Xufyona bozor institutsional tizim sifatida - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	1.6MB
Покупки	0
Дата загрузки	19 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Zafar Nurullayev

Дата регистрации 22 Май 2023

72 Продаж

Xufyona bozor institutsional tizim sifatida

Купить

MAVZU: XUFYONA BOZOR INSTITUTSIONAL TIZIM SIFATIDA.
Mundarija:
KIRISH
I.BOB.XUFYONA IQTISODIYOT INFRATUZILMASI.
1.1. Xufyona iqtisodiyot mazmuni va vujudga kelish sabablari
1.2. Xufyona iqtisodiyotning amal qilishi asoslari va belgilari
II.BOB.XUFYONA BOZOR INSTITUTSIONAL TIZIMI.
2.1.Xufyona iqtisodiyot tarkibi va faoliyatining oqibatlari
2.2.Xufyona bozor institutsional tizim sifatida
2.3.Xufyona iqtisodiyotga qarshi kurashning rivojlangan mamlakatlar
tajribasi.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlashda
xufyona iqtisodiyot va korrupsiyaga qarshi kurash chora-tadbirlari muhim o‘rin
tutadi. Kriminal elementlarning ishlab chiqarish va moliyaviy muassasalarga, turli
soha, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlariga kirib borishi oqibatida milliy
boylik, davlat budjeti daromadlarini taqsimlash na qayta taqsimlash jarayonida ular
ishtirokining kengayib borishi milliy va shu jumladan, iqtisodiy xavfsizlikka jiddiy
xavf soladi.
Xufyona iqtisodiyot, korrupsiya, uyushgan jinoyatchilik hamma
mamlakatlarda va hamma davrlarda bo‘lgan. Iqtisodiy adabiyotlarda xufyona
iqtisodiyotga turli xil ta‘riflar berilgan.
1. Xufyona iqtisodiyot —qonun asosida man qilingan faoliyat turlari.
2. Xufyona iqtisodiyot - iqtisodiy faoliyatning kuzatilmagan va yashirin
faoliyat turi.
3. Xufyona iqtisodiyot rasmiy statistikada u yoki bu sabablarga ko‘ra
hisobga olinmagan har qanday iqtisodiy faoliyat bo‘lib, unda ishlab chiqarilgan
mahsulot va xizmatlar yalpi ichki mahsulot tarkibiga kiritilmaydi hamda soliqqa
tortilishdan chetda qoladi.
«Xufiyona» iqtisodiyotning faoliyat ko‘rsatishida davlatning iqtisodiy
xavfsizligiga imkoniyatdagi va aniq tahdid mavjud. «Xufiyona» iqtisodiyot
aksariyat odatdagi, «normal» iqtisodiy jarayonlarning kechishiga – daromadning
taqsimlanishi va shakllanishiga, xalqaro savdoga, investitsiya kiritish va umuman
iqtisodiy rivojlanishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. «Xufiyona» iqtisodiyotning
xususiyatlarini aniqlashda ushbu muammo tadqiqotchilarini turli ta’riflarni
muomalaga kiritishga undovchi har xil omillar inobatga olinadi. Bunday
mezonlarga quyidagilar kiritiladi:
- davlatning fiskal (soliq)manfaatlari;
- YAMM miqdorining haqiqiybahosi;
- xo‘jalik yurituvchi subyektlar hamkorligi yoki xatti-harakatining
xususiyati;
2

- yuridikko‘rsatkichlar. 1
Mazkur mezonlarga ko‘ra, «jinoiy», «nojinoiy», «norasmiy»,
«soxta», «norasmiy» iqtisodiyot ajratiladi.
Xufyona iqtisodiyoti (shuningdek, yashirin iqtisodiyot, norasmiy
iqtisodiyot) - bu davlat nazorati va hisobidan tashqarida bo‘lgan jamiyat va
davlatdan yashirilgan iqtisodiy faoliyat. Bu iqtisodiyotning kuzatib bo‘lmaydigan,
norasmiy qismidir, lekin uning barchasini qamrab olmaydi, chunki u jamiyat va
davlatdan yashirin bo‘lmagan faoliyatni, masalan, uy-joy yoki jamoaviy
iqtisodiyotni qamrab olmaydi. Bunga iqtisodiyotning noqonuniy jinoiy shakllari
ham kiradi, lekin ular bilan cheklanib qolmaydi.
Xufyona iqtisodiyoti - bu amaldagi davlat qonunlari va jamoat qoidalarini
chetlab o‘tib, o‘z-o‘zidan rivojlanadigan jamiyat fuqarolari o‘rtasidagi iqtisodiy
munosabatlar. Ushbu biznesning daromadlari yashirin va soliqqa tortiladigan
iqtisodiy faoliyat emas. Darhaqiqat, davlat organlarining daromadlarini yashirish
yoki soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlashga olib keladigan har qanday biznes
xufyonali iqtisodiy faoliyat deb hisoblanishi mumkin.
Shuningdek, nemis adabiyotlarida ham xufiyona iqtisodiyotga oid turlicha
yondashuvlar mavjud. Ularning ayrim tariflarida xufiyona iqtisodiyot moliyaviy
sirli bitimlar sifatida talqin etilsa, yana bir boshqa ta’rifda xufiyona iqtisodiyot
jinoiy faoliyat sifatida qaraladi. Uchinchi bir yondashuvda xufiyona iqtisodiyot
barcha subyektlarning soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashini qamrab oladi, deyiladi.
To‘rtinchi hodisada xufiyona iqtisodiyot natijalari YAIMda inobatga olinadigan
ham moliyaviy ope- ratsiyalar, ham iqtisodiy faoliyat tushuniladi. Nemis
mutaxassislari xufiyona iqtisodiyotni YAIM tarkibiga kiritish tarafdori ekanligini
qayd etish lozim.
Iqtisodiy faoliyatni xufyona amalga oshirish birinchi navbatda qonun
doirasidagi harakat bilan ya‘ni, yuqori transaksiya xarajatlari bilan bog‘liq.
Transaksiya xarajatlarining tasnifiga asoslangan holda, ta‘kidlash lozimki, bunda
asosan shartnomani tuzishdagi yuqori xarajatlar, mulkchilik huquqlarini tafsirlash
1
Qobilov.Sh.RIqtisodiyot nazariyasi: Darslik Toshkent.: O’zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2013
3

va himoyalash xarajatlari va uchinchi shaxslardan himoyalash xarajatlari nazarda
tutiladi. De Soto ushbu xarajatlarni “ qonunga bo‘ysunish narxi ” deya ta‘riflaydi. U
quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- qonundan foydalanish xarajatlari (yuridik shaxsni ro‘yxatga olish,
litsenziya olish, bankda hisobvaraqlar ochish, yuridik manzilga ega bo‘lish va
boshqa rasmiyatchiliklarni bajarish xarajatlari);
- qonun doirasida faoliyatni davom ettirish zarurati bilan bog‘liq xarajatlar
(soliqlarni to‘lash; mehnat munosabatlari sohasida qonun talablarini bajarish (ish
kunining uzunligi, eng kam ish haqi, ijtimoiy kafolatlar); oshkora sud tizimi
doirasida nizolarni hal etishda sud xarajatlarini to‘lash).
Muammoning o`rganilganlik darajasi -makroiqtisodiy barqarorlikni
ta'minlash, Sog'lom raqobat uchun zarur sharoitlarni yaratish, ishbilarmonlik va
investitsiya muhitini tubdan yaxshilash, iqtisodiyotda davlat ishtirokini jiddiy
ravishda kamaytirish, Yuqori iqtisodiy o'sish sur'atlarini saqlab qolish, "Xufyona"
iqtisodiyotga Qarshi kurashish va uning ulushini tashqi siyosat, valyuta siyosatini
erkinlashtirish va davom ettirish 2
harakatlar strategiyasida belgilab o’tilgan.
Xufyonaga tushishning asosiy sababi yuqori soliq stavkalari bo‘lib kelgan va
shunday bo‘lib qolmoqda. Respondentlar davlat apparati korruptsiyasini eng
muhim “ soliq bo‘lmagan omil ” deb hisoblashadi: litsenziyalar, guvohnomalar,
ruxsatnomalarni olishda “ norasmiy to‘lovlar ” hisobga olinmagan naqd pul olishni
talab qiladi. Keyingi muhim sabab - bu xufyona sektoridagi sheriklarning ishi
(xom ashyoni qog‘ozsiz sotib olish zarurati, “ shaxsiy ” asosda jalb qilingan
kreditlar bo‘yicha foiz to‘lovlari va boshqalar). Hozirgi kunda mamlakatimizda
xufyona iqtisodiyot yuzaga keladigan masalalarini amalga oshirish tizimi
kengaytirish hamda uni takomillashtirish muammosi mavjud.
Kurs ishining maqsadi . Xufyona bozor institutsional tizim sifatida
normalarni muvofiqlashtirishning zarurati, mohiyati,ko’rinishlari va ularning
2
2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yichaHARAKATLAR STRATEGIYASI
O 'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.MIRZIYOYEV Toshkent shahri, 2019 yil 17 yanvar
4

miqdorini aniqlovchi omillar haqida tushunchaga ega bo lish va ulargaʻ
qo yiladigan asosiy talablar haqida umumiy xulosa chiqarish.
ʻ
Kurs ishining ob'yekti - Xufyona bozor institutsional tizim sifatida
muvofiqlashtirishning zarurati va boshqa tarkibiy qismilarini parallel hisoblash
tizimini tashkil etish
Kurs ishining predmeti - Xufyona bozor institutsional tizim sifatida tarkibiy
qismilarini o`rganish mazmuni, shakl va usullarini to'liq o'rganish va mohiyatini
ochib berish.
Kurs ishining o rganish
ʻ vazifalari:
-Mavzuga oid pedagogik va metodik adabiyotlarni o’rganish va tahlil qilish;
- Mavzuga oid pedagogik va metodik adabiyotlarni tahlil qilish;
Xufyona bozor institutsional tizim sifatida normalarni muvofiqlashtirishning
zaruratining moliyaviy – iqtisodiy nazariyasini rolini aniqlash.
-Hozirgi x ufyona bozor institutsional tizim sifatida muvofiqlashtirishning
zaruratining yangi qirralarini topish.
Kurs ishining tarkibi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkitata bob va ular
tarkibidagi beshta reja,xulosa,foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan tashkil topgan,
uning umumiy hajmi 30 betda ifoda etilgan.
5

