Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 519.5KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 09 Fevral 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

96 Sotish

Xorazmshoh – Anushteginiylar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi va siyosiy hayoti

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __________________________________ UNIVERSITETI _____________________________FAKULTETI _____________________________YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN KURS ISHI MAVZU: XORAZMSHOH – ANUSHTEGINIYLAR SULOLASINING HOKIMIYAT TEPASIGA KELISHI VA SIYOSIY HAYOTI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 1 Mundarija: KIRISH ………………………………………………………………..2 I BOB. XORAZMSHOHLAR DAVLATI TARIXI ………………..6 1.1 Afrig’iylar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi ……………….6 1.2 Xorazmshoh Afrig’iylar davrida ijtimoiy va iqtisodiy ahvol …….14 II BOB. AFRIG’IYLAR DAVRIDA SIYOSIY AHVOL …………22 2.1 Davlat boshqaruvi va siyosiy tizim ……………………………….22 2.2 Harbiy boshqaruv …………………………………………………28 2.3 Xorazmshoh Afrig’iy hukmdorlar ………………………………..33 XULOSA …………………………………………………………….40 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ……………..42 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi: O’zbekiston Respublikasining mustaqilligi yillarida xalqimizning manaviy merosining asosi bo’lgan o’tmish tarix e’tibor kuchayib, uning har tomonlama, chuqur va haqqoniy yoritilishiga e’tibor kuchaydi. Birinchi prezidentimiz I.Karimov ta’kidlaganlaridek, tarix “...millatning haqiqiy tarbiyasiga aylanib bormoqda, buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlantirib yangi fuqorolik ongini shakllantirmoqda”. 1 XI asrning so’nggi choragi va XII asrning birinchi yarmida Xorazmshohlar sulolasi Markaziy Osiyo tarixiy jarayonlariga katta ta’sir ko’rsatgan siyosiy kuchga aylanib, o’zining yirik davlatini shakllantira oldi. Bu davrda Markaziy Osiyoda katta kuchga ega bo’lgan Qoraxoniylar davlati Saljuqiylar davlati bilan ziddiyatlari natijasida kuchsizlana boshlagan edi. Shuningdek, qoraxitoylarning Markaziy Osiyoga kirib kelishi natijasida qoraxoniylar va saljuqiylarning tarix sahnasidan ketishlari Xorazmning mustaqil davlatga aylanish uchun zamin yaratilgan. Bu davrda Xorazmda hukronlik qilayotgan Anushteginlar Horazmshohlar davlatiga asos soldilar. Anushteginlar davrida (1097-1231 y.y) Markaziy Osiyoda iqtisodiy- ciyosiy va madaniy yuksalish davri bo’ldi. O’ziga xos davlat boshqaruv tizimi , ma’muriy- hududiy tuzilmaga ega mazkur saltanat, bu borada, o’zidan oldingi barcha musulmon davlatlarining tajribasiga suyandi. IX asrda boshlangan Renessans, ya’ni Uyg’onish davrida Xorazmshohlar sulolasi o’zining yuksalishiga erishdi. Xorazmshohlar davlati tarkibiga kirgan Samarqand, Buxoro, Mazondaron, G’azna, Xuroson, Seyiston , Gurjuston, Kashmir kabi boshqa ko’pgina shaxarlarda iqtisodiy yuksalish kuzatilgan. Xorazmshohlar davlati hozirgi O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston, Xitoyning ozgina qismi, Hindiston, Pokiston , Afg’oniston, Eron, Iroq, Turkiya, Gruziya, Armaniston, Ozarbayjon, Dog’iston respublikalari hududlarini birlashtirgan ulkan imperiya bo’lgan. Unga 450 yaqin 1 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. -T., 1998, 16-bet 3 shaxar va viloyatlar kirgan. XIII asr boshida Gurganj yirik siyosiy boshqarish, madaniy, hunarmandchilik va savdo markazi bo’lgan. Bu imperiya Sulton Muxammad Xorazmshoh va uning onasi Turkon xotin o’rtasidagi ziddiyatlar natijasida inqrozga uchradi. Bu esa, Chingizxon boshchiligidagi mo’g’ullarning bu xududni bosib olishiga imkon yaratdi. Xorazmshohlar davlati o’zining bir asrdan ko’proq hukmronlik davrida Markaziy Osiyo xalqlari tarixida o’chmas iz qoldirdi. Birgina mo’g’ullarga qarshi kurashgan Jaloliddin Manguberdining jasorati hanuzgacha avlodlar uchun o’rnak bo’lib kelmoqda. Xorazmshohlar davlatining Markaziy Osiyoda tutgan o’rnini yoritib berish, taxlil etish bugungi kunning dolzarb mavzularidan biriga aylangan Mavzuning o’rganilish darajasi : Anushtegin - Xorazmshohlar davlati tarixini o’rganilish darajasini 4 bosqichga bo’lish mumkin. 1-bosqich arab manbalarida yoritilishi: Bunda Xorazmshohlar davrida yaratilgan manbalar va undan keyingi davrlarda yaratilagn manbalar kiradi. Mazkur manbalarda Xorazmshohlar davlatining iqtisodiy, siyosiy tuzumi, madaniy rivojlanishi, hukmdorlar tarixi, ayniqsa, Sulton Jaloliddin Manguberdi faoliyati keng yoritilgan. 2 2-bosqich - xorijiy olimlar tomonidan o’rganilishi. Xorazmshohlar davlati tarixi xorijiy olimlar tomoinidan ham keng o’rganilgan. Mazkur masala yuzasidan O.Masalieva tomonidan tadqiqot ishi olib borilgan 3 . Oydin Tonariyning «Jaloliddin Xorazmshoh va uning davri» 4 nomli asarida Xoazmshohlar davlati va mug’ullar bilan munosabati yoritib berilgan. 3-bosqich - sobiq sho’rolar davrida ham Xorazmshohlar davlati tarixi olimlar tomonidan keng o’rganilgan. Bu davrda yaratilgan asarlarda Jaloliddin 2 Saidov Sh.J. “Jaloliddin Manguberdi davlati”. - T., 2000. 18-29 betlar 3 Jaloliddin Manguberdi chet el ilmiy adabiyotlarida (XX asrning 20-80 yillari). / 8. “Jaloliddin Manguberdi - vatan, yurt himoyachisi”. / Xalqaro konferensiya materiallari. - Urganch, 1999, 72-77 betlar 4 Oydin Tonariy. “Jaloliddin Xorazmshoh va uning davri”. T. - 1999. 20-31 betlar 4 Manguberdining jasorati tilga olingan bo’lsada, Muhammad Xorazmshoh siyosati taxlil qilingan 5 . 4-bosqich - mustaqillik yillarida o’rganilishi. Xorazmshohlar davlati tarixi keng o’rganila boshlandi. Ayniqsa, 1999 yilda Jaloladdin Manguberdining 800 yillik yubileyi munosabati bilan halqaro konferentsiyaning o’tkazilishi Xorazmshohlar davlatiga oid tadqiqotlaming yana kengayishiga imkon yaratdi. Bu davrda O.Masharipov 6 , SH.Saidov 7 , I.M.Jabborov 8 , S.Saburova 9 , O.B.Bo’riev 10 , N.T.Toshevlar tomonidan ilmiy adabiyotlar nashr etilgan. O‘zbek davlatchiligi taraqqiyotida muxim o‘rin egallagan Xorazmshohlar davlati bo’yicha sharqshunoslik ilmida ko‘pgina tarixchi olimlar tomonidan tadqiqotlar olib borilgan. Kurs ishining maqsad va vazifalari: Markaziy Osiyoning Anushtegin - Xorazmshohlar davridagi iqtisodiy siyosiy ahvolini yoritish va taxlil etish asosiy maqsad qilib belgilangan. Mazkur maqsadni amalga oshirish o’z navbatida quydagi vazifalarni belgilab olindi:  Anushtegin-Xorazmshohlar davlatining tashkil topish jarayonini yoritish;  Davlatning boshqaruv tizimini taxlil etish;  Xorazmshohlar va Qoraxitoylar o’rtasidagi munosabatlarni yoritish ;  Xorazmshohlar davlatining ijtimoiy va iqtisodiy ahvolini taxlil etish;  Xorazmshohlar davlatining madaniy taraqqiyot darajasini ko’rsatish;  Xorazmshohlar davlati inqrozi sabablarini taxlil etish; 5 Бартолд В.В.. «Туркистон в эпохе нашествие монголов». Том И.-М., 1963. Стр. 36-42 6 Masharipov.O, “Xorazmnoma. - T., 2007. 54-63 betlar 7 Saidov Sh.J. “Jaloliddin Manguberdi davlati”. - T., 2000. 18-29 betlar 8 Jabborov I.M. “Buyuk Xorazmshohlar davlati”. - T., 1999. 7-14 betlar 9 Saburova.S, “Xorazmshohlar-Anushteginlar davrida Xorazm”. - T., 2008. 82-91 betlar 10 Buriyev O.B., N.T.Toshev. “Jaloliddin Manguberdi”. -T. 1999. 15-23 betlar 5  Mo’g’ullar istilosining Markaziy Osiyo iqtisodiy hayotiga ta’sirini ko’rsatish. Kurs ishining davriy chegarasi Kurs ishida Markaziy Osiyoda Anushtegin -Xorazmshohlar davlatining tashkil topishi davridan XI asrdan, uning inqrozigacha bo’lgan davr XIII asrning birinchi yarmidagi davrlarni o’z ichiga oladi. Kurs ishining ob’ekti Markaziy Osiyoning Anushtegin -Xorazmshohlar davlat. Kurs ishining tarkibiy tuzulishi. Kurs ishi kirish, ikki bob, beshta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat 6 I bob. Xorazmshohlar davlati tarixi. 1.1 Afrig’iylar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi Xorazmshohlar davlati qadimgi davrdan 13 asr o’rtalariga qadar Xorazm hududida hukmronlik qilgan sulolalar (siyovushiylar, afrig’iylar, ma’muniylar, oltintoshlar, anushtiginiylar). Xorazmshohlar davlatini xorazmshohlar boshqargan. Markazi, asosan, Amudaryoning quyi oqimida joylashgan bulsa ham, rivojlangan davrlarida, ayniqsa, 13 asr boshlarida shim.da Kaspiy dengizining shim.sohillari, jan.da Xindukush tog’lari, sharqda Qashqargacha yetgan. Arxeologik ma’lumotlar Ko’zaliqir, Qo’yqirilgan qal’a, Tuproqqal’a Kat qal ь alarini poytaxt shahar bo’lgan shahar deb taxmin kilishga imkon beradi. Yozma manbalar Kat qal’asini afrig’iylar sulolasi vakillarining so’ngi qarorgohi bo’lganligini tasdiqlasa, Gurganj (Kuhna Urganch) sh. ma’muniylar va anushteginiylar sulolasining poytaxti bo’lgan. Abu Rayxon Beruniy ma’lumotlariga qaraganda, xorazmshoh unvonini olgan dastlabki sulola siyovushiylar hisoblanadi. Mil. av. 8-a.da shakllangan Qadimgi Xorazm (q.Xorazm) davlatida axomaniylar va undan keyingi afrig’iylar sulolasi asoschisi Afrig’gacha (305 y.) bo’lgan Xorazmshohlar davlati haqida to’la va aniq ma’lumotlar yo’k. Beruniy bu haqda: “Siyovush ibn Kayxusravning Xorazmga kelishidan , Kayxusrav va uning naslining Xorazimda podshohlik qilishlaridan tarix oldlar. Shu vaqtda Kayxusrav Xorazmga ko’chib, Turk podshohlari (ustidan) hukmronligini yurg’uzgan edi”, deb yozgan. Kayxusrav bilan Afrig’ davri oralig’ida “xorazmshoh” unvoniga sazovor bo’lgan shohlardan bizga Kayxusrav (taxm. mil. av. 1200—1140 y.), Saksafar (taxm. mil. av. 519—517 y.), rasman (taxm. mil, av. 329—320 y.), Xusrav (taxm. Mil. av. 320 y.) nomlari ma’lum. Bu davrlarga oid arxeologik manbalar Xorazmshohlar davlatida suniy sug’orishga asoslangan dehqonchilik, savdo-sotiq ancha rivojlanganidan darak beradi. 1938-40, 1954-56 va 1965-75 y.lardagi arxeologik-etnografik ekspeditsiyalar natijasida o’rganilgan yodgorliklardan topilgan moddiy-madaniy topilmalar Xorazmda ilm-fan, san’at, haykaltaroshlik yuksak darajada 7 rivojlanganidan darak beradi. Bu yodgorliklarning yuqori qatlamlari va hozirgacha saqlanib qolgan qismlarning ko’pchiligi asosan, afrig’iylar sulolasi davrida qurilgan. 