5. Xorazm Ma’mun Akademiyasining hozirgi davrdagi faoliyati.
Foydalanilgan adabiyotlar

1

Kirish
Xorazm Ma’mun akademiyasining vujudga kelishidagi tarixiy shart-
sharoitlar. Ko’hna Xorazmning boy o’tmish tarixi ming yillarga borib taqaladi.
Hali yaqindagina Sharq gavxari sanalgan Xivaning 2500 yilligi qomusiy kitob
“Avesto” ning 2700 yilligi milliy qahramon va davlat arbobi Jaloliddin
Manguberdi tavalludining 800 yillik sanalarining jahon miqyosida keng
nishonlanganligi ham ana shundan guvohlik beradi. Kuishilik sivilizatsiyasining
ko’hna beshiklaridan bo’lgan Xorazmda azal- azaldan ilm- ma’rifat yuqori
darajada taraqqiy etganligi ma’lum.
Shu tabarruk zamin, prezidentimiz I. Karimov ta’biri bilan aytganda, dunyoga
Muso al- Xorazmiy va Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Zamahshariy va Najmiddin
Kubro, Paxlavon Maxmud va Ogoxiy singari buyuk zotlarni bergan.
Bundan ming yil avval shu muqaddas zaminda “Dar ul- hikmat va maorif” yoki
“Majlisi ulamo” nomi bilan mashxur bo’lgan sharqning qadimiy ilmiy markazining
vujudga kelganligi Markaziy Osiyo xalqlari hayotida katta voqea bo’ldi. “Dar ul-
hikmat va maorif” ning ilmiy faoliyati o’tgan asrda Evropalik va Rossiyalik
sharqshunos olimlardan Zaxau, S. P. Tolstov, I. Y. Qrachqovskiy, P. G. Bulgakov,
o’zbek olimlaridan Yaxyo. G’ulomov, Ibroxim Mo’minov, Muzaffar Xayrullayev
va Ashraf Ahmedov va boshqalar tomonidan chuqur o’rganildi. Ular shu ilmiy
markazning xuddi Bog’dodda IX asrdagi “Bayt ul- hikma” (Hikmatlar uyi) kabi
sharqning o’z davridagi yirik ilm ma’rifat dargohi- fanlar akademiyasi
bo’lganligini asoslab berdilar. XI asrda Xorazmshoxlar poytaxti Gurganjda
vujudga kelgan bu ilmiy markaz endilikda fanda Xorazm Ma’mun akademiyasi
nomi bilan mashxur. Ushbu yilda ana shu akademiyaning tashkil etilganligiga
ming yil to’ladi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimovning sa’y-harakati bilan
Ma’mun akademiyasining milliy va umubashariy taraqiyotdagi hizmatlarini
hisobga olib, uning ming yillik to’yini munosib nishonlashga qaror qilindi.
YUNESKO tashkilotining Bosh ikonferensiyasi 2003 yil sentyabrda bo’lib o’tgan
2

32-sessiyasida Xorazm Ma’mun akademiyasning ming yillik yubileyini dunyo
miqiyosida nishonlash haqida qaror qabul qildi.
“Dar ul-hikma” yoki “Majlisi ulamo” nomi bilan atalgan bu ilm maskani bir
guruh olim, adib, shoirlarning tasodifiy yig’ini emas edi. Ma’mun akademiyasi,
avvalo, ko’hna Xorazmning uzoq o’tmishdagi ilm-marifat ildizlari bilan bevosita
aloqador, shuningdek u ilk o’rta asr-uyg’onish davri madaniy yuksalishining
qonuniy natijasi bo’ldi.
Malumki, IX-XIII asr boshlari Sharq xalqlari tarixida Sharq uyg’onish davri
yoki “Islom Renessansi” nomi bilan mashxurdir. Bu davr ilgari xalifalik tarkibiga
kirgan Yaqin Sharq, O’rta Osiyo, Xorazm, Xuroson, Eron, Shimoliy Hindiston va
ularga qo’shni bo’lgan mamlakatlarda ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy, ilm-ma’rifiy
sohalarda yuksak taraqqiyotga erishilganligi bilan ajrali turadi. Avvalo, bu
yuksalishning moddiy va ma’naviy asoslari o’sha davrda feudal jamiyati ishlab
chiqarish kuchlarining taraqqiy etishi bilan bog’liq bo’lib, uning moddiy zamini
xalifalik davridayoq yaratilgan edi. IX asrga kelib, poytaxt Bog’dodda tabiiy va
gumonitar fanlar bilan shug’ullangan sharqning bir guguh mashxur olimlari,
mutafakkirlari va tarjimonlari faoliyat ko’rsatib, ular o’zlarini bebaho asarlari bilan
dunyo taraqqiyotiga ulkan xissa qo’shdilar. Uyg’onish davridagi iqtisodiy va
madaniy ko’tarilishda O’rta Osiyo, Xuroson Eroning arab xalifaligidan ajralib
chiqib, bu xududlarda mustaqil davlatlarning vujudga kelishi, o’zaro nizolarni
vaqtincha to’xtatishi hamda marifatparvar xukumdorlarning mamlakat iqtisodi va
madaniy taraqqiyoting aloxida etibor bilan qaraganliklari ham katta kasb etdi
O’sha davrda Sharqning bir qator shaharlari jumladan, Bag’dod, Damashq,
Nishapur, Ray, Jurjon, Marv, Buxoro, Samarqand, Kot, Gurganj, Xiva, va boshqar
nafaqat savdo, hunarmandchilik, balki ilm –marifat markazi sifatida ham mashxur
bo’di. IX asrda Bag’dodda faoliyat ko’rsatgan “Baytul-ul hi; ma” Sharqning
to’g’ich akademiyalaridan sanalib, mazkur ilmiy dargohda ijod qilgan olimlarning
aksari, jumladan, Muhammad al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg’oniy, Ahmad
alMarvaziy, Abbos al-Javhariy va boshqalar Movarounnahr va Xorazm zaminidan
yetishib chiqqan taniqli allomar va mutaffakirlar edi.
3

Muhammad al-Xorazmiy (783-850) “Bayt ul-hikma” ning yetakchi olimi, ilmiy
rahbari, fanda yangi yo’nalish va maktab yaratgan allomalardan edi. U
astranomiya, matematika, gografiya, tarix va boshqa fanlar soxasida o’nlab asarlar
qoldirgan. Uning “Al-jabr val-muqobala” kitobi jahonda birinchi bo’lib algebra
faniga asos bo’lgan asarlardandir. Olim matematika fanida o’nlik pozitsion
hisoblash sistemasini yaratdi. Shu asosda u qo’shish, ayirish, ko’paytirish va
bo’lish malyotinining qulay va oson yo’lini kashf etib, Sharq va Yevropani ilg’or
hisoblash tizimiga o’rgatdi.
Fanda har qanday muntazam, izchil hisoblash jarayonini anglatadigan
matematuk tushuncha-algoritim tushunchasi ham al-Xorazmiy nomi bilan bevosita
bog’liq, chunki olimning lotinlashgan nomi G’arbda “Algorizm”,
“Algoritmus” bo’lib o’zgarib ketgan.
Al-Xorazmiyning 40 yildan ortiq umri Bag’doda, “Bayt ul-hikma” da o’tdi. U
Marvda, so’ngra Bag’dod va Damashq shaharlaridagi rasadxonalarda ancha yillar
kuzatishlar olib borib, o’zining astranomiyaga doir mashhur asari “Ziji
Xorazmiy”ni yaratdi. Ushbu asari bilan u fan olamida birinchi astranomik jadvalga
asos slogan olimdi. Al-Xorazmiyning “Ziji”1126 yildayoq lotin tiliga tarjima
qilingan. Olimning matematika Al-Xorazmiyning matematika, astranomiya,
trigonometrya va boshqa asarlaridan Quyosh, Oy va sayyoralar harakatini
kuzatishda, qurulishda va shaharsozlikda, tashqi savdo aloqalarida keng foydalanib
kelinggan.
Amerikalik olim D. Sarton o’zining fan tarixiga doir asarida IX asrning birinch
yarmini “Xorazmiy davri”deb ataydi.
Olim 850 yili, 67 yoshida Bag’dodda vafot etdi. al-Beruniy, Abu Nasr Iroq,
Ibn Sino, al-Chag’miniylar al-Xorazmiyni o’zlariga ustoz deb bilganlar.
Ahmad al-Farg’oniy (787-861) ning astronomiya, matematika, mexanika
ilmlari sohasidagi xizmatlari beqiyosdir. U Sharqda birinchi bo’lib astronomic
asboblar ixtirochisi sifatida tanildi. O’zi ixtiro qilgan astronomik asboblar
yordamida bir mingdan ortiq yulduzning joylashuvi, harakati haqida qimmatli
ma’lumotlarni yozib qoldirdi.
4