I.BOB.XUFYONA IQTISODIYOT INFRATUZILMASI.
1.1.Xufyona iqtisodiyotning mazmuni va vujudga kelish sabablari
Xufyona iqtisodiyot milliy xavfsizlikka tahdid sifatida alohida shaxslar,
shaxslar guruhi, institutsional sub‘ektlar o‘rtasidagi moddiy ne‘mat va xizmatlar
ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste‘mol qilish yuzasidan bo‘ladigan
munosabatlar yig‘indisi bo‘lib, uning natijalari rasmiy statistikada hisobga
olinmaydi va soliqqa tortilmaydi.
Xufyona iqtisodiyotning amal qilishi davlat iqtisodiy xavfsizligiga
potensial va real xavf tahdid soladi. U normal iqtisodiy jarayonlarga, rasmiy
iqtisodiyotda sodir bo‘ladigan daromadlarning shakllanishi va taqsimlanishi,
xalqaro savdo, investitsiyalash, iqtisodiy o‘sish jarayonlariga ta‘sir ko‘rsatadi.
Xufyona iqtisodiyot daromadlarni soliqqa tortishdan yashirishda namoyon
bo‘ladi. Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash usullari quyidagilardan iborat:
-turli banklarda bir necha hisob raqamlarini ochib, ular orqali buxgalteriya
hisobida to‘liq ko‘rsatilmagan holda pul operatsiyalarini amalga oshirish;
-trast, veksel va boshqa hisoblardan foydalanish;
-“ikkiyoqlama buxgalteriya” yuritish, naqd pullar bilan muomala qilish,
shu orqali daromad va pul tushumlarini soliqdan yashirish;
-korxonani bir shahar, tumanda ro‘yxatdan o‘tkazish, ammo hisob raqamini
boshqa shahar, tumandagi banklarda ochish orqali korxona soliq to‘lashdan
ro‘yxatga olingan joyida ham, faoliyat yuritgan joyida ham qochadi, ya‘ni bo‘yin
tovlaydi;
-hisobga olinmagan xarajatlar xisobiga sotilayotgan mahsulot (xizmat,
ishlar)ning tannarxini oshirib ko‘rsatish;
-rasmiy hisob va to‘lov xujjatlarida tomonlarning kelishuviga asosan
bajarilgan ish (ko‘rsatilgan xizmatlar) qiymati past narxlarda ko‘rsatiladi, uning
qolgan qismi nakd pul shaklida o‘zaro taqsimlanib olinadi. Naqd pullardagi
daromad soliqqa tortishdan yashiriladi.
6

Iqtisodiyot fanida iqtisodiyotnint qaysi sektorga, ya‘ni norasmiy, kriminal,
faktiv, xufyona yoki ochiq, rasmiy iqtisodiyotga tegishli ekakligini aniqlashda
quyidagi mezonlar asos qilib olinadi:
- davlatning fiskal (soliq) manfaatlari;
- YaIMning real hajmi;
- huquqiy parametrlar;
- xo‘jalik sub‘ektlari o‘zaro harakati tavsifi.
Xufyona iqtisodiyot doirasida amalga oshiriladigan operatsiyalarni
quyidagi turlarga bo‘lish mumkin:
-to‘liq buxgalterlik hisobidan chiqarilgan, hech qayerda hisobga
olinmaydigan xo‘jalik-moliya operatsiyalari. Bunday operatsiyalar huquqiy
jihatdan ro‘yxatga olingan va umuman ro‘yxatga olinmagan korxonalar tomonidan
amalga oshiriladi;
-qisman yashirilgan operatsiyalar. Bunda korxonalar tomonidan amalga
oshirilgan operatsiyalarni bir qismi, ya‘ni olingan daromadning bir qismi
buxgalteriyada hisobga olinmaydi, soliqqa tortishdan yashiriladi.
Xufyona iqtisodiyot amaldagi qonunchilikka zid kelishi yoki zid kelmasligi
nuktai nazaridan kriminal, jinoiy yoki kuzatilmagan xufyona iqtisodiyot
sektorlariga ajratiladi. Kriminal, ya‘ni jinoiy, qora xufyona iqtisodiyotda umuman
iqtisodiy faoliyat yashiriladi. Kuzatilmagan, norasm i y iqtisodiyot sektorida sarf
xarajat, daromad yashiriladi yoki umuman hisobga olinmaydi.
Kriminal, jinoiy xufyona iqtisodiyotni noqonuniy ishlab chiqarish, yashirin
ishlab chiqarish va ongli ravishda oldindan rejalashtirib, g‘arazli maqsadlarni
ko‘zlab qilingan jinoyatlar tashkil etadi.
Noqonuniy ishlab chiqarishga biznes va tadbirkorlik shaklida tashkil
etilgan, qonunchilikda qat‘iyyan man qilingan faoliyat turlari kiradi Bunday
faoliyat turlariga quyidagilar kiradi:
-qurol-yarog‘ ishlab chiqarish va sotish;
-narkobiznes ;
-kontrabanda;
7

qimorxona, qimor o‘yinlarini tashkil etish;
-od a m savdosi;
-fo h ishabozlik va h okazo.
Ushbu faoliyat turlari yashirin, nolegal korxona, sex, yashirin biznes v a
tadbirkorlik sub‘ektlari yoki rasmiy ravishda faoliyat yuritayotgan korxonalar
(firmalar) shaklida t ashk il etiladi. Yashirin, jinoiy xufyona iqtisodiyot doirasida
uyushgan jinoyatchilik vujudga kelib, rivojlanadi. Uyushgan jinoyatchilikka
asoslangan jinoiy xufyona iqtisodiyot ko‘ p gina holatlarda yuq o rida bayon qilingan
qo nunchilikda man qilingan tovarlar va xizmatlar ishlab ch iqarish hamda sotish
bilan shug‘ullanadi Yashirin ishlab chi qa rishdan ko‘zlangan maqsad haddan
tashqari yuq o ri daromad olish, soliq to‘lamaslik, texnika xavfsizligi va mehnat
muhofazasi qoidalarini buzish orqali ishlab chiqarishni tashkil etish, yuqori
transaksiya xarajatlarining mavjudlig i dir. Xufyona ishlab chiqarish
tashkillashtirilgan, u yush gan jinoyatchilik asosida yoki mustaqil yakka tartibdagi
jinoyatchilik asosida amalga oshiriladi .
Uyushgan jinoiy iqtisodiy faoliyat shakllaridan biri reketdir. Reket
odamlarni qo‘rqitish, shantaj qilishga asoslangan biznes hisoblanadi. Reket
ta‘magirlik va kriminal monopoliya shakllarida namoyon bo‘ladi Ta‘magirlik,
zo‘ravonlik yoki kriminal raqobat usullari orqali biznes sub‘ektlariga tahdid qilib,
ulardan pul undirish hisoblanadi. Kriminal monopoliya kriminal, jinoiy
vositalardan foydalanib, raqobatchini qurqitish yoki yo‘q qilishdir.
Yashirin, ro‘yxatga olinmagan korxona va ishlab chiqarishlarni, sexlarni
tashkil etishning asosiy sabablari kichik biznes va tadbirkorlikni tashkil qilishda
yuqori texnologik xarajatlar qilishning qiyinligi, og‘irligi, yashirin ishlab
chiqarilgan tovar va xizmatlarga yuqori monopol narxlarni belgilash, shu boisdan
yuqori daromad olish imkoniyatining yuqoriligi.
Yashirin ishlab chiqarish konunchilikda ruxsat etilgan faoliyat doirasida
litsenziya olmasdan, ruxsatsiz yoki faoliyat uchun huquqi bo‘la turib, soliqdan
qochish, daromadni soliqqa tortilishidan yashirib faoliyat yuritishda namoyon
bo‘ladi
8