3-a.da Xorazm hududida iqtisodiy-siyosiy jihatdan mustaqil bo’lib olgan bir nechta hokimliklar vujudga kelgan. Tuproqqal’a saroyi zallarining birida boshiga toj kiygan va qo’lida burgut ushlagan podsho haykalining topilishi, shuningdek, Anqaqal’a yaqinida ham boshida toj, qo’lida burgut ushlagan kishi rasmi solingan tanganing topilishi va shu joyda earb qilinganligi mahalliy sulola hokimiyati o’rnatilganligidan guvohlik beradi. Topilgan tangalarda lotin alifbosidagi “S” harfiga o’xshash siyovushiylar tamg’asining borligi, bu sulola siyovushiylar avlodidan bo’lishi mumkinligini kzrsatadi. Mil. 3-a. o’rtalarida Kushon podsholigidagina emas, balki butun o’rta Sharqda katta siyosiy o’zgarishlar ro’y beradi. Kushonlar sulolasi bilan bir vaqtda arshakiylarning hukmronligi yemirilai. Xorazmda kushonlar bilan kurash va ichki siyosiy larzalar qudratli mahalliy sulolani vujudga keltiradi. Bu sulola o’z tangalarini zarb qiladi va shaharlarda o’zlariga saroylar quradi. Shunday qilib, 3-a.da Xorazmda kushonlar bilan kura щ da g’olib chiqqan siyosiy guruh - afrig’iylar sulolasiga asos solinadi. Xorazm eftaliylar (5-a.ning 2- yarmida - 6-a.ning o’rtalari) davrida ham, turklar (6- a.ning 2- yarmi - 7- a.ning 1—yarmi) davrida ham o’zining siyosiy mustaqqilligini saqlab qoldi. 11 Vizantiyalik tarixchi Menandr, Xorazm 6-a.iing 60-y.larida Vizantiya va turklar bilan diplomatik aloqalar olib borilganligi to’g’risida to’liq bo’lmagan ma’lumot beradi. Arab manbalarida Xorazmning arab lashkarboshilari Salim ibi Ziyod va Umaviya ibn Abdulloh tomonidan ikki marta buysundirilganligi to’g’risida gapiriladi. Aslini olganda bu yerlarga ham Movarounnahr shaharlariga nisbatan qilinganidek, talon-toroj yurishlari uyushtirilib turilgan. Faqat 8-a. Boshidagina Xuroson noibi Qutayba ibn Muslim boshchiligidagi qo’shinlar Xorazmni uzil-kesil 11 Saburova.S, “Xorazmshohlar-Anushteginlar davrida Xorazm”. - T., 2008. 82-91 betlar 8 bosib oldilar. Qutayba xorazmliklarning tarixiy adabiyoti va madaniy merosini yaratgan va saqlab kelgan olimlarni qirib yuboradi va quvg’in qiladi. Shuning uchun ham , arablargacha bo’lgan Xorazmshohlar davlati tarixiga oid yetarli yozma manbalar uchramaydi. Arablarning shafqatsiz zulmi va quvginiga uchragan xorazmshohning ukasi Xurzod tarafdorlaridan bir guruhi Bulon boshchiligida 712 y.dan 730 y.gacha Xazar xoqonligi hududlariga ko’chib, mustahkam o’rnashib, bu yerda ular armiya, davlatni boshqarish ishlarini o’z qo’llariga oldilar. Ular harbiy mavqelarini mustahkamlab Kavkazda arablar egallagan yerlarga xavf sola boshlaydidar. Bu davrda Urganch voliysi va Xorazmshohlar davlati xalifalikka to’g’ridan-to’g’ri buysunib, har qaysisi alohida-alohida xiroj to’lab turishgan. Xorazmshohlar davlati hukmdorlari o’z mavqelarini mustahkamlash uchun bir qancha tadbirlarni amalga oshirishgan. 751 y. xorazmshoh Shaushfirning elchilari Xitoyga kelganligi haqida ma’lumotlar saqlanib qolgan. Kuchli larzalardan tushkunlikka uchragan Xorazmshohlar davlati 9-10-a.larda Arab xalifaligining yemirilishi tufayli ketma ket O’rta Osiyo va Sharqiy Eronda paydo bo’lgan yirik mustaqil davlatlar tohiriylar, safforiylor va somoniylar qo’l ostida bo’lgan. 12 Tarixiy va arxeologak ma’lumotlarga qaraganda 10-a. oxirlarida Xorazm iqtisodiy jihatdan juda tez rivojlana boshlaydi. Bunga shaharlarning o’sishi dalil bo’la oladi. Agar, Tabariy 712 y.da Xorazmda uchta shahar bo’lganligini ko’rsatib o’tsa, Istaxriy 10-a. boshlarida Xorazmda shaharlar soni o’ntaga yettanligini ko’rsatadi. 985 y.larda esa, Maqdisiyning yozishicha, Xorazmdagi shaharlarning soni o’ttiz ikkitaga yetgan. Arxeolog qazilma vaqtida topilgan kulolchilik mahsulotlari bu shaharlarda hunarmandchilik tez rivojlanganligidan darak beradi. Arab manbalariga qaraganda 10— 11-a.larda Xorazm yirik savdo markaziga aylangan. Xorazm savdogarlari, hoz. Qozog’iston va Turkmaniston o’rnidagi dashtlarda yashovchi aholi bilan Volga bo’yidagi Xazariya va Bulg’or podsholigi 12 Бунёдов З . Б . Государство Хорезмшахов - Ануштегинидов . - Т ., 1986 Стр. 45-54 9 hamda Sharqiy Yevropadagi slavyan olami bilan keng ko’lamda savdo ayirboshlash ishlarini olib borgan. Shar. Yevropa savdoning o’sishi natijasida Xorazmshohlar davlatining shimm.-g’arb tomonidan eng chekka istehkomi bo’lgan Urganch Xorazmda bu savdoning birinchi ahamiyatga ega bo’lgan markaziga aylangan. “Hudud ul-olam” muallifining tarificha, “Gurganch” qad. zamonda Xorazm mulklari jumlasiga kirgan shahar bo’lib, uning alohida podshosi bor. Shahar podshosining “Gurganch miri” deb ataydilar. Uning alohida bo’lib ajralib chiqishini — mamlakatning iqtisodiy jihatdan gurullab o’sishi, Volga bo’yi bilan bo’lgan savdo aloqalarining rivojlanishi hamda siyosiy tarixiy sharoit bilan bog’langan holda tushunish mumkin. 13 10-a.ga oid yozma manbalarda qayd qilinishicha xorazmliklar qo’shnilari o’g’uzlar bilan muvaffaqiyatli jang qilib turgan. Xorazmliklar Xazar xoqonligida muhim rol ь o’ynaganlar, xoqon qo’shinlaridagi asosiy qism ulardan iborat bo’lgan. 992 y. somoniy Nuh ibn Nasr o’z poytaxti Buxorodan maxrum bo’lib, Amul (Chorjo’y) ga qochadi va shu yerdan turib istilochilarga qarshy kurashni uyushtirmoqchi bo’ladi. Xorazmning ikkala hokimi unga yordamga keladi. Nuh ularning ko’rsatgan yordami uchun Xurosondagi ikkita yirik mulkini taqdim qiladi: xorazmshoh Abu Abdulloh Muhammadga Obivardni, Urganch amiri Ma’mun ibn Muhammadga Niso sh.ini beradi. V. V. Bartol ь d ko’rsatib o’tganidek, Nuh Xurosonning itoatsiz hokimi Abu Aliga qarama-qarshi shunday ish qilgan edi. Shunisi qiziqki Abu Ali Nisoni hech qanday qarshiliksiz Ma’munga topshiradi, lekin Abu Abdulloh yuborgan vakillarini Obivardga kiritishdan bosh tortadi. Gardiziyning hikoya qilishicha, isyonkor Abu Ali 995 y. bahorida Nuhning vassali va lashkarboshisi sifatida harakat qilgan Sabukteginning lashkarlaridan yengilgach, dastlab Rayga qochadi , so’ngra Nishopurga qaytishga harakat qiladi. Sabuktigining o’g’li Mahmudning qo’liga tushadi va uncha katta bo’lmagan guruh bilan Xorazmga Ma’munning panohiga qochadi. Lekin uni xorazmshohning askarlari ushlab oladilar va Katga keltiradilar. Bu voqeani ikki Xorazm davlati 13 Ziyo Buniyodov “Anushtagin-Xorazmshohlar davlati (1097-1231)”. T : “ G ’. Gulom ”. 2008. 10-27 betlar 10 o’rtassdagi kurashning uzil kesil barham topishiga bahona bo’ladi. Ma’munning qo’shini Katni ishg’ol qilgan va ozod qilingan Abu Alini, Ma’mun Urganchda tantana bilan kutib olgan. Asir olingan sunggi afrig’iy ham shu yerga keltirilgan. Ma’mun o’zining azaliy dushmanini qatl qilishga buyuradi. Xorazmning ikkala qismini o’z hokimiyati ostida birlashtirib, xorazmshoh unvonini oladi. Shu tariqa 995 y.da afrig’iylar sulolasi barham topib, ma’muniylar sulolasi hukmronligi boshlanadi. Shu davrdan boshlab Gurganchj (Ko’hna Urganch) Xorazmshohlar davlatining poytaxti bo’lib kelgan. Ma’muniylar sulolasida 3 ta shoh davlat hokimiyatini boshqargan. Ma’mun ibn Muhammad (995—997), Ali ibn Ma’muv (997—999), Ma’mun ibn Ma’mun (999—1017). 10-a. oxiri — 11- a. boshlarida O’rta Osiyodagi og’ir siyosiy vaziyatga qaramasdan qisqa vaqt xukmronlik qilgan ma’muniylar sulolasi Xorazmshohlar davlatini ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlantirdi. Ma’muriy jihatdan bu davdat viloyatlarga, viloyatlar esa, shahar va qishloqlarga ajratilib boshqarilgan. Ular davrida Xorazmda davlat boshqaruvining ancha takomillashgan tizimi vujudga keldi. Xorazmshoh davlatning oliy hukmdori, hokimi mutlaq hisoblangan. Gurganchda shoh saroyi qoshida markaziy boshqarma — devonxona tashkil etilib, uning tarkibida ziroat, savdo tijorat, moliya, soliq ishlari shahar va qishloqlarda osoyishtalikni saqlash harbiy ishlar va boshqa davlat ahamiyatiga ega vazifalar bilan shug’ullanadigan mahkamalar bo’lan. Saroyning eng yuqori lavozimlaridan biri vazirlik lavozimi bo’lib, u xujayibuzruk (bosh xo’ja) unvoniga ega bo’lgan. U levonxona ishlariga javob bergan , katta safar paytida podsho nomidan davlatni idora qilgan. Ma’muniylar davrida Xorazmshohlar davlatida ilm-fan, madaniyat ravnaq topib, Xorazm Ma’mun akademiyasi tashkil qilindi. Unda xizmat qilgan buyuk qomusiy olimlar, allomalar uzlarining ajoyib kashfiyotlari va asarlari bilan Xorazmshohlar davlati ning mavqeini o’z davri va keyingi davrlar uchun yuksak darajaga ko’tardilar. Viroq bu madaniy yuksalish uzoq davom etmali. 1017 y.da Xorazm Mahmud G’aznaviy tomonidan zabt etildi. Shu bilan ma’muniylar 11 sulolasiga chek kqo’yildi. Mahmud G’aznaviy o’z sarkardalaridan biri Oltintoshni xorazmshoh lavozimiga tayinlaydi. Oltintoshlar sulolasidan ham 3 ta xorazmshoh hukmronlik qilgan. Markaziy Osiyoda paydo bo’lgan Saljuq turklari bilan g’aznaviylar o’rtasida nizo chiqib, 1040 y.da Dandanakon sh. yonida ular o’rtasida qattiq janglar bo’lib, Saljuq turklari g’olib chiqadilar. Ular g’aznaviylar mulkini qo’lga kiritib, Xorazmni ham qaram qiladilar. Oltintoshlar sulolasining so’ngga vakillari saljuqiylar qo’lida turli lavozimlarda xizmat qilganlar, lekan ularga xorazmshoh unvoni beralmagan. 14 Xorazmni 1040 y.dan Saljuq sultonlari tomonidan tayinlangan hokimlar boshqargan. Ana shunday turk hokimlaridan biri anushteginiylar sulolasi asoschisi Anushtegin Garchoi (1077—97) edi. 1097 y.da Anushtegin vafotidan keyin Xuroson noibi Dodbek Habashiy uning o’g’li Qutbiddin Muhammad (1097- 1127)ni Xorazm noibi qilib tayinlab, unga xorazmshoh unvonini beradi. Qutbiddin Muhammadning adolatli va sadoqatli xizmati evaziga Sulton Sanjar (1118—57) uning o’g’li Otsiz (1127— 56)ni Xorazm taxtiga tayiilaydi. Dastlab, Sulton Sanjarga sadoqat bilan xizmat qilgan Otsiz 1130-y.lar oxirlarida Movarounnahrdagi siyosiy vaziyatdan foydalanib, mustaqil Xorazmshohlar davlatini tuzishga harakat qilib, uning bilan tinimsiz urush olib boradi. Otsiz vafotidan keyin taxtga o’tirgan El Arslon (1156—72) mahalliy hokimlar va qoraxitoylarga qarshi kurash olib bordi. Uning vorislari Sultonshoh Muhammad (1172) va Alouddin Takash (1172—1200) hokimiyat uchuv 1193 y.ga qadar o’zaro kurash olib bordilar. Takash o’z vorisi Muhammad Xorazmshohga (1200—20) markazlashgan mustahkam davlat va tashqiliy jixatdan qudratli qo’shinni meros qoldirgan bo’lsa, uning o’z so’zlari bilan aytganda, o’g’li Jaloliddin Manguberdi (1220—31)ga parokanda saltanatni meros qilib qoldirdi. 