Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 240.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 21 Aprel 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

166 Sotish

Xulqi og‘ishgan bolalarga yakka tartibdagi psixologik yordam ko‘rsatish

Sotib olish
Xulqi o g‘ ishgan bolalarga yakka tartibdagi psixologik yordam ko‘rsatish MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………….3 I.BOB.XULQI OG‘ISHGAN BOLALAR PSIXOLOGIYASI…………....6 1.1.Axloq shaxsning psixologik kategoriyasi va xususiyati sifatida…...……..6 1.2.“Og‘ishgan xulq” tushunchasini aniqlash mezonlari……………………..8 1.3.“Og‘ishgan xulq” tushunchasining tasnifi……………………………….13 II.BOB.XULQI OG‘ISHGAN BOLALARNING OTA-ONALARI BILAN AMALIYOTCHI PSIXOLOGNING FAOLIYATI………………….16 2.1. Xulqi og‘uvchanlikni namoyon qiluvchi psixologik xususiyatlar…...….16 2.2. Xulqi og‘uvchanlikni namoyon qiluvchi psixologik xususiyatlarni bartaraf etish yo‘llari……………………………………………………………………….20 2.3.Ta’lim muassasalarida xulqi og‘ishgan bolalar bilan psixolog faoliyati...29 XULOSA………………………………………………………………...….36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………..38 1 KIRISH Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev aytganlaridek: “Ta’lim muassasalari faoliyatini tubdan yaxshilash, eng ilg‘or xorijiy tajribani o‘rganish, har jihatdan zamonaviy tizim yaratish bugungi kunning talabi, ta’limni rivojlantirmasdan hech bir sohani rivojlantirib bo‘lmaydi 1 ”. Prezidentimizning bu fikrlari negizida qanchalik chuqur ma’no borligi bizga ma’lum. Mavzuning dolzarbligi :Xulqi og‘ishgan bolalarga yakka tartibdagi psixologik yordam ko‘rsatish mavzusi zamonaviy ta'lim va tarbiya tizimida muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda, jamiyatimizda bolalarning xulq-atvori, psixologik holati va rivojlanishi ko‘plab muammolarni keltirib chiqarmoqda. Har bir bola o‘ziga xos shaxs bo‘lib, har birida o‘ziga xos talantlar, qobiliyatlar va muammolar mavjud. Xulqi og‘ishgan bolalar o‘zlarining muammolari bilan bog‘liq turli xil qiyinchiliklarga duch kelishadi, bu esa ularning o‘qish va ijtimoiy hayotida salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: O‘rganilganlik darajasi asosan uchta asosiy yo‘nalishda rivojlangan: xulq-atvorning og‘ishish sabablarini aniqlash, diagnostika va tuzatish metodlarini ishlab chiqish va psixologik yordam jarayonining amaliy jihatlarini rivojlantirish. Birinchi yo‘nalish, ya’ni xulq-atvor og‘ishishining sabablarini o‘rganish, shaxs psixologiyasi va rivojlanish psixologiyasi nazariyalari bilan chambarchas bog‘liq. Bu borada L.S. Vygotskiy, A.N. Leontev va S.L. Rubinshteyn kabi olimlarning ishlari asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Ularning tadqiqotlarida xulq-atvor og‘ishishining biologik, psixologik va ijtimoiy omillari batafsil tahlil qilingan. Masalan, oiladagi tarbiya 1 Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Sh.M. Mirziyoyev. Toshkent O‘zbekiston, 2016. 2 usullari, tengdoshlar bilan muloqotdagi muammolar va stressli hayotiy vaziyatlar bolalarning xulq-atvoriga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi aniqlangan. Xulqi og‘ishgan bolalarga yordam berish, ularning psixologik holatini yaxshilash va ijtimoiy moslashuvini ta'minlash maqsadida, individual psixologik yordam zarur. Yakka tartibdagi psixologik yordamning asosiy vazifasi bolalarning hissiy holatini tahlil qilish, muammolarini aniqlash va ularga mos keladigan strategiyalarni ishlab chiqishdir. Bu jarayon bolalarga o‘z his-tuyg‘ularini ifodalash, ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirish va muammolarini hal qilishda yordam beradi. 2 Bunday axloqning sababi nimada bo`lishi mumkinq! Nima insonni qayta- qayta o`ziga va atrofdagilarga zarar kyeltirishga majburlaydiq Bunday qanday qutulish mumkinq Va nihoyat, “og`ishgan xulq” atamasidan foydalanish qonuniymikin. Dyeviantlik, og`ishgan xulq psixologlar, shifokorlar, pyedagoglar,huquqni himoyalovchi organlar xodimlari, sotsiologlar, faylasuflarda jonli qiziqish uyg`otib kyelgan. Og`ishgan xulq mavzusi sohalararo va munozarali xaraktyerga ega. Atamaning “ijtimoiy mye'yor” tushunchasi bilan payvasta ekanligi muammoni ko`p marotaba murakkablashtiradi, chunki mye'yorning chyegaralari o`ta shartli, insonda esa barcha ko`rsatkichlar bo`yicha absolyut mye'yorning o`zi mavjud emas. Yondoshuvlarning turli-tumanligi shaxs xulq ini og`ishganligini tashhis qilish, uni profilaktikalash va ijtimoiy-psixologik yordam ko`rsatish davomida bartaraf etish kabi amaliy vazifalarni yechishda ham ko`zga tashlanadi. Hulqi og`ishgan bolalar psixologiyasi fanining asosiy maqsadi o`quvchilarda shaxs og`ishgan xulqi muammolarining zamonaviy holati haqida ilmiy asoslangan, yaxlit tasavvurning shakllanishida yordamlashishda ko`rinadi. 2 Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Sh.M. Mirziyoyev. Toshkent O‘zbekiston, 2016. 3 Og`ishgan xulqni tushuntirish uchun turlicha psixologik kontsyeptsiyalar qimmatini tan olgan qolda biz asosida kognitiv-axloqiy yondoshuv yotuvchilarni ustuvor sifatida ajratamiz. Ushbu fanni o`qitish tajribasi shuni ko`rsatdiki, matyerialni anglashda ba'zi bir qiyinchiliklar mavjud ekan. Birinchidan, “og`ishgan xulq” tushunchasining ko`p ma'noliligi va bu bilan bog’liq bo`lgan tyerminologik chalkashliklar. Ikkinchidan, har birimizning ichki dunyomizga xos bo`lgan shaxsiy ozodlik ehtiyoji va jamiyatning chyeklashlari orasidagi qarama-qarshilikdir. Og`ishgan xulq fyenomyeni mavjudligining o`zi “ozodlik yoki zaruriyat” dilyemmasi faktini tasdiqlaydi, qatto jamiyatning umidlariga qarshi har bir odamning shaxsiy tanlovchi pryedmyeti hisoblanadi. Yana bir ma'lum murakkablik shundaki, og`ishgan xulq muammosi bo`yicha ma'lumotlarni turli fanlar, masalan, sotsiologiya, tibbiyot, huquq, psixologiya, pyedagogikadan izlash lozim bo`ladi. Mavjud