Norasmiy, kuzatilmagan iqtisodiyot sektori qonunchilikda man qilinmagan
faoliyatlar doirasida noformal ish bilan bandlik, hech qanday huquqiy hujjatlarsiz
faoliyat yuritadigan xo‘jalik sub‘ektlaridir. Ularga huquqiy shaxs maqomiga ega
bo‘lmagan, noformal tadbirkorlik, biznes bilan shug‘ullanuvchi ishlab
chiqaruvchilar kiradi. Ushbu faoliyat natijasida olingan daromadlar soliqqa
tortilmaydi. Shu bilan birga, ular ijtimoiy to‘lovlar to‘lamagani uchun ham ijtimoiy
iste‘mol fondlarini tashkil etishda ishtirok etmaydi.
Xufyona iqtisodiyot iqtisodiy faoliyat natijalariga ko‘ra mahsuldor yoki
fiktiv shakllarda ham namoyon bo‘ladi. Mahsuldor xufyona iqtisodiyot odatdagi
tovar va xizmatlar yoki kishilarning destruktiv ehtiyojlarini qondirishga
mo‘ljallangan tovar va xizmatlar ishlab chiqarishda ifodalanadi. Fiktiv iqtisodiyot
rasmiy iqtisodiyot doirasida qo‘shib yozish, o‘zlashtirish, poraxo‘rlik,
tovlamachilik, xaridorlarni aldash, sifatsiz, nostandart mahsulotlar ishlab chiqarish
natijasida daromadlar olishda namoyon bo‘ladi.
Fiktiv iqtisodiyotda xo‘jalik sub‘ekti norasmiy iqtisodiy aloqalar, faoliyat
muhiti, sharoitiga ega bo‘lish orqali qo‘shimcha sun’iy ravishda daromad olish
imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Sun’iy sharoitlar orqali qo‘shimcha daromad olish imkoniyati
quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
-ayrim korxonalarga asosli bo‘lmagan holda faoliyat imtiyozlarining
berilishi;
-davlat mulkini uning tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
jarayonlarida ayrim xo‘jalik sub‘ektlariga asossiz ravishda ustunlik, imtiyoz
berish;
-mulk munosabatlarining huquqiy va iqtisodiy jihatdan yetarli darajada
tartibga solinmaganligi;
-mulk, daromad, moddiy ne‘matlarni taqsimlash va qayta taqsimlash
jarayonlariga ma‘muriy boshqaruv organlarining ta‘sir ko‘rsatish huquqining
mavjudligi.
9

Xufyona iqtisodiyot ijtimoiy ishlab chiqarish bosqichlariga ko‘ra xufyona
ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash, iste‘mol shakllarida namoyon bo‘ladi.
Xufyona ishlab chiqarish noqonuiiy, hisobga olinmagan, yashirin, mayda ishlab
chiqarish, sifatsiz mahsulotlar chiqarish, ishlab chiqarish resurslaridan noratsional
foydalanishda namoyon bo‘ladi.
Xufyona taqsimlash daromadlarni noqonuniy taqsimlash, maxsus taqsimot,
davlat mulkini o‘g‘irlash, o‘zlashtirish, fuqarolar xususiy mulkiga tajovuz qilish va
unga nisbatan jinoyatlarda ifodalanadi.
Xufyona ayirboshlash noqonuniy savdo, xaridorlarni aldash, noqonuniy
tarzda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotish shakllarida yuz beradi.
Xufyona iste‘mol - noqonuniy yo‘l bilan topilgan ne‘matlarni iste‘mol
qilish, xizmatlardan noqonuniy foydalanish, jamiyatda qabul qilinmagan,
kishilarning destruktiv ehtiyojlarini qondirishga mo‘ljallangan mahsulotlarni
iste‘mol qilish hamda ana shunday xarakterdagi xizmatlardan foydalanish.
Xufyona iqtisodiyot barcha tovarlar va xizmatlar, resurslar bozorini hamda
iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini qamrab oladi. Shuningdek, huquqiy shaxs
maqomiga ega bo‘lmagan, rasmiy ro‘yxatga olinmagan va huquqiy shaxs
maqomiga ega bo‘lgan korxonalar xufyona iqtisodiyot sub‘ektlari bo‘lishi
mumkin.
Huquqiy shaxs maqomiga ega bo‘lgan xo‘jalik sub‘ektlari yashirin ishlab
chiqarish va ayirboshlash bilan shug‘ullanadilar. Rasmiy ro‘yxatga olinmagan
xo‘jalik sub‘ektlariga quyidagilar kiradi:
uy xo‘jaligi va korxonalarga naqd pulga yoki natura shaklidagi to‘lovlar
asosida mahsulotlar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanuvchi,
tadbirkor sifatida rasmiy ro‘yxatga olinmagan jismoniy shaxslar;
aholiga pulli uy va boshqa xizmatlar ko‘rsatish;
legal tovar va xizmatlar ishlab chiqaruvchi yashirin korxonalar, sexlar.
Ularning faoliyati statistika va buxgalteriyada hisobga olinmaydi.
10

1.2.Xufyona iqtisodiyotning amal qilishi asoslari va belgilari
Xufyona iqtisodiyotining belgilari. Mamlakat yashirin iqtisodiyotining
ko'lamini aks ettiruvchi asosiy ko'rsatkichlar quyidagilar:
-Haqiqiy iste'mol darajasi va rasmiy daromad darajasi o'rtasidagi tafovut;
-Mamlakatlarning markaziy banklarining uslubiy hisob-kitoblariga nisbatan
pulga talabning yuqori baholanishi;
-Elektr energiyasi iste'moli, ishlab chiqarish faoliyatida, xizmatlar sohasida
ishlatiladigan boshqa zarur resurslar hajmidagi tafovut;
-Aholini tanlab olingan kuzatuvlar va sotsiologik tadqiqotlar orqali
belgilangan mehnat bandligining statistik ko'rsatkichlari va ularning o'lchamlari
o'rtasidagi tafovut.
Ko'rsatkichlarning sezilarli darajada og'ishi tadbirkorlar o'rtasida tuzilgan
bitimlarning ahvolidan yashirishning katta qismini, real daromad darajasining
yetarlicha baholanmaganligidan dalolat beradi.
1-jadval 3
Xufiyona iqtisodiyotni tiplashtirish mezonlari
Asosiy belgilari «Ikkilamchi
xufiyona»iqtisodiyot «Jinoiy
bo‘lmagan»
iqtisodiyot «Jinoiy» iqtisodiyot
Subyektlar Iqtisodiyotning
rasmiy
sektoridagi
menejerlar Norasmiy ravishda
ish bilan band
Professional jinoyatchilar
Ishlab chiqarmay Odatdagi tovar va Taqiqlangan va
3
Qobilov.Sh.RIqtisodiyot nazariyasi: Darslik Toshkent.: O’zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2013
11

Obyektlar
turib
daromadlarni
qayta taqsimlash xizmatlarni ishlab
chiqarish taqchil tovar va
xizmatlar ishlab
chiqarish
«Oq» iqtisodiyot
bilan aloqasi Rasmiyiqtisodiyotdan
ajralmagan Nisbiy mustaqillik Rasmiy
iqtisodiyotg
a
nisbatan mustaqil
Xufyona sektor bilan bog‘liq eng katta xavf bu bozor konstitutsiyasidan
keskin farq qiluvchi xatti-harakatlar va bitimlar tuzishning alohida me’yorlarining
shakllanishdir. Xufyona me’yorlarning asosida ularning amal qilishi hududiy
jihatdan va / yoki shaxslarning ma’lum doirasi tomonidan chegaralangan ijtimoiy
mexanizmlar yotadi - qonunga bo‘ysunish me’yorlarining mavjud emasligi,
me’yorlarning amal qilishini ijtimoiy mansubligidan qat’i nazar, barcha iqtisodiy
sub’ektlarga tarqatishga imkon bermaydi.
Xufyona me’yorlarning yozilmagan va lokal xususiyati tufayli xufyona
bitimlar tuzish uchun universal o‘yin qoidalarini ifodalab bo‘lmasa-da, xufyona
iqtisodiyot «konstitutsiyasi»ning asosiy unsurlarini aniqlash mumkin. Misol
tariqasida Italiya, Sitsiliya, Kalabriya va Kampaniyani olamiz: rivojlangan xufyona
sektorga ega bo‘lgan ushbu mintaqa iqtisodchilar va sotsiologlar tomonidan yaxshi
o‘rganilgan.
Davlatning (dastlab Ispaniya, so‘ngra Italiya davlatining) kam ishtiroki va
uning mahalliy aholining turmushini va mulkchilik huquqlarini himoyalashni
ta’minlashga layoqatsizligi Italiya janubi tarixiy rivojlanishining muhim omillari
bo‘ldi. Davlat ushbu mintaqalarning uzoqda joylashganligi va o‘zi olib boradigan
«bo‘lib ol va hokimiyat o‘rnat» siyosat tufayli ularning mavjudligi haqida
shunchaki unutib qo‘ydi. Shuning uchun, ayniqsa feodal huquqning bekor qilinishi
va mayda mulkdorlar sinfining shakllanishi munosabati bilan mulkchilik
huquqlarini tafsirlash va shartnomalar bajarilishini ta’minlashning davlatning
aralashuviga muqobil mexanizmari talab etildi. Mulkchilik huquqlarini tafsirlash
12