U “Bayt ul-hikma” da matematika, astronomiya, astrofizika, giodeziya,
geografiya, gidroloiya va muhandislik sohasida sermahsul ijod sohibi bo’lgan.
Olimning bizgacha “Samoviy harakatlar haqida kitob va ilmu nujum to’plami”,
“Ilmu nujum asoslari haqida kitob”, “Al-majistiya”, “Astrologiiya haqida kitob”,
“Astronomiya ilmi” va boshqa asarlari yetib kelgan. Uning asarlari XII asrdayoq
lotin va yahudiy tillariga o’girilgan. Olimning astronomiyaga oid asarlarida
samoviy jismlar, ayniqsa, 1022 ta yulduzning xarakati, ularning turkumlari haqida
qimmatli malumotlar beriladi. Ispaniyalik ashhur sayyoh Xristafor Kolumb
Amerikani kashf etishda Al-Farg’oniyning astranomik jadvallari va xaritasidan
foydalangan. Al-Farg’oniy nafaqat astranom, shuningdek, amalyotchi muhandis
sifatida ham mashhur bo’lgan. Uning 861 yili Misrda Nil daryosiga o’rnatgan
“Miqyos an-Nil” inshoatidan suv rejimini tarti bga solishda to o’tgan asrning
60yillarigacha foydalanib kelingan.1998-yili YUNESKO qarori bilan olimning
1200 yillik yubileyi keng nishonlandi. Al-Beruniy, Al-Chag’miniy va Mirzo
Ulug’beklar o’z tadqiqotlarida al-Farg’oniy asarlaridan keng foydalanganlar.
5

Ma’mun akademiyasining tashkil qilinishi.
Bag’dodda tashkil qilingan akademiya to’g’risida yuqorida aytib o’tgan edik.
Nemis fan tarixchisi X. Zuter o’zining matematika va astronomiya tarixiga
bag’ishlangan asarida IX-X asrlarda Bag’doddagi “Bayt ul-Hikma” da faoliyat olib
borgan 500 dan ortiq olimlarning ro’yxatini keltiradi. Chex olimi Yu. Rushkaning
tadqiqoticha, bu olimlarning aksariyati Xorazm, Farg’ona, Shosh va xurosonlik
bo’lgan. Bu “aksariyat” ning ham deyarli uchdan ikki kismini xorazmliklar tashkil
qilgan. Shunisi diqqatga sazovorki, mashhur arab geografi Ibn Xavkal o’zining
“Yo’llar va mamlakatlar” nomli X asr birinchi choragida yozilgan asarida Xorazm
mintaqasiga ta’rif berayotib, Xorazm aholisining ilmga chanqoqligi va zukkoligi
haqida ham aytib o’tadi va “Hozir Bag’dodda xorazmlik shogirdi bo’lmagan
birorta qozi, faqix yoki ilm-ma’rifatga aloqador shaxs yo’q”, - deb yozadi.
Shubhasiz, al-Ma’mun “Bayt ul-Hikma” sining shuhrati tez orada
xalifalikning barcha yerlariga yetadi. IX asr oxiri X asr boshlarida xalifalikdan
mustaqillikka erishgan hududlarning hukmdorlari yo an’ana sifatida, yoki
alMa’munga taqlid qilib, o’z saroylarida ma’rifat ahlini to’plashga urinadilar.
Lekin bu urinishlarning ko’pi muvaffaqiyatsiz bo’lib chiqadi. Faqat ba’zi hollarda
feodal saroylarida shoirlar va muarrixlar to’planib, ular asosan maddohlik bilan
mashg’ul bo’lganlar.
Bu borada Xorazmning hukmronlari – Xorazmshohlar alohida o’rin tutadi.
Xorazmda, uning qadimiy poytaxti Katda (hozirgi Beruniy) 305 yildan to 995
yilgacha afrigiylar hukm suradi. Lekin 712 yildan boshlab Xorazmning ikkinchi
qadimgi shahri Gurganch (Ko’hna Urganch) arablar tomonidan qo’yilgan amirning
qarorgohi vazifasini bajaradi. Bu amirlar alohida Iroqiylar sulolasini tashkil qildi.
Ikkala sulola ham Xorazmshohlarning qadimgi odati bo’yicha o’z saroylarida
maslahatgo’y sifatida islomgacha zardushtiylik koxinlarini, islom davrida esa
obro’li olimlarni saqlab turardilar.
995 yili Gurganch amiri Ma’mun I ibn Muhammad ibn Iroq Afrigiylar
sulolasiga barham beradi va poytaxtni Gurganchga ko’chirib, o’zini Xorazmshoh
6

deb e’lon qiladi. Aftidan, bu sulola almashinishi Xorazmdagi siyosiy barqarorlikka
putur yetkazgan ko’rinadi, chunki ba’zi olimlar, jumladan Iroqiylarga xayrixoh
bo’lgan Beruniy ham Xorazmni tark etishga majbur bo’ladilar. 998 yili Ma’mun I
vafot etib, Ali ibn Ma’mun taxtga o’tirganidan keyin Xorazmdagi siyosiy ahvol
barqarorlashadi. To’la ishonish mumkinki, uning otasiyoq Gurganchga
Xorazmning barcha ilmiy salohiyatini mujassamlashtirishga uringan. Lekin uning
vafoti bunga imkon bermadi. Bu ishni uning o’g’li Ali ibn Ma’mun sharaf bilan
bajardi.
Ali ibn Ma’mun ana shunday og’ir siyosiy muhitda dono va zukko
maslahatchilarga muxtoj edi. Uning baxtiga tog’asi Abu Nasr ibn Iroq o’z
davrining o’ta bilimdon olim edi. U tirikligidayoq “o’z davrining Ptolemeyi” degan
laqabni olgandi. Undan tashqari Abu Nasr, Beruniyni o’z xonadonida tarbiyalab,
yetishtirgan. Ana shu ikki siymo tufayli Iroqiylar saroyida ilm ahli uchun ideal
sharoit yaratiladi. Bu ikki shaxs yaqin va o’rta sharqdagi ko’plab olimlar bilan
shaxsiy yozishmada edilar. Buning ustiga X asr oxiriga kelib Somoniylar
sulolasiga barham beriladi. Ibn Iroq va Beruniyning takliflari bilan 1004 yildan
boshlab Nishopur, Balx va Buxorodan va hatto arab Iroqidan ham olimlar
Gurganchga kela boshladilar. Shu tariqa Gurganchda “Dorul hikma va maorif”
nomini olgan ilmiy muassasa to’la shakllanadi. Bu ilmiy muassasada xuddi
Bag’doddagi “Bayt ul-Hikma” dagi kabi ilmning barcha sohalarida tadqiqot va
izlanishlar olib boriladi. Beruniy keltirgan ma’lumotlarga ko’ra, bu muassasada
suryon va yunon tillaridan ba’zi tarjimalar ham bajarilgan.
Ali ibn Ma’mun vafotidan keyin (1009) uning ukasi Ma’mun ibn Ma’mun
xorazmshohlar taxtini egallaydi. U Beruniyni saroyga yaqinlashtiradi va o’ziga eng
yaqin maslahatchi qilib oladi. Ma’mun akademiyasi faoliyati uchun yanada
kattaroq imkoniyatlar ochiladi.
XVIII asrda frantsuz entsiklopedistlari xalifa al-Ma’mun haqidagi
maqolalarida uning faoliyatini va Bag’doddagi “Bayt ul-Hikma” ning faoliyatini
har tomonlama sinchkovlik bilan tahlil qilib, uning faoliyatini Afinadagi Platon
Akademiyasiga juda o’xshashligini e’tirof etganlar va “Bayt ul-Hikma”ni “Al-
7

Ma’mun akademiyasi” deb ataganlar.
XX asrda Abu Rayhon Beruniy ijodini o’rganish munosabati bilan Abul
Abbos Ma’mun II atrofidagi ilmiy muassasa ham har tomonlama o’rganildi va bu
muassasa ko’p tarafdan Bag’doddagi “Bayt ul-Hikma”ga o’xshashligi va u ham o’z
davrining akademiyasi ekanligi isbotlandi va unga “Ma’mun akademiyasi” nomi
berildi. Ko’pchilik olimlarning fikriga ko’ra, uning faoliyat ko’rsata boshlagan
davri, ya’ni olimlar to’la yig’ilib, ilmiy izlanishlar olib borilgan davri 1004 yilga
to’g’ri keladi.
Ko’hna Urganchdagi “Majlisi ulamo” shunchaki tashkil qilingan ilm dargohi
bo’libgina qolmasdan, balki barcha ilmlar bilan shug’ullanuvchi akademiyalardan
biri hisoblanadi. Ma’mun Akademiyasi 1004 yillarda tashkil qilingan. Bunga asos
sifatida Abu Rayhon Beruniyni, Abu Ali ibn Sinoni bu dargohga kelgan yillardan
hisoblab chiqarsa bo’ladi.
Ma’mun Akademiyasida ilmlarning turli sohalari bo’yicha
shug’ullanishgan, jumladan, riyoziyot, handasa, ilmu-nujum, metereologiya,
tibbiyot, geodeziya, geologiya, dehqonchili va h.k.lar.
Markaziy Osiyoda ilm-fan, madaniyat rivojida X asr oxiri XI asr boshida
faoliyat ko’rsatgan Xorazmdagi Akademiya muhim rol o’ynadi. Barcha darbadar
yurgan olimlarni bir joyga to’plab, ularni ilm bilan shug’ullanishga chorladi.
8