bo`lgan adabiyotlar, qoidadagidyek, yoxud o`ta ixtisoslashtirilgan, yoki o`ta ommaviy xaraktyerga ega. Og`ishgan xulq psixologiya bo`yicha adabiyotlar unga ta'sir qilishning samarali tyexnologiyalari yetishmagani kabi shubhasiz yetishmaydi. O`quvchiga taqdim etilayotgan ish o`zida mavjud bo`lgan ilmiy yondoshuvlarni ko`rib chiqishga intilishni va muallifning psixologik aspyektda ko`rib chiqiluvchi shaxs og`ishgan xulqini o`rganish qamda uni bartaraf etishdagi amaliy tajribalarini umumlashtirishni aks ettiradi. Kurs ishining vazifasi -xulqi og‘ishgan bolalarga psixologik yordam ko‘rsatish usullari, ularning samaradorligi va amaliy qo‘llanilishi ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, psixologik yordam ko‘rsatish jarayonida tarbiyachilar, o‘qituvchilar va psixologlar o‘rtasida hamkorlikning ahamiyati muhokama qilinadi. Kurs ishining maqsadi — xulqi og‘ishgan bolalarga yakka tartibdagi psixologik yordam ko‘rsatishning nazariy va amaliy jihatlarini ochib berishdir. 4 Kurs ishining tarkibiy tuzilishi :Ushbu kurs ishi 2 ta bob 6 ta paragrf,xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 5 I.BOB.XULQI OG‘ISHGAN BOLALAR PSIXOLOGIYASI 1.1.Axloq shaxsning psixologik kategoriyasi va xususiyati sifatida. Axloq, inson shaxsiyatining muhim psixologik kategoriyalaridan biridir. U insonlarning ijtimoiy hayotida, munosabatlarida va o‘zaro aloqalarida qanday xulq-atvor ko‘rsatishi bilan bog‘liqdir. 3 Axloqiy qadriyatlar, tamoyillar va me'yorlar shaxsning ichki dunyosini ifodalaydi, uning xarakteri, xulq-atvori va psixologik holatiga ta'sir qiladi.Axloqiy qadriyatlar shaxsning o‘zini o‘zi anglashiga, boshqalar bilan aloqalarini shakllantirishiga yordam beradi. Ular oila, jamiyat va madaniyat ta'sirida shakllanadi. Axloqiy qadriyatlar shaxsga o‘z xulq- atvorini baholash va to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri qarorlar qabul qilishda yordam beradi.Axloqiy tamoyillar insonning xulq-atvorida me'yoriy qoidalarni belgilaydi. Ular, masalan, adolat, halollik, hurmat va mas'uliyat kabi tushunchalarni o‘z ichiga oladi. Ushbu tamoyillar shaxsning ijtimoiy mas'uliyatini oshiradi va uning ijtimoiy hayotda muvaffaqiyatli bo‘lishiga yordam beradi.Axloq shaxsning xulq-atvorini belgilovchi muhim omil hisoblanadi. Xulq-atvor, asosan, shaxsning ichki psixologik holati, hissiyotlari va me'yoriy qadriyatlari bilan bog‘liq. Insonlar axloqiy me'yorlarga mos ravishda harakat qilganda, ularning xulq-atvori ijtimoiy qabul qilingan normaga mos keladi.Axloq psixologik xususiyat sifatida shaxsiyatning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. U shaxsning xarakterini, hissiyotlarini va ijtimoiy munosabatlarini belgilaydi. Axloqiy xususiyatlar, masalan, empatiya, sabr-toqat, va intizom, shaxsning ijtimoiy faoliyatida muhim rol o‘ynaydi. Axloq shaxsning ijtimoiylashuvida muhim rol o‘ynaydi, chunki u insonlarning bir-biri bilan aloqalarini va jamiyat ichidagi o‘zaro munosabatlarini belgilovchi asosiy omillardan biridir. Axloqiy qadriyatlar va me'yorlar shaxsning 3 Goziyev E. Psixologiya. Toshkent. 2017 y 4. Goziev E. Ontogenez psixologiyasi . 6 ijtimoiy yashashini va moslashuvini ta'minlaydi. Quyida axloqning shaxsning ijtimoiylashuvidagi asosiy rollari keltirilgan: Axloqiy qadriyatlar ijtimoiy normalar va me'yorlarni shakllantiradi. Ular shaxsning qanday xulq-atvor ko‘rsatishini, boshqalar bilan qanday munosabatlar o‘rnatishini belgilaydi. Masalan, halollik, adolat va hurmat kabi qadriyatlar ijtimoiy aloqalarda muhim ahamiyatga ega. Axloq shaxsga ijtimoiy muhitga moslashish imkonini beradi. Ijtimoiy qoidalar va axloqiy me'yorlarga amal qilish shaxsning jamiyatda o‘z o‘rnini topishiga yordam beradi. Bu, o‘z navbatida, shaxsning o‘zini ijtimoiy jihatdan qabul qilingan his qilishiga olib keladi. Axloqiy qadriyatlar ijtimoiy munosabatlarning sifatini belgilaydi. Boshqalar bilan yaxshi aloqalar o‘rnatish, ishonch va hamkorlikni rivojlantirish axloqiy tamoyillarga amal qilgan holda sodir bo‘ladi. Bu esa shaxsning ijtimoiy tarmoqda muvaffaqiyatli bo‘lishiga yordam beradi. Axloq shaxsning empatiya, sabr-toqat va hissiy ongini rivojlantirishga yordam beradi. Boshqalar his-tuyg‘ularini tushunish va ularga hurmat bilan yondashish shaxsning ijtimoiylashuv jarayonida ahamiyatli rol o‘ynaydi. Bu, o‘z navbatida, ijtimoiy aloqalarni kuchaytiradi. Axloq shaxsning ijtimoiy mas'uliyatini oshiradi. Boshqalar oldida o‘z mas'uliyatini tushunish va ularga nisbatan mas'uliyatli bo‘lish shaxsning ijtimoiy hayotida muhimdir. Bu, shuningdek, shaxsning jamiyatdagi o‘rnini kuchaytiradi. Axloqsizlik, ya'ni ijtimoiy me'yorlar va qadriyatlarga zid xulq-atvor, shaxsning ijtimoiylashuv jarayonida bir qator salbiy ta'sirlarni keltirib chiqarishi mumkin. Quyida axloqsizlikning ijtimoiylashuvga ta'siri haqida bir nechta misollar keltirilgan: 7 Axloqsizlik holatlari, masalan, yolg‘on gapirish, aldaganlik yoki hurmatsizlik kabi xulq-atvorlar, shaxsni jamiyatdan izolyatsiya qilishga olib kelishi mumkin. Boshqalar shaxsga ishonmay, undan uzoqlashishi natijasida, axloqsizlikka uchragan inson o‘zini yolg‘iz his qiladi. Axloqsizlik, masalan, do‘stlikda befarqlik yoki egoizm, ijtimoiy munosabatlarning sifatini pasaytiradi. Boshqalar bilan munosabatlar o‘rnatishda ishonch yo‘qoladi, bu esa jiddiy munosabatlarning shakllanishiga to‘sqinlik qiladi. Axloqsizlik, xususan, jamiyatdagi qoidalarni buzish va noto‘g‘ri xulq-atvor, yoshlarning ijtimoiy tajribalarini pasaytirishi mumkin. Masalan, o‘quvchilar o‘zaro yordam va hamkorlik o‘rniga raqobat va yomon xulq-atvorga yo‘l qo‘yishsa, ularning ta'lim jarayoniga ta'siri salbiy bo‘ladi. Axloqsizlik shaxsning o‘z-o‘zini hurmat qilishini pasaytiradi. Masalan, axloqsizlikka yo‘l qo‘ygan shaxs o‘zini jamiyatda qabul qilinmaslikdan xavotirda bo‘lishi mumkin, bu esa ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini yo‘qotishiga olib keladi. Axloqsizlik, ba'zida, ijtimoiy stereotiplar va kamsitishga sabab bo‘ladi. Masalan, axloqsizlikka yo‘l qo‘ygan shaxslar ijtimoiy guruhlarda salbiy tasvirlar bilan bog‘lanishi mumkin, bu esa ularni kamsitishga olib keladi va ijtimoiy barqarorlikni buzadi. 