1231 y. da Jaloliddin Manguberdi vafoti bilan xorazmshoh unvoni hamda saltanatni boshqargan sulolalar ham yakun topaxi. Sulton Shohruxning Xorazmdagi noibi amir Shohmalik (1413—26) umrining oxirigacha Xorazmshoh unvonini o’zida 14 Jaloliddin Manguberdi chet el ilmiy adabiyotlarida (XX asrning 20-80 yillari). / 8. “Jaloliddin Manguberdi - vatan, yurt himoyachisi”. / Xalqaro konferensiya materiallari. - Urganch, 1999, 72-77 betlar. 12 saqlagan. ShIuningdek, uning o’g’li Nasriddin Sulton Ibrohimga ham meros tariqasida xorazmshoh unvoni o’tgan. U Abul xayrxon tomonidan Xorazmdan quvilganiga qadar xorazmshoh deb atalgan. Bundan keyingi Xorazm hukmdorlaridan hech biri bu unvonga ega bo’lmagan. 12—13-a. boshlari Xorazm davlatchiligining rivojlanishida muhim bosqich byldi. Bu davrda Xorazmda anushteginiylar sulolasidan chiqqan hukmdorlar Otsiz , Takash va Sulton Muhammad Xorazmshohlar mamlakatni boshqarishning yanada mukammal tizimi, tartiboti va uslublarini yaratganlar. Saltanatniig eng oliy lavozimi vazirlik bo’lib, ular Sadr, Xo’jayibuzruk va Nizomulmulk (mulkning tayanchi) unvonlari bilan yuritilgan. Vazir faqat oliy hukkdor oldida hisobdor bo’lgan. Saltanatning barcha amaldorlari va harbiy boshliqlar ham vazirga itoat qilganlar, uving oldida hisobdor bo’lganlar. Sulton Muhammad Xorazmshoh o’z podsholigining so’ngida saroyda yana bir oliy mahkam a ya’ni vakillar Kengashi nomi bilan yuritilgan davlat Kengashi ta’sis etad i. Kengash ishida oliy hukmdordan boshqa yana tajribali, bilimli 6 ta vakil ishtirok etadi. Davlat kengashida eng dolzarb masalalar muhokama etilib, qarorlar ko’pchilik ovoz bilan qabul qilingan. Xorazmshohlar davlatida ulug’ hojib, amir oxur, amir shikor, mutasarrif, toshtdor, qissador, davlatdor,farrosh, amir ul-alam kabi yuqori lavozimlar ham bo’lgan. Xorazmshohlar davlatida davlat hokimiyati markazlashgan va takomillashgan boshqaruv tizimiga ega bo’lgan. Mahalliy va markaziy hokimiyatning keng vakolatli mahkamalari yordamida mamlakat idora qilingan. Davlatning mahalliy hokimiyat organlari markaziy hokimiyatning kuchli nazorati ostida bo’lgan. 15 Katta hududda markazlashgan yirik siyosiy birlikning vujudga kelishi tufayli davdatning siyosiy mavqeyi ortdi , unda hunarmandchilik va savdo-sotiq rivojlandi, shaharlar yuksaldi. Xo’jalikning turli sohalaridagi o’sish umumiy iqtisodiy va madaniy taraqqiyot uchun omil bo’ldi. Poytaxt Gurganch yirik siyosiy, iqtisodiy va 15 Ziyo Buniyodov “Anushtagin-Xorazmshohlar davlati (1097-1231)”. T : “ G ’. Gulom ”. 2008. 10-27 betlar 13 madaniy markazga aylandi. Shaharlar rivoji uchun savdo, ayniqsa, xalqaro savdo muhim o’rin tuggan. Xorazm davlatining savdo karvonlari nafaqat o’z hududi bo’ylabgina emas, balki undan tashqariga, jan.da Hindistonga g’arbda Arabiston va Yevropaga qatnagan. Xorazmshohlar davlati tarklbiga kiritilgan hududlardagi bir qancha shaharlarda ilm-ma’rifat, madaniyat yuksaldi. Movarounnahr, Xuroson, Fors, Ozarbayjon va Iroq o’lkalari o’rtasida madaniy aloqalar kuchaydi. Ushbu davrning taniqli olimlari jumlasiga Rashididdin Votvot, Ismoil Isfahoniy, Tohir Faryobiy, Abulfayz Axsikatiy, Sayfuddin Buxoriy, Abulmajid Ja diy , Ali Ismoil Jurjoniy, Ali Xorazmiy, Abul Hasan Xorazmiy, Najib Bakron, Mahmud al-Chag’miniy, Fariduddin Attor, shayx Najmiddin Kubro, Muhammad Axsi katiy, Abdulloh ar- Roziy, Mahmud Samaraqandiy, Ma’sud Xo’jandny, Mahmud Zamaxshariy, Abdulkarim as-Sam’oniy va b.ni kiritish mumkin. Ularning ijodiga nazar tashlar ekanmiz , o’sha davrda ilm-fan ham tabiiy, ijtimoiy sohalar bo’yicha rivojlanganini ko’ramiz. Xorazmda hukmronlik qilgan sulolalar davri tarixi O’rta Osiyo xalqlari davlatchiligi va madaniyati tarixining ajralmas qismi hisobdanadi. 14 1.2 Xorazmshoh Afrig’iylar davrida ijtimoiy va iqtisodiy ahvol. 11-asr va 12-asrning birinchi yarmida Xorazm saljuqlar davlati (g aznaviylarʻ davlati xarobalarida 11-asrda tashkil topgan) tarkibiga kirgan. Xorazmning 11-asrdagi yuksalishi turkiylar sulolasiga mansub xorazmshohlar siyosati bilan uzviy bog liq. Mazkur sulolaga saljuq amirining tashtdori Anushtegin asos solgan. ʻ Sulton hammomchilari mahkamasining sardori bo lgan Anushtegin Garchoi ʻ Malikshoh (1072-1092 yy.) saroyida yuksak martabaga erishgan. U rahbarlik qilgan mahkama zimmasiga Xorazmni boshqarish ham yuklangan. 1077-yilda Malikshoh Anushtegin Garchoini Xorazmga noib etib tayinlaydi va Xorazmda Anushteginlar sulolasi hukmronligi boshlanadi. Anushteginlar turkiylar sulolasidan bo lib, o sha paytda, Osiyoda hukmronlik qilgan uch buyuk sulola: ʻ ʻ Anushteginlar , Saljuqiylar va G aznaviylar bir negizdan kelib chiqqan. 1097-yilda Anushtegin ʻ vafot etgach, Xorazm noibi etib Ekinji ibn Qorachar tayinlanadi. Biroq u o sha yili ʻ noiblikdan chetlatilib, uning o rniga Anushteginning o g li Qutbiddin Muhammad ʻ ʻ ʻ (1097-1127 yy.) qo yiladi. Garchi, u "Xorazmshoh" unvonini tiklab, shu nom bilan ʻ ulug lansa ham Saljuqiylarning sadoqatli noibi bo lib qoldi. ʻ ʻ 16 Qayta tiklangan xoramshoh mansabiga sazovor bo lgan Anushtegin nabirasi ʻ Otsiz Xorazm mustaqilligi yo lida astoydil harakat qilgan. Xorazmshoh Otsiz ʻ (1127-1156 yy.) saljuq sultoni Sanjarga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib borgan. U mug ombir diplomat va qat iy sarkarda bo lib, mustaqil tashqi siyosat yuritadi. ʻ ʼ ʻ Chunonchi, u o z hukmdori Sanjarning ruxsatisiz qipchoqlar va turkmanlarga ʻ qarshi urush boshlaydi. 12-asrning boshida O rta Osiyoni sharq tomondan yangi ʻ istilochilar - qoraxitoylar bosib oladilar. Sulton Sanjar o zining yaqin qarindoshi ʻ bo lgan samarqandlik qoraxoniylar xoni Mahmudga yordamga keladi. ʻ Qoraxitoylarga qarshi Samarqand yaqinida bo lib o tgan jang Sanjarning ʻ ʻ to la mag lubiyati bilan yakunlanadi. Xorazmshoh Otsiz Sanjarning ʻ ʻ mag lubiyatidan ustalik bilan foydalanib 1141 yili Marvni ishg ol etadi, 1142 yili ʻ ʻ esa Nishopurga yaqinlashadi. 1156 yili Otsiz vafot etadi va uning o g li Elarslon ʻ ʻ 16 Бунёдов З.Б. Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов. -Т., 1986 Стр. 45-54 15 (1156-1172 yy.) xorazmiylar davlatini mustahkamlashni davom ettirib, Dixistonni tevarak-atrofdagi yerlarga qo shib oladi. Elarslon o ziga voris etib o g liʻ ʻ ʻ ʻ Sultonshoh Mahmudni (1172-1193) tayinlaydi, biroq to ng ich o g li Takash ukasi ʻ ʻ ʻ ʻ hokimyatini tan olmay, unga qarshi kurash boshlaydi. Natijada toju-taxt uchun kurash boshlanadi, bu kurash 21 yil davom etib, unda Takash g olib keladi. Uning ʻ o g li Tekesh (1172-1200 yy.) 1187 yili Nishopurni, 1192 yili esa Marvni bosib ʻ ʻ oladi. 1194 yili g arbiy saljuqlar sultonini qaqshatqich mag lubiyatga uchratib, ʻ ʻ Eronning butun sharqiy qismini egallab oladi. 1195 yili Tekesh abbosiy xalifa qo shinini ʻ tor-mor qilib , Iroqga bostirib kiradi. O z mamlakati hududlarini ikki ʻ karra kengaytirgan va qudratli davlat barpo etgan xorazmshoh Tekeshni Xorazmning eng iste dodli hukmdori deb e tirof etish mumkin. Uning siyosati ʼ ʼ kamchiliklaridan biri qipchoq harbiy aristokratiyasiga ko rsatilgan homiylik ʻ bo lgan. Qipchoqlar Tekesh rafiqasi xayriohligidan foydalanib davlat ishlariga ʻ ko proq ta sir ko rsatishga intilgan. Turkiy "qo mondonlar"ning davlat ishlariga ʻ ʼ ʻ ʻ o zboshimcha aralashuvi keyinchalik Tekesh o g li Muhammad zamonida Xorazm ʻ ʻ ʻ davlatining parchalanishiga sabab bo lgan. Alovuddin Muhammad (1200-1220) ʻ davrida mamlakat hududi yanada kengadi. 1210-yilda Movarounnahrni Qoraxitoylardan toritib oladi. Uning davrida mamlakat qanchalik gullab- yashnamasin, mamlakat ich-ichidan yemirilib borgan. Xatto, sulton saroyida ham ichki nizolar avj olib, ularning boshida Turkonu Xotun va qipchoqlar turgan. Sulton saroyidagi bunday nizolardan foydalangan mo g ullar 1219-1221- ʻ ʻ yillarda mamlakatning asosiy qismini bosib oladilar. Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdi (1220-1231 yy.) 11 yil davomida Hindiston, Eron va Ozarbayjon hududlarida mo g ullarga qarshi mardonavor kurash olib boradi. 1231-yil avgustda ʻ ʻ Jaloliddin Manguberdi Ozarbayjonda halok bo lgach, 154-yil hukmronlik qilgan ʻ Anushteginlar sulolasining hukmronlik davri tugaydi. Anushteginlar sulolasidan bo lgan Xorazmshohlar (1077-1231-yillar): ʻ 1. Anushtegin Garchoi 1077-1097 yy. 2. Ekinji ibn Qorachar 1097-y. 16 3. Qutbiddin Muhammad 1097-1127 yy. 4. Otsiz 1127-1156 yy. 5. Elarslon 1156-1172 yy. 6. Sultonshoh Mahmud 1172-y. 7. Takash 1172-1200 yy. 8. Alovuddin Muhammad 1200-1220 yy. 9. Jaloliddin Manguberdi 1220-1231 yy. 17 Xorazmshohlar davlati markazi -Gurganj yirik savdo va madaniy markazga aylangan. Shuningdek, Xazarasp, Kat, Xushmusan, Darg‘on, Savag‘on, Mang‘ishloq, Nuzkat kabi shaxarlari obod shaharlar qatoriga kirgan. Xorazm davlati qadimdan sun‘iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik, chorvachilik, xunarmandchilik rivojlangan xududlardan biri bo‘lgan. Qadimgi davrlarda bu xududning rivojlanishining aosisy omillardan biri buyuk ipak yo‘lining bu xududdan o‘tganligi edi. Xorazmshohlar davlati davrida -yirik siyosiy birlashmaning vujudga kelishi bilan davlatning siyosiy mavqei oshdi. Bu esa o‘z navbatida hunarmandchilikning, savdoning rivojlanishiga, shaharlarning yuksalishiga zamin yaratdi. Ulkan mintaqada siyosiy yaxlitlik va barqarorlikka erishilishi natijasid ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishida ham ijobiy o‘zgarishlar yuz berdi. Arxeologik izlanishlar, yozma manbalar guvohligiga ko‘ra sun‘iy sug‘orishga katta e‘tibor berilib, vohalar imkonidan iloji boricha keng foydalanishga harakat qilingan. Natijada dehqonchilikniig rivojlanishida uzilish bo‘lmagan. Turli hil qishloq ho‘jalik mahsulotlari yetishtirilgan. Ulardan yuqori hosil olingan. Shaharlarda hayot qaynab , savdo-sotiq, hunarmandchilik rivojlangan. Mamlakatda ishlab chiqarilgan turli xildagi gazlamalar, zargarlik buyumlari, kiyim- kechaklar, gilam, poyondoz, teri, jun, yog‘-moy, sovun, qurol- aslaha, egar-jabdug‘lar, ho‘l meva, quruq meva, ipakliklar, javohirlar va boshqa ko‘plab mahsulotlar ham ichki bozorda, ham tashqi bozorda xaridorgir edi. Albatta, bunda tegishli davlat idoralarining hissasi ham katta bo‘lgan. Chunonchi, 17 Saburova.S, “Xorazmshohlar-Anushteginlar davrida Xorazm”. - T., 2008. 