Xorazm Ma’mun Akademiyasini qaytadan tashkil qilish to’g’risida
Farmon .
VIII asr oxiri IX asr boshlarida xalifalikning markazi Bag’dodda ilm-fan
rivojlandi. Xalifa Xorun ar-Rashidning o’limidan so’ng (813 yil), uning o’g’li
alMa’mun xalifa etib tayinlandi. U xalifa sifatida Bag’dodga ko’chgach (819 yil), u
yerda ilmiy Markaz tashkil etib, unda barcha musulmon o’lkalardan olimlarni
to’pladi. Bu ilmiy Markaz tarixda “Bayt ul-hikma” (“Donishmandlar uyi”) nomi
bilan mashhurdir.
Bu yerda asosan riyoziyot, tibiyot, ilmi-nujum, jo’g’rofiya, astrologiya,
handasa va shunga o’xshash boshqa fanlar o’rgatilgan.
Xorazmshoh Ma’munning o’g’li Ali ibn Ma’mun taklifi bilan 1004 yilda
Gurganchda (Qo’hna Urganch) “Dorul hikma va maorif” nomli ilmiy muassasa
shakllanadi. Bu yerga ibn Iroq va Beruniyning takliflari bilan har tarafdan olimlar
kela boshlaganlar. Bu yerda ilmning barcha sohalari bo’yicha ilmiy izlanishlar olib
borilgan. Yunon tillaridan tarjimalar ham qilingan.
XVIII asr frantsuz entsiklopedistlari al-Ma’mun faoliyatini va Bag’doddagi
“Bayt ul-hikma” ning faoliyatini o’rganib chiqib, uni Afinadagi Platon
Akademiyasiga juda o’xshatganlar va “Bayt ul-hikma”ni “al-Ma’mun
Akademiyasi” deb ataganlar. Gurganchdagi “Dorul-hikma” esa “Ikkinchi
Akademiya” bo’lib qoldi. Ma’mun Akademiyasining faoliyati 1017 yilda Mahmud
G’aznaviy bosqini tufayli tugatiladi. Mustaqilligimiz sharofati tufayli
Prezidentimizning tashabbusi bilan bu Akademiya qayta tiklandi.
Prezidentimizning Xiva shahrining 2500 yillik tantanalarida so’zlagan nutqlarida
Xorazm Ma’mun Akademiyasini qayta tiklash haqidagi taklifi va 1997 yil 11
noyabrdagi Farmoni bilan Xiva shahrida Xorazm Ma’mun Akademiyasi qaytadan
tashkil qilindi.
9

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Xorazm Ma’mun
Akademiyasini qaytadan tashkil etish to’g’risidagidagi farmoni
O’zbekistonning ilmiy saloxiyatini yuksaltirish, uning jahon ilmiy
hamjamiyatidagi o’rnini mustahkamlash, mintaqalarda fanni yanada rivojlantirish
hamda is’tedodli va fidoiy olimlarni har tomonlama qo’llab quvvatlash, yuqori
intellektual muhit yaratishdagi milliy an’analarni rivojlantirish, qadimda fan,
ma’rifat va madaniyat olamining markazi hisoblangan, odamzot tarixidagi ilk
akademiyalardan bo’lmish Xorazm Ma’mun Akademiyasini qaytadan tashkil etish
maqsadida:
1. Xorazm Ma’mun Akademiyasi - O’zbekiston Respublikasi Fanlar
akademiyasining mintaqaviy bo’limi Xiva shahrida tashkil etilsin.
Xorazm Ma’mun Akademiyasining asosiy ilmiy va tashkiliy vazifalari
quyidagilar deb belgilansin:
- ilm-fan sohasidagi qadimgi ulug milliy meros asoslarida yuqori intellektual
muhitni yaratishdagi boy an’analarni tiklash va rivojlantirish, yosh is’tedodli
olimlarni izlab topish, ularni Akademiya faoliyatiga jalb etish va ilmiy ijodlarining
samaradorligini yuksaltirish;
- qadimgi milliy ilm-fan sohasidagi boy merosni har tomonlama o’rganish va
tahlil qilish, tarix, arxeologiya, falsafa, til va adabiyot, biologiya va biotexnologiya
sohalarida fundamental izlanishlarni olib borish, zamonaviy ilmiy maktablar
yaratish va fan yutuqlarini amaliyotga tabiq etish;
- mintaqada ilm-fan bilan bog’liq barcha ishlarni zamon talablari darajasida
muvofiqlashtirish;
- oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagogik kadrlarni tayyorlash;
- Kadrlar tayyorlash bo’yicha milliy dasturni amalga oshirishda faol ishtirok
etish, uzluksiz ta’lim tizimi va fan o’rtasidagi uzviy, o’zaro manfaatli aloqalarni
o’rnatish, akademik litseylarda ilmiy pedagogik faoliyatni yuqori saviyada olib
borish;
- xalqaro ilmiy hamkorlikni rivojlantirish…
10

Xorazm Ma’mun Akademiyasining qayta tiklanishi va bugungi
faoliyati
. Hozirda Xorazm Ma’mun Akademiyasi tarkibida “Arxeologiya, tarix va
falsafa”, “Biologiya muammolari” va “Til va adabiyot” bo’limlari faoliyat
ko’rsatmoqda. Akademiyaga Urganch Davlat universiteti rektori, akademik
Sadullaev Azimboy Sadullaevich rahbarlik qilmoqda. Unga ilmiy ishlar bo’yicha
rais muovini, biologiya fanlari doktori, professor Safarov Karimjon Safarovich
yordam bermoqda. Akademiyada ilmiy tadqiqot ishlarini bajarishda 31 ilmiy
xodim, 5 fan doktori va 9 ta fan nomzodlari qatnashmoqdalar.
“Arxeologiya, tarix va falsafa” bo’limida uchta mavzu- “Xorazmda qadimgi
va o’rta asrlar o’zbek davlatchiligi tarixi”, “O’zbek xalqining etnik tarixida
Xorazm vohasining o’rni”, “IX-XIII asrlarda Xorazmda ilmiy-madaniy ko’tarilish
jarayonida Xorazm Ma’mun Akademiyasining tarixiy xizmati”, “Til va adabiyot”
bo’limida esa “IX-XIII asrlarda Movarounnahr va Xorazmdagi adabiy va lisoniy
muhit” mavzusi bo’yicha ilmiy-tadqiqot ishlari olib borildi.
“Biologiya muammolari” bo’limida ham to’rtta dolzarb mavzu bo’yicha
tadqiqot ishlari bajarildi. Bular quyidagilar: “Respublika shimoliy-g’arbiy
mintaqasida qishloq xo’jaligi ekinlarining istiqbolli navlarini o’rganish”, “Mahalliy
qishloq xo’jalik xom ashyosi asosida vitaminli omuxta yem olish texnologiyasini
ishlab chiqish”, “Amudaryo quyi oqimida tuproq hosil bo’lishi jarayoni
xususiyatlarini o’rganish”, “Xorazm vohasi termitlarining faunasi va
ekologikpopulyatsion tavsifi”. Ko’rinib turibdiki, har uchala bo’limdagi tadqiqot
ishlari o’ta dolzarb va muhimdir. Quvonchlisi shundaki, jamoamiz murakkab
jarayonlarni boshidan kechirishga to’g’ri kelgan bo’lsada, qunt, hafsala, sabr-
bardosh bilan ishlab, izlanib, asosiy ilmiy-tadqiqot ishlarini yakunlashga erishdilar.
“Arxeologiya, tarix va falsafa” bo’limida 21 ta, “Til va adabiyot” bo’limida
16 ta, “Biologiya muammolari” bo’limida 15 ta ilmiy, ilmiy-ommabop maqolalar,
risolalar chop etildi. Shuningdek, turli tavsiyalar ishlab chiqildi.
11

Olimlarimizning izlanishlari natijasida Xorazm viloyatida amarantning 4 turi
va soyaning 2 navi o’stirildi. Amarant biomassasidan senaj va silos tayyorlash
bo’yicha tavsiyalar tayyorlandi. Shuningdek, amarant urug’laridan kraxmal olish
usuli ishlab chiqildi va patent olish uchun zarur hujjatlar tayyorlandi. Dukkakli don
ekinlaridan 11, poliz ekinlaridan 5, moyli ekinlardan 4, yuksak suv o’simliklaridan
3, texnik ekinlardan 6 ta navlari viloyatimiz qishloq xo’jaligida qo’llanishga
tavsiya qilindi.
Xalqaro hamkorlik aloqalari haqida ham aytib o’tish joiz: Rossiya Fanlar
Akademiyasi va qozog’istonlik olimlar bilan “Yangi va noan’aviy o’simliklar
hamda ulardan foydalanishning istiqbollari”, turkmanistonlik olimlar bilan
Orolbo’yi hududidagi dehqonchilik muammolari bo’yicha hamkorlik davom
etyapti. Biotexnologiya va tabiiy mahsulotlar Xalqaro Akademiyasi bilan
hamkorlik qilishga kelishib olindi. “Markaziy Osiyo xalqlari tarixini o’rganish”
Frantsiya instituti bilan ilmiy aloqalar keng yo’lga qo’yilganligi esa ayniqsa
quvonchlidir. “Til va adabiyot”, “Arxeologiya, tarix va falsafa” bo’limlarida olib
borilgan va yakunlangan ilmiy-tadqiqot ishlari ham shu paytgacha mavjud bo’lgan
ma’naviyat, ma’rifat, madaniyat manbalarini boyitishga xizmat qilishi e’tirof etildi.
Bular, albatta, bizning dastlabki yutuqlarimiz va biz ularni muttasil ko’paytirib
borish zarurligini doimo his qilib turibmiz.
2000 yilning fevral oyidan boshlab bioximiya, o’simliklar fiziologiyasi
ixtisosliklari bo’yicha nomzodlik dissertatsiyalari tayyorlashga ruxsat qilindi.
Yaqin orada boshqa fanlar bo’yicha ham aspiranturaga qabul qilinadi.
Hozirgi kunda K. Xudayberganov, N. O’rozboeva, X. Yusupov, A. Rahimov,
I. Abdullaev kabi iqtidorli yoshlar nomzodlik dissertatsiyalari ustida ish olib
borishyapti.
Akademiyada qadim qadriyatlarimizni ulug’lovchi, diyorimizda tavallud
topgan buyuk siymolarimiz hayoti va faoliyatining yangi qirralarini ochib
beradigan, shu bilan birga ilm-fan, xalq xo’jaligi taraqqiyotiga dahldor,
ekologiyani yaxshilashga oid qator anjumanlar ko’plab o’tkazilmoqda. Bu borada
gap ketganda ilk akademiya asoschisi, buyuk alloma Abu Rayhon Beruniyning
12