1.2. ”Og‘ishgan xulq” tushunchasini aniqlash mezonlari. "Og‘ishgan xulq" tushunchasi psixologiya va ijtimoiy fanlarda shaxsning ijtimoiy me'yorlar va qadriyatlaridan chetga chiqadigan, salbiy yoki nojo'ya xulq- atvor ko‘rsatishini anglatadi. Ushbu tushunchani aniqlashda bir nechta mezonlar mavjud: 8 Xulq-atvorning ijtimoiy me'yorlarga muvofiqligi. Agar shaxsning xulqi jamiyatda qabul qilingan qoidalarga zid kelsa, bu og‘ishgan xulq sifatida qaraladi. Masalan, yolg‘on gapirish yoki o‘g‘irlik qilish. Xulq-atvorning qonunlar tomonidan belgilangan me'yorlarga mos kelishi. Agar xulqiy harakatlar qonunlarni buzsa (masalan, jinoyat), bu og‘ishgan xulq deb hisoblanadi. Shaxsning hissiy holati va psixologik salomatligi. Og‘ishgan xulq ko‘pincha psixologik muammolar, stress yoki travma bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Masalan, depressiya yoki xavotir tufayli sodir etilgan xulq. Atrof-muhit va ijtimoiy guruhlarning ta'siri. Shaxsning xulqi u yashayotgan jamiyat, oila yoki do‘stlar ta'sirida o‘zgarishi mumkin. Agar shaxs ijtimoiy guruh tomonidan salbiy xulq-atvorni qabul qilsa, bu og‘ishgan xulq sifatida baholanadi. Shaxsning o‘z xulqini qanday baholashi. Agar odam o‘z harakatlarini nojo‘ya yoki salbiy deb bilsa, bu uning xulqining og‘ishganligini ko‘rsatishi mumkin. O‘z- o‘zini tanqid qilish yoki o‘zini yomon his qilish bu jarayonda muhimdir. Shaxsning xulqi jamiyatda qabul qilingan axloqiy qadriyatlarga muvofiqligi. Agar xulq, masalan, inson huquqlariga, adolatga yoki hurmatga zid kelsa, bu og‘ishgan xulq deb hisoblanadi. Og’ishgan xulq tushunchasini biz eng avval shaxs axloqining turli shakillari, unga insoniy sifatlarning barcha xususiyatlarini o’zida jam qilgan va mutaxasislar tomonidan ularning tahlillari va izlanishlari natijasida tavsif va tariflarni ko’rib chiqishdan boshlaymiz. Inson axloqi to’g’risidagi ilmiy tasavvurlar dastlab XX asrning boshlarida bixevioristlar tomonidan psixologiya fanining predmeti deb talqin qilingan vaqtdan boshlab, ayniqsa, shiddatli rivojlanish tusini oldi. Dastlab axloq tushunchasi doirasida shaxsning istalgan tashqi kuzatiluvchilar, “raqobat - reaktsiya” sxemasi 9 bo’yicha kuzatiladigan (harakatlanuvchan, vegetativ, nutqiy) tushundilar. Adabiyotlarda qayd etilishicha 1931 yilda axloqiy qarshlarni pedagogika- psixologiya fanining asoschisi asoschilaridan biri Djon Uotson tomonidan “Tuxumning mahsuldorlik xususiyatishuki xar lahzasida dunyo yuzini ko’ruvchi va organizm rivojlanish darajasini yanada murakkablashib boruvchi faolliyatning uzluksiz oqimi” degan qarashlari bilan ham shaxs shakillanishi jamiyatning har qanday ijobiy va salbiy ta’sirlarida ko’rishimiz mumkin. “Axloq” tushunchasining barcha ko’rib chiqilgan tavsifnomalari uning shaxsning faoliyat jarayonlaridagi turli ko’rinishlarida ham to’la ma’noda farqlana oladi. Biz pedagogika va psixologiya mutaxasislari tomonidan amalga oshiriladigan jarayonlar asosan “Og’ishgan xulq” tushunchasi bilan bog’liq bo’lgan jarayondir. Biz uchun muhim bo’lgan “shaxsning og’ishgan xulqi” tushunchasini ta’riflashga o’tishdan oldin biz psixologik va pedagogik jarayonlarni ham amaliy faoliyatda o’rganishimiz lozim. Ayrim mutaxasislar tomonidan va pedagogik, psixologik fanlarda quyudagi ko’rinishlari tavsiflangan: 10 Mutaxasislarmizdan J.Godfruaning e’tirozi xar bir aytilayotgan fikr o’zini mantiqiy va asosli fikrlariga dalillariga ega bo’lishi kerak yani biz “Qanday axloqni me’yoriy deb hisoblash mumkin” degan savol inson axloqini,shu jumladan, og’ishgan xulqni tushuntirish uchun markaziy asos sifatida etirof etdi. Ammo taniqli mutaxasislarimiz ham “Anomal” axloq tushunchasining ma’nosiga qat’iy ta’rif berish murakkab, ular orasidagi chegara esa o’ta noaniq haqiqatlarga asoslanadi degan xulosa kelishdi. Shunga qaramay, bugungi kunda ilmda va kundalik turmush faoliyatimizda ushbu tushunchalar birgalikda foydalaniladi. Bunda normal axloq atamasi ostida, qoidadagidek, og’riqli va taqiqlangan xatti xarakatlar bilan bog’liq bo’lmagan, shu bilan birgalikda, ko’pchilik odamlar uchun xarakterli bo’lgan me’yoriy-ma’qullangan axloq tushuniladi. Shu o’rinda biz avvalllo meyor tushunchsiga o’z tarifimizni keltirib o’tsak, mavjud jamiyatdagi vaziyat bizni meyor tushuncha va tarifini tavsifini keltirishimizda bir muncha qarshiliklarga uchraymiz. “Me’yoriy” deb qat’iy mazmunda ushbu soxa yoki bir fanda ayni vaqtda qabul qilingan me’yor va 11 mezonlarga muvofiq keluvchi barcha narsa hisoblanadi. Me’yorlarni qattiy belgilash va olish usullarini ko’pincha mezon deb ataymiz. Tushunchalarni izohlashning turli ko’rinishlarini muhim belgilariniajratib o’tadi. Shaxsning og’ishgan xulqining shunday maxsus xususiyatlarini ajratish maqsadga muvofiqki, u bizga bu xulqni boshqa fenomenlardan farqlashda, shuningdek, aniq bir odamda uning mavjudligi hamda dinamikasini aniqlash zarurati sifatida yordam berishi kerak. Shu o’rinda shuni malum qilamizki mavjud va aniqlangan tushuncha va kelyirilgan tariflardan biz quyudagi qarashlarni sizga taqdim etishni lozim deb bildik. Shuningdek bu Shaxs va uning og’ishgan xulqini quyudagi tarifda keltirib o’tamiz - bu umumqabul qilingan yoki rasman o’rnatilgan ijtimoy me’yorlarga mos tushmaydigan axloq. Xulosa qilib aytganda, bu mavjud xatti-harakat, mavjud qonunlar, vazifalar, qoidalar, an’analar va ijtimoiy buyruqlarga mos tushmasligi yoki aslidan o’zgacha ifodalanishi mimkin? . Bola shaxsidagi Deviant va deviatsiya tushunchalari axloqni me’yoriy ortiq yoki meyordanko’p og’ishgan axloqiy xususiyat