va himoyalash bo‘yicha davlatga muqobil institut sifatida mafiya haqida dastlabki
tilga olinishi feodalizmdan mayda va o‘rta er mulkchiligiga o‘tishning aynan shu
pallasiga taalluqli. «Mafiya» atamasi odatda turli ma’nolarda va turli xildagi
hodisalarni yoritish uchun qo‘llaniladi. Iqtisodiy tahlilda ushbu atamadan asosan
bitimlarni tuzishda amalga oshiriladigan xatti-harakatning alohida me’yorlari va
na’munalarini belgilash uchun foydalaniladi. Ya’ni, mafiya rasmiy tashkilot
bo‘lmasada, xatti-harakat va hukmdorlik munosabatlarining alohida xili
hisoblanadi. Boshqacha aytganda, mafiya institut sifatida shaxslarga o‘zining
iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy sohalardagi faoliyatini muvofiqlashtirish imkonini
beruvchi o‘yin qoidalarining yig‘indisidir.
Birinchi me’yor «o‘yin konstitutsiyasi» o‘zaro hamkorlik maqsadlarini
aniqlashga taalluqli, uni sha’n me’yori sifatida ifodalash mumkin. Agar
mafiyaning avjiga chiqqan klassik davri (1890-1970 yillar)da Italiya janubi
aholisining asosiy maqsadi o‘zining foydaliligini oshirishdan emas, balki o‘z
sha’nini va o‘z oilasining sha’nini saqlab qolishdan iborat bo‘lgan. Hatto o‘zini
mafiya deb hisoblagan insonning o‘zini nomlashi – «sha’n odami» - uning faoliyati
maqsadining an’anaviy xususiyatini tasdiqlagan. Kelishuvlar nazariyasi
atamasidan foydalangan holda, sha’n me’yorini an’anaviy kelishuv jumlasiga
kiritish mumkin, chunki gap oilaning sha’ni va obro‘si haqida, birinchi galda, er-
xotinning sha’ni haqida ketayapti. Sha’nning yo‘qotilishi ijtimoiy o‘zaro
munosabatlar sohasidan chiqarilishga olib keladi – uni yo‘qotgan insonlar hatto
alohida, qishloqlarning chekkalarida yashashadi va faqat o‘z muhiti doirasida
muloqatda bo‘lishadi. Haqiqiy mafioz uchun hatto tijorat sohasidagi muvaffaqiyat
ham mustaqil qadr-qimmat emas, balki sha’n belgisi sifatida ko‘rib chiqiladi.
Agar utilitarizm me’yorini oqilona harakat me’yori to‘ldirsa, u holda
sha’nni himoya qilish va tasdiqlashning asosiy vositasi – «hasad raqobatchiligi»,
erkaklar ega bo‘lgan zulm o‘tkazish salohiyatini doimiy ravishda taqqoslash
(ta’kidlash lozimki, mafiyaning madaniy sohasi – «machizm», ya’ni erkakka
sig‘inish). Shaxs tomonidan kontragentlar ehtiyojlarini qondirish orqali
foydalilikni oshirishning bozor tamoyili (unga ko‘ra almashuvning barcha
13

ishtirokchilari yutadi)dan farqli o‘laroq, hasad raqobatchiligida ikkita g‘olib
bo‘lishi mumkin emas: faqat bitta g‘olib mavjud - qolganlar hammasi –
mag‘lublar. Kundalik turmushni tartibga soluvchi vosita sifatida zulm o‘tkazishdan
foydalanish uchun taqiqlarning mavjud emasligi, zulm o‘tkazishni
monopollashtirishga urinish iqtisodiy sohadagi mafiya vakillarining xatti-
harakatlariga ham o‘z ta’sirini o‘tkazmoqda. Mafiya bilan bog‘liq tadbirkorda
foyda olishga cheklashlar oshkora tadbirkornikiga qaraganda kam. Xufyona
tadbirkor zarur hollarda zulm qo‘llanilishi bilan to‘xtab qolmaydi, oshkora
tadbirkor esa zulm o‘tkazish uchun davlat monopoliyasi oqibatida erkinlikning
ushbu darajasidan mahrum etilgan. Shuning uchun mafiya bilan bog‘liq
korxonalarning raqobat jihatdan ustunliklari raqobat natijasida emas, balki lokal
monopoliyani hosil qilish va raqobatni cheklash natijasida yuzaga keladi. Mafiya
qoidalari bo‘yicha faoliyat ko‘rsatuvchi bozor mukammal raqobat shartlaridan
yiroqlashadi, bunday qoidalarning mavjud bo‘lishi iqtisodiy mexanizmlarning
amal qilishi tartibini o‘zgartiradi.
Navbatdagi me’yor – ishonch – an’anaviy xususiyatga ega, chunki u oila
doirasida lokalizatsiyalashgan. Oila ichida ishonch bo‘lmasa, uning boshlig‘ining
sha’ni tushunchasi o‘z kuchini yo‘qotadi. Shu nuqtai nazardan ishonch an’anaviy
tarzda oila turmushining bazaviy tamoyillaridan birini aks ettiradi va uning
tashqarisiga amal qilmaydi, demak, u bozor konstitutsiyasida ko‘zda tutilganidek,
oqilona harakatning sharti bo‘lishi mumkin emas. Mafiyaning bazaviy tashkiliy
birligi – sossa – 15-20 (ko‘pi bilan 70-80, kamida 7) kishidan iborat va oila-
qarindoshchilik aloqalari asosida shakllanadigan guruhni o‘zida namoyon etadi.
Sossa faoliyati doirasiga tushgan barcha shaxslar uning a’zolari bilan do‘stona
munosabatlar yoki «patron-mijoz» munosabatlari orqali bog‘liq.
Oila ichidagi munosabatlarni qurish uchun foydalaniladigan ishonch
mafiyaning iqtisodiy faoliyatini ham belgilab beradi. Mafiya bilan bog‘liq
tadbirkorlarning yana bir raqobat jihatdan ustunligi bo‘lib ishonch asosida
shartnoma munosabatlarini qurish hisoblanadi – mafiya shartnoma majburiyatlari
bajarilishining eng yaxshi kafolati hisoblanadi. D.Gambetta yozganidek, mafiyani
14

bozorning ishonchning «tabiiy» darajasi haddan ziyod past bo‘lgan va bitim tuzish
imkonini bermaydigan sektorlarida va ana shunday mintaqalarda (Italiya Janubida
bunday holat o‘rin tutadi) ishonchni tug‘dirish, reklama qilish va sotish bilan
shug‘ullanuvchi alohida korxona sifatida namoyon etish mumkin. Shuningdek,
ishonch tanqisligi sharoitida amalga oshiriladigan oshkora tovarlar bilan istalgan
xufyona bitimlarga va taqiqlangan tovarlar (qurol, giyohvandlik moddalari) bilan
istalgan bitimlarga ham e’tibor qaratiladi. Tovar sifatida ishonchning o‘ziga xos
jihatini hisobga olgan holda, mafiya uni sotishni g‘oyrioddiy usul bilan – oila-
qarindoshchilik, do‘stona yoki mijozlik aloqalari sohasiga manfaatdor tadbirkorni
aralashtirish orqali amalga oshiradi. Xususan, mafiyaning iqtisodiy faoliyatini
yoritish uchun ko‘pincha mafiyaning oilaviy aloqalari asosida tashkil etiladigan
«tarmoq» tushunchasidan foydalaniladi. Aynan o‘zgaruvchan sharoitlarga tez
moslashuvchi tarmoqlar doirasida «o‘zlariniki» o‘rtasida yuqori ishonch
salohiyatidan foydalanuvchi mafiyaning asosiy iqtisodiy faoliyati amalga
oshiriladi.
Bitimlar bo‘yicha hamkorlarni «o‘ziniki» va «begona» toifasiga bo‘lish
printsipial jihatdan muhim, bu erda gap ikkita standart, ikki xil xatti-harakat haqida
boradi. «O‘ziniki» doirasida sha’n va obro‘ga birgalikdagi sa’y-harakatlar orqali
erishiladi va himoya qilinadi, munosabatlar ishonch asosida quriladi. «O‘ziniki» va
«begona» o‘rtasida «hasadguylik raqobatchiligi» bo‘lishi muqarrar, ishonch esa
dushmanlik va zulmga o‘z o‘rnini bo‘shatib beradi. Xatti-harakatning ikki yoqlama
standarti mantiqiga yana bir muhim me’yor – maxfiylik kiritiladi. Ushbu me’yor
tashqi olam bilan, ayniqsa davlat vakillari bilan munosabatlarda to‘liq yopiqlikni
belgilab beradi, uning teskari tomoni sifatida to‘liq ochiqlik va oila a’zolaridan
faqat haqiqatni gapirishni talab qilish ishtirok etadi. Haqiqiy mafiozlar hamma vaqt
jim turishadi.
15