hayoti va ijodiy faoliyatiga bag’ishlangan ilmiy kengashlar o’tkazish odat tusiga
kirib qolganligi alohida aytib o’tish lozim deb bilaman. Joriy yilda shu munosabat
bilan uchta tadbir o’tkazildi.
Respublika va xalqaro miqyosda yirik anjumanlar bo’lib o’tmoqda.
“Ekosan”- Ekologiya va salomatlik xalqaro jamg’armasi, Xorazm viloyati
hokimligi, Ma’mun Akademiyasi va “Ekosan” Toshkent klubi bilan hamkorlikda
“Xorazm vohasi ijtimoiy ekologik taraqqiyotidagi muammolar va uning
istiqbollari”, shuningdek nufuzli tashkilotlar va o’quv yurtlari bilan hamkorlikda
Xorazmda ilk davlatchilikning vujudga kelishi va bu borada olib borilayotgan
tadqiqotlar, buyuk vatandoshlarimiz Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800
yilligi, Ogahiy tavalludining 190 yilligini, “Avesto” asari yaratilganligining 2700
yilligi, “Jahon madaniyati xalqaro tinchlik uchun” mavzularidagi ilmiy-amaliy
anjumanlarni alohida ta’kidlab o’tishni istardim. Mamlakatimiz taraqqiyotiga,
tinchlikni mustahkamlashga oid bunday anjumanlar o’tkazish bundan buyon ham
diqqat markazimizda bo’ladi.
Akademiyaning “Nashriyot va matbaa birlashmasi” da olimlarimizning ilmiy
izlanishlari, monografiyalar, ilmiy to’plamlar, aspirantlarning dissertatsiya ishlari,
akademiyaning muhim hujjatlari endilikda o’zida chop etiladi. Shuningdek, o’n
bosma taboqqacha bo’lgan mualliflar asarlarini ham chop qilinishi mumkin. Turli
hisob-kitob varaqalari, taklifnomalar, bukletlar tayyorlanadi. Akademiya
xodimlarining xalq xo’jaligini rivojlantirish, turmush farovonligini oshirish,
ma’naviy kamolatga xizmat qiladigan ilmiy ishlari imtiyozli ravishda chop etib
berilyapti.
Shu paytgacha 16 ta risola va ilmiy-ommabop ishlar chop etilib, bir yarim
million so’mlik ish bajarildi.
Hozirgi davrdagi muammolar: zarur manbalar, adabiyotlar “Arxeologiya,
tarix va falsafa”, “Til va adabiyot” bo’limlari ish samaradorligini oshirish uchun
shu fanlarga oid kitoblar, qo’lyozma manbalarini Rossiya, Angliya, Turkiya, Misr,
Eron, Pokiston, Ozarbayjon kabi mamlakatlardan keltirish masalasini hal qilish
zarur. Internet tizimiga ulanib, sohalar bo’yicha yetakchi ilmiy muassasalar bilan
13

hamkorlikni yanada mustahkamlashni davr taqozo etyapti. Tajriba ishlab chiqarish
bazasini mustahkamlash maqsadida texnika vositalari kerak. Bozor iqtisodiyoti
sharoiti davrida Xorazm viloyatida qishloq xo’jaligini keskin rivojlantirish,
ekologik muhitni yaxshilash, aholi salomatligini tiklash va mustahkamlash o’ta
hayotiy, kechiktirib bo’lmas vazifa ekanligini nazarda tutib, Xorazm Ma’mun
Akademiyasi tarkibida “Qishloq va suv xo’jaligi”, “Ekologiya va tibbiyot”
bo’limlarini tashkil etish nihoyatda zarur. (Xorazm Ma’mun Akademiyasi raisi
muovini, biologiya fanlari doktori, professor K. S. Safarovning jurnalistlarga
bergan intervyusidan olindi).
Shonli tariximizni, milliy ma’naviy qadriyatlarimizni chuqur va atroflicha
o’rganish bugungi mustaqil hayotimizning ma’no va mohiyatini, qadru - qimmatini
anglab yetishga xizmat qiladi. O’tmish ibratlari halqimizni, ayniqsa, yosh avlodni
barkamol inson sifatida shakllantirishga bevosita ta’sir ko’rsatadi. O’tmishning
ilg’or tajribalari mustaqil O’zbekistonning kelajak taraqqiyotini oqilona
belgilashga yordam beradi. 1997 yilda Yunesko shafeligi ostida Xiva shahrining
2500 yillik yubileyi tantanalari minbaridan O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti I. A. Karimov nutq so’zlab shunday degan edi: “Bundan ming yil
muqaddam odamzod tarixidagi ilk akademiyalardan bo’lmish Ma’mun
akademiyasi Xorazm zaminida tashkil topgani bilan har qancha faxrlansak arziydi,
albatta. O’ylaymanki, biz Ma’mun akademiyasini Xorazm zaminida qayta tashkil
etsak, ko’p ulug’ ish bo’lar edi”.
Ushbu taklif asosida 1997 yil 11 noyabr kuni Prezidentimiznig «Xorazm
Ma’mun Akademiyasini qaytadan tashkil etish to’g’risida” deb nomlangan
Farmoni e’lon qilindi. Farmonning maqsadi va mohiyati quyidagicha ifodalangan:
“O’zbekistonning ilmiy salohiyatini yuksaltirish, uning jahon hamjamiyatidagi
o’rnini mustahkamlash, mintaqalarda fanni yanada rivojlantirish hamda iste’dodli
va fidoyi olimlarni har tomonlama qo’llab-quvvatlash, yuqori intellektual muhit
yaratishdagi milliy an’analarini rivojlantirish, qadimda fan, ma’rifat va madaniyat
olamining markazi hisoblangan odamzod tarixidagi ilk Akademiyalardan bo’lmish
Xorazm Ma’mun Akademiyasini qaytadan tashkil etish maqsadida:
14

1. Xorazm Ma’mun Akademiyasi O’zbekiston
Respublikasi Fanlar
Akademiyasining mintaqaviy bo’limi Xiva shahrida tashkil etilsin”.
Ushbu Farmon asosida o’sha vaqtda qayta tiklanishi mo’ljallangan Ma’mun
Akademiyasi zimmasiga bir qator muhim vazifalar ham yuklandi. Jumladan,
- Ilm-fan sohasidagi qadimgi ulug’ milliy meros asoslarida yuqori
intellektual muhitni yaratishdagi boy an’analarini tiklash va rivojlantirish, yosh
iste’dodli olimlarni izlab topish, ularni Akademiya faoliyatiga jalb etish va
ilmiy ijodlarining samaradorligini yuksaltirish;
- Qadimgi milliy ilm-fan sohasidagi boy merosni har tomonlama
o’rganish va tahlil qilish, tarix, arxeologiya, falsafa, til va adabiyot, biologiya
va biotexnologiya sohalarida fundamental izlanishlarni olib borish, zamonaviy
ilmiy maktablar yaratish va fan yutuqlarini amaliyotga tadbiq etish;
- Mintaqada ilm-fan bilan bog’liq barcha ishlarni zamon talablari
darajasida muvofiqlashtirish;
- Oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagogik kadrlarni tayyorlash;
- Kadrlar tayyorlash bo’yicha Milliy dasturni amalga oshirishda faol
ishtirok etish, uzluksiz ta’lim tizimi va fan o’rtasidagi uzviy, o’zaro manfaatli
aloqalarni o’rnatish, akademik liseylarda ilmiy pedagogik faoliyatni yuqori
saviyada olib borish;
- Xalqaro ilmiy hamkorlikni rivojlantirish.
2. O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi (T. Jo’rayev):
- Xorazm Ma’mun Akademiyasi tarkibida tarix, arxeologiya, falsafa, til
va adabiyot, biologiya yo’nalishlari bo’yicha ilmiy bo’linmalarni tashkil etsin, ikki
hafta muddatda Xorazm Ma’mun Akademiyasining tuzilmasi va ustavini
tasdiqlasin;
- Bir oy muddatda Xorazm Ma’mun Akademiyasining asosiy ilmiy
yo’nalishlar hamda uning faoliyati bilan bog’liq sarf-harajatlarning hisobini
tayyorlasin;
15