82-91 betlar 17 doim bo‘lganidek muxtasiblar bozorlardagi narx-navo, mahsulotlarning sifati , toshu tarozuning ahvolidan xabardor bo‘lishni to‘xtatmaganlar. Xorazmshohlar davlatida raiyat, ya‘ni oddiy aholining ijtimoiy turmush tarzi yashi bo‘lishi uchun hukmdorlar alohida ahamiyat berganlar. Jumladan, Xorazmshoh Takash o‘z farmonlaridan birida raiyatga nisbatan adolatli bo‘lshga, dehqonlarning manfaatini himoyaga qilishga, soliqlarni olish jarayonida qonunlarga to‘liq rioya etishga amr qilgan. Jaloliddin Xorazmshoh ham urush natijasida qiyin ahvolga tushib qolgan aholini soliqlardan ozod etgan. Xorazmshohlar davrida dehqonlarning turmush tarzi ancha yuqori bo‘lgan. Xukmdorlar va iqto egalari ham dehqonchilikdan yuqori hosil olish uchun dehqonchilikka ko‘p mablag‘ sarflab, qishloqning iqtisodiyotiin qo‘tarishga harakat qilganlar. Takashning munshiysi -shaxsiy kotibi Muxammad Bag‘dodiy At-tasviri ila-t-tarassul (Muxim nomalar bitish yo‘l-yo‘riqlari) asarida o‘sha davrdagi axvolni yozib qoldirgan. Bu davrdagi voqea-hodisalarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan va to‘g‘ri xolis xulosalar chiqarishi mumkin bo‘lgan inson Shahobiddin An-Nasaviy Sulton Muhammadning hukmronligini yuksak baholab shunday deydi: «Uning amalga oshirgan ishlari nihoyatda ulug‘ edi, otasi unga Xuroson va Xorazm hukmdorligini meros qoldirdi, u bunga Iroq va Mozandaronni ham birlashtirdi. Shu bilan birga, qo‘l ostiga Kirmon, Kesh, Seyiston, G‘ur, O‘azni, Bomiyon mamlakatlarini, Hindistonning vodiylariga qadar maskanlarni qo‘shib oldi. Bu ishlarning hammasini qilichlar qindan chiqarilmasdan, hatto qinlar yelkalarga osilmasdan amalga oshirildi, bu mamlakatlarni ortiqcha kuchsiz, kurashsiz , zo‘ravonlik va vayronagarchiliksiz, faqat tahdid va qo‘rqitish bilan bosib oldi. U o‘z qo‘l ostiga to‘rt yuzga yaqin shaharlarni birlashtirdi. Boshqa birov bo‘lganda bu darajada muvaffaqiyatga erishishi qiyin kechardi, u esa bir og‘iz so‘z bilan qo‘l ostiga shuncha miqdordagi mulkni to‘pladi». Anushteginlar davrida madrasalar barpo etish, kutubxonalar ochish, ularni kitoblar bilan to‘ldirish, iste‘dod egalarining boshini silash, asrab-avaylash odati saqlanibgina qolmay, yanada rivoj topdi. Ziyo 18 maskani bo‘lmish kutubxonalar faoliyatiga katta e‘tibor berilgan. Masalan, Buxoro viloyatidagi shaharlardan birida fuqarolar, ya‘ni umumiy kutubxona mavjud bo‘lib, unda saqlanadigan qo‘lyozma asarlar g‘oyatda noyob hisoblangan. Xuddi shunday kutubxonalar o‘lkaning boshqa yerlarida ham, masalan, Xorazmda bo‘lgani ma‘lum. Madrasalarga kelsak, manbalarda yozilishicha, bunday bilim maskanlari saltanat markazi Xorazmdan tashqari Nishopur, Isfahon va boshqa shaharlarda ham qad ko‘targan. Ularda o‘qish jarayoniga juda katta mas‘uliyat bilan qaralganini shundan ham bilib olsa bo‘ladiki, Madrasa rahbari va mudarrislar oliy hukmdor yo uning joylardagi noibining maxsus buyrug‘i bilan tayinlanganlar. Chunki har qanday jamiyat , u qanchalik turli imkoniyatlarga ega bo‘lmasin, agar shu imkoniyatlarni yuzaga chiqarishga qodir mutaxassislar bo‘lmas ekan, ular og‘izda qolaveradi. Mutaxassislar esa tarbiyalanadi, parvarish etiladi. Xorazmshohlardan Otsiz, Takashlarning shu ma‘nodagi buyruqlarini tahlil qilarkanmiz, ular mazkur haqiqatni juda to‘g‘ri anglaganliklari namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham ular ta‘lim va tarbiya, fan sohalariga mutasaddilarning ilmli, iymonli, hurmatli, halol bo‘lishlariga katta e‘tibor bilan qaraganlar. Mazkur siyosat o‘z mevasini ham bergan. Bahoviddin Marvaziy, Abu Ali Hasan Buxoriy, Zahiriddin G‘aznaviy, Ismoil Jurjoniy, Faxriddin Roziy, Maxmud Zamahshariy, Abulfath Xorazmiy , Abulqodir Jurjoniy, Sirojiddin Xorazmiy, Rashididdin Votvot, Sayfi Isfarangiy, Ziyo Xo‘jandiy, Najmiddin Kubro, Majididdin Xorazmiy kabi o‘nlab matematiklar, yulduzshunoslar, tabiblar, tarixchilar, shoirlar, faylasuflar, adiblar, tilshunoslar , mutassavvuf olimlar shular jumlasidandir. 18 Albatga, biz va hamkasblarimiz mazkur ro‘yxatni yanada davom ettirib, ularning har biri haqida ko‘plab qog‘oz qoralashimiz mumkin. Ammo bu alohida tadqiqot uchun mavzu bo‘lgani sababli quyida ularning ba‘zi birlarining e‘tiborga molik jihatlariga diqqatni jalb etmoqchimiz. Qutbiddin Muhammad va Otsiz zamonlarida mashhur tibbiyot olimi Sayyid Ismoil Jurjoniy faoliyat ko‘rsatib, bir qator qimmatli asarlar yaratgan. Ular orasida 18 Jaloliddin Manguberdi chet el ilmiy adabiyotlarida (XX asrning 20-80 yillari). / 8. “Jaloliddin Manguberdi - vatan, yurt himoyachisi”. / Xalqaro konferensiya materiallari. - Urganch, 1999, 72-77 betlar. 19 Qutbiddin Muhammadga bag‘ishlangan «Zahirayi Xorazmshohiy» asari alohida o‘rin egallaydi. Bu asarning qimmati shu qadar bo‘lganki, Jolinus (Galen), Muhammad Zakariyo, Ibn Sino, Abu Sahl Masihiy asarlari bilan bir qatorda tibbiyot sohasidagi eng muhim asar va manbalardan biri sifatida qabul qilingan. O‘n ikki jilddan iborat bu asar tibbiyotning barcha yo‘na- lishlari, tashrih, oddiy va murakkab dorilar haqidagi tadqiqotlarni o‘z ichiga olgan. U arab va turk tillariga tarjima qilingan. Ismoil Jurjoniyning eng katta xizmatlaridan biri shundaki, u Ibn Sinodan keyin tibbiyot sohasidagi barcha yo‘nalishlarni yangi tadqiqotlar asosida qaytadan bayon qilib chiqqan. Olim faoliyatining biz uchun qadrli tomonlaridan yana biri shundaki, Ibn Sino yurtimizdan «bir chiqib» qolgan yagona buyuk tibbiyot olimi emas, balki bu soha undan keyin ham bizda yuksak darajada taraqqiy qilib kelganligi ma‘lum bo‘ladi. Zero, o‘tmishdagi olimu fozillarimiz ilmu tafakkurga doimo sodiqpik bilan xizmat qilib kelganlar. Ularning sodiqlik to‘g‘risidagi tushunchalari vatanga nisbatan ham yuksak darajada edi. Buni biz mashhur mutasavvuf olim va shoir Najmiddin Kubro misolida ham yaqqol ko‘rishimiz mumkin. 19 Ulkan hududda markazlashgan davlatning tashkil topganligi turli xalqlar o‘rtasidagi savdo-sotiq va madaniy aloqalarni nihoyatda rivojlanishiga olib keldi, o‘zaro urushlarga chek qo‘yilib, xalqning tinchligi ta‘minlandi. Mirzo Ulug‘bek bu holatni shunday ifodalaydi: «Mo‘tabar tarixlarda bitilmish va zikr etilmishkim, Sulton Muhammad Xorazmshoh zamonida Eron va Turon davlati bag‘oyat osoyishtalikda va solim edi. Chunonchi, agar ko‘zi ojiz kampir qizil oltin to‘la tashtni boshiga qo‘yib Mashriqdan Mag‘ribga jo‘naydigan bo‘lsa, biror jonzot unga daxl qilmagan. Shoh shu darajada kuchaydiki, mamlakatda birorta ham o‘g‘ri qolmadi». 20 Mo‘g‘ullar bosqini arafasida Xorazmda bo‘lgan arab sayyohi va geografi Ibn Yoqut ham Xorazmning yuksak darajada taraqqiy etgan o‘lka ekanligini qayd qilib 19 Ziyo Buniyodov “Anushtagin-Xorazmshohlar davlati (1097-1231)”. T: “G’.Gulom”. 2008. 10-27 betlar 20 Saburova.S, “Xorazmshohlar-Anushteginlar davrida Xorazm”. - T., 2008. 82-91 betlar 20 o‘tgan edi. G‘arb, xususan, rus tarixchilari Sulton Alouddin Muhammad hukmronligi davrini o‘ziga xos «Renessans» davri, ya‘ni «Xorazm Uyg‘onish» davri deb ataganliklarini hisobga olsak , uning naqadar buyuk hukmdor bo‘lganligini ko‘ramiz. Sulton Alouddin Muhammadning yuksak madaniyatli va ma‘rifatli shaxs bo‘lganligi shubhasizdir. U yoshligidanoq saljuqiylar davlati poytaxti Marvda, shuningdek, o‘sha davrda SHarqning eng go‘zal va katta shahari hisoblangan xorazmshohlar poytaxti Gurganjda zamonasining buyuk allomalaridan yetarli bilim olgan. 21 Xorazmshohlar davri fan va madaniyat yuksalgan, chunki Xorazm an‘anaviy ravishda fan va madaniyat beshigi bo‘lib kelgan. Shuningdek, Xorazmshohlar davrida iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiy etgan va davlat arboblari ham ilm-ma‘rifatli bo‘lgan. Xorazmshohlar zamonida ayni shu ikki omil o‘zaro uyg‘unlashgan edi. Xorazmshohlarning barchasi chuqur bilim egasi edilar. Ular ham dunyoviy, ham diniy bilimlarni egallaganlar. Masalan, Otsiz qasidalar, ruboiylar yozgan, ko‘plab nazm namunalarini yoddan aytib bera olgan, san‘at va ilmga katta ixlos bilan qaragan. Ruboiylaridan birida u shunday deydi: «Dunyo beliga urilgan tamg‘a mening farmonimdir, falak qulog‘idagi halqa mening paymonimdir. Bugun shunday saltanatni qo‘lda tutsamda, do‘st rizoligiga erishish mening iymonimdir». Takash, El- Arslon, Sulton Muhammad va xorazmshohlarning boshqa namoyandalari ham keng bilimli , she‘r va san‘atni qadrlovchi bo‘lganlar, nazmda ijod qilganlar. Takash esa ayniqsa ud chalishni o‘rniga qo‘ygan. Ulug‘ qobiliyatli sarkarda, mohir diplomat va ma‘rifatparvar hukmdor bo‘lmaganida, Sulton Alouddin Muhammad bu qadar yuksaklikka ko‘tarilmagan, o‘zi esa, buyuk hukmdorga, Markaziy Osiyo, jumladan Xorazm va Movarounnahr yuksak fan va madaniyat markaziga aylanmagan bo‘lardi. Bularning barchasi Sulton Alouddin Muhammadning adolatli hukmdor hamda fan va madaniyat homiysi bo‘lganligidan dalolat beradi. Uning vaziri Shahobiddin Xivaqiy o‘z 21 Бунёдов З.Б. Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов. -Т., 1986 Стр. 45-54 21 davrining eng bilimli, ma‘rifatli davlat arboblaridan bo‘lgan. Islom dini qonunlarini mukammal bilgan. Davlat boshqaruvining barcha masalalarida o‘ziga xos mustaqil fikrga ega bo‘lib, doim adolat yuzasidan ish ko‘rgan. An-Nasaviyning yozishicha, Xorazmshoh Sulton Muhammad barcha ishlarda dono vaziri Shaxobiddin Xivaqiy bilan maslahatlashgan va uning fikrlariga quloq solgan. Zamondoshlarini va keyingi avlod vakillarini hayron qoldirib, juda qisqa muddatda (uch yil davomida) mag‘lub bo‘lgan bu ulkan saltanatning va uning hukmdori Xorazmshoh Sulton Muhammadning achchiq taqdiri hozirgi avlod uchun achchiq saboq bo‘lmog‘i lozim. Zero, tarix saboq olish uchun manbadir. 22 22 Jaloliddin Manguberdi chet el ilmiy adabiyotlarida (XX asrning 20-80 yillari). / 8. “Jaloliddin Manguberdi - vatan, yurt himoyachisi”. / Xalqaro konferensiya materiallari. - Urganch, 1999, 72-77 betlar. 