II.BOB.XUFYONA BOZOR INSTITUTSIONAL TIZIMI.
2.1 Xufyona iqtisodiyot tarkibi va faoliyatining oqibatlari
Endi iqtisodiyotning xufyona sektori mavjud bo‘lishi bilan shartlangan
umuman iqtisodiy tizim uchun oqibatlarni muhokama qilish zarur. Ijobiy oqibatlar
jumlasiga, birinchidan, xufyona xo‘jalik faoliyatining barqarorlashtiruvchi rolini
kiritish lozim. Ushbu barqarorlashtiruvchi rol ayniqsa buyruqbozlik iqtisodiyoti
sharoitida yaqqol namoyon bo‘ladi. “ Dastlabki iqtisodiyot ” qondira olmaydigan
talab xufyona iqtisodiy faoliyat sohasidagi mahsulot va xizmatlar uchun barcha
narsalarni hazm qiluvchi bozorni barpo etadi. Biroq xufyona sektorning
barqarorlashtiruvchi roli oshkora iqtisodiyotdan bozor munosabatlariga o‘tishda
ham saqlanib qoladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda xufyona sektorning katta
o‘lchamlari ishlab chiqarishdagi pasayishlar va jahon bozorlaridagi tangliklarni
yumshatish imkonini beradi. Tangik davrlarida xufyona sektor mehnatga haq
to‘lash darajasining pasayishi hisobidan bandlikni avvalgi darajada saqlab turishga
qodir: xufyona korxona faoliyat ko‘rsatishining asosida ijtimoiy (oilaviy-
qarindoshchilik, urug‘chilik, milliy) aloqalarni qayta tiklash yotadi. Bunday qayta
tiklash mantiqiga muvofiq ishdan bo‘shatishga yo‘l qo‘yish – ijtimoiy aloqalarning
buzilishi demakdir. Ushbu vaziyatning paradoksalligi shundan iboratki, neoklassik
muvazanatga erishish o‘z parametrlariga ko‘ra neoklassik bozordan g‘oyat
uzoqlashgan bozorga bog‘liq.
Ikkinchidan, xufyona sektorning mavjud bo‘lishi oshkora bozorga kirish
xarajatlari yuqori bo‘lganligi tufayli unga talab bo‘lmay qolgan tadbirkorlik
salohiyatini amalga oshirish imkonini beradi. Fakt shundan iboratki, Peruda
oshkora tizim xufyona va hatto oshkora tadbirkorlarning ham katta energiyasi va
iqtidoridan hech qachon foydalanish imkonini bermagan. Masalan, Limada ko‘cha
savdogarlari foydalanadigan sotuv strategiyalari yuqori xarajatlar asosida
marketing va narxni shakllantirishning eng yaxshi namunalariga savdo
korxonalarining siyosatiga qaraganda juda yaqin.
Shunga qaramay, iqtisodiyotning oshkora va xufyona sektorlarining
parallel ravishda mavjud bo‘lishi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga salbiy ta‘sir ham
16

ko‘rsatadi. Xufyona sektorda texnika bilan qayta jihozlashning foydasizligi tufayli
texnik taraqqiyot to‘xtab qoladi va umuman mehnat unumdorligi pasayadi.
Investitsiya manbalarining chegaralanligi (faqat u yoki bu ijtimoiy tuzilma ichidagi
mavjud resurslar investitsiya qilinadi) va mazkur ijtimoiy tuzilmalarga nisbaan
tashqi sarmoyadorlarning mavjud emasligi sababli investitsiyalarning hajmi ham
kamayadi. Oshkora iqtisodiyotda qolgan iqtisodiy sub‘ektlarga soliq yuki
ko‘payadi: davlat tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlar xarajatlari kam sonli soliq
to‘lovchilarga taqsimlanadi. Ushbu vaziyat ikkilanib yurganlarni ham xufyona
sektorga o‘tishga undaydi - qonunga bo‘ysunish narxi cheksiz yuqori bo‘ladi.
Buning natijasida oshkora sektor kollansi yuzaga keladi – unda faqat eng yirik
korxonalar qoladi, chunki ular shunchaki to‘liq «soyaga» keta olishmaydi. Bundan
tashqari, xufyona iqtisodiyotning mavjud bo‘lishi izchil makroiqtisodiy siyosatni
amalga oshirish bo‘yicha har qanday chora-tadbirlarni samarasiz qiladi: u g‘oyat
noadekvat indikatorlar va makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar asosida quriladi. Yuqorida
aytilganlar pul-kredit siyosatlariga nisbatan juda muhim, chunki naqd pullarning
xufyona aylanmasi markaziy bank nazorati ostida bo‘lmaydi.
Xufiyona jarayonlar dinamikasining omillari, ularning miqyosi va ularni
o‘lchash usullari. Xufiyona iqtisodiyot rivojlanishining tamoyilla milliy
iqtisodiyotda uning rivojlanishi va faoliyat ko‘rsatishining har bir aniq tarixiy
davrida yuz beradigan jarayonlar bilan bog‘liq. Xufiyona iqtisodiyot miqyosi va
dinamikasini belgilovchi omillarning quyidagi guruhlarini ajratib ko‘rsatish
mumkin.
Antropologik omillar: insonning ziddiyatli tabiati, ezgulik va yovuzlikning
doimiy kurashi, insonning kam kuch sarflab ko‘proq foyda olishga intilishi va sh.k.
Iqtisodiy omillar: tadbirkorlik faoliyatining yuqori darajadagi
transaksiyaviy xarajatlari («qonunga bo‘ysunish bahosi»), bozor xo‘jaligi
doirasidagi raqobat, iqtisodiyotning turli sektorlarining notekis rivojla- nishi,
inflatsiya, almashuv kurslarining keskin o‘zgarib turishi, soliqqa tortish tizimi
vaboshqalar.
Ijtimoiy omillar: jamiyatning ijtimoiy tabaqalashuvi, «xavf guruhla-
17

ri»ning mavjudligi, mehnat qonunchiligining buzilishi, muhojir ishchilar, ayollar
va o‘smirlar mehnatidan foydalanishda ijtimoiy adolat prinsiplari- ga rioya
etilmasligi vah.k.
Huquqiy omillar: tadbirkorlikning huquqiy asosi nomukammalligi, bozor
xo‘jaligining o‘zgarib boruvchi shart-sharoitlari bilan mavjud qonunchilik bazasi
o‘rtasida ziddiyat mavjudligi, uy xo‘jaligining tartibga solinmasligi va sh.k.
Axloqiy omillar: qonunchilik hamda tadbirkorlikning axloqiy asoslari
o‘rtasidagi ziddiyatlar, davlat va jamiyat, davlat va individ manfaatlari o‘rtasidagi
ziddiyatlar; milliy an’analarning hisobga olinmasligi, diniy qoidalarning ta’siri va
boshqalar.
Siyosiy omillar: hokimiyat va yirik kapital o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar,
oligarxiyaning shakllanishi, hokimiyat kuchi hamda iqtisodiy faoliyatga ta’sir
ko‘rsatishning kuchga asoslangan usullari o‘rtasidagi nisbat. Iqtisodiyotni
rivojlantirishning obyektiv ehtiyojlari va davlat siyosati o‘rtasidagi ziddiyat va
sh.k.
2017 yildagi hisobotga ko‘ra, Evropa Ittifoqining xufyonali iqtisodiyotiga
qariyb 2,2 milliard dollar sarflangan. Foiz jihatidan Evropaning janubiy va sharqiy
mamlakatlari an'anaviy ravishda eng katta xufyona iqtisodiyotiga ega (bu erda
ularning YaIMdagi ulushi 20 dan 40% gacha), bu erda zamonaviy naqdsiz to‘lov
texnologiyalari hali keng tarqalmagan. Bundan tashqari, qarzlar va moliyaviy-
iqtisodiy inqirozning ortib borayotgan oqibatlari bilan, xufyonalar ostiga
tushadigan pul miqdori ko‘paymoqda. Shu bilan birga, rivojlangan
mamlakatlarning xufyonali iqtisodiyotlarining nisbiy hajmi kichikroq bo‘lishiga
qaramay (Germaniyada - 14%, Frantsiyada - 11% va Shveytsariyada - atigi 8%),
ularning xufyonasi iqtisodiyoti kattaroqligi sababli kam rivojlangan hududlardagi
mos ko‘rsatkichlardan sezilarli darajada oshib ketdi. 2018 yilda Rosfinmonitoring
rasmiy hisob-kitoblariga ko‘ra, Rossiyada xufyona iqtisodiyoti hajmi YaIMning 20
foizini tashkil etdi, yiliga 20 trln rubl aylanmasi bilan.
18

Dunyo bo’ylab xufyona iqtisodiyotning YaIMdagi ulushi 4
0.00% 5.00% 10.00% 15.00% 20.00% 25.00% 30.00% 35.00% 40.00% 45.00% 50.00%46.99%39.38%34.20%18.80%13.60%10.83%9.90%8.89%6.94%
АҚШ
Австралия
Хитой
Буюк Британия
Хиндистон
Канада
Вразилия
Россия
Нигерия
1-Rasm 4
Shular qatorida O’zbekistonning ko‘pgina viloyat va tumanlarda korrupsiya
degan balo, ya’ni poraxo‘rlik, tamagirlik, xizmat vazifasini suiiste’mol qilish kabi
illatlar uchrab turayotganini inkor etib bo‘lmasligini, qonunga zid bo‘lgan bunday
xunuk holatlar bilan murosa qilishga chek qo‘yishning vaqti kelganligi, yoshi va
vazifasidan qat’i nazar, bizningcha, keng jamoatchilik ongiga korrupsiyaning
iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va ma’naviy sohalardagi, mamlakatning barqarorligi va
iqtisodiy o‘sishiga g‘ov ekanligi, oxir-oqibatda aholi farovonligini o‘stirishga
salbiyta’sir ko‘rsatuvchi illat ekanligini singdirish zarur. Bu borada 1-
Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek, «mamlakatimizning kelajagini va
obro‘- e’tiborini qadrlaydigan har bir vijdonli fuqaro bu tahdidni esda tutmog‘i
darkor. Halol mehnat qilish, o‘z bilimi, kuch-g‘ayrati va ijodiy qobiliyatini sarflash
uchun barqaror shart-sharoit bo‘lishini istaydigan, farzandlari va yaqin kishilari
kelajakda ham demokratik, fuqarolik jamiyatida sivilizatsiyalashgan bozor
munosabatlarining samaralaridan to‘la-to‘kis foydalanishini orzu qiladigan har bir
fuqaro, jinoyatchilik va korrupsiya yo‘liga o‘z vaqtida zarur to‘siq qo‘yilmasa, bu
illatlar qanday ayanchli oqibatlarga olib kelishi mumkinligini yaxshi anglab
4
www.acca.org
19