- 1998 yilning birinchi choragida o’z Ustaviga muvofiq ustivor ilmiy
yo’nalishlar sohasida samarali ishlayotgan olimlardan Xorazm Ma’mun
Akademiyasi tarkibiga saylov o’tkazsin.
3. Xorazm Ma’mun Akademiyasini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash
maqsadida O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining haqiqiy
a’zolari (akademiklar) ikki nafarga ko’paytirilsin.
4. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi (J. Sayfiddinov) Xorazm
Ma’mun Akademiyasi ilmiy izlanishlar va ilmiy-tashkiliy faoliyatni olib
borishi uchun
O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi tomonidan tayyorlangan
sarfharajatlar hisobiga muvofiq byudjetdan mablag’ ajratsin.
5. O’zbekiston Respublikasi Fan va texnika davlat qo’mitasi (P.
Habibullayev)
1998 va keyingi yillarda Xorazm Ma’mun Akademiyasining ilmiy
izlanishlar mavzularini Davlat ilmiy-texnikaviy dasturlari tarkibida rejalashtirsin.
6. O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Oliy va o’rta maxsus
ta’lim vazirligi hamda Xorazm viloyati hokimligi bilan birgalikda Xorazm
Ma’mun Akademiyasi va uning bo’linmalariga iste’dodli yosh olimlar va yuqori
malakali mutaxassislarni jalb qilishni ta’minlasinlar.
7. Xorazm viloyat hokimligiga (I. Yusupov) bir oy muddatda Xorazm
Ma’mun Akademiyasi uchun ma’muriy bino ajratish, uni ta’mirlash, transport,
aloqa va boshqa zarur jihozlar hamda viloyatga taklif etilgan ilmiy xodimlarni uy-
joy bilan ta’minlash yuklatilsin.
8. Ushbu Farmonning bajarilishini nazorat qilish O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi zimmasiga yuklansin.
Ushbu Farmon ijrosi yuzasidan 1997 yil 11 noyabrdan boshlab bir oy ichida
Xorazm Ma’mun Akademiyasi tashkil topdi. Akademiya tarkibida bir
qancha ilmiy yo’nalishlar bo’yicha bo’limlar tashkil etildi. “Arxeologiya, tarix va
falsafa”, “Til va adabiyot”, “Biologiya muammolari” kabi bo’limlar shular
jumlasidandir.
16

Akademiya faoliyatining dastlabki yillarida biologiya yo’nalishida mahalliy
qishloq xo’jalik xom-ashyosi asosida vitaminli omuxta yem–xashak tayyorlash
texnologiyasini yaratish va takomillashtirish ustida jiddiy ishlar qilindi. Bu
yo’nalishda Xorazm mintaqasidagi o’simliklar dunyosini o’rganish, tuproq va
iqlimning noqulay sharoitlarida o’simliklarni moslashtirish hamda turlarini saqlash
va ko’paytirish ustida olib borilgan ishlar alohida diqqatga sazovordir. Maxsus
ilmiy loyiha asosida biolog olimlar amarant o’simligining bir necha turlarini
Xorazm sharoitida o’stirish, hosildoligining yuqori darajasini ta’minlash,
o’simlikning ko’k massasini qayta ishlash usullari ustida izchil tajriba sinov
ishlarini olib bordilar. Shu bilan birga Ma’mun Akademiyasi biolog olimlari don
o’simliklaridan makkajo’xorining uch xil navini, tariqning ikki xil navini Xorazm
Ma’mun Akademiyasi tajriba bazasida ekib, ular ustida bioekologik maxsus
tajribalar olib bordilar.
Mintaqadagi biologik resurslardan hamda o’zlashtirilgan yangi o’simlik va
don mahsulotlaridan chorvachilik sohasida, ayniqsa yirik shoxli chorva hamda
parrandalar mahsuldorligini oshirishga qaratilgan tajribalar vohadagi
ekosistemaning noqulay sharoitida muhim ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etmoqda.
Bu muammoni hal qilishda chorva ozuqasiga bo’lgan talabni noqulay iqlim va
ekologik sharoitda zarur darajada tutmoq jiddiy muammo bo’lib qolmoqda.
Masalani samarali hal qilishda oqsil moddalariga boy bo’lgan amarant o’simligi
tabiiy sharoitga yuqori darajada mos ekanligini ko’rsatdi. Bu o’simlikni madaniy
ekinlar qatoriga kiritish ozuqa ishlab chiqarish xajmini ko’paytirishga, ozuqa
tarkibidagi proteinni boshqa moddalar bilan muvofiqlashtirishga xizmat qiladi.
Tajribalar shuni ko’rsatdiki, tarkibida oqsil, aminokislotalar, vitaminlar,
makro va mikro elementlarga boy bo’lgan amarant mintaqadagi asosiy an’anaviy
ozuqabop o’simliklardan qolishmaydi. Masalan, amarantning yashil massasi
gektariga bir o’rimda gektaridan qulay sharoitlarda 800-100 sentnergacha hosil
beradi. Bu esa gektaridan 90-130 sentner sof ozuqa birligi va 2 tonnagacha protein
olishga imkon beradi. Bir mavsumda uch o’rim hosil yig’ishtirish salkam 2000
sentnergacha yashil ozuqabop massa beradi.
17

Amarantning quritilgan massasida saqlash va noqulay mavsumlar uchun o’t
uni tayyorlash bo’yicha ishlab chiqarish texnologik sxemasi joriy qilish uchun
tavsiya qilindi.
Xorazm Ma’mun Akademiyasida tuproqshunoslik masalalari bo’yicha
mintaqaviy muammolar ustida ishlar olib borilmoqda. Xususan, Bog’ot va Xiva
tumanlaridagi xo’jaliklarda olib borilgan tuproqshunoslik tadqiqotlari bir qator
ilmiy va amaliy natijalar berdi.
Jumladan:
- Quyi Amudaryo etaklarida Xorazm vohasining tuproq qoplami,
asosan daryo yotqiziqlaridan iboratligi, sug’orma dexqonchilik natijasida turli xil
qalinlikda xosil bo’lgan agroirrigasion qatlam hisobiga bir-biridan farq qiluvchi
turli xil mexanik tarkibli tuproqlar aniqlandi va ulardan samarali foydalanish
bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqildi;
- Sug’orma dexqonchilik natijasida hosil bo’lgan agroirrigasion qatlam
kanal va vaqtinchalik ariqlarning oxirgi qismi ko’l qirg’oqlariga bir necha yillar
davomida katta miqdorda oqar suvning kelib tushishi sababli hosil bo’lgan
agroirrigasion qatlamdan nisbatan fizik loyning miqdori kam, chirindi qatlami
qalin, suv o’tkazish qobiliyati, strukturaviy holati yaxshiligi aniqlandi;
- Dehqonchilik madaniyatiga bog’liq ravishda agroirrigasion qatlam
xosil bo’lish jarayoni tezlanishi natijasida hosil bo’lgan tuproqlarning meliorativ
holati, tabiiy sharoitda hosil bo’lgan agroirrigasion qatlamga nisbatan yaxshi
bo’lishi kuzatildi;
- Viloyatdagi barcha tipdagi tuproqlarda ikkilamchi sho’rlanish jarayoni
sodir bo’lmoqda. Bu jarayonning tez yoki sust kechishi yer osti suvlarining
joylashish sathiga va ularning sho’rlanish darajasiga bog’liqligi aniqlandi;
- Mintaqada sug’oriladigan yerlarning tuproq qatlami va qumli qatlam
suvlari sathi, mineralizasiyasi bir-biridan farq qiladi;
- Ikkilamchi sho’rlanish xisobiga hosil bo’ladigan tuzlarning yer
yuzasidan chuqurligi tuproq qatlamidagi suv sathiga bog’liq bo’lib, undan 40-60
sm joylashishi aniqlandi.
18

Olingan ma’lumotlar asosida irrigasion tuproqlarning sho’rlanish
qonuniyatlari aniqlanib, mintaqada qishloq xo’jaligi ekinlari hosildorligini oshirish
bo’yicha tavsiyalar berildi.
Xorazm mintaqasining tuproq va iqlim sharoiti taqazosi bilan qishloq
xo’jaligi ekinlarining istiqbolli navlarini o’rganish muammosi Akademiyaning eng
dolzarb yo’nalishlari qatorida turibdi. O’tkazilgan tajribalar, fenologik kuzatuvlar
va laboratoriya tahlillari asosida Xorazm vohasining tuproq va iqlim sharoitlarida
yaxshi o’sib, yuqori sifatli hosil beradigan o’simliklarini optimal tanlash
seleksiyasini yanada yaxshilash, yangi ekin turlarini sharoitga moslashtirib ekishni
joriy qilish kabi qator masalalar bir tomondan aholini oziq-ovqat bilan ta’minlash
va chorvani oqsilga boy ozuqa bilan ta’minlash masalalariga bevosita bog’liqdir.
Bu yo’nalishda tuproq unumdorligini biologik vositalar yordamida oshirishni
ko’zda tutib, dukkakli don ekinlarini ko’paytirish ustida tajribalar muhim natijalar
bermoqda. Bu sohada soya o’simligining bir necha navlari, ana’anaviy loviyaning
mahalliy navini, no’xatning tashqaridan keltirilgan va mahalliy navlarini ekib
tajriba qilish yaxshi natijalar bermoqda. Ularning vegetasiya jarayonlarini yuksak
texnologiya bilan ta’minlash masalasi ham tajribalarning asosiy maqsadi
bo’lmoqda.
Aholini servitamin va biologik faol moddalarga bo’lgan extiyojini qondirish
maqsadida pomidorning Orko va Inkas navlarini, bolgar qalampirining,
bodringning Feniks va boshqa navlarini, baqlajonning Yevropadan keltirilgan
navlarini, sabzining chetdan kelgan va mahalliy Mirzoi navlarini keng plantasiyalar
asosida ekib yuqori hosil undirish ilmiy dastur asosida yo’lga qo’yildi.
Poliz ekinlaridan tarvuzning Ledi, Red komet va Kristi navlari, qovoqning
Ispan-77 navi tavsiya qilindi. Moyli o’simliklardan kunjutning Isroildan,
araxisning AQSh va Koreyadan keltirilgan navlari keng maydonlarga ekishga
tavsiya qilindi. Serqirra o’simlik-krotalyariya poyasi chorva uchun to’yimli ozuqa,
uzoq muddat davomida gullagani bois asalarichilik uchun, siderat o’g’it sifatida
esa dexqonchilikda katta ahamiyatga ega. Poliz ekinlaridan Xorazm qovun
navlarini zararkunandalardan asrash masalasi alohida diqqat markazida turibdi.
19