22 II bob. Afrig’iylar davrida siyosiy ahvol 2.1 Davlat boshqaruvi va siyosiy tizim. X asr oxiri – XI asrning boshlariga kelib Xorazm hukmdori Ma’mun I va uning o‘g‘li Ali ibn Ma’mun Somoniylar davlati qo‘laganidan so‘ng mustaqil davlat tuzishga harakat qilib ko‘rdilar. Xususan, 996 yilda Shimoliy Xorazm hukmdori Ma’mun ibn Muhammad ikki qismga bo‘linib ketgan davlatni birlashtirib xorazmshoh unvoni oladi va Urganchni o‘z poytaxtiga aylantiradi. Ammo, Movarounnahrdagi Qoraxoniylar va Xurosondagi G‘aznaviylar davlati oldida Xorazm davlati juda kuchsiz bo‘lib, ko‘p hollarda Mahmud G‘aznaviy va uning o‘g‘li Ma’sudga qaram edi. Xorazmning mustaqil davlat sifatida shakllanishi va rivojlanishi Anushteginiy-Xorazmshohlar sulolasi davriga to‘g‘ri keladi. Ushbu sulolaning asoschisi yoki birinchi vakili Anushtegin kelib chiqishi jihatidan o‘g‘o‘z turklaridan bo‘lib, yoshligida Garjiston (Gurjiston) da yashagan va yollanma jangchi (mamluk) bo‘lgan. Saljuq sultoni Malikshoh I davrida Anushtegin tashtdorlik mansabiga (sulton hovo‘zlari va hammomlari ashyolari xazinachisi) ko‘tarilgan edi. Manbalarning ma’lumot berishicha, tashtdorlik mansabiga sulton o‘zining ishonchli odamlarini tayinlar edi va ko‘p o‘tmay Anushtegin sultonning yaqinlaridan biriga aylanadi. Natijada 1076 yilda Sulton Malikshoh Anushteginni Xorazm hokimi etib tayinlaydi. Anushtegin Saljuqiylarga tobe bo‘lib hokimiyatni boshqaradi va 1097 yilda vafot etadi. O‘sha yili uning o‘g‘li Qutbiddin Muhammad (1097-1128) Xorazm voliysi qilib tayinlanadi. Qutbiddin Muhammad otasi davrida o‘z davrining yirik shaharlaridan biri bo‘lgan Marvda ilm olgan, xususan, din ilmlarini yaxshi o‘rgangan edi. U Xorazm voliysi bo‘lgach qobiliyatli hukmdor sifatida ulamolarga va din arboblariga homiylik qiladi. Qutbiddin Muhammad Xorazmda o‘z mavqeini mustahkamlash uchun anchagina kuch-g‘ayrat sarflagan bo‘lsada, rasman Saljuqiylarga tobe bo‘lgani bois, Sulton Sanjarga sadoqat bilan xizmat qildi. U Saljuqiylarning oliy hokimiyat uchun o‘zaro kurashlarida ham faol ishtirok etganligi ma’lum. Tarixiy manbalarda Xorazmshohning unvoni «Podshoh Qutbid-dunyo vad-din Abul-fath Mu’in 23 Amiral-mo‘minin» («Dunyo va din qutbi , g‘alabalar otasi Mo‘minlar amiri- xalifaning yordamchisi») deb ulug‘lanishi Qutbiddin Muhammad Saljuqiylarga tobe bo‘lsa-da, mavqei ancha baland bo‘lganligidan dalolat beradi. Shu sababli bo‘lsa kerakki, 1128 yilda Qutbiddin vafot etgach Sulton Sanjar Xorazm taxtini uning o‘g‘li Aloviddin Otsizga (to‘liq nomi Al-Malik Abu Muzaffar Aloviddin Jaloliddin Otsiz; 1128-1156 yy) topshiradi. O‘z davrining mohir sarkardasi va yaxshigina diplomati bo‘lgan Otsiz mustaqil tashqi siyosat olib borishga harakat qilib Saljuqiylarning har bir xatosidan ustalik bilan foydalandi. Otsiz birinchi marta Sulton Sanjarning itoatidan chiqib mustaqil harakat qildi va Saljuqiylarga tegishli bo‘lgan Sirdaryoning quyi oqimidagi yerlarni Jandgacha (Kaspiy dengizi bo‘ylarigacha) bosib olib, Mang‘ishloq viloyatini ham o‘ziga bo‘ysundirdi. Bundan g‘azablangan Sulton Sanjar Otsizga qarshi yurish qilishga qaror qildi. Chunki o‘sha davr siyosatini yaxshi tushungan Sanjar, agar Otsizni buysundirmasa o‘ziga tobe bo‘lgan Qoraxoniylar va G‘aznaviylar ham isyon ko‘tarishini bilardi. Shuningdek u , o‘zining harbiy qudrati g‘oyat kuchli ekanligini ham bilardi. Bularni hisobga olib Sulton Sanjar 1138 yilning oktabrda Otsizga qarshi Xorazmga qo‘shin tortdi va Xazorasp qal’asini qamal qildi. Sulton Sanjar Xorazmga jiyani Sulaymonshohni voliy qilib tayinladi. Ammo, ko‘p o‘tmay, 1139 yil fevralda Sulton Sanjar Marvga qaytgach, Otsiz o‘z qo‘shinlari bilan Xorazmga kelib Sulaymonshohni haydab yuborib qayta taxtni egalladi. 23 Aloviddin Otsiz Xorazmni mustaqil boshqarish maqsadida bir necha marta Sulton Sanjarga qarshi (1138, 1141-1142, 1147-1148 yy) isyonlar qilgan bo‘lsa-da, butunlay mustaqil bo‘lish unga nasib etmadi. Shunga qaramasdan, ko‘pchilik olimlarning e’tirof etishlaricha, u Xorazmni mustaqil davlat bo‘lishi uchun asos yarata oldi. YA’ni, Otsiz Anushtegin-Xorazmshohlar sulolasi nafaqat bir viloyat , balki ulkan mintaqada ham siyosat yurgizishi va dongdor siyosiy kuchlar bilan raqobatlasha olishi mumkinligini amalga ko‘rsata oldi. Chunki Otsizning asosiy 23 Jabborov I.M. “Buyuk Xorazmshohlar davlati”. - T., 1999. 7-14 betlar 24 maqsadi va siyosatining asosi Xorazmda o‘z hokimiyatini mustahkamlash edi. O‘zining uzoq yillik humronligi davrida (u 29 yil davlatni boshqargan) Otsiz Bag‘dod xalifalari bilan aloqalarini mustahkamlashga intilib, Sulton Sanjarga qarshi kurashda Bag‘dod xalifasini ittifoqchi qilishga ham harakat qilib ko‘rdi. 1156 yilda Otsiz qoqshol kasaliga uchrab vafot etadi va taxtga uning o‘g‘li Elarslon (1156-1172 yy) taxtga o‘tiradi. Elarslon otasiga qaraganda ancha qo‘lay vaziyatda taxtni boshqardi. Chunki 1157 yilda Sulton Sanjar vafot etganidan so‘ng Saljuqiylar davlati mayda viloyatlarga bo‘linib ketdi va Xorazmni mustaqil siyosat olib borishi chun keng yo‘l ochildi. Elarslon Xurosondagi Saljuqiylarning o‘zaro kurashlaridan foydalanib Kaspiy bo‘ylaridagi Dehistonni bosib oldi. Shuningdek u, otasi davrida Xorazmga bo‘ysundirilgan ko‘chmanchi turkman va qipchoq qabilalari yordamida Movarounnahrning ichki ishlariga ham tez-tez aralasha boshlaydi. 1158 yilda u katta qo‘shin bilan Movarounnahrga bostirib keldi. Bu vaqtda qoraxitoylarga vassal bo‘lgan qoraxoniylar ko‘chmanchi qarluq qabilalari bilan jang olib borayotgan edi. Elarslon qarluqlarga Buxoro va Samarqand uchun olib borilgan janglarida yordan beradi. Lekin qoraxitoylar qo‘shinlari yordamga yetib kelishi bilan Elarslon Xorazmga qaytishga majbur bo‘ldi. U bir necha marotaba Xorazmga yurish qilgan bo‘lsa-da, muvaffaqiyatga erisha olmadi. 1171-1172 yillarda qoraxitoylarning katta qo‘shini Xorazmshohning o‘lponni o‘z vaqtida to‘lamayotganligini bahona qilib Xorazm ustiga yurish qiladi. Elarslonning buyrug‘i bilan Sirdaryodagi katta to‘g‘onlar ochtirilib, Xorazm poytaxti yaqinidagi yo‘llar suvga bostirildi. Bu qoraxoniylar qo‘shini yurishini qiyinlashtirdi va Xorazmning poytaxti Gurganj (Urganch) talon-taroj qilishdan saqlab qolindi. Ammo, qoraxitoylarning bu yurishi davrida Elarslon kasallikdan vafot etdi (1172 y). Shundan so‘ng uning o‘g‘illari Aloviddin Takash va Sultonshoh Mahmud o‘rtasida uzoq yillar toj-taxt uchun kurash bordir. Aloviddin Takash 1172 yilning dekabrida qoraxitoylar malikasi Chen Tiyon yordamida rasman taxtga o‘tirgan bo‘lsa-da, aka-ukalar o‘rtasida kurash davom etdi. Chunonchi , 1174 yilda Sultonshoh Mahmudning onasi Turkon xotun Nishopur hukmdori Oy-Aboga 25 qimmatli sovg‘alar yuborib, Takashga qarshi ittifoq taklif qildi. O‘sha yili Gurganjdan 20 farsah uzoqlikdagi Subvurni shahri ostonasida Oy-Abo qo‘shinlari Alovuddin Takash qo‘shinlari bilan to‘qnashdi. Bu jangda Takashning qo‘li baland kelib, Oy-Abo asir olindi va qatl etildi. Turkon xotun va Sultonshoh Kaspiy dengizining sharqiy sohilidagi Dehistonga qochdilar. Shundan so‘ng Aloviddin Takash Xorazmda mustahkam o‘rnashib, qoraxitoylarga va’da bergan o‘lponni to‘lashdan bosh tortadi. Bunga javoban qoraxitoylar yana Xorazmga yurish qildilar, lekin muvaffaqiyatsizlikka uchrab, Sultonshoh ixtiyoriga kichik bir qo‘shin qoldirib o‘zlari orqaga qaytadilar. Bu davrga kelib Xurosonning anchagina qismi Xorazm davlatiga qo‘shilgan bo‘lsa- da, Marv va uning atroflarda , Sabzavorda Sultonshoh Mahmud hukmronlik qilardi. 1187 yilda aka-ukalar o‘rtasida Nishopur ostonasida yana to‘qnashuv bo‘lib, Takash g‘olib bo‘ldi. Sultonshoh Marvga chekinishga majbur bo‘ldi. 24 1188 yilda Xurosonning ulamolari va taniqli amirlari vositachiligida Sultonshoh bilan Takash o‘rtasida sulh bitimi tuzildi. Bu paytga kelib Takashning harbiy qudrati va obro‘si oshib ketgan bo‘lib, Sultonshoh uning barcha shartlarini qabul qilishga majbur edi. Ammo, bu uzoqqa cho‘zilmay Sultonshoh G‘o‘r viloyati hukmdorlarini akasiga qarshi kurashda o‘ziga ittifoqchi qilib oldi. 1193 yilning bahorida Takash yana Sultonshohga qarshi yurish boshladi. Xorazmshoh qo‘shinlari Obivardga yetganida har ikala tomonning vakillari bo‘lgan ulamo va din arboblari aka-ukalarni yana yarashtirib qo‘yish uchun mo‘zokaralar boshladilar. Bu orada Saraxs qal’asining boshlig‘i Badriddin Chaqir xorazmshoh Takash tomonga o‘tib ketib, qal’a kaliti va Sultonshohning barcha xazinalarini unga topshirdi. Bu voqealarni ko‘tara olmagan Sultonshoh 1193 yilning ko‘zida vafot etdi. Shu tariqa xorazmshoh Elarslonning ikki o‘g‘li o‘rtasida 20 yildan ziyodroq davom etgan kurashga yakun yasaldi. Xorazmshoh Takash 1193 yilning dekabrida Marv shahrini fath etib, shahar va uning atroflariga katta o‘g‘li Nosiriddin Malikshohni voliy etib tayinladi. 24 Jaloliddin Manguberdi chet el ilmiy adabiyotlarida (XX asrning 20-80 yillari). / 8. “Jaloliddin Manguberdi - vatan, yurt himoyachisi”. / Xalqaro konferensiya materiallari. - Urganch, 1999, 72-77 betlar. 26 Bag‘dod xalifasi Nasr (1180-1225 yy) va G‘arbiy Saljuqiylar sultoni Tog‘rul II o‘rtasidagi nizolardan foydalanib, Takash qo‘shinlari 1194 yilning mart oyida Tog‘rul II ga qarshi urush ochdi va uni mag‘lub etib Hamadon shahrini egalladi. Xorazmshohning tobora kuchayib borayotganligidan xavfsiragan xalifa Nasr qo‘shinlari Takashga qarshi chiqdilar. 1196 yilning iyun oyida Takash qo‘shinlari xalifa qo‘shinlarini yengdi. Shu tariqa Afg‘oniston va Eronning katta qismi Xorazmshohlar qo‘liga o‘tdi va Xorazm davlati hududlari birdaniga ikki baravar kengaydi. Xorazm davlati endi Bag‘dod xalifasiga tegishli joylar va G‘uriylar bilan chegaradosh bo‘lib qoldi. Ammo, ko‘p o‘tmasdan xalifa Nasr bilan Takash munosabatlari yana yomonlashganligi tufayli Xorazmshoh Iroqi Arab va xalifalik poytaxti Bag‘dodni bosib olishga qaror qildi. Lekin bu yurish paytida Takash kasallanib, 1200 yil iyul oyida Xorazm bilan Nishopur orasidagi Shahriston shahrida vafot etdi. O‘rta asrlar mualliflari ma’lumotlari asosida tadqiqotlar olib borgan Z.Buniyodovning xulosalariga ko‘ra, xorazmshoh Takash o‘z fuqarolariga nisbatan adolatli bo‘lgan. U boshqa sultonlarga nisbatan qobiliyatli , yirik diplomat va zukko lashkarboshi edi. Shu bois bo‘lsa kerakki, Xorazmshoh – Anushteginlar davlatining nisbatan kuchayishi, Aloviddin Takash faoliyatining ma’muriy idora boshqaruvi o‘zining qat’iyatligi va tartib intizomi bilan ajralib turadi. 25 Lekin Takashning katta xatosi shunda ediki, u o‘zining xotini Turkon xotun mansub bo‘lgan qipchoqlar qabilasiga katta erkinliklar berdi, ularni doimo qo‘llab- quvvatladi. Turkon xotun (Uning shaxsiy muhrida «Ismat ud-Dunyo vad-Din Ulug‘ Turkon malika niso al-olamiyn», «Dunyo va uning pokdomoni, Ulug‘ Turkon, olam ayollarining malikasi» degan yozuv bitilgan edi) ularga tayanib katta hokimiyatga ega bo‘ldi, o‘z homiyligidagi odamlarning yuqori lavozimlarni egallashini ta’minladi. Natijada bu alohida turk harbiy-feodal tabaqasi paydo bo‘lishiga olib keldi va amalda xorazmshohlar davlatining inqiroziga sabab bo‘ldi. 1200 yilning avgust oyida Xorazmshohlar taxtiga Takashning o‘g‘li Qutbiddin 25 Ziyo Buniyodov “Anushtagin-Xorazmshohlar davlati (1097-1231)”. T : “ G ’. Gulom ”. 