yetmog‘i lozim» 5
. Chunki biz mamlakatimizni isloh etish va modernizatsiya
qilishning yangi davri – milliy taraqqiyotimizning navbatdagi mantiqiy bosqichi
davom etayotgan davrda yashayapmiz. Zero, 1-prezidentimiz Islom Karimovning
«o‘z mehnati, aql-zakovati va salohiyati bilan o‘zini o‘zi boqadigan, o‘zini himoya
qilishga, kelajagini o‘z qo‘li bilan qurishga qodir bo‘lgan xalqni jahon ahli e’tirof
etadi. Barchamiz, avvalo, yoshlarimiz bu oddiy haqiqatni hech qachon
unutmasligimiz zarur» 6
ligi to‘g‘risidagi da’vati kundalik shiorimizga
aylanmog‘ilozim.
2.2. Xufyona bozor institutsional tizim sifatida.
Xufyona sektor bilan bog`liq eng katta xavf bu bozor konstitutsiyasidan
keskin farq qiluvchi xatti-harakatlar va bitimlar tuzishning alohida meyorlarining
shakllanishdir. Xufyona meyorlarning asosida ularning amal qilishi hududiy
jihatdan va G yoki shaxslarning malum doirasi tomonidan chegaralangan ijtimoiy
mexanizmlar yotadi - qonunga bo`ysunish meyorlarining mavjud emasligi,
meyorlarning amal qilishini ijtimoiy mansubligidan qati nazar, barcha iqtisodiy
subektlarga tarqatishga imkon bermaydi.
Xufyona meyorlarning yozilmagan va lokal xususiyati tufayli xufyona
bitimlar tuzish uchun universal o`yin qoidalarini ifodalab bo`lmasa-da, xufyona
iqtisodiyot «konstitutsiyasi»ning asosiy unsurlarini aniqlash mumkin. Misol
tariqasida Italiya, Sitsiliya, Kalabriya va Kampaniyani olamiz: rivojlangan xufyona
sektorga ega bo`lgan ushbu mintaqa iqtisodchilar va sotsiologlar tomonidan yaxshi
o`rganilgan.
Davlatning (dastlab Ispaniya, so`ngra Italiya davlatining) kam ishtiroki va
uning mahalliy aholining turmushini va mulkchilik huquqlarini himoyalashni
taminlashga layoqatsizligi Italiya janubi tarixiy rivojlanishining muhim omillari
bo`ldi. Davlat ushbu mintaqalarning uzoqda joylashganligi va o`zi olib boradigan
«bo`lib ol va hokimiyat o`rnat» siyosat tufayli ularning mavjudligi haqida
5
Karimov.I.A Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. T. 6. –T.: “O’zbekiston”, 1998.
6
Karimov.I.A Mamalakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish yo’lida. . T. 16. –T.:
“O’zbekiston”, 2008
20

shunchaki unutib qo`ydi. Shuning uchun, ayniqsa feodal huquqning bekor qilinishi
va mayda mulkdorlar sinfining shakllanishi munosabati bilan mulkchilik
huquqlarini tafsirlash va shartnomalar bajarilishini taminlashning davlatning
aralashuviga muqobil mexanizmari talab etildi. Mulkchilik huquqlarini tafsirlash
va himoyalash bo`yicha davlatga muqobil institut sifatida mafiya haqida dastlabki
tilga olinishi feodalizmdan mayda va o`rta yer mulkchiligiga o`tishning aynan shu
pallasiga taalluqli. «Mafiya» atamasi odatda turli manolarda va turli xildagi
hodisalarni yoritish uchun qo`llaniladi. Iqtisodiy tahlilda ushbu atamadan asosan
bitimlarni tuzishda amalga oshiriladigan xatti-harakatning alohida meyorlari va
namunalarini belgilash uchun foydalaniladi. Yani, mafiya rasmiy tashkilot
bo`lmasada, xatti-harakat va hukmdorlik munosabatlarining alohida xili
hisoblanadi. Boshqacha aytganda, mafiya institut sifatida shaxslarga o`zining
iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy sohalardagi faoliyatini muvofiqlashtirish imkonini
beruvchi o`yin qoidalarining yig`indisidir.
Birinchi meyor «o`yin konstitutsiyasi» o`zaro hamkorlik maqsadlarini
aniqlashga taalluqli, uni shan meyori sifatida ifodalash mumkin. Agar mafiyaning
avjiga chiqqan klassik davri (1890-1970 yillar)da Italiya janubi aholisining asosiy
maqsadi o`zining foydaliligini oshirishdan emas, balki o`z shanini va o`z oilasining
shanini saqlab qolishdan iborat bo`lgan. Hatto o`zini mafiya deb hisoblagan
insonning o`zini nomlashi «shan odami» - uning faoliyati maqsadining ananaviy
xususiyatini tasdiqlagan. Kelishuvlar nazariyasi atamasidan foydalangan holda,
shan meyorini ananaviy kelishuv jumlasiga kiritish mumkin, chunki gap oilaning
shani va obro`si haqida, birinchi galda, er-xotinning shani haqida ketayapti.
Shanning yo`qotilishi ijtimoiy o`zaro munosabatlar sohasidan chiqarilishga olib
keladi uni yo`qotgan insonlar hatto alohida, qishloqlarning chekkalarida
yashashadi va faqat o`z muhiti doirasida muloqatda bo`lishadi. Haqiqiy mafioz
uchun hatto tijorat sohasidagi muvaffaqiyat ham mustaqil qadr-qimmat emas, balki
shan belgisi sifatida ko`rib chiqiladi.
Agar utilitarizm meyorini oqilona harakat meyori to`ldirsa, u holda shanni
himoya qilish va tasdiqlashning asosiy vositasi «hasad raqobatchiligi», erkaklar
21

ega bo`lgan zulm o`tkazish salohiyatini doimiy ravishda taqqoslash (takidlash
lozimki, mafiyaning madaniy sohasi «machizm», yani erkakka sig`inish). Shaxs
tomonidan kontragentlar ehtiyojlarini qondirish orqali foydalilikni oshirishning
bozor tamoyili (unga ko`ra almashuvning barcha ishtirokchilari yutadi)dan farqli
o`laroq, hasad raqobatchiligida ikkita g`olib bo`lishi mumkin emas: faqat bitta
g`olib mavjud - qolganlar hammasi mag`lublar. Kundalik turmushni tartibga
soluvchi vosita sifatida zulm o`tkazishdan foydalanish uchun taqiqlarning mavjud
emasligi, zulm o`tkazishni monopollashtirishga urinish iqtisodiy sohadagi mafiya
vakillarining xatti-harakatlariga ham o`z tasirini o`tkazmoqda. Mafiya bilan
bog`liq tadbirkorda foyda olishga cheklashlar oshkora tadbirkornikiga qaraganda
kam. Xufyona tadbirkor zarur hollarda zulm qo`llanilishi bilan to`xtab qolmaydi,
oshkora tadbirkor esa zulm o`tkazish uchun davlat monopoliyasi oqibatida
erkinlikning ushbu darajasidan mahrum etilgan. Shuning uchun mafiya bilan
bog`liq korxonalarning raqobat jihatdan ustunliklari raqobat natijasida emas, balki
lokal monopoliyani hosil qilish va raqobatni cheklash natijasida yuzaga keladi.
Mafiya qoidalari bo`yicha faoliyat ko`rsatuvchi bozor mukammal raqobat
shartlaridan yiroqlashadi, bunday qoidalarning mavjud bo`lishi iqtisodiy
mexanizmlarning amal qilishi tartibini o`zgartiradi.
Navbatdagi meyor ishonch ananaviy xususiyatga ega, chunki u oila
doirasida lokalizatsiyalashgan. Oila ichida ishonch bo`lmasa, uning boshlig`ining
shani tushunchasi o`z kuchini yo`qotadi. Shu nuqtai nazardan ishonch ananaviy
tarzda oila turmushining bazaviy tamoyillaridan birini aks ettiradi va uning
tashqarisiga amal qilmaydi, demak, u bozor konstitutsiyasida ko`zda tutilganidek,
oqilona harakatning sharti bo`lishi mumkin emas. Mafiyaning bazaviy tashkiliy
birligi sossa 15-20 (ko`pi bilan 70-80, kamida 7) kishidan iborat va oila-
qarindoshchilik aloqalari asosida shakllanadigan guruhni o`zida namoyon etadi.
Sossa faoliyati doirasiga tushgan barcha shaxslar uning azolari bilan do`stona
munosabatlar yoki «patron-mijoz» munosabatlari orqali bog`liq.
Oila ichidagi munosabatlarni qurish uchun foydalaniladigan ishonch
mafiyaning iqtisodiy faoliyatini ham belgilab beradi. Mafiya bilan bog`liq
22