Ayniqsa, qovun pashshasiga qarshi kurash vositalari haqida ish olib
borilmoqda.
Xorazm xo’jaligining yetakchi tarmog’i bo’lgan paxtachilikni
rivojlantirishda istiqbolli g’o’za navlarini yetishtirish muhim ahamiyatga ega. Shu
bois, g’o’zaning istiqbolli 4 navining o’sishi, rivojlanishi va hosildorligi o’rganildi.
Xorazm vohasida termit (chumoli)larga qarshi kurashish muammosi eng
dolzarb masalalardan biri bo’lib qoldi. Shu munosabat bilan Ma’mun
Akademiyasida termitlarning ekologiyasi va ko’payishi, biologik xususiyatlari,
yashash tarzi kabi masalalarni o’rganish yalpi ma’noda xo’jalikni himoya qilish
Xorazm florasini asrash, inshootlarni termitlar yemirishidan saqlash kabi muhim
vazifalar shu munosabat bilan yuzaga kelmoqda.
Xorazm vohasining Xiva, Xazorasp, Yangiariq, Urganch, Shovot,
Qo’shko’pir tumanlarida hamda Xiva va Xazorasp shaharlari tarixiy
yodgorliklari, shuningdek, Qoraqalpog’iston Respublikasi Beruniy tumanidagi
«Ozod» jamoa xo’jaligi xududida, Ellikqala tumani Bo’ston shahri yaqinida
joylashgan Qabatqal’a xarobalarida, uning atrofidagi uy-joy inshootlarida hamda
Ayazqala qo’li, Aqcha qo’li atrofida termitlar joylashgan joylarda ham tadqiqotlar
o’tkazildi. Olingan natijalarga ko’ra, termitlarning Turkiston va Katta Kaspiy orti
turlari turar-joy, ma’muriy va jamoat binolari hamda tarixiy yodgorliklarga katta
zarar yetkazyapti. Masalan, Xiva shahrining Mevaston mahallasidagi 221
xonadonning yarmi termitlardan jiddiy zarar ko’rgan. YuNESKO himoyasidagi
Ichonqal’a tarixiy yodgorliklari kompleksidagi obidadan 35 tasi termitlardan
turli darajada zararlanganligi aniqlandi. Termitlarning turar-joy binolarida, tarixiy
obidalarda bu darajada zarar keltirishi, tarqalishi o’rganilganda, eski
qabristonlarning buzilib, o’rniga joylarning qurilishi, termitlar tarqalgan qirlarni va
qumlarni o’zlashtirib, turar joylarning bunyod qilinishi ushbu xududlarda
termitlarning tarqalishiga sabab bo’lgan, ya’ni eski qabristonlar, tarixiy qal’alar,
qumlik va qirlar termitlarning asosiy o’chog’i ekanligi aniqlandi.
Termitlar jamoa bo’lib yashaganda hashoratlar hisoblanadi. Oilada
individlarning o’z vazifasi mavjud. Masalan, ishchilar uyani qurish va tozalash,
20

oziq g’amlash, lichinka va shox hamda malikalarni oziqlantirish kabi vazifalarni,
navkar esa uyani dushmandan ximoya qilish vazifasini, erkak va urg’ochisi
ko’payish vazifasini bajaradi. Ularning yashash muddatlari ham turlicha bo’ladi.
Xorazm vohasi tuproqlarida termitlar yil fasllariga qarab tuproq haroratining
o’zgarishiga bog’liq xolda xar xil chuqurlikda tarqalgan. Yozning jazirama issiq
kunlari termitlar tuproqning 40-45 sm chuqurligigacha, kuz oylarida tuproqning
ancha yuqori qatlamlariga ko’tariladi. Qish oylarida esa tuproqning 250-280 sm
chuqurligigacha termitlar uchramasdan, ular tuproqning yanada chuqur
qatlamlariga yoki xonadonlarga tarqalishi aniqlandi. Uy-joy binolari va
inshootlarga zarar yetkazuvchi Turkiston termitiga qarshi kurash choralari bo’yicha
uslubiy qo’llanma nashr qilindi.
2000-2002 yillar davomida Xorazm Ma’mun Akademiyasida «Xorazmning
turli tuproq-iqlim sharoitlarida unumdorlikni oshirish hamda g’o’za, beda, g’alla
majmuidagi ziroatlardan yuqori hosil olishni ta’minlovchi ziroatlarni almashlab
ekish tizimlarini takomillashtirish va joriy qilish» mavzusida ilmiy tadqiqot ishlari
olib borildi. Jumladan g’o’zaning 14 navi, bug’doyning 2 navi va mahalliy beda
tajriba maydonlariga ekilib, ularning bioekologik xususiyatlari, tuproq
unumdorligini va yerning meliorativ xolatini yaxshilashdagi ta’sirini, shuningdek,
g’o’zaning yangi istiqbolli navlarining hosildorligini oshirishdagi ahamiyati
o’rganildi.
Ilmiy asoslangan dexqonchilik tizimining muhim shartlaridan biri almashlab
ekishning muayyan tuproq-iqlim sharoitiga mos samarali tizimini yaratishdir.
Buning uchun asosiy ekinlar g’o’za va bug’doyning hosildorligini oshirish evaziga
beda ekiladigan maydonlar salmog’ini ko’paytirish talab qilinadi.
Shu boisdan, Xorazmning turli tuproq-iqlim sharoitlarida unumdorlikni
oshirish hamda g’o’za-beda-g’alla majmuidagi ziroatlardan yuqori hosil olishni
ta’minlovchi ekinlarni almashlab ekish tizimlarini takomillashtirish bo’yicha 2000-
2002 yillarda izlanishlar olib borildi va jiddiy amaliy natijalarga erishildi.
Masalan, 9 dalali almashlab ekish tizimi bo’yicha g’o’za-beda-g’alla ekish
sxemalari ishlab chiqildi va xo’jaliklarga tavsiya qilindi; viloyat sharoitida serhosil
21

va ertapishar Xorazm 127 paxta navini ekish sxemasi bo’yicha ham tajribalar
o’tkazilib, olingan natijalar asosida mintaqaga mos maqbul ekish sxemalari
aniqlanib, tavsiyalar berildi; tajriba dalalarida qishloq xo’jaligi ekinlarig’o’za,
g’alla va beda o’ziga xos agrotexnika asosida o’stirilib, eki shva agrotexnik
tadbirlarni o’tkazish muddatlari, o’g’itlar miqdori, suv rejimining maqbul
me’yorlari bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqildi; tajriba dalalariga g’o’zaning 14 navi
ekilib, mintaqa tuproq-iqlim sharoitiga mos o’rta tolali g’o’za navlarini ekish va
agrotexnikasi bo’yicha tavsiya berildi; Xorazm 127 o’rta tolali g’o’za navini qo’sh
qatorlab ekish va undagi maqbul ko’chat qalinligi bo’yicha xo’jaliklarga tavsiyalar
berildi. Tajribalarda xomiladorlik 5,8-7,4 sentnerga oshganligi aniqlandi.
Olingan natijalar asosida tayyorlangan tavsiyalarni ishlab chiqishga joriy
qilish natijasida samaradorlikni va hosildorlikni oshirish, Xorazm viloyati
tuproqlarning unumdorligini oshirish, yangi istiqbolli g’o’za va g’alla ekinlari
navlarini tanlab olish imkoniyati yaratmoqda.
Mazkur yillarda yana bir mavzu: «Xorazm vohasi tuproq-iqlim sharoitlarda
istiqbolli, serhosil, zararkunanda va kasalliklarga chidamli ko’niktirilgan
o’simliklar navlarini o’rganish» muammolari bo’yicha mintaqada tashqaridan
keltirilgan 29 turga oid dukkakli don ekinlari, poliz, sabzavot va texnik ekinlarning
136 xil navi Akademiya tajriba dalalarida ekilib, ularning vegitasiyasi ustida ishlar
olib borildi va hosildorlik darajasi o’rganildi. Shular qatorida Xorazm vohasida
tuproq iqlim sharoitining noqulayligini e’tiborga olib, kungaboqarning 5 navi,
moshning 2 navi, makkajo’xorining 2 navi, soyaning 2 navi, g’o’zaning 4 navi
kabilarni xo’jalik samaradorligi talablari asosida takomillashtirish tajribalaridan
o’tkazildi. Afrika qo’noq o’tini Xorazmga moslashtirish bo’yicha qilingan ishlar
yaxshi natijalar berdi va bu o’simlik turi mintaqada chorva ozuqasi uchun tavsiya
etildi. Aholini vitaminli va biologik faol moddalarga bo’lgan extiyojini qoplash
uchun kunjutning 2 navi, bodringning 2 navi, qovoqning 2 navi, sholg’omning 2
navi, qulupnayning 4 navi, sabzining 2 navini keng maydonlarda ekish uchun
tavsiya qilindi.
22