sifatida aniqlaganda quyudagilarni esda saqlash kerakki, xar bir ijtimoiy me’yorlar o’zgarishi va takrorlamas bolishini. Bu, o’z navbatida, biz pedagog va psixologlardan boy tajribani talab qiladi. Shubhasiz, deviant axloq - bu har qanday me’yorlarni emas, balki ushbu jamiyat uchun va ayni shu vaqtda birmuncha muqim bo’lgan ijtimoiy me’yorlarnigina buzilishi bilan tavsiflanadigan hodisadir. Shaxsning va deviant xatti xarakati va axloqiy ko’rinishlari , uning namoyon bo’lishidagi muhum jarayonlarni boshqa bir odamlar tomonidan ijobiy yoki salbiy baholanishini ko’rishimiz mumkin. Salbiy yoki ijobiy baho jamoatchilikning turli muhokamalari yoki ijtimoiy cheklovlarga , shu jumladan, jinoiy yoki aksincha ma’muriy jazo shakli ko’rinishida namoyon bo’lishi mumkin. Dastavval, sanktsiyalar istalmagan axloqning oldini olish vazifasini bajaradi. Masalan, jazo 12 muddatini o’tab, “me’yoriy” tushunchasini anglagan va hayotga qaytgan odamning moslashuvdagi qiyinchiliklarida biz bu xolatni yaqol ko’rishimiz mumkin. Insonning mavjud xatti harakatlarini tuzatish orqali yangi hayot boshlashga intilishi, extiyojlarini ortishi ko’pincha atrofdagi mavjud odamlarning yoki jamiyatning ishonmasligi, ularni rad etilishlari natijasida tubdan o’zgaradi. Deviant (giyohvand, jinoyatchi, o’z-o’zini o’ldiruvchi va h.k.) tamg’asi sekin-asta deviant barobarlikni (o’z-o’zini qis qilishni) shakllantiradi. Shunday qilib, axmoqona shuxrat xavfli yakkalanishni kuchaytiradi, ijobiy o’zgarishlarga to’sqinlik qiladi va deviant axloqning takrorlanishini chaqiradi. Og’ishgan xulqning xususiyatlariga to’xtaladigan bo’lsak bu shaxsning o’zi yoki atrofdagilarga ahamiyatli tarzda hayot sifatini pasaytirgan holda real zarar keltirishi hisoblanadi. Bu esa quyudagi holatlarda namoyon bo’ladi . ➢ Mavjud tartibning noturg’unligi, ➢ Ma’naviy va moddiy zarar keltirish, ➢ Jismoniy zo’rlik va dard-alam yetkazish, ➢ Sog’lig’ining yomonlashishi bo’lishi mumkin, Deviant axloq o’zining eng keyingi ko’rinishlarida shaxs va uning atrofdagilari uchun bevosita xavf tug’diradi, masalan, suitsidal axloq, zo’ravonlik jinoyatlari, “og’ir” giyohvand moddalar iste’mol qilish. Zararning psixologik markeri o’sha odamning o’zi yoki uning atrofidagilarning aziyat chekishidir. Xulosa o’rnida shuni aytishimiz mumkinki deviant xulqning yoki og’ishgan xulqning xar qanday ko’rinishiga moyil bo’lgan shaxslar jamiyatni tubdan yangilashni maqsad qiladilar, bu esa og’ishgan xulqning xususiyatlaridan biri bo’lgan jamiyat meyorlariga zid xatti-harakatlarda namoyon bo’ladi. Ana u endi tibbiy me’yorlar chegarasida ko’rib chiqiladi. U garchi mutaxasislar tomonidan 13 kassalik yoki patologik xususiyatga ega deb qaralsa ham aslini olganda psixik kasalliklarning patologik holat bilan tenglashtiriloqda bunga sabba ruhiy buzulishlar va ruhiy tazyiqlar sabab bo’ladi. Psixik parokandalik holida psixik kasal odamning patologik axloqiga o’rin bor. Shu o’rinda patologik axloqning turli ko’rinishlarini ham keltirib o’tsak tibbiy me’yordan og’ish- birinchi darajasi tibbiy aralashuvni talab qilmaydi. Bunday toifadagi insonlarga belgilangan mutaxasislar yani psixiatr o’z yordamini bera oladi agarki inson o’zida istak va xoxish bo’lsa. masalan, psixik kasallarning deviant axloqi alohida sifati va xatti xarakat sifatida o’rganiladi. Patologik axloq kasallik holati ta’siri ostida shaxsning o’z harakatlarini anglash va nazorat qilish qobiliyati ahamiyatli tarzda pasayishini nazarda tutadi. Bugungi kunda yuqorida aytib o’tilgan keltirilgan fikrlar ayni damda jamiyatimizda kezib yurupti ularni tuzatish va kelib chiqaruvchi oqibatlarini oldini olish uchun barcha mutaxasislar birgalikda xarakat qila olishimiz lozim. Shunday qilib, og’ishgan xulqli shaxs “sog’liq - kasallik oldi - kasallik” psixopatologik o’qida istalgan joyni egallashi mumkin. Shuning uchun ham jamiyat qonun qoidalari biz mutaxasislarga mana shunday meyorlarni anglash va ijobiy hal etish masalasini dolzarb masala ekanligini takidlamaqda. 1.3.“Og‘ishgan xulq” tushunchasining tasnifi. Inson axloqi to’g’risidagi ilmiy tasavvurlar dastlab XX asrning boshlarida bixevioristlar tomonidan psixologiya fanining predmeti deb talqin qilingan. Psixologik reallikni tahlil ilmiy qilish shakllaridan biri uning ko’rinishlari tasnifi hisoblanadi. Tadqiqotchilarning axloqiy oqishlarni tizimlashtirishdagi ko’p sonli urinishlari qali yagona tasnif yaratishga olib kelmadi. Murakkabliklarni bir necha sharoitlar bilan tushuntirish mumkin. 4 4 Kamolova, A. O. Q. (2023). Pedagoglik kasbi boshqa hamma kasblarning poydevoridir. Science and Education, 4(5), 14 Axloqiy deviatsiyaning muammosiga asosiy sabab uning fanlararo xarakterda ekanligidadir. Modomiki, “deviant (og’ishgan) xulq ” atamasi turli fanlarda turli ma’noda ishlatilarkan, shu sabab axloqiy oqishlarning ko’p turli xil tasniflari mavjud.Muammo mavjudligini tushuntiruvchi boshqa sabablar orasida inson axloqining o’ta turli-tuman shakllari va “me’yor” tushunchasining o’zi noaniq ekanligini aytish mumkin. Bularning barchasi umumiy mezonlarni ajratishdek , og’ishgan xulqning har xil ko’rinishlarining yagona tasnifini yaratishda ham qiyinchilik tuqdiradi.Ayni damda tizimlashtirish mavjud va alohida fanlar doirasida keng foydalaniladi. Shartli ravishda axloqiy oqishlar tasniflash muammosida uchta asosiy yondoshuvni ajratish mumkin: ijtimoiy-huquqiy, klini k va psixologik. Ijtimoiy-huquqiy yondoshuv doirasida, o’z navbatida , sotsiologik va huquqiy yo`nalishni ajratish mumkin.Sotsiologiya axloqiy deviatsiyanibir necha asoslar bo’yicha guruhlanadigan ijtimoiy ko’rinish sifatida ko’rib chiqadi: a) masshtabdan qat’i nazar ommaviy va shaxsiy oqishlar ajratiladi; b) oqibatlar aqamiyati bo’yicha – salbiy (zararli oqibatlar keltirib chiqaruvchi va potentsial xavf tuqdiruvchi) va ijobiy; v) sub’ekt bo’yicha – aniq shaxslar, norasmiy guruhlar (masalan, yo`lto’sar guruhlar faoliyati), rasmiy tuzilmalar , shartli ijtimoiy guruhlar (masalan, ayollar piyonistaligi) oqishi; g) ob’ekt bo’yicha – iqtisodiy, maishiy, mulkiy buzilishlar va boshqalar; d) muddati bo’yicha – bir vaqtli va davomli; e) buzilgan me’yor turi bo’yicha – jinoyatchilik, ichkilik (piyonistalik) giyohvandlik, o’z-o’zini o’ldirish, axloqsiz xulq , daydilik, foqishabozlik, bezorilik , boqimanda bo’lish, sotqin, rasmiyatchilik, terrorizm, irqchilik, genotsid, destruktiv madaniyatlar huquqda og’ishgan xulq atamasi ostida 15 qozirgi vaqtda qabul qilingan va jazolash xavfi bilan taqiqlangan qonuniy me’yorlarga qarshilik qiluvchi barcha narsa tushuniladi. Shaxs harakatlarini huquqiy baholashdagi etakchi mezon ularning jamiyatga xavf solish darajasi hisoblanadi. harakatlarning jamiyatga xavf solish xarakteri va darajasi bo’yicha ularni jinoyat, ma’muriy va fuqarolik-huquqiy deliktlar, intizomiy qiliqlarga bo’linadi.Jinoyatlar, o’z navbatida, jamiyatga xavf tuqdirish darajasiga ko’ra quyidagi kategoriyalarga bo’linadi: uncha oqir bo’lmagan – ikki yilgacha ozodlikdan maxrum etish; o’rtacha oqir – besh yilgacha ozodlikdan maxrum etish; oqir jinoyatlar – o’n yilgacha ozodlikdan maxrum etish; alohida oqir – ikki yilgacha ozodlikdan maxrum etish yoki ancha qat’iy jazo belgilash.Jinoyatlar harakatlarning xarakteri bo’yicha ham bo’linadi: shaxsga qarshi jinoyat, iqtisod soqasidagi jinoyat, davlat qokimiyatiga qarshi jinoyatlar, qarbiy xizmatga qarshi jinoyat , insoniyat tinchligi va xavfsizligiga qarshi jinoyat. Shunday qilib, Jinoyat va Fuqarolik kodekslari qonuniy nuqtai nazardan og’ishgan xulqning turli shakllari tasnifi hisoblanadi. Vaqt huquqiy oqishning yanada yangi shakllarini tuqdirmoqda, masalan, reket, uyushgan jinoyatchilik, xakerlik. Bu, o’z navbatida, qonunchilikka doimiy o’zgartirish kiritish zaruriyatini tuqdiradi.Ko’rib chiqilgan tasniflarga axloqiy deviatsiyaga pedagogik yondoshuvni qo’shimcha qilish mumkin. Bizning fikrimizcha, peda gogik tasniflar kamroq differentsiyalangan va ko’pincha boshqa fanlardan o’zlashtirilgan. Ko’pincha “og’ishgan xulq” tushunchasini “moslashmaganlik” tushunchasi bilan tenglashtiriladi. O’quvchini tarbiyalash va o’qitishning asosiy pedagogik vazifalari olamida maktab o’quvchisining og’ishgan xulqi maktabga moslashmaganlik kabi ijtimoiy moslashmaganlik xarakteriga ham ega.Maktabga moslashmaganlik tuzilmasiga o’zlashtirmaslik, tengdoshlari bilan 16 o’zaro munosabatning buzilishi, hissiy buzilishlar kabi uning ko’rinishlari qatorida axloqiy oqish ham kiradi. Pedagoglar bilan qamkorlik tajribasi maktabga moslashmaganlik bilan uyqunlashuvchi birmuncha keng tarqalgan quyidagi axloqiy oqishlar qaqida gapirishga imkon beradi. Bu intizom buzilishi , sababsiz maktab kelmaslik, giperfaol axloq, tajovuzkor axloq, oppozitsion axloq, chekish, bezorilik, o’qrilik, yolqon. Ijtimoiy moslashmaganlikning maktab yoshida anchagina masshtabli belgilari bo’lib quyidagilar chiqishi mumkin: psixofaol moddalarni muntazam iste’mol qilish (uchuvchi eritmalar, ichkilik, giyohvand moddalar), jinsiy deviatsiyalar , foqishabozlik, daydilik, jinoyat sodir etish. Oxirgi vaqtlarda maktab o’quvchilarining og’ishgan xulqida nisbatan kompyuter o’yinlari yoki diniy sektalarga qaram bo’lib qolish bilan bog’liq bo’lgan yangi shakl kuzatilmoqda. Juda yoshlikdan va maktab yoshidan og’ishgan xulq ko’rinishlari qaqidagi masala yanada chalkash. Umuman shaxsning “mustaqil bo’lmagan” bu bosqichida deviant axloq qaqida gapirish mumkinmikinq Pedagoglar va ota-onalar ko’pincha kichik bolalarda zararli odatlar (barmoqini so’rish, tirnoqini chaynash), ovqat eyishdan bosh tortish, quloq solmaslik, tajovuzkor axloq, masturbatsiya, giperfaol axloq kabi axloqning shunday salbiy ko’rinishlari bilan to’qnashadilar. Afsuski, jamiyatda og’ishgan xulqqa nosoqlomlik kabi munosabatda bo’lish ustundir. Uning ko’zga ko’ringan shakllari bilan to’qnashgach, odamlar avvalo tibbiy tashhis va unga tegishli tibbiy yordam olishga harakat qiladilar. Deviant axloq masalalari bo’yicha ilmiy adabiyotlarda birmuncha ishlab chiqilgan va anchagina odatlangan klinik yondoshuv qukmronlik qiladi. Ayni damda ma’lumki, shaxs axloqiga psixolgik jiqatdan – shaxsning o’ziga nasiqat qilib ta’sir 17 ko’rsatish mumkin. Yaqqolki, mutaxassis og’ishgan xulq tasnifiga ikkita etakchi yondoshuvni aniq differentsiyalashi zarur – psixologik va klinik. 18 II.BOB.XULQI OG‘ISHGAN BOLALARNING OTA-ONALARI BILAN AMALIYOTCHI PSIXOLOGNING FAOLIYATI 2.1. Xulqi og‘uvchanlikni namoyon qiluvchi psixologik xususiyatlar. Bugungi kunda amalga oshirilayotgan choralar tarkibida, xususan o‘smirlarning ta’lim jarayonidagi faolligini oshirish, shaxslararo munosabatlarga kirishishda empatiya hissini rivojlantirish, shaxs sifatida o‘zini to‘g‘ri baholash, jamiyatda o‘z o‘rnini topishida yordam berish hamda axloqiy ko‘nikmalar shakllantirilishining psixologik mexanizmlarini takomillashtirish dolzarb masalalar hisoblanadi. O‘zbekistonlik psixologlardan E.G‘. G‘oziyev, N.G‘. Kamilova, G.Q. To‘laganova, B.M. Umarov kabi olimlarning izlanishlarida bolalik va o‘smirlik davridagi psixik xususiyatlarni o‘rganishga qaratilgan tadqiqotlar o‘tkazilgan bo‘lib, ularda asosiy e’tibor deviant xulq-atvor, xarakter aksentuatsiyasi, bolalar va o‘smirlar suitsidi, o‘z-o‘ziga baho berish va nazorat qilish muammolariga qaratiladi. 