tadbirkorlarning yana bir raqobat jihatdan ustunligi bo`lib ishonch asosida
shartnoma munosabatlarini qurish hisoblanadi mafiya shartnoma majburiyatlari
bajarilishining eng yaxshi kafolati hisoblanadi. D.Gambetta yozganidek, mafiyani
bozorning ishonchning «tabiiy» darajasi haddan ziyod past bo`lgan va bitim tuzish
imkonini bermaydigan sektorlarida va ana shunday mintaqalarda (Italiya Janubida
bunday holat o`rin tutadi) ishonchni tug`dirish, reklama qilish va sotish bilan
shug`ullanuvchi alohida korxona sifatida namoyon etish mumkin. Shuningdek,
ishonch tanqisligi sharoitida amalga oshiriladigan oshkora tovarlar bilan istalgan
xufyona bitimlarga va taqiqlangan tovarlar (qurol, giyohvandlik moddalari) bilan
istalgan bitimlarga ham etibor qaratiladi. Tovar sifatida ishonchning o`ziga xos
jihatini hisobga olgan holda, mafiya uni sotishni g`oyrioddiy usul bilan oila-
qarindoshchilik, do`stona yoki mijozlik aloqalari sohasiga manfaatdor tadbirkorni
aralashtirish orqali amalga oshiradi. Xususan, mafiyaning iqtisodiy faoliyatini
yoritish uchun ko`pincha mafiyaning oilaviy aloqalari asosida tashkil etiladigan
«tarmoq» tushunchasidan foydalaniladi. Aynan o`zgaruvchan sharoitlarga tez
moslashuvchi tarmoqlar doirasida «o`zlariniki» o`rtasida yuqori ishonch
salohiyatidan foydalanuvchi mafiyaning asosiy iqtisodiy faoliyati amalga
oshiriladi.
Bitimlar bo`yicha hamkorlarni «o`ziniki» va «begona» toifasiga bo`lish
prinsipial jihatdan muhim, bu yerda gap ikkita standart, ikki xil xatti-harakat
haqida boradi. «O`ziniki» doirasida shan va obro`ga birgalikdagi say-harakatlar
orqali erishiladi va himoya qilinadi, munosabatlar ishonch asosida quriladi.
«O`ziniki» va «begona» o`rtasida «hasadguylik raqobatchiligi» bo`lishi muqarrar,
ishonch esa dushmanlik va zulmga o`z o`rnini bo`shatib beradi. Xatti-harakatning
ikki yoqlama standarti mantiqiga yana bir muhim meyor maxfiylik kiritiladi.
Ushbu meyor tashqi olam bilan, ayniqsa davlat vakillari bilan munosabatlarda
to`liq yopiqlikni belgilab beradi, uning teskari tomoni sifatida to`liq ochiqlik va
oila azolaridan faqat haqiqatni gapirishni talab qilish ishtirok etadi. Haqiqiy
mafiozlar hamma vaqt jim turishadi.
23

2.3.Xufyona iqtisodiyotga qarshi kurashning rivojlangan mamlakatlar
tajribasi
Jahon iqtisodiyotida xufyona iqtisodiyot milliy iqtisodiyotning nazorat
samaradorligiga salbiy ta'sir ko'rsatadi va jahon iqtisodiy munosabatlarni izdan
chiqaradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiyotidaxufyona iqtisodiyot
muhim roli o’ynaydi. Ulardan ba'zilari xufyona iqtisodiyot rasmiy yalpi ichki
mahsulotga nisbatan 80% bularga Nigeriya, Boliviya va Tailand kabi
davlatlarni misol qilish mumkin. Bu sektor tovarlar va xizmatlar, individual
savdogarlar, hunarmandlar, ishlab chiqarish uchun kichik korxonalarni o ’ z ichiga
oladi. Rivojlangan mamlakatlarda, xufyona iqtisodiyotining ko'lami nisbatan
kichik va yalpi ichki mahsulotga nisbatan 8-20% atrofida yoki undan ham kichik
bo’lishi mumkin. Misol uchun, xufyona iqtisodiyot Amerika Qo'shma Shtatlari
iqtisodiyotining 5.4% to'g'ri keladi. [3] Yevropa Ittifoqida esa, professorFridrix
Schneider izlanishlarga ko'ra xufyona iqtisodiyotvaziyatiquyidagichabo'ladi [4].
Mutaxassisning fikrichadaronmadni yashirish va soliqdan qochishga intilish
Yevroitttifoq maydoni bo’yicha yalpi ichki mahsulotga nisbatan 18% yetgan, deb
taxmin qilgan. Bundan tashqari, turli Evropa Ittifoqi mamlakatlarida norasmiy
sektorning ulushi bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi. Xususan, Markaziy,
G'arbiy va Shimoliy Yevropa, bu ko'rsatkich 10% ichidadir. O'rta mamlakatlarda
yalpi ichki mahsulotning to'rtdan bir qismigacha yetadi va Sharqiy va Janubiy-
Sharqiy Evropaning ayrim joylarida 30% chiqishi mumkin. Barcha Evropa
davlatlarini yuqoridagilarga asoslangan holda uch guruhga bo'lish mumkin:
Birinchi xufyona iqtisodiyoti past davlatlar Shveytsariya yalpi ichki mahsulotga
nisbatan xufyona iqtisodiyot 7,6%, Avstriya (9,1%), Lyuksemburg (10,2%),
Niderlandiya (7,8%), Fransiya va Buyuk Britaniya (8,3%). Ikkinchi guruh
Ispaniya, Portugaliya, Italiya o'z ichiga oladi. Bu mamlakatlarda, xufyona
iqtisodiyotning ulushi sezilarli darajada yuqori - 18,2%, Portugaliya - 17,8%,
Italiya - 22,2% va Ispaniyada xufyona iqtisodiyot yalpi ichki mahsulotning sal
kam chorak qismini tashkil etadi. Uchinchi guruh davlatlar Ukraina, Malta,
Kipr, Boltiq davlatlarini o'z ichiga oladi, bu davaltlarda yashirin iqtisodiyot ulushi
24

YaIMga nisbatan yuqori. Bu davlatalar ichida xufyona iqtisodiyot keng tarqalgan
mamlakat Ukraina, u yerda xufyona iqtisodiyot ululishi YaIMga nisbatan 42,9%
tashkil etadi. Shunday davlatalrdan yana biri Belarussiyadir u yerda vaziyat -
32,6%ga teng.
7
2-rasm 7
So'nggi yillarda, Evropa Ittifoqi davlatlari soliq to'lashdan bosh tortishga
qarshi kurash uchun katta ahamiyat berishmoqda. Misol uchun, Ispaniyada soliq
bazasini yanada yaxshiroq nazorat qilish orqali xazina $ 8 milliard dan ortiq
mablag’ga to’ldirilishi ko'zda tutilmoqda. O'z navbatida, Italiyada 2000 € ortiqcha
har qanday to'lovlarni amalga oshirish kuzatilishi mumkin, ya’ni bank kartalari
orqali. Buyuk Britaniya 200 agentlardan tuzilgan maxsus jamoa shakllantirilgan,
ular yuqori daromadlarni nazorat qilish uchun mo'ljallangan. Iqtisodiy rivojlanish
darajasi yuqori bo'lgan mamlakat o’zini yanada qulay his qiladi.
Shveytsariya, umumiy fonda vaziyat juda qulay bo'lgan, yalpi ichki
mahsulotga nisbatan faqat 7,6% xufyona iqtisodiyoti bor. Shveytsariya
7
http:taklettax.com
25

iqtisodiyotga asosiy "tahdid" noqonuniy ish faoliyati bilan shug’illanishdan
keladi. Shveytsariyada qonununga muvofiq federal tekshirishlarni
mustahkamlash va noqonuniy muhojirlarni yollagan ish beruvchilarga jarima.
Noqonuniy ishchi kuchidan keng foydalanadigan qurilish va qishloq xo'jaligi
sohasida, ochiq tenderlarni o’tkazish va jazo choralarini qo'llash, bu yerda yana
noqonuniy ishchilarni yollagan ish beruvchilar besh yil qamoq jazosi va bir
million frankga qadar jarimaga tortiladi. Iqtisodiyotga qaratilgan ushbu qonunning
qabul qilinishi, shubhasiz xufyona iqtisodiyotning qisqarishiga olib keldi.
3-rasm 8
AQSh Moliya vazirligi xufyona iqtisodiyot doirasida moliyaviy
operatsiyalar va jinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashda yetakchi
ahamiyatga ega. Xususan, AQSh Moliya vazirligi tartibga soladi va quyi
tashkilotlarning sa'y-harakatlarini muvofiqlashtiradi, fuqarolik javobgarlikka jalb
qiladi, buxgalteriya va moliyaviy institutlar tomonidan berilgan hisobot yoki
8
www.statistcs.com
26

jazodan ozod qilish uchun talablarni ko’rib chiqadi.. AQSh moliyaviy organlari
10 ming dollardan ziyod miqdoridagi pulni monitoring qilishga xizmat qiladi.
Hisobotdagi qing’irliklar uchun 25 ming dollar yoki besh yil qamoq jazosi
qo'llaniladi. Shuningdek, bojxona xizmati 10 ming dollardan ortiq valyuta va pul
vositalari xalqaro harakatini nazorat qiladi.
Xufyona iqtisodiyotni xalqaro amaliyotda xavfsiz holatga keltirish uchun
soliq va huquqiy tizimlarni to’g’ri yo’lga qo’yish kerak . Qonunchilik mexanizmi
xufyona iqtisodiyot faoliyatining me'yoriy-huquqiy tomondan qarshi kurashishi
kerk. Qonunchilik bilan birga iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda biror yaxshi
natijaga erishish uchun soliq mexanizmini to’g’ri yo’lga qo’yiladi . Bu
amaliyotni qo’llagan mamlakatlarda xufyona iqtisodiyot past darajasiga
erishilgan bularga misol qilib Shveytsariya, Avstriya, Germaniya, Italiya, Chexiya
Respublikasi, Kanadalarni olish mumkin. Bizning davlatda Qonunchilik
mexanizmini davom ettirish xufyona iqtisodiyotga qarshi kurash doirasida
Yevropa va AQShda davlat siyosatining tajribasi bilan institutsional va tashkiliy
mexanizmi, samarali amalga oshirish mumkin.
O’zbekistonda xufyona iqtisodiyotga qarshi kurashda amaliy harakatlar
muhim,bizda xufyona iqtisodiyot ulushi boshqa davlatlar bilan taqqoslaganda
yuqoriligicha qolmoqda. Boshqa mamlakatlarning ijobiy tajribasini hisobga olib,
biz, xususan, bu hodisa ko'lamini kamaytirish yo'llarini tavsiya qilishimiz
mumkin. Bir butun davlat tuzilishi sifatida mamlakatdagi xufyona
iqtisodiyotning tarqalishini nazorat qilishda davlat maxsus xizmatlari rolini
mustahkamlashda, AQSh tajribasidan foydalanish mumkin .
Shunday qilib, biz xufyona iqtisodiyot ga qarshi kurashning xalqaro
amaliyot shuni ko’rsatdiki biz har bir ishni tizimli olib borishimiz kerak va
huquqiy , tashkiliy tomondan asosni yaratishimiz kerak.
XULOSA
27