Sanoat ekinlaridan tola beruvchi kanopning 2 navi ham mintaqada sinovdan
yaxshi o’tdi. Tadqiqotlar natijasida mahalliy tuproq-iqlim sharoitlariga mos,
serhosil, ertapishar, kasallik va zararkunandalarga chidamli istiqbolli o’simliklar
navlarining bioekologik xususiyatlari va hosildorligini hamda boshqa foydali
xo’jalik belgilariga ko’ra 1 turga mansub o’simliklarning 38 navi tanlab olindi.
Chorva mollarini don, ko’k massa va silos bilan ta’minlovchi asosiy ekin -
makkajo’xorining yangi serhosil navlari va gibridlarini tanlash, Xorazm viloyati
tumanlarida gibridizasiya uchastkalarini tashkil qilish, urug’chilik tizimini barpo
qilish, «Xorazm sharoitida chorvachilikni mo’tadil ozuqaviy bazasini yaratish va
tuproq unumdorligini oshirish maqsadida sug’oriladigan yerlarda makkajo’xori va
boshqa ozuqaviy ekinlarini ekib samarali foydalanish» mavzusida olib borilgan
tadqiqot ishlarining asosiy maqsadidir.
Makkajo’xorining O’zbekiston-100 navi viloyat sharoitida o’rtacha 30/s ga
don va 460s/ga ko’k poya berdi, Dias (Gresiya) navi o’rtacha 53s/ga don va
300s/ga ko’k poya, O’zbekiston pakanasi navi esa 45s/ga don va 250s/ga ko’k
poya, 601-duragayi 52s/ga don va 300s/ga ko’k poya xosili berishi aniqlandi.
Makkajo’xorining yangi navlari va duragaylarini asosiy va takroriy ekin
sifatida yetishtirishning viloyat sharoitlariga mos agrotexnikasi yaratilib, ishlab
chiqarishga joriy qilindi va viloyatda makkajo’xori urug’chiligi tizimiga asos
solindi.
Ozuqaviy oraliq ekinlar-tritikale gektaridan 40 sentner don va 175 sentner
poya xosili, javdar esa 47 sentner don va 225 sentner ko’k poya hosil berdi. Kuzgi
raps, surepisa va perko viloyat sharoitida cheklangan maydonlarda ekilib urug’lari
yetishtirildi va bioekologik xususiyatlari o’rganildi.
«Quyi Amudaryo mintaqasi tuproqlarining suv-tuz rejimini yaxshilaydigan
tizimlarining ish rejimini boshqarish usullarini ishlab chiqish» mavzusidagi ilmiy
loyixa mintaqada chigitning unib chiqish fazasida sizot suvlarini maqbul satxlarda
ushlab turish va uni boshqarish texnologiyasini yaratish, sug’orma suvlarini tejash,
tuproqlarning suv-tuz rejimini tartibga solish, tuproqning meliorativ holatini
yaxshilash evaziga unumdorligini oshirishga qaratilgan.
23

Mintaqada zaxkash-zovurlar majmuining rejimini yaxshilash va uni
boshqarish evaziga tuproqlarning suv-tuz rejimlarini tartibga solish maqsadida
Xiva tumani «O’zbekiston» va «Feruz» nomli shirkat xo’jaliklaridagi sizot
suvining mavsumlar bo’yicha o’zgarishi va uning tarkibi o’rganildi.
Amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida viloyatda chigitning unib
chiqish fazasida, ya’ni birinchi sug’orish muddatigacha maqbul tuproq namligini
yaratishda zaxkash-zovur majmuini boshqarish texnologiyasini ishlab chiqildi.
Tuproqlarning meliorativ holatini yaxshilash evaziga tuproqlar unumdorligini
oshirish natijasida qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligini 15%gacha ko’tarishga
erishildi. Suv tanqisligi davrlarida zaxkash-zovur suvlarini oqava daryo suvlari
bilan birga aralashtirilib ishlatish hisobiga tabiiy usullarni 20%gacha (yillik
me’yorning) tejash imkoniyati yaratildi.
Suv tanqisligi sharoitida yerlarning sho’rini yuvish, chigit urug’ini optimal
muddatlarda undirib olish, ekinlarni mavsumiy sug’orishlarda zaxkash suvlardan
foydalanish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqildi. Xorazm viloyatida 2001 yilda
olingan yillik iqtisodiy samara 1 milliard 775,9 million so’mni tashkil qiladi.
2003-2006 yillarda yuqorida keltirilgan ilmiy yo’nalishlar yanada
takomillashtirilib mintaqada yangi istiqbolli qishloq xo’jaligi
o’simliklarining turli xillari ekilib, ularning o’sishi va hosildorligi masalalarini
o’rganish davom etdi. O’simliklarning bioekologik xususiyatlari, ayrim fiziologik
jarayonlarning ko’rsatkichlari meva va urug’larining biokimyoviy tarkibi va
foydali koeffisiyentlari tadqiq etildi. Shuningdek, sug’oriladigan maydonlardan
unumli foydalanish maqsadida kuzgi boshoqli don ekinlaridan bo’shagan yerlariga
takroriy ekinlar ekib, bir yilda ekin maydonidan ikki marta hosil olish, o’rganilgan
dukkakli ekinlarning tuproq unumdorligini oshirish imkoniyatlari ham tadqiq
qilindi.
Hozirgi kunda Xorazm Ma’mun Akademiyasi eksperimental bazasi
dalalariga turli mintaqalardan keltirilgan bamiyaning 14 turi, amarantning 3 turi,
daykonning 2 navi, krotalyariya, nug, topinambur, kungaboqarning 5 navi, raps va
surepisaning 2 turi, makkajo’xorining 3 navi va 2 gibbridi, g’o’zaning istiqboli 10
24

navi, sholining 3 navi, xashaki nugning 2 navi, qashqar beda va boshqa o’simliklar
ekilib, ularning bioekologik xususiyatlari kasallik va zararkunandalarga hamda
noqulay omillarga chidamliligi o’rganildi va yetishtirishning agrotexnologiyalari
takomillishtirildi.
Olingan natijalar asosida tayyorlangan tavsiyalarni qishloq xo’jaligiga va
xalq xo’jaligining boshqa soxalariga joriy qilish oqibatida o’simliklar
mahsulotlarining hajmini oshirish va sifatini yaxshilash, tuproqlarning
unumdorligini oshirish, istiqboli yangi o’simliklarni ko’niktirish, mintaqaning
ekologik holatini yaxshilash imkoniyati yaratiladi.
«Xorazm sharoitida chorvachilikning mo’tadil ozuqaviy bazasini yaratish va
tuproq unumdorligini oshirish maqsadida sug’oriladigan yerlarda makkajo’xori va
boshqa ozuqaviy ekinlar ekib samarali foydalanish» mavzusi bo’yicha mazkur
yillarda ushbu ekinlarning mintaqaviy agrotexnikasi - yerni tayyorlash, ekish
muddatlari va me’yorlarini aniqlash, suv sarfi, mineral va mahalliy o’g’itlarning
turli miqdorini belgilash bo’yi tadqiqotlar olib borildi. Natijada, hozirgi kunda
makkajo’xorining uch navi va ikki gibridi, oq jo’xori, mahalliy jo’hori,
qashqarbeda, Kolumb o’ti, Afrika qo’nog’i, raps va surepisaning ikki turlari, sudan
o’ti, amarant, tritikale ekilib, ularning bioekologik xususiyatlari hamda ozuqaviy
ekinlar yetishtirishning mintaqaviy xususiyatlari o’rganildi. Natijada quyidagi
tavsiyalar ishlab chiqildi:
- Asosiy ekinlarning vegetasiyasini sentyabr oyida tugatish, oyning
ikkinchi yarmida kuzgi ekinlar ekilib bo’lishi kerak.
- Yerni ekishga sifatli tayyorlash, o’z muddatida ekish hamda organik
va meneral o’g’itlarni qo’llash-ozuqaviy ekinlardan yuqori hosil olishning
garovidir.
- Ekinlarni o’z muddatlarida sifatli parvarishlash-meneral o’g’itlar
berish, yerni yumshatish, sug’orish, begona o’tlardan tozalash zarur. Asosiy
ekinlar uchun organik o’g’itlarni, takroriy ekinlar uchun oson o’zlashtiriladigan
meneral o’gitlarni qo’llashning samarasi yuqori bo’ladi.
25