2008. 10-27 betlar 27 Muhammad o‘tirdi (1200-1221 yy) va otasining Aloviddin laqabini qabul qildi. U taxtga o‘tirishi bilanoq ayrim muammolarga duch kelgan bo‘sa-da, ularni zudlik bilan bartaraf etib, 1203 yilda qoraxitoylarning yordami bilan Xurosonni bosib oldi. Undan keyin esa Hirot va uning atroflarini egalladi. Aloviddin Muhammad 1207 yilda Movarounnahrga yurish qilib, Buxorodagi Sanjar qo‘zg‘olonini bostirdi va Buxoroni egalladi. Xorazmshoh 1210 yilda qarluqlar bilan ittifoq to‘zib qoraxitoylar ustiga yurish qildi. Bu yurish Xorazmshohning g‘alabasi bilan tugadi va u qoraxitoylarning O‘zganddagi boy xazinasini qo‘lga kiritdi. Umuman, Aloviddin Muhammad 1210 va 1212 yillarda qoraxitoylarga ikki marta qaqshatqich zarba berib ularni butunlar tor-mor etdi. Buning natijasida uning obro‘yi oshib ketib ikkinchi Iskandar , ikkinchi Sulton Sanjar laqablarini olishga mo‘sharraf bo‘ldi. Aloviddin Muhammadning say’i- harakatlari tufayli 1217 yilga kelib butun Movarounnahr, Ozarbayjon, Eron, Xurosondan Hindistongacha bo‘lgan yerlarda Xorazmshohlar hukmronligi o‘rnatildi. Ammo, mamlakatning ichki siyosiy holati mustahkam emas edi. Bu holat mug‘ul bosqini paytida yaqqol nomoyon bo‘ldi. 26 26 Бунёдов З.Б. Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов. -Т., 1986 Стр. 45-54 28 2.2 Harbiy boshqaruv. Xorazmshohlar davlatida markaziy boshqaruv idorasi «al-majlis ul oliy al faxri at-toji» deb nomlangan bo‘lib, uni vazir boshqargan. Vazir – mamlakatda sultondan keyingi eng yuqori mansabdor shaxs bo‘lgan. Vazir sultonning bosh maslahatchisi bo‘lib, bevosita unga bo‘ysungan. Vazir rasmiy marosimlarda, davlatlararo aloqalarda, mustamlakalar bilan olib boriladigan mo‘zokaralarda xorazmshoh nomidan ishtirok etib , sulton va rayiat (fuqarolar) o‘rtasida vositachilik qigan. Barcha davlat amaldorlari, jumladan, amirlar, beklar va harbiy boshliqlar vazirga bo‘ysungan. Vazirning vazifalari qo‘yidagilardan iborat bo‘lgan: - asbob ad-davanin yoki devonxonalar amaldorlarining boshlig‘i. Yuqori mansabli amaldorlarini ishga tayinlagan yoki ishdan bo‘shatgan; - davlat amaldorlariga nafaqalar (arzak) va moddiy yordam (mavajib) joriy etish ishlarini boshqargan ; - davlat amaldorlarini hayot uchun zaruriy ozuqa va ashyolar bilan ta’minlanishini belgilagan; - bojxona va xazina faoliyatini nazorat qilgan; - sultonga muntazam ravishda hamrohlik qilgan , ba’zi paytlarda qo‘shin jo‘natib ularga boshchilik qilgan. Xorazmshohlar davlatida vazirlik lavoz 27 imi katta hurmatga ega bo‘lib, o‘rta asr manbalarining birida vazir haqida shunday ma’lumot beriladi (Z. Bunyodov bo‘yicha): «eng yuksak mahkama – vazorat (vazirlik) bo‘lib, barcha jamoat ishlari hamda odamlar hayotining to‘g‘ri yo‘ldan borishi u bilan aloqadordir, buning natijasida mamlakatning chiroyi va martabasi ortadi, davlatda tartib va qonunchilik o‘rnatiladi. Vazir – idora qilish qonunlarini biladigan , davlat kelajagini biladigan, hayotiy tajribaga boy, yaxshi ishlarga undovchi , shon-shuhrat va yutuqlarga yetaklovchi, fuqarolar ahvolidan ro‘yi-rost xabardor qilib turadigan, ko‘rsatmalariga to‘la ravishda ishonish mumkin bo‘lgan kishi bo‘lishi lozim…». 27 Jabborov I.M. “Buyuk Xorazmshohlar davlati”. - T., 1999. 7-14 betlar 29 Vazirlarga sadr, dastur, xojayi bo‘zruk kabi unvonlar berilgan. Vazir lavozimidagi shaxs o‘zining siyohdoni (dovot) va ma’lum xil movutdan o‘ralgan sallasi (dastor) bilan ajralib turgan. Ular asosan arab-fors mansabdorlari muhitiga mansub kishilar bo‘lib, arab hamda fors tili , ma’muriy ishdagi layoqati, saroy tartib-qoidalarini bilishi shart bo‘gan. Xorazmshohlar davlatining vazirlari asosan Xorazm, Buxoro, Nishopur , Isfaxon, Balx, Hirotdan chiqqan arboblar bo‘lgan. Xorazm davlatiga qarashli viloyatlarning ma’muriy boshqaruvida ham vazirlar bo‘lgan. Ba’zan shaharlarga ham vazirlar tayinlangan bo‘lib, ular o‘sha madaniy va iqtisodiy markazning yagona hokimi ham edilar. Xorazmshohlar davlatida vazir lavozimi dastlab Sulton Otsiz hukumatida paydo bo‘lgan. O‘rta asrlar yozma manbalarida Xorazmshohlar davlat boshqaruvidagi ko‘pgina mansab va lavozimlar haqida ma’lumotlar saqlanib qolgan. Ularning asosiylari quyidlagilaridir: Bosh hojib yoki ulug‘ hojib (hojibul-kabir) – oliy hukmdor shaxsi bilan bog‘liq masalalar , marosimlar, marosimlarning nazorati bilan aloqador ishlarga javobgar bo‘lgan. Ular sultonning eng zarur topshiriqlarini bajarganlar hamda hukmdorga doimiy ravishda hamrohlik qilganlar. Ular vazirlik devonining daftarlari , undagi yozuvlar, arxivlar , moliya sohasidagi kotiblar va amaldorlarning hatti-harakatini nazorat qilgan. Ustozdor – xorazmshohlar saroyida xizmatkorlarga bosh bo‘lib, otxonalar, oshxonalar , novvoyxonalar, sharobxonalar xo‘jaligini boshqarar edi. Oliy hukmdorning birinchi chorlashidayoq ustozdor yetib kelib , sulton topshiriqlarini boshqa xizmatkorlarga yetkazar edi. Ustozdor saroyning barcha chiqimlarini amalga oshirgan. Saroy mansablarining barcha xarajatlari ham uning zimmasida bo‘lgan. Ustozdor xazinadan chiqadigan barcha sarf-xarajatlar uchun doimiy ravishda sultonga hisobot berib turgan. Amiri-oxur (miroxo‘r) – sayischi, sulton otxonalari boshlig‘ining lavozimi. U sultonga qarashli minib yuriladigan otlarga egalik qilgan. Miroxo‘rlar harbiy yurishlarda ham faol ishtirok etganlar. 30 Amiri-shikor – sulton ovlarini tashkil etuvchi va boshqaruvchisi lavozimi. Tashtdor – sulton hammomlari va hovo‘zlarining boshlig‘i. Uning qo‘l ostida bir necha g‘ulom bo‘lgan. Tashtdorlar sultonga juda yaqin odamlar bo‘lgan. Ayrim sultonlar tashtdorlarga malik unvonini ham berishgan. Ayrim tashtdorlar hatto o‘n ming askarlarga boshchilik qilib , harbiy yurishlarga ishtirok etganlar, ba’zilari esa sultonning shaxsiy elchisi vazifasini ham bajargan. Sharobdor – sulton sharobxonasining boshlig‘i. Sharobxonada turli sharoblar tayyorlash bilan birga shirin ichimliklar tayyorlash uchun shakar ham saqlangan. Sharobdorlar amirlar orasidan tayinlanib , uning qo‘l ostida bir nechta g‘ulomlar bo‘lgan. Qissador – bir hafta davomida sulton nomiga yozilgan ariza va iltimosnomalarni yig‘ib payshanbadan jumaga o‘tar kechasi sultonga topshirgan. Juma kuni esa sultonning javobini ariza egalariga yetkazgan. Xorazmshohlar saroyida qissador eng obro‘li mansablardan biri hisoblangan. Choshnigir (bakovul) – u dasturxon yozilganda sulton taomlaridan zaharlanmasligi uchun o‘zi birinchi bo‘lib tatib ko‘rar edi. Davotdor – sultonning xos kotibi , farmonlarini yozuvchi. Farrosh – sulton o‘rin-to‘shaklari saqlanadigan farroshxona boshlig‘i. Uning ixtiyorida gilamlar, chodirlar , poyondozlar, ko‘rpa-to‘shaklar bo‘lgan. Farrosh va maxsus o‘rgatilgan g‘ulomlar sulton atrofida doimo hozir turar edilar. Amirul-a’lam (a’lamdor yoki yalovbardor) – sulton bayroqdori yoki sulton tug‘ining sohibi. 28 Xorazmshohlarning davlat tizimi Saljuqiylardan deyarli farq qilmagan. Ilgari bo‘lgani kabi davlat boshqaruvi dargoh va devonlar majmuidan iborat bo‘lgan. Dargohda hojib, ulug‘ hojib Xorazmshohlar davrida ham o‘z ahamiyatini saqlab qolgan. Hojiblarga maxsus mo‘zokaralar olib borish , hatto vazirlar faoliyatini tekshirish kabi muhim vazifalar topshirilgan. Hojiblarning viloyat hukmdori bo‘lganliklari ham manbalardan ma’lum. 28 Jabborov I.M. “Buyuk Xorazmshohlar davlati”. - T., 1999. 7-14 betlar 31 Xorazmshohlar davlatining aholisi va ularning qatlamlari haqida yozma manbalar (Muhammad Bag‘dodiy) qo‘yidagicha ma’lumot beradi. 1. Sayidlar – payg‘ambar avlodlari sanalganliklari tufayli hukmdorlar ularni qattiq hurmat qilganlar hamda ularni har tomonlama , ayniqsa, moddiy jihatdan doimo qo‘llab-quvvatlab turganlar. 2. Imomlar va olimlar – ularning maslahatlari va ko‘rsatmalariga davlat ishlariga amal qilingan bo‘lib, ijtimoiy hayotda bunday shaxslarning mavqei ancha ustun bo‘lgan. 3. Qozilar va xokimlar – asosiy qonun chiqaruvchilar bo‘lib, ular shariatning aholi ustidan nazoratini amalga oshirganlar. 4. Tasavvuf vakillari – islom dinida noortodoksal oqim vakillari bo‘lib, faqirona hayot kechirganlar. Ular orasidan chiqqan donishmandlar va mashoyixlarning ko‘pchiligi xalq tomonidan e’zozlangan. Hukmdorlar bunday shaxslarni hurmat qilib , ularning duosini olib turgan. 5. Oqsoqollar – qishloq, qasaba, urug‘-qabila boshliqlari. 6. Amaldorlar va sipohiylar – hukmdorlarning joylardagi noiblari qo‘li ostida xizmat qiluvchi shaxslar. 7. G‘oziylar – islom dini uchun kurashuvlar. 29 Xorazmshohlar davlati o‘zining paydo bo‘lgan davridan boshlab to inqiroziga qadar doimiy qo‘shinlariga ega bo‘lgan. Manbalarning ma’lumot berishicha, Xorazmshohlar o‘z davlatida majburiy umumxalq harbiy ta’lim tizimini joriy qilganlar. Davlatdagi qo‘shinlar soni hukmdorlar harbiy yurishlarining ko‘lamiga qarab o‘zgarib turgan. Manbalardan ma’lum bo‘lishicha, 1218 yilda Muhammad xorazmshoh yalpi qo‘shinlar ko‘rigi o‘tkazib, unda «150 mingga yaqin otliq , 100 ming piyoda askar qatnashdi». Xorazmshohlar davlatining eng oliy harbiy boshqaruv idorasi devon-al arz (yoki devon-al jaysh ) deb nomlangan bo‘lib, uning boshlig‘i sohib devon-al arz ( ёки sohibi devon-al jaysh, yoki ariz-al jaysh) hisoblanar edi. Devon-al arz 29 Бунёдов З.Б. Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов. -Т., 1986 Стр. 45-54 32 harbiylarga tegishli bo‘lgan yer-suvlar , ularga beriladigan maosh va har xil to‘lovlar, shuningdek, askarlarni ro‘yxatga olish, ular va ular qo‘lidagi qurol- aslahalarni tekshirib kurish ishlari bilan shug‘ullanardi. Bu devon hamma harbiylarga belgilangan maoshlarini (mavajib, arzak) hamisha ma’lum vaqtda berib turar va harbiy boshliqlarning maoshini o‘z qo‘l ostidagilarga to‘g‘ri taqsimlanishini nazorat qilar edi. 33 2.3 Xorazmshoh Afrig’iy hukmdorlar Yuqorida aytilganidek , Xorazmshohlar sulolasining asoschisi Anushtagin bo‘lib, manbalarda yozilishiga ko‘ra , Anushtakin yoshligida Gurjistonda yashagan turk quli edi. Tarixchilardan Rashid ad-Din va Xofizi Abro‘ uning o‘g‘o‘z turklarining Bekdili urug‘idan deb yozishadi. Anushtaginni yoshligida isfaxsolar Izziddin Onar Bilgategin sotib olgan va u saljuq sultoni Malikshoh I ning saroy ayyonlaridan biri, sulton hovuzlari va hammomlari ashyolarining xazinachisi – tashtdorlik lavozimida edi. 30 Tashtdorlik lavozimiga sulton juda yaqin va ishonchli odamlarini tayinlar edi va ko‘p o‘tmay Anushtakin sultonning yaqinlaridan biri bo‘lib qoladi. Tashtdorlik uchun zarur harajatlar Xorazm viloyatidan kelib turgani uchun sulton Malikshoh yaqin odami Anushtakinni Xorazm mutasarifi mansabiga tayinlab, unga Xorazm shixnasi unvonini bergan edi. U vaqtda Xorazm hoqimi sulton Malikshoh, ya’ni bo‘lg‘usi sulton Sanjarning o‘g‘liga tobe mamluk-Ekinchi ibn Quchqor edi. Sulton Barkyoruk zamonida saljuqiylar saltanatining sharqiy viloyatlari Xuroson amir Dodbex Xabashiy ibn Oltintosh qo‘l ostida edi. U saljuqlarning nizolaridan foydalanib, 1097 yilda saljuqiylardan ajralib chiqib , mustaqillikka erishadi. Shu yili Anushtakin vafot etadi. Mansabdan chetlashtirilgan Ekinchi bin Qo‘chqor o‘rniga Anushtakining o‘g‘li Qutbiddin Muhammadni (1097-1127) Xorazm voliysi qilib tayinlaydi. Anushtakin Xorazmshohlar sulolasining tarixi aslida mana shu Xorazmshoh Qutbiddin Muhammaddan boshlanadi. U 30 yil davomida Sulton Sanjarga sodiqlik bilan xizmat qiladi, uning raxbarligida olib borilgan barcha janglarda faol qatnashadi. Ayni zamonda Qutbiddin Muhammad mamlakatni har jihatdan taraqqiy etishda astoydil kuch sarflaydi. U saljuqiylar dargoxiga qaram edi. Har yili markazga undirilgan soliqni yetkazib turardi. Qutbiddin Muhammad vafot etgach, Sulton Sanjar sodiq vassalining ulkan xizmatlarini inobatga olib hech ikqilanmasdan uning o‘rniga 29 yoshli o‘g‘li Qutbiddin ibn Aloviddin Jaloliddin Otsizni (1127-1156) Xorazm taxtiga o‘tkazadi. 30 Ziyo Buniyodov “Anushtagin-Xorazmshohlar davlati (1097-1231)”. T: “G’.Gulom”. 2008. 10-27 betlar 34 Otsiz Xorazm tarixida aloxida o‘ringa ega bo‘lgan shohdir. U buyuk davlat arbobi, moxir va usta diplomat, dovyurak sarkarda edi. Otasi kabi o‘z davrining o‘qimishli kishisi bo‘lib, Xorazm aholisi o‘rtasida adolatli hukmdor sifatida tanilgan edi. Sulton Sanjarning zaif tomonlarini o‘rganib, mustaqil tashki siyosat olib borib Xorazmni mustaqil qilishga harakat qildi. Sulton Sanjarga bo‘lgan sodiqlik ipi uzog‘i bilan o‘n yillarga cho‘zildi. Voqealarning keyinchalik rivojlanib borishi vassal bilan sulton o‘rtasida keskin burilish yasashga olib keldi. Bu voqea 1136-1138 yillarda sodir bo‘ladi. Kundan- kunga Otsizning mavkei va ta’sir doirasi oshib borayotganligi sulton Sanjarni xavotirga sola boshlaydi. Bog‘dod halifasi Al-Mustajid va uning o‘rniga kelgan Al-Muktofiylar ikkisini urishtirib qo‘yishga fursat poylar edi. Halifa Otsizni Xorazm xududlarining to‘la hukmdori sultoni sifatida tan olib yorlik junatadi. Shundan so‘ng Otsiz 1141 yildan boshlab mustaqil ravishda oltin tangalar zarb qila boshlaydi. 31 Otsiz birinchi vassal shartlarini buzib 1130 yili Sirdaryoning quyi oqimlarida joylashgan Mangishlok va Jandni bosib oladi. Sulton Sanjar esa buni o‘ziga qarshi isyon deb biladi. Boshqalarga o‘rnak bo‘lmasligi uchun uni jazolamokchi bo‘ladi. U Xorazm ustiga qo‘shin tortib boradi. Bu jangda uning o‘g‘li Otli halok bo‘ladi va o‘zi yengiladi. Bu voqeadan so‘ng Sulton Sanjar Otsizning o‘rniga jiyani Sulaymonshohni qo‘yadi. Bundan foydalangan Otsiz qo‘shin to‘plab Sulaymonshohni haydab yuboradi. Oxirini o‘ylagan Otsiz moxir diplomatlarcha sulton Sanjardan kechirim so‘raydi. Sulton Sanjar unga qarshi keskin choralar ko‘rmaydi. Yana bir sababi ayni damda Movarounnaxrga sharqdan qoraxitoylarning bostirib kelayotganligidan ham vaziyatni yumshatadi. Qoraxitoylarning sulton Sanjarga qarshi birinchi marta hujumi 1128 yilda Sharqdan Qashqarga bostirib kirish bilan boshlangan. Ularni Sulton Sanjar bartaraf qilgan bo‘lsa ham, 1137 yilda qoraxitoylar ikkinchi marta Movarounnaxrga 31 Saburova.S, “Xorazmshohlar-Anushteginlar davrida Xorazm”. - T., 2008. 82-91 betlar 35 bostirib kiradilar. Sulton Sanjar va qoraxitoylar o‘rtasida vaziyat murakkablashib boraveradi va natijada 1141 yil 9 sentyabrda Samarqandga yaqin Katvon dashtligida jang bo‘lib o‘tadi. Bu jangda suton Sanjar mag‘lubiyatga uchraydi va o‘zi qochib ketadi. Qoraxitoylar butun Movarouunnaxrni egallab oladilar. Xorazmshoh Otsiz Sanjarning yengilganidan ustalik bilan foydlanadi. U 1141- 1142 yillarda Xurosonga bostirib kiradi. Marv va Nishopurni egallaydi. Qoraxitoylardan yengilgan Sulton Sanjar Marvga qaytgach , Otsizning tutgan ishidan g‘azablanadi. U ikki marta 1143 hamda 1147 yillarda Otsiz ustiga qo‘shin tortib boradi. Otsiz qilgan ishlari uchun kechirim so‘rab, uning hukmronligini tan oladi. Ikki o‘rtada yarash bitimi imzolandi. 1152 yilda Otsiz uchinchi marta Jand ustiga qo‘shin tortib boradi va u yerni egallab o‘g‘li el-Arslonni hoqim qilib tayinlaydi. Bu safar Sulton Sanjar Otsizning harakatlariga ahamiyat bermaydi. Chunki anchagina kuchsizlanib qolgandi. Shu bilan birga ashadiy raqiblar qoraxitoylar va Gurlar ham unga qarshi turgan edi. Sulton Sanjar 1153 yilda Gurlar bilan bo‘lgan jangda asirga tushadi. Bundan foydalangan Otsiz o‘z yerlarini kengaytirdi. 1156 yili Sulton Sanjar asirlikdan qochadi, lekin saljuqiylarning avvalgi mavkeini tiklay olmaydi va 1157 yilda u olamdan o‘tadi. Undan bir yil utgach Xorazmshoh Otsiz ham vafot etadi. Otsiz mutloq mustaqillikka erishish va o‘z hukmini o‘tkazishga uringan bo‘lsa ham, ammo moxiyat e’tibori bilan aytadigan bo‘lsak, Xorazm to‘la erkinlikka erisha olmaydi. Uylab qaralsa hukmdor Otsizga vaziyat juda og‘ir kelgandi. Bir tomonda Sulton Sanjar tazyiqlari bo‘lsa, ikkinchi tomonda qoraxitoylarning bostirib kirish xavfi edi. Lekin Otsiz siyosiy kuchlar bilan raqobatlasha olishga qodir ekanligini namoyon qildi. 32 Otsizdan so‘ng Xorazm taxtiga uning o‘g‘li El Arslon (1156-1172) utiradi. U otasiga qaraganda ancha qulay vaziyatda hoqimiyatni boshqaradi. Ularga saljuqiylar davlati umuman taxdid solmayotgan edi, sababi bu davlat batamom inqirozga uchragan edi. Fakatgina ayrim vaqtlarda gurlardan hujum bo‘lib turar 32 Jaloliddin Manguberdi chet el ilmiy adabiyotlarida (XX asrning 20-80 yillari). / 8. “Jaloliddin Manguberdi - vatan, yurt himoyachisi”. / Xalqaro konferensiya materiallari. - Urganch, 1999, 72-77 betlar. 36 edi. Qoraxoniylar kugirchok bekliklarga aylanib qolgandilar. Xullas, Xorazmning mustaqil taraqqiyotiga tuskinlik qila oladigan xavf kolmagandi. Ammo El Arslon Xurosondagi bunday qulay vaziyatdan foydalana olmadi. Albatta, u xududlarini biroz mustaxkamladi, qoraxitoylar bilan urushlar olib bordi. Barcha yozma manbalar unining yaxshi fazilatli shaxs ekanligini ta’kidlaydi. El Arslon 1172 yilda vafot etadi va ayni shundan foydalangan qoraxitoylar Xorazmga bostirib kiradi. Mana shunday kiyin vaziyatda taxtga Takash (1172- 1200) utiradi. Xorazm davlati uning davrida eng yuksak chukqilarga ko‘tardiladi va buyuk davlatlardan biriga aylanadi. Kiyinchiliklar ham uni chetlab o‘tmaydi., otasi hal i tiriklik vaqtida Takashning ogasi Sultonshohni merosxur deb e’lon qilgandi. 1172 yildan 1193 yilgacha, salkam 20 yil aka-uka bir-biri bilan kurashadi. Bu kurashga chek quyilishiga sabab , bir tomondan qoraxitoylar bo‘lsa , ikkinchi tomondan gurlar xavf solib turgandilar. Xorazmshohlar qoraxitoylarga mutlok qaram bo‘lib, ulardan butkul mustakkil bo‘lishga intilayotgan edilar. Takash xuddi ajdodlari singari mustaqillik yo‘lida tinmay kurash olib bordi. Bu kurash uchun kuchli qo‘shin kerak edi. Takash jangchi suvoriylar izlab kipchoklar xo‘zuriga boradi. Kipchoklar xoni JonkishII Turkon xotinning kiziga uylanadi. Kipchoklarning Bayot qabilasidan bo‘lgan bu kiz Xorazmga uroniylar, karluklar, ugraqlar va hal aj singari turk qabilalarini boshlab keladi. Xorazmshoh Muhammad onasiga butunlay tobe edi. Muhammadning eng kenja farzandi O‘zloqshoh Xorazm, Mozandaron noibi etib tayinlanadi. O‘zloqshohning onasi o‘zining jiyani edi. Xorazmshohning katta o‘g‘li Jaloliddinga kichkinagina Gur viloyati berilgan edi. Chunki uning onasi Boshqa urug‘dan edi. Ona izmidan chiqolmagan Alouddin Muhammad o‘zining 20 yillik hukmronlik davrini fakat urushlar bilan o‘tkazadi. U qoraxitoylardan kutilish choralrini ham izlaydi. Bunga bahona ham topiladi. 1206 yilda Buxoroda Sadr Muhammad ibn Abudulazizgi qarshi hal k ko‘zgolon ko‘taradi. Ko‘zgolonga kalkon yasovchi xunarmand Malik Sanjar boshchilik qiladi. Sadr Muhammad 37 qoraxitoylarning gurxonidan yordam so‘rab uning yoniga kochadi. Qoraxitoylar gurxoniga qarshi yurish uchun bahona topolmayotgan Alouddin Muhammadga ayni muddao edi. U 1207 yilda Buxoroga qo‘shin tortib boradi. Buxoroni egallaydi va ko‘zgolonchiliar raxbari Malik Sanjarni Xorazmga olib ketadi. Muhammad Buxoroni egallagach, qoraxitoy gurgonlariga qarshi urushga tayyorgarlik ko‘ra boshlaydi. Shu vaqt oralig‘ida qoraxitoylarning vakili Tushi ulpon yigish uchun keladi va to‘g‘ri kelib bezbetlarcha Muhammad Xorazmshohning oldiga kelib utiradi. G‘azablanib ketgan Muhammad Tulini uldirtirib yuboradi. Bu voqeadan so‘ng Muhammad vaziyatni kuldan boy bermay, qoraxitoy gurxoni ustiga qo‘shin tortadi. Ayni paytda mugullar ta’kibidan qochib Yettisuvga chekingan naymanlar sardori Kuchluk karluklar bilan birlashib , qoraxitoylarga zarba beradi. Bunday vaziyatni kuldan boy bermaslikni istagan Muhammad Samarqand hukmdori Usmon ibn Ibroxim bilan birlashib Yettisuv tomon qo‘shin tortadi. Muhammad bilan Gurxon o‘rtasidagi kakshatkich jang 1210 yili Tolos daryosi vodiysida bo‘ladi. Bu jangda bir amallab Xorazmshoh qo‘shini galaba kozonadi. Natijada Xorazm davlatining xududlari XIII asr boshlarida yanada kengayadi va Yettisuvgacha bo‘lgan yerlar uning tarkibiga qo‘shib olinadi. Bu zafarlardan gururlanib ketgan Muhammad o‘zini dunyoda eng yengilmas shoh deb ataydi. Muhammad qoraxitoylar ustidan kozongan galabasi sharafiga o‘zugining ko‘ziga «Sulton Xudoning yerdagi soyasi» degan so‘zlarni yozdirgan, bunga ham kanoat kilmay o‘zini «Mskandari soniy» (Ikkinchi Iskandar) deb atay boshlaydi. O’sha davrda islom ximoyachisi va hal klar hal oskori Muhammad nomi shu kadar keng tarkalgan ediki, butun-butun davlatlar unga deyarli jangsiz taslim bo‘lar edi. Xorazmshoh qo‘shinlari 1215-1217 yillar davomida Kerman, Buljiston, Makrom, Urmo‘z, Fors, Iroki, Mozandaron , Arron, Ozor yurti Shirvon va shu kabi Boshqa xududlarni egallaydi. 