5 Inson onogenizida o‘smirlik balog‘atga etish davri bo‘lib, yangi xislar, sezgilar va jinsiy xayotga taalluqli chigal masalalarning paydo bo‘lishi bilan xam xarakterlanadi. O‘z davrida L.S.Vigotskiy bunday holatni psixik rivojlanishdagi krizis deb nomlagan. O‘smirlik yoshida ularning xulq–atvoriga xos bo‘lgan alohida xususiyatlarni asosan jinsiy yetilishning boshlanishi bilan izohlab bo‘lmaydi. Jinsiy yetilish o‘smir xulq–atvoriga asosiy biologik omil sifatida ta’sir ko‘rsatib, bu ta’sir bevosita emas, balki ko‘proq bilvositadir. O‘smirlik davriga ko‘pincha so‘zga kirmaslik, o‘jarlik, tajanglik, o‘z kamchiliklarini tan olmaslik, urushqoqlik, yig‘loqilik, kabi xususiyatlar xos. O‘smirlar va bolalar psixikasining yosh davrlarida o‘ziga xos xususiyati mavjud bo‘lib adabiyotlarda emotsional yetuk emaslik, kattalar avtoritetiga bo‘ysunish, ishonuvchanlik, jinsga oid munosabatlar 5 Kamolova, A. O. Q. (2023). Pedagoglik kasbi boshqa hamma kasblarning poydevoridir. Science and Education, 4(5), 19 haqida xabardorligi va hayotiy tajribasining yetarli darajada emasligi, boshqa insonlarni mavjud harakatlarini oldindan ayta olish va murakkab vaziyatlarda tanqidiy hamda to‘liq baholay olmaslik kabi sifatlar namoyon bo‘ladi. Bolalar kattalar singari bir maromda rivojlanmaydi, shuningdek, ijobiy va salbiy psixologik xususityalar, nisbatan barqaror va tinch osoyishta kechadigan davrlar mavjud. Kattalarga nisbatan xulq-atvoridagi ijobiy va salbiy munosabatning paydo bo‘lishi, negativizm singari nohush xulq-atvor alomatlari o‘z–o‘zidan kelib chiqadigan bevosita jinsiy yetilish tufayli poydo bo‘ladigan belgilar bo‘lmay, balki ular bilvosita ta’sir ko‘rsatadigan o‘smir yashaydigan ijtimoiy shart–sharoitlar vositasi orqali, uning tengdoshlari, turli jamoalardagi mavqei tufayli, kattalar bilan munosabati, maktab va oilasidagi o‘rni munosabatlari sababli yuzaga keladigan xarakter belgilaridir. Mana shu ijtimoiy sharoitlarni o‘zgartirish yo‘li bilan o‘smirlarning xulq–atvoriga to‘g’ridan–to‘g’ri ta’sir ko‘rsatish mumkin. Ular tashqi ta’sirlarga va xissiyotlarga juda beriluvchan bo‘ladilar. Shuningdek ularga mardlik, jasurlik, tantiqlik kabi psixologik sifatlar ham xosdir. Tashqi ta’sirlarga beriluvchanlik o‘smirda shaxsiy fikrni yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi, lekin bu shaxsiy fikr aksariyat hollarda asoslanmagan bo‘ladi. Shuning uchun ham ular ota– onalarning, atrofdagi kattalarning shuningdek, ustozlarning to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatishlariga qaramay o‘z fikrlarini o‘tkazishga harakat qiladilar. Juda ko‘p o‘smirlar bu davrda chekish hamda spirtli ichimliklarga qiziqib qoladilar. Bugungi kunda internet materiallarini tushunish yoki anglamasdan undan foydalanishga harakat qilishadi. Bu holatda chekuvchi, ichuvchi singari yangi rolda o‘zini normal, qulay his qiladi. Bunday holatlarga tushgan o‘smir juda tashvishga tushadi va unda krizis holati yuzaga keladi. Bu krizis o‘smirning ma’naviy o‘sishi psixikasidagi o‘zgarishlariga ham bog‘liqdir. Bu davrda bolaning ijtimoiy mavqei o‘zgaradi, o‘zining yaqinlari, do‘stlari, 20 tengdoshlari bilan yangi munosabatlar yuzaga keladi. Lekin eng katta o‘zgarish uning ichki dunyosida yuzaga keladi. Ko‘pgina o‘smir yoshi davridagi maktab o‘quvchilarida o‘zidan qoniqmaslik holati kuzatiladi. Shuningdek, o‘zi xaqidagi mavjud fikrlarining bugun unda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarga to‘ri kelmayotganligi o‘smirni asabiylashishiga olib keladi. Bu esa o‘smirda o‘zi xaqida salbiy fikr va qo‘rquvni yuzaga keltirishi mumkin. Bunday o‘smirdagi o‘zgarishlarni uchun atrofdagilar, kattalar, shuningdek ota–onasiga qarshi chiqayotganligini anglay olmayotganligi tashvishga soladi. Maxsus ijtimoiy psixologik adabiyotlarda hayotga chidamli, irodali iborasi mavjud. Bu iboraga taalluqli bo‘lgan salbiy-xulq atvor larning paydo bo‘lishi o‘smir davridagi bolalardagi og‘ir iztirob noqobiloila, spirtli ichimliklarni iste’mol qiluvchi ota- onalar, shavqatsiz kaltaklash, tabiiy ofat, kambag‘allik, oiladardagi ajrim xolatlari kabilar ularni psixik rivojlanishiga salbiy ta’sir etadi. Bu borada o‘smirlarning ota– onasi, kattalar bilan qiladigan muloqoti asosan ularning katta bo‘lganlik hissi asosida tuzilganligi sababli qo‘llab -quvvatlashlariga ehtiyoj sezadilar. Ota onalar bilan faoliyat o‘smirga kattalarni yaxshiroq tushinishlari uchun yordam beradi. O‘smir o‘zida bo‘layotgan o‘zgarishlar, uni tashvishga solayotgan muammolar xaqida kattalar bilan bo‘lishishga katta extiyoj sezadi, lekin buni xech qachon birinchi bo‘lib o‘zi boshlamaydi. O‘smir o‘ziga nisbatan yosh bolalardek qilinadigan muomila –munosabatiga qattiq norozilik bildiradi. O‘smirlar muloqoti nihoyasida o‘zgaruvchanligi bilan xarakterlanadi. Qayd etib o‘tilgan yo‘nalganlik albatta kattalarning ham muloqot va munosabatda mavjud, lekin ular kattalarnikidan o‘z emotsionalligi bilan farqlanadi. Tengdoshlari, shuningdek sinfdoshlari guruhida o‘smir o‘zining kelishuvchanlik xususiyati bilan namoyon bo‘ladi. O‘smir yoshidagi o‘quvchilarda «Biz» hissining shakillanishiga yordam beradi va uning ichki holatini mustaxkamlaydi. O‘smir yoshdagi bola uchun do‘st 21 tanlash juda katta axamiyatga ega. O‘smirlik davrida do‘st juda qadirli hisoblanadi. Do‘stlar doimiy ravishda ruhan, qalban yaqin bo‘lishga extiyoj sezadilar. Bu extiyoj o‘smir do‘stlarning so‘rashishi va ko‘rishishlarida (qo‘l berib, quchalab ko‘rishish) birga o‘tirish va birga yurishga xarakat qilishlarida ko‘rinadi. Ko‘pgina ana shunday juda yaqin munosabatlar, umumta’lim maktabi o‘smir yoshi o‘quvchilarining shaxs bo‘lib shakllanishdagi, birgalikdagi xarakatlarini o‘zi inson qalbida va xotirasida birumrga saqlanib qoladi. Ko‘pgina bunday oilalarda tarbiyalanayotgan o‘smirlar hayotda mustaqil holda harakat qilishlari, o‘z rejalarini amalga oshirishlari, qiyin ma’suliyatning o‘z bo‘ynilariga olishlari birmuncha qiyinroq. Ular ko‘pincha intelektual xarakterdagi muammolarni ham qiyinchilik bilan yengadilar. Kattalarning bu davrdagi eng asosiy vazifalari o‘smirning muammosini to‘g‘ri anglashi va erkin to‘g‘ri yashashiga yordam berishidir. Shuning uchun tashqi ta’sirlarga beriluvchan o‘smir yosh qiz va o‘g‘il bolalarga alohida e’tibor