- Yuqori va sifatli hosil olish uchun ekiladigan o’simliklarning biologik
xususiyatlari va viloyatning tuproq-iqlim sharoitlari to’g’ri xisobga olinishi
shartdir.
- Sinalgan ozuqaviy ekinlarni yetishtirish texnologiyasining mintaqaviy
xususiyatlari aniqlandi. Sug’orma yerlardan samarali foydalanish, kech kuz va erta
bahorda chorva mollarini ko’k ozuqa bilan ta’minlash, tuproq unumdorligini
oshirishga imkon beradigan ozuqaviy ekinlarni almashlab ekishning tizimi
tajribalarida sinab ko’rildi.
- Ekin maydonlarida bir yil ikki marta hosil yetishtirilganda bahorgi
ekilganiga nisbatan 30-40 foizdan ortiq yashil massa, don va ozuqa birligi olinadi.
Xorazm Ma’mun Akademiyasida mintaqaviy ekologik sharoitni hisobga
olgan holda, aholi salomatligini saqlash va medisina xizmati oldida turgan muhim
vazifalarni belgilash bo’yicha “Xorazm vohasining ekologik holati va uning aholi
salomatligiga ta’siri» mavzusida ilmiy dastur ishlab chiqilgan va tadqiqot ishlari
davom etmoqda. Ushbu tadqiqot yo’nalishi mintaqaning Xiva, Shovot, Xazorasp
tumanlari bo’yicha dala kuzatuvlari va joriy nazorat asosida ilmiy va amaliy
masalalar o’rganilmoqda. Buning uchun joylardagi tibbiyot statistikasi
muassasalarning tibbiyot axborotlari istiqbol rejalarini belgilash byurolarining
statistik materiallari, viloyat sanitariya-epidemiologiya stansiyasi va uning
tumanlardagi bo’limlari, viloyat tabiatini muhofaza qilish qo’mitasi, «Ekosan»
halqaro jamg’armasi va uning viloyat bo’limi viloyat qishloq va suv xo’jaligi
boshqarmasi va ularning tumanlardagi bo’limlari, viloyat «Qishloq xo’jalik
kimyo» hududiy birlashmasi, viloyat yer resurslari boshqarma va boshqalar
kompleks o’rganilmoqda.
Orol dengizining qurishi oqibatida Janubiy Orol mintaqasi, xususan,
Xorazm viloyatida yuzaga kelgan ekologik holat ko’lami chuqur tahlil qilindi.
Viloyatdagi xududiy ekologik muammo omillari va ularga bog’liq tarzda
hudud aholisi o’rtasida yuzaga kelayotgan turli kasallik o’rtasida o’zaro
korrelyasion bog’liklik darajalari o’rganildi.
26

Xorazm voxasining ekologik holati va uning aholi salomatligiga ta’sirini
o’rganish bo’yicha ilmiy tadqiqotlar natijasida olingan ma’lumotlar
respublikamizning boshka xududlari, xususan Farg’ona va Toshkent viloyatlaridagi
ko’rsatkichlarga qiyosiy tahlil qilinmoqda.
Ma’mun Akademiyasida aniq fanlar doirasida ham jiddiy tadqiqotlar yo’lga
qo’yilgan. Jumladan, akademik A. S. Sa’dullayev rahbarligida “Potensiallar
nazariyasi va nochiziqli tenglamalar” mavzusida nazariy ilmiy tadqiqot ishlari olib
borilmoqda.
Ilmiy tadqiqotning maqsadi matematik chegaraviy to’plamlarning
potensiallar xossalarini to’liq o’rganish va fizik masalalarni yechishda uchraydigan
nochiziqli evolyusion tenglamalarni yechish imkoniyatlarini yaratishdan iboratdir.
Ilmiy loyiha bo’yicha matematik chegaraviy to’plamlarning kompleks
potensiallari, Bogolyubov teoremalari, tez kamayuvchi, zinasimon, davriy va
deyarli davriy potensialli operatorlar uchun teskari masalalar o’rganildi. Olingan
ilmiy natijalar matematik fizikaning bir qator nochiziqli evolyusion tenglamalarini
yechishda qo’llanilmokda. Chegaraviy to’plamlarning potensiallar xossalarini
to’liq o’rgangandan so’ng, bu potensiallar yordamida chegara bo’lagini aniqlangan
funksiyalarni soha ichiga davom ettirish haqidagi muammoni hamda ko’pchilik
fizik masalalarni yechishda uchraydigan manbaga ega bo’lgan nochiziqli
evolyusion tenglamalarni yechish imkoniyatlarini yaratadi.
Ushbu tadqiqotlar kng ma’noda halqaro ilmiy dasturlar doirasida olib
borilmoqda. Moskva, Volgograd, Kiyev, Xarkov, Novosibirsk Davlat
universitetlari va Chexoslavakiya, Shvesiyaning matematika sohasidagi ilmiy
markazlari bilan yaqindan ilmiy-amaliy aloqalar yo’lga qo’yilgan.
Xorazm mintaqasida ekologik sharoitning murakkablashuvi Orol
dengizining qurib borayotgani, tabiiy suv rejimiga antropogen ta’sirining
kuchayishi natijasida Amudaryo suvining kamayishi yer osti Sizot suvlarining
ko’tarilishi, tuproqning sho’rlanish darajasi ortishi va boshqa bir qator omillar
tarixiy me’moriy obidalarning saqlanish ahvoliga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Shuni
e’tiborga olib, Ma’mun Akademiyasida “Xorazm me’moriy obidalarining fizik va
27

biologik ta’sirlardan ximoya kilishning ilmiy asoslangan uslublarini ishlab chiqish»
mavzusi ustida ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Bu mavzuning muhimligi
shundaki, jahon ahamiyatiga ega bo’lgan qo’riqxona deb tan olingan Xiva
shahrining obidalarini kelajak avlodlarga yetkazib berish bugungi avlodning ham
qarzi, ham farzidir.
Xorazm Ma’mun Akademiyasida ijtimoiy-gumanitar fanlar bo’yicha muhim
tadqiqotlar olib borilmoqda. Jumladan, Xorazm mintaqasida sivilizasion jarayonlar
va davlatchilik tarixi masalalari bo’yicha davlat granti asosida ish olib borilmoqda.
Bu mavzuga O’zbekiston va Qoraqalpog’istonning yirik arxeolog va tarixchilari
jalb etilgan. Jumladan M. Is’hoqov, V. Yagoden, S. Qudratov, A. Abdurasulov
kabi olimlar bu mavzu bo’yicha samarali natijalarga erishmoqdalar. Ayni shu
muammo doirasida Avestoshunoslik yo’nalishiga ham alohida e’tibor qaratilgan.
M.Is’hoqovning qadimiy o’zbek davlatchiligining ilk konseptual asoslari
haqida Avesta materiallari asosida chiqargan xulosalari katta nazariy ahamiyatga
ega.
V.Yagodenning chap qirg’oq Amudaryo mintaqasida sivilizasion jarayonlar
va
davlatchilik masalalariga bag’ishlangan arxeologik tarixiy tadqiqotlari
fundamental ilmiy xulosalarga asos bo’lmoqda.
Xorazm mmintaqasi aholisining etno-madaniy tarixiy masalalari ham jiddiy
tadqiqot yo’nalishini tashkil qilgan. Xususan, voha aholisining urf-odat, udum
irim-sirimlarining genetik asoslari va hozirgi holati bo’yicha kuzatuvlar muhim
sosial antropologik xulosalar qilish imkoniyatini yaratmoqda.
Xorazm qadim zamonlardan boshlab o’ziga xos tarixnavislik an’analariga
egadir. Shu ma’noda Xorazm tarixnavisligining taraqqiyot dinamikasini o’rganish,
mintaqada ayniqsa, turkiy tilli tarixnavislik maktabining vujudga kelishi va uning
ilmiy merosini o’rganish alohida nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Xorazm
Ma’mun Akademiyasi tadqiqot yo’nalishlaridan biri filologik muammolar bilan
bog’liq. Bu sohada Xorazmdagi til vaziyati masalasi shevashunoslik,
adabiyotshunoslik sohalarida hali ko’p ishlar qilinishi lozim. Ma’naviyat takomili
28

bilan bog’liq bo’lgan falsafiy, falsafiy-ahloqiy yozma merosni o’rganish, tarixiy
manbashunoslik sohalarida olib borilayotgan ishlarni izchil davom ettirish muhim
vazifalar qatorida turadi.

29

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Авесто. Асқар Маҳкам. -Т.: Шарқ, 2001.
2. Авесто. Яшт китоби. Мирсодиқ Исҳоқов таржимаси. -Т.: Шарқ, 2001.
3. Абдуллаев И. Поэзия на арабском языке в Средней Азии и Хорасане
Xначала XI в. – Т.: Фан, 1984.
4. Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. I жилд. Қадимги халқлардан
қолган ёдгорликлар. -Т.: Фан, 1963.
5. Абу Али Ибн Сина. Канон врачебной науки. – Т.: Издательство
медицинской литературы им. Абу Али ибн Сины, 1996.
6. Абу Мансур ас-Саолибий. Ажойиб маълумотлар. -Т.: А.Қодирий номидаги
халқ мероси нашриёти, 1995.
7. Абу Рейхан Беруни. Минералогия. -М.: Наука, ГРВЛ, 1958.
8. Бабашев Ф. Хоразм Маъмун академияси - маърифат ўчоғи. -Т.:
Иқтисод-молия, 2005.
9. Гудкова. Ток-кала. - М.: Наука,1966.
10. Жуманиязов М. Маъмун академияси. Урганч-1994.
11. Ибн Мискавайх. Жовидони хурд (Боқий тафаккур. Ўз ФА ШИ қўлёзмалар
фонди. Инв. № 2213/11.).
12. Топрак-кала. Дворец. - М.: Наука, 1984.
13. Толстов С.П. Древний Хорезм. - М.: Наука, 1948.
30

Xorazm Ma’mun akademiyasi va uning dunyo ilm-fani taraqqiyotidagi o’rni

Sotib olish