33 Xorazm saltanatining katta kuch-qudratiga ishongan Muhammad endi Bog‘dod ustiga yurish, hal ifaning o‘zini ham unga tobe qilish va o‘z nomini hal 33 Oydin Tonariy. “Jaloliddin Xorazmshoh va uning davri”. T. - 1999. 20-31 betlar 38 ifalik markazida xutbaga qo‘shib o‘qittirishga karor qiladi. 1217 yilda Muhammad Bog‘dodga qarshi qo‘shin tortadi. Yaqinlashay deganlarida kutilmaganda hamma yokni izgirin sovuk kopladi. Qo‘shin sovukdan kirilib ketadi. Lekin Muhammad har qanday daxshatga qaramasdan, Bog‘dod sari yurishni davom ettirishni buyuradi. Birok 1218 yil 10 fevralda Xorazmdan kelgan chopar shum xabarni yetkazadi. Bu xabarga ko‘ra sharqdan mugul-tatar lashkarlari Chingizxon boshchiligida Movarounnaxrga hujum qilgandilar. Muhammad Bog‘dod yurishini tuxtatib, 1218 yili Movarounnaxrga kaytadi. Xorazmshohlar davlatining tanozulliga sanokli damlar qolgandi. Xorazmshohlar davlatining bundan keyingi tarixi mugul bosqinchilarining istilolari bilan bog‘liqdir. 34 Qator manbalar va ilmiy adabiyotlarda chingiziylarning Movarounnaxrga yurishlari sabablarini turlicha izoxlashga harakat qilinadi. Arzimagan bahonalar sabab, ikki tomon o‘rtasida urush bo‘lishi mukarrar bo‘lib qoladi. 1218 yili Utrorda sodir bo‘lgan voqea Chingizxonning Movarounnaxrga bostirib kelishiga sabab qilib ko‘rsatiladi. Ikki hukmdor o‘rtasidagi yozishmalar esa bu kurashni yanada jadallashtirib yuboradi. O‘z o‘rnida sulton Muhammad ham qator xatolarga yul qo‘yadi. Chunonchi , dushman bilan bo‘ladigan janglarda qanday taktikadan foydalanish kerak masalasida kaltabinlik qiladi. Harbiy kengashda bir qator taqliflar o‘rtaga tashlanganda Muhammad barchasini rad etadi. Har bir kishlok va kal’a o‘z kuchiga suyangan xolda ximoyalanishni buyuradi. Bu bilan sulton juda katta qo‘shinni mayda bo‘laqlarga bo‘lib yuboradi va dushmanga keng yul ochib beradi. Davlatchilikda o‘ziga xos ikki hoqimiyatchilikning yuzaga kelishi natijasida vaziyat kuldan boy beriladi. Chingizxonning juda katta qudratli qo‘shini Movarounnaxrga bostirib kiradi. Muhammad mamlakatni tashlab qochib ketadi. 1221 yili u o‘limi oldidan o‘g‘li Jaloliddinni valiaxd qilib tayinlasada, fursat kuldan ketgan edi. Jaloliddin dushmanga qarshi kurashni tuxtatmaydi.U mugul qo‘shinlariga kakshatgich zarba beradi. Jaloliddin qo‘shini guyo yengilmasdek edi. 34 Ziyo Buniyodov “Anushtagin-Xorazmshohlar davlati (1097-1231)”. T : “ G ’. Gulom ”. 2008. 10-27 betlar 39 Lekin so‘ngi jangda kulga kiritilgan o‘ljani taksimlashda kelishmovchilik chiqib ba’zi amirlar qo‘shinni tashlab chiqib ketadi. Jaloliddin Sind tomon chekinadi. Jaloliddin butun haramini daryoga chuktirishni buyuradi, ya’ni yaqinlarini dushman quliga tushishini xoxlamaydi. O‘zi ham oti bilan daryoga tashlaydi va eson-omon chiqib oladi. Bir soniya ham kurashni tuxtatmagan Jaloliddin 1230 yili Kichik Osiyoning janubi-sharqiy xududlarini egallaydi. 1231 yili Ozarbayjonni zabt etgan mugullar Jaloliddin qarshiligiga uchraydi. Ammo tasodif tufayli 1231 yil 20 avgustda Jaloliddin bir kurd tomonidan Mayoforikin degan joyda uldiriladi. Uning o‘zbek davlatchiligi tarixidagi ulugvor o‘rni tabIIy ravishda yuksakdir. 35 35 Oydin Tonariy. “Jaloliddin Xorazmshoh va uning davri”. T. - 1999. 20-31 betlar 40 Xulosa XIII asr boshida Xorazm juda keng maydonni egallagan buyuk davlatga aylangan edi. Uning shimoliy-g arbiy va harbiy chegarasi Orol va Kaspiy dengiziʻ sohillaridan janubiy g arbda Iroqqa qadar borar edi. ʻ Janubiy-sharqiy hududlari Xazna viloyatidan , shimoliy-sharqiy chegarasi esa Yettisuv va Dashti qipchoqdan o tar edi. Bu ulkan davlatning poytaxti Urganch ʻ shahri edi. Biroq qo lga kiritilgan muvaffaqiyatlar Xorazmshoh Alovuddin ʻ Muhammadni esankiratib qo ydi. U o zini dunyoda eng qudratli, yengilmas shoh ʻ ʻ deb hisobladi. Shu bilan birga o zini “Iskandari soniy” (“Ikkinchi Iskandar”) deb ʻ ham atay boshladi. 1217- yil Xorazmshoh lashkarlarining Bog dodga qarshi yurishida omad ʻ uncha boqmadi. Biroq, 1219- yil mo g ullar Movarounnahrga hujum boshlaganligi ʻ ʻ to g risida xabar keldi. Xorazmshoh faqat tashqi ko rinishdangina kuchli ko rinar ʻ ʻ ʻ ʻ edi. Viloyat hukmdorlarining isyonlari, xalqning norozilik harakatlari Xorazmshoh davlatni zaiflashtirdi. Chingizxon boshliq mo g ullar ʻ ʻ hujumiga bardosh bera olmay , saltanat tez fursatda qo ladi. ʻ Tarix fanlari doktori, professor Ashraf Ahmadning “Dunyo o`ta bevafo ayolga ham , keksa donoga ham o`xshaydi. Shuning uchun tarixni bilish, u bilan “sizlashish” kerak. Undan “kim edik,kim bo`lganmiz,endi kimmiz,ular kim edilar ,endi kim bo`ldilar”- degan savollarning barchasiga javob topish mumkin. Shuning uchun tarixni mutolaa va u haqida munozara qilmoq kerak” – degan so`zlari bilan boshlashni joiz topdim. Rostdan ham tarix ba`zan o`ta bevafo va adolatsiz. Jumladan Xorazmshohlar davlatining ayanchli yakuni bunga misol. Yoki sohibqiron Amir Temur zahmatlar ila birlashtirgan, tinchlik o`rnatgan davlatning parchalanib ketishi va oxir-oqibatda qulashi ,yaqin tarixda esa yurtimiz mustaqilligi uchun kurashgan jadidlarning, yurt fidoiylarining taqdiri bunga yaqqol misol. Anushteginiylar davrida davlat boshqaruvi ham avval boshqargan sulolalar boshqaruvidan farq kilmagan. Ularda ham davlat boshqaruvi iki tizimdan: dargox va devondan iborat bo‘lgan. Dargoxda Xorazmshohlarning vazifalarini bajaruvchi 41 bir necha lavozimlar mavjud bo‘lgan. Devonlar faoliyati ham xuddi saljuqiylar va G‘aznaviylar davlati kabi 5ta devondan iborat bo‘lgan. Fakatgina ularda yana bir devon bo‘lib uning nomi xos deb yuritilgan,bu maxsus devon bo‘lib, hukmdor sulolaga tegishli yer-suv, mol-mulk , sulton mamluklariga maosh berish vazifalari bilan mashgul bo‘lgan. Xorazmshohlar davrida fan va madaniyat rivoji a’lo darajada bo‘lgan. Ayniksa, sulton Takash va Alouddin Muhammad davrida madaniy hayot ravnak topgan. Xorazm she’riyat maktabining deyarli barcha vakillari saroy shoirlari edi. Xorazmshohlarning barcha namoyondalari keng bilimli kishilar edi. Ular san’atni kadrlaganlar, nazmda ijod qilib, musika asboblarida kuy chalishni bilganlar. Bu zamonda madrasalar barpo etish, kutubxonalar ochish, ularni kitoblar bilan tuldirish , iste’dod soxiblarini jalb qilish va nodir manbalarni asrash kabi odatlar rivojlangan. Xorazmshohlar davrida olimu-fo‘zalolarga xomiylik ko‘rsatilib, mamlakatda ilmu-fan bilan shugullanishga shart-sharoit yaratib berilgan edi. Bu yurtda ko‘plab matematiklar,yuldo‘zshunoslar, tabiblar, tarixchilar, shoirlar, faylasuflar , adiblar, tilshunoslar, mutassavvuf kabi olimlar o‘z saloxiyatlarini namoyon qilib faoliyat yuritganlar va Xorazm shon-shuxratini olamga tanitganlar. Xorazmda Beruniy ma’lumotiga ko‘ra, yangi Avesta kalendaridan foydalanishgan. Xorazmliklarda quyosh kalendari bo‘lib, u 365 kun, 12 oydan iborat bo‘lgan. Har bir oy 30 kun bo‘lib, o‘ziga xos nomlar bilan atalgan. Qolgan 5 kuni oxirgi oyga qo‘shilgan.Lekin unda qo‘shimcha 6 soat inobatga olinmagan. Xorazmshohlar davlati mamlakatni boshqarishda, tashki va ichki siyosatida, ilm va ma’rifat ravnaki yo‘lida olib borgan sayi-harakatlari bilan tariximiz zar varaqlarida o‘chmas iz qoldirdilar. 42 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O`zbekiston, 2023 yil, 1-may kunidagi yangi tahriri 2. O`zbekistonning birinchi prеzidеnti I.A. Karimovning “Tarixiy xotirasiz kеlajak yo`q” asarida tarixiy voqеlikka munosabat masalasi T: “Sharq” 1998 3. “O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha Harakatlar strategiyasi to`g’risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni 4. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – T.: “O`zbekiston”, 2017 5. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O`zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. –T.: “O`zbekiston”, 2017 6. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta‘minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. –T.: “O`zbekiston”, 2017 Ilmiy adabiyotlar: 1. An-Nasaviy. “Sulton Jaloliddin Manguberdi”. - T. 1999. 18-38 betlar 2. Abulg’ozi Bahodirxon. “Shajarai turk”. - T., 1992. 24-33 betlar 3. Buriyev O.B., N.T.Toshev. “Jaloliddin Manguberdi”. -T. 1999. 15-23 betlar 4. Ibn Al-Asir. Komil fit-tarix. -Boku, 1940. 49-57 betlar 5. Jabborov I.M. “Buyuk Xorazmshohlar davlati”. - T., 1999. 7-14 betlar 6. Jaloliddin Manguberdi chet el ilmiy adabiyotlarida (XX asrning 20-80 yillari). / 7. “Jaloliddin Manguberdi - vatan, yurt himoyachisi”. / Xalqaro konferensiya materiallari. - Urganch, 1999, 72-77 betlar. 8. Masharipov.O, “Xorazmnoma. - T., 2007. 54-63 betlar 43 9. Mirzo Ulugbek. “To’rt ulus tarixi”. -T., 1994. 10. Oydin Tonariy. “Jaloliddin Xorazmshoh va uning davri”. T. - 1999. 20-31 betlar 11. Saburova.S, “Xorazmshohlar-Anushteginlar davrida Xorazm”. - T., 2008. 82- 91 betlar 12. Saidov Sh.J. “Jaloliddin Manguberdi davlati”. - T., 2000. 18-29 betlar 13. Saidov Sh. “O’rganilayotgan mamlakatlar tarixi” (Xorazmshohlar- anushtakinlar davlatining yuksalishi va halokati). -T, 2006. 52-59 betlar 14. Xerman Vamberi. “Buxoro yoxud Movarounnaxr tarixi”. -T., 1990. 39-43 betlar 15. Gaffarov YA , Gafforova M. “O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish usullari”. T., 1996. 28-33 betlar 16. Ziyo Buniyodov “Anushtagin-Xorazmshohlar davlati (1097-1231)”. T : “ G ’. Gulom ”. 2008. 10-27 betlar . 17. Бартолд В.В.. «Туркистон в эпохе нашествие монголов». Том И.-М., 1963. Стр. 36-42 18. Бунёдов З.Б. Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов. -Т., 1986 Стр. 45-54 44

Xorazmshoh – Anushteginiylar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi va siyosiy hayoti

KIRISH ………………………………………………………………..2

I BOB. XORAZMSHOHLAR DAVLATI TARIXI ………………..6

1.1 Afrig’iylar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi ……………….6

1.2 Xorazmshoh Afrig’iylar davrida ijtimoiy va iqtisodiy ahvol …….14

II BOB. AFRIG’IYLAR DAVRIDA SIYOSIY AHVOL …………22

2.1 Davlat boshqaruvi va siyosiy tizim ……………………………….22

2.2 Harbiy boshqaruv …………………………………………………28

2.3 Xorazmshoh Afrig’iy hukmdorlar ………………………………..33

XULOSA …………………………………………………………….40

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ……………..42

Sotib olish