Jahon mamlakatlari iqtisodiy xavfsizligi davlat strategiyasi tajribasidan kelib
chiqib, amaldagi qonunlar iqtisodiyot ahvolining O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligi
talablariga javob beradigan mezonlari orasida quyidagilarni keltirish mumkin:
jamiyat hamda xo‘jalik va moliya faoliyatining barcha sohalari jinoiylashuviga
yo‘l qo‘ymaydigan iqtisodiy va huquqiy shart- sharoitlarning yaratilishi, jinoiy
tuzilmalarning ishlab chiqarish va moliya institutlarini egallab olishiga,
hokimiyatning turli institutlariga kirib borishiga yo‘l qo‘ymaslik kabilar va hokazo.
Mamlakatimiz milliy boyligi davlat budjetining daromadlarini taqsimlash va
qayta taqsimlashda ishtirok etish iqtisodiy agentlarga har qanday xo‘jalik
faoliyatiga qaraganda, ancha ko‘p foyda kelishini ta’minlaydi. Bunday faoliyat
«xufiyona» iqtisodiyot nomini oldi.
Iqtisodiy sub’ekt tomonidan o‘z biznesi uchun institutsional muhitni –
oshkora yoki xufyona – tanlash to‘g‘risidagi qaror birinchi va ikkinchi holatlarda
bitimlarni amalga oshirishda yuzaga keladigan transaksiya xarajatlarini qiyoslash
orqali belgilanadi. Boshqacha aytganda, qonunga bo‘ysunish normasi yana bir bor
oqilona asoslanadi: shaxs uning talabini mutlaq imperativning ta’siri ostida emas
(qonuniy narsalarning hammasi yaxshi), balki qonunga amal qilishdan
kutilayotgan foydalar tufayli bajaradi. Qonunga ixtiyoriy bo‘ysunishga undovchi
omillar shaxsda faqat, davlat iqtisodiyotining oshkora sektorida transaksiya
xarajatlarini pasaytirish yo‘li bilan uning manfaatlarini amalga oshirishga qodir
bo‘lgan taqdirda, paydo bo‘ladi.
Iqtisodiy sohada xufyona bitimlar amalga oshiriladigan o‘yin qoidalarida,
birinchi galda bozor konstitutsiyasidan bitimlarning barcha ishtirokchilarini
«o‘ziniki» va «begonalarga» ajratish bilan katta farq qiladi. O‘zinikilarga nisbatan
opportunizmni oldini olishning ijtimoiy mexanizmlari amal qiladi, ishonch va
o‘zaro yordam me’yorlari hukmronlik qiladi. Aksincha, «begonalarga» nisbatan
opportunizm me’yor bo‘lib qoladi. T.Veblen yozganidek, xufyona iqtisodiyot
«hasadguylik raqobatchiligiga» asoslangan «yovvoyi» bozor modeliga juda yaqin.
Va nihoyat, xufyona iqtisodiyot maksimal darajada fragmentlangan va mozaikli, u
to‘liq tizim shaklini qabul qilmaydi hamda bozorning barcha ishtirokchilari uchun
28

yagona va majburiy bo‘lgan konstitutsiyani qabul qilmaydi. Bundan ko‘rinib
turibdiki, qonunga bo‘ysunishning yuqori narxiga muqobil variant ham g‘oyat
qimmat ekan.
Iqtisodiy sub ekt tomonidan o`z biznesi uchun institutsional muhitni ’ –
oshkora yoki xufyona tanlash
– to`g`risidagi qaror birinchi va ikkinchi
holatlarda bitimlarni amalga oshirishda yuzaga keladigan transaksiya
xarajatlarini qiyoslash orqali belgilanadi. Boshqacha aytganda, qonunga
bo`ysunish normasi yana bir bor oqilona asoslanadi : shaxs uning talabini
mutlaq imperativning ta siri ostida emas
’ (qonuniy narsalarning hammasi
yaxshi), balki qonunga amal qilishdan kutilayotgan foydalar tufayli bajaradi.
Qonunga ixtiyoriy bo`ysunishga undovchi omillar shaxsda faqat, davlat
iqtisodiyotining oshkora sektorida transaksiya xarajatlarini pasaytirish yo`li bilan
uning manfaatlarini amalga oshirishga qodir bo`lgan taqdirda, paydo bo`ladi.
Iqtisodiy sohada xufyona bitimlar amalga oshiriladigan o`yin qoidalarida,
birinchi galda bozor konstitutsiyasidan bitimlarning barcha ishtirokchilarini
«o`ziniki» va «begonalarga» ajratish bilan katta farq qiladi. O`zinikilarga nisbatan
opportunizmni oldini olishning ijtimoiy mexanizmlari amal qiladi, ishonch va
o`zaro yordam me yorlari hukmronlik qiladi. Aksincha, «begonalarga» nisbatan
’
opportunizm me yor bo`lib qoladi. T.Veblen yozganidek, xufyona iqtisodiyot
’
«hasadguylik raqobatchiligiga» asoslangan «yovvoyi» bozor modeliga juda yaqin.
Va nihoyat, xufyona iqtisodiyot maksimal darajada fragmentlangan va mozaikli, u
to`liq tizim shaklini qabul qilmaydi hamda bozorning barcha ishtirokchilari uchun
yagona va majburiy bo`lgan konstitutsiyani qabul qilmaydi. Bundan ko`rinib
turibdiki, qonunga bo`ysunishning yuqori narxiga muqobil variant ham g`oyat
qimmat ekan.
29

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O’zbekiston, 2014. – 46 b.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni .
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.Mc Connell,
Brue.Economics. 21th edition. Mcgraw-hill/Irwin, USA, 2017
4. Paul A. Samuelson , William D. Nordhaus . Economics. 20th Edition.
McGraw-HillCompanies. USA. 2017.
5. Jo’rayev T. Iqtisodiyotnazariyasi. O’quvqo’llanma. -T.:
«Fanvatexnologiya» nashr, 2017. 638 bet.
6. Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.: Iqtisod-moliya,
2017. – 728 bet.
7. Tojiboeva D. Iqtisodiyot nazariyasi: Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun
o’quv qo’llanma. – T.: «O’qituvchi». 2012, 227-b.
8. Borisov E.F. Ekonomicheskaya teoriya: ucheb. – 2-e izd., pererab. i dop. -
M.: TK Velbi, Izd-vo Prospekt, 2005. – 544 s.;
9. Shishkin A. F. «Ekonomicheskaya teoriya», uchebnik, kniga 2, M. izd-va
«Vlados», 1996, 154 s.
10. Qobilov Sh.R. Iqtisodiyot Nazariyasi:Darslik Toshkent: O'zbekiston
Respublikasi IIVAkademiyasi, 2013.
11. Karimov I.A Xavfsizlik va barqaror tarqqiyot yo’lida. T.6.-T:O’zbekiston
1998.
12. Makroekonomika: Ucheb. dlya stud. vissh. ucheb. zavedeniy/ Pod red.
V.D.Kamaeva. M.: Gumanitar. izd. tsentr VLADOS, 2014, 175-b.
13. Попов Ю.Н Тарасов М.Е Теневая экономика и системе риночного
хозяства. Дело ЭКОНОМИКА. М 2017 С.45
30

14. Ланд П. Организованная преступность: тайная история самого
прибыльного бизнеса вмире: пер с англ. —М.: АСТ: Астраль, 20 18 - С 11-
43;
15. Кочергина Т.Е. Экономическая безопасность Ростов-на-Дону Фепикс,
20 1 7. -С-171
16. Қо билов Ш.Р. Глобаллашув ва хавфсизлик. -Т.; ЎзР ИИВ Академияси,
2006. 27- 2 8-бетлар.
17. Kurs ekonomicheskoy teorii. Ucheb. posob. pod red. Chepurina M.N.,
Kiselevoy E.A. Kirov, izd-vo «ASA», 1995, 233-b.;
18. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo’mitasining
rasmiy sayti.
19. www.statistics.com
20. http:taklettax.com
21. www.acca.org
22. www.ziyonet.uz – ta’lim portali.
23. www. Kun.uz
31

31

Купить

Похожие документы
Iqtisodiy o’sish – ijtimoiy taraqqiyot omili sifatida
Iqtisodiy faoliyat va uning turlari kurs ishi
Turonbank ATB amaliyot hisobot turonbank amaliyot hisobot
TBC Bank ATB amaliyot hisoboti
Sanoat Qurilish Bank amaliyot hisoboti SQB