qaratish zarur. Buning uchun ular bilan ishlashda g‘oyaviy –siyosiy vatanparvarlik xissining shakllanishiga, mustaqil bilim olish, ijodiy fikr yuritishga o‘z-o‘zini boshqarish, anglash, baholash va nazorat qilishlariga imkon yaratish zarur. Ko‘pincha o‘qituvchilar o‘smirlardagi salbiy xulq-atvor illatlarini tanqid qiladilar,o‘smirlarga psixologik yondoshishda metodologik kamchilikka yo‘l qo‘yadi. Bu salbiy sifatlarning oldini olish chora va tadbirlarini ishlab chiqa olmaydi,o‘smirlarda uchraydigan salbiy sifatlarni yo‘qotish.va yangi ijobiy xulq-atvor sifatlarini asta-sekin tarkib toptirish mumkin. O‘smirlarning mustaqil faoliyatiga keng imkon berilishi, faoliyati takomillashib, psixikasi xar tomonlama rivojlanib boradi 6 . O‘smirlardagi salbiy xulq-atvorni korreksiya qilish maqsadida umumta’lim maktablarida turli ijtimoiy, motivatsion psixologik trening mashg‘ulotlar va olib borilsa amaliy-psixologik maslaxatlar 6 Kamolova, A. O. Q. (2023). Pedagoglik kasbi boshqa hamma kasblarning poydevoridir. Science and Education, 4(5), 22 korreksion texnikalar va salbiy hulq-atvorni bosqichma bosqich o‘zgartirish mumkin ya’ni, shaxsning o‘zini-o‘zi va o‘z histuyg‘ularini anglash, o‘z shaxsini qayta baholash, hissiyotlar ustida ishlash, salbiy xulq-atvorni anglash, shaxslararo munosabatdagi qiyinchiliklar, kognitiv jarayonlarni rivojlantirish, barkamollikka intilish, ota-ona va pedagoglar bilan ishlash kabi mashg‘ulotlar majmui qo‘llanildi. Ijtimoiy, motivatsion psixologik treninglar majmuini xalq ta’lim muassasalari amaliyotiga tatbiq etilishi orqali bola shaxsining pedagogik va psixologik jihatdan mukammal rivojlanishiga yordam beradi. Jumladan, maktab amaliyotchi psixologining ish rejasiga kiritilgan “Ijtimoiy psixologik muammolari mavjud bo‘lgan o‘quvchilarning salbiy burilish va og‘ishlarining oldini olish”ga qaratilgan psixologik profilaktika, “Xulqida og‘uvchanligi mavjud va moyilligi aniqlangan o‘quvchilari bilan korreksiyalash ishlarini tashkil qilish” hamda “bolalar va o‘smirlarning salbiy burilishi va og‘ishlarining oldini olishda maktab pedagogik jamoasi va ota-onalarning hamkorligini takomillashtirish” kabi vazifalarini amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 2.2. Xulqi og‘uvchanlikni namoyon qiluvchi psixologik xususiyatlarni bartaraf etish yo‘llari. "Og’ishgan xulq" tushunchasini aniqlash mezonlari . Biz uchun muhim bo’lgan "shaxsning og’ishgan xulqi" tushunchasini ta’riflashga o’tishdan oldin biz psixologik ko’rinishlarni baholash etalonini berishimiz lozim.Ko’pgina fanlarda ko’rinishlarni "me’yoriy" va "anomal"ga bo’lish qabul qilingan. J.Xodfruaning haqqoniy e’tirozi bo’yicha "Qanday axloqni me’yoriy deb hisoblash mumkin? " degan savol inson axloqini, shu jumladan, oshshgan xulqni tushuntirish uchun markaziy hisoblanadi. "Normal"/"anomal" axloq tushunchasining ma’nosiga qat’iy ta’rif berish murakkab, ular orasidagi chegara esa o’ta noaniq. SHunga qaramay, ilmda va kundalik hayotda ushbu tushunchalardan birgalikda 23 foydalaniladi. Bunda normal axloq atamasi ostida, qoidadagidek, xafagarchshik bilan bog`liq bo’lmagan, shu bilan birgalikda , ko’pchilik odamlar uchun xarakterli bo’lgan me’yoriy-ma’qullangan axloq tushuniladi. SHunga o’xshash, me’yoriy axloqni quyidagicha bo’lish mumkin: me’yoriy-ma’qullanmagan, patologik. "Me’yoriy" deb qatiy mazmunda ushbu fanda ayni vaqtda qabul qilingan me’yor- etalonga muvofiq keluvchi barcha narsa hisoblanadi. Me’yorlarni olish usullarini ko’pincha mezon deb ataydilar. Eng ko’p tarqalgan va umumiy hisoblangan mezonlardan biri - populyaqiyada uchraydigan tez-tez takroralanishini hisoblash yordamida istalgan ko’rinish uchun me’yorni aniqlashga imkon beruvchi statistik mezon (usul) hisoblanadi.Matematik statistaka nuqtai nazaridan tez-tez, ya’ni 50 foizdan kam bo’lmagan hollarda uchraydigan hamma narsa me’yoriydir. Me’yoriy taqsimot qonuniga muvofiq ravishda 2-3 foiz odamlar "me’yoriy"dan ikki tomon bo’yicha ko’pchilik muayyan bir sifat bo’yicha (intellekt, muloqotchanlik, hissiy turg’unlik) axloqning yaqqol buzilishiga, har ikki tomondan 20 foizi esa nisbatan katta bo’lmagan og’ishlarga ega. SHubhasiz, axloqning aniq shakli (masalan, chekish) me’yoriy qabul qilinishi mumkin, qachonki u ko’pchilik odamlarda uchrasa. Haqiqatan, O`zbekistonda chekishni xulq og’ishishiga tegishli deyish o’rinsiz bo’lardi, sababi katta yoshli aholi o’rtasida chekuvchilar chekmaydiganlarga nisbatan ehtimol ko’proqdir.Statistik mezon ifodalanish va hayot uchun xatar darajasi bo’yicha axloqning sifat-miqdoriy bahosi bilan uyg’unlashadi. Masalan, spirtli ichimliklarni iste’mol qilish aqlli chegaralarda (katta bo’lmagan doza va tezliqqa) me’yoriy ko’rinish deb tan olinadi, biroq uni suiiste’mol qilish og’ishganlikni anglatadi. Boshqa tomondan odamning o’zi yoki atrofdagilar hayoti uchun to’gridan-to’gri xavf tug’diruvchi axloq, uning tezligi, ba’zan esa ifodalanganlik darajasidan qat`iy nazar og’ishish sifatida baholanadi, masalan, suiqid yoki jinoyat.Gumanitar fanlar statistik bilan bir qatorda shaxs 24 axloqining me’yoriyligi nome’yoriyligini baholashning maxsus mezonlaridan ham foydalaniladi: psixopatologik, ijtimoiy-me’yoriy va individual-psixologik. Psixopatologik mezonlardan tibbiyotda foydalaniladi. Uni shaxsning og’ishgan xulqi va boshqa sohalarda qo’llashga qiziqtiradigan narsa mavjud. Ehtimol, bu deviant xulq tadqiqotlarining an’anaviy ravishda klinik sharoitlarda olib borilishi bilan bog’liqdir, medikamentoz terapiya esa bunday hollarda keng tarqalgan edi. Psixopatologik mezon nuqtai nazaridan barcha axloqiy ko’rinishlarni ikkiga: "sog’lik — kasallik" ma’nosida me’yoriy va patologiyaga ajratish mumkin. Butunjahon sog’liqni saqlash tashkilotining nizomida sog`lik "kasallik va jismoniy nuqsonlarning yo’qligi sifatidagina emas, balki to’liq jismoniy, ma’naviy va ijtimoiy farovonlik holati" sifatida ta’riflanadi. Kasallik - "organizmning tuzilmasi va funkqiyasidagi zararlar uning to’ldiruvchi-moslashuvchi mexanizmlarida sifatli-o’ziga xos shaklida reaktiv mobillashuv davrida ichki va tashqi omillar ta’siri ostida o’z oqimida buzilgan hayot; kasallik ko’pincha bemor hayotiy faoliyatida ozodlikning cheklanishi va muhitga moslashuvning umuman yoki qisman susayishi bilan xarakterlanadi". Bunda patologiya - tibbiy me’yorlar mazmunida "me’yordan har qanday og’ishdir". YOki boshqacha aytganda "bu aniq nozologik birliklarning umumiy nomi", ya’ni kasallik va uning belgilari tasnifida sanabo’tgshgan hollardan biriga mos tushadi. Kasalliklar tasnifida ogishgan xulq alohida fiziologik birlik sifatida ajratalmagan, shubhasiz, u na patologiyaning shakli , na qat’iy belgilangan tibbiy tushuncha hisoblanadi. Ayni damda og’ishgan xulq me’yor va xarakter akqeshuaqiyasi, vaziyatli reakqiya, rivojlanishning buzilisha, kasallik oldi kabi patologiya o’rtasida yotuvchi ko’rinishlar qatorida keng ko’rib chiqiladi.Sanab o’tilgan shakllar muammoning xarakteri bilan uyg’unlashgan murakkabliklar va tashhisiy 25 belgilarning noaniqligi bilan xarakterlanadi. Masalan, "xarakter aksentuaqiyasi - bu uning me’yorida boshqalarga nisbatan yaxshi va hatto ko’tarinki mustahkamlikda psixogen ta’sirlarning muayyan turiga munosabatda tanlangan zaiflik ma’lum bo’ladigan alohida chiziqlari o’ta kuchaytirilgan oxirgi variant. Ma’lumki, qator hollarda aksentuaqiya qonunga qarshi harakat, suisidal axloq, giyohvand moddalarni iste’mol qilish kabi og’ishgan xulq bilan uyg’unlashadi. Ayni damda akqentuaqiyalangan xarakterli ko’pchilik odamlarning axloqi og’ishgan hisoblanmaydi. K.Leongardning fikriga ko’ra rivojlangan davlatlarda aholining 50 foiziga aksentuaqiyaxosdir. Bunda ularning ko’pchilik qismi me’yoriy axloqni namoyish qiladi va hatto jamiyat oddida alohida xizmatlarga ega. SHunga o’xshash psixik patologiya (psixopatiya, nevrozlar, psixozlar va h.k.) sohasidagi istalgan izdan chiqish har doim ham og’ishgan xulq bilan bog’liq emas. Ba’zi hollarda psixik kasalliklar patogen moslashmaslikni keltirib chiqargan holda axloqiy buzilishlar bilan birga borishi mumkin. Psixik parokandalikning boshqa hollarida axloqiy og’ish bo’lmaydi. Navbatdagi ijtimoiy-mv’yoriy mezon jamiyat hayotaning turli sohalarida o’ta muhim ahamiyatga ega. Har bir odamning axloqi har kuni baholanadi va turli- tuman ijtimoiy me’yorlar yordamida boshqariladi. (Ijtimoiy me’yorlar, uning turlari va harakat mexanizmlari tushunchalari keyingi bo’limda yoritiladi.) Ijtimoiy-me’yoriy mezonlarga muvofiq axloqning ayni damda jamiyat talablariga mos tushishi me’yoriy deb anglanadi va ma’qullanadi. Og’ishgan xulq esa aksincha, asosiy jamoaviy ko’rsatmalar va qadriyatlarga ziddir. 7 Jamiyatning o’zi o’zgarsa, unda amal qilayotgan ijtimoiy me’yorlar ham o’zgaradi. Masalan, sho’rolar davlatida "kommunizm quruvchisi" sifati burch tuyg’usi, g’oyaga sadoqat, jamoaviy mas’uliyat, birlashgan tafakkur kabi keng 7 Abduqodirov A.A. " Psixologik maslahat berish asoslari" . Toshkent: O‘qituvchi, 2018 26 yoyilgandi. Qayta qurish vaqtidan boshlab shaxsiy tashabbuskorlik, mustaqillik, epchillik muhim rol o’ynay boshladi. Ijtimoiy-me’yoriy mezon nuqtai nazaridan axloq me’yoriyligining etakchi ko’rsatkichi shaxsning ijtimoiy moslashganlik darajasi hisoblanadi. Bunda me’yordagi mueaffahiyatli moslashuv, qadriyatlararo individning xususiyatlari va uni o’rab turgan ijtimoiy muhitdagi talablar, qoidalarning maqbul muvozanati bilan xarakterlanadi. SHubhasiz, ijtimoiy talablarni yaqqol inkor etash kabi individuallikni barobarlash, masalan, konformizm shaklida -shaxs manfaatlarini muhit bosimiga to’liq bo’ysundirish ham birdek muammo hisoblanadi. Etaricha moslashmaganlik - bu shaxsiy ahamiyatli bo’lgani kabi muhit talablarini qabul qilish va bajarishga shuningdek, o’z individualligini aniq ijtimoiy sharoitlarda ro’yobga chiqarishning sust layoqat holati. Moslashmaganlikning ijtimoiy va individual ko’rinishlarini ajratish mumkin. Moslashmagaplikning ijtgshoiy ko’rinshshari quyidagilar hisoblanadi: - past o’zlashtirish, o’z mehnati bilan mablag’ ishlab topishga layoqaqizlik ; - hayotiy muhim sohalarda surunkali yoki yaqqol ifodalangan omadsizlik (oilada, ishda, shaxslararo munosabatlarda, sog’likda; - qonun bilan nizolar; - yakkalanib qolish. Moslashmaganlikning individual ko’ripishlari sifatvda quyidagilarni ko’rib chiqish mumkin: - ijtimoiy talablarga munosabati yuzasidan salbiy ichki tartib (ular bilan kelishmaslik, tushunmaslik, norozilik, qarshi harakat); - o’zining mas’uliyatidan qochishga intilishida atrofdagilarga qat’iy e’tiroz bildirish, egosentrizm; - surunkali xissiy noqulaylik; 27 - o’z-o’zini boshqarishning besamaraligi; -janjalkashlik va kommunikativ ko’nikmalarning zaifligi; - reallikni kognitav buzib ko’rsatish. Odam turlicha tuyg’ularni - engal xavotir va o’ziga ishonchsizlikdan tortib, chidab bo’lmas darajadagi nochorlik, qo’rquv, umidsizlik jazavalarigacha boshidan kechirishi mumkin. Bunda shaxsning real ijtimoiy maqomi va uning individual ongi o’rtasida bo’linishi yuzaga kelishi mumkin.So’nggi mezon - indieidual- psixologik mezon har bir shaxs, uning individualligini, o’sib boruvchi barcha qadriyatlarini aks ettiradi.Ushbu mezonga muvofiq , insonga qo’shilgan zamonaviy talablar uning ijtimoiy farmoyishlarni bajarishga qobiliyatini cheklamaydi, biroq shaxsning o’z-o’zini anglashi va o’ziga xosligini ham ko’zda tutadi. SHu bilan bog’liq ravishda bizning zamonda shaxsning eng muhim sifatlari deb quyidagilarni aytish mumkin: tashqi olam va o’ziga nisbatan uning ichki poziqiyasi, qaror qabul qilish va tashash layoqati, shuningdek, shaxsiy axloqiga mas’ultti. Ijtimoiy borliqqa o’z o’rnini topishi va shaxsiy potenqialning o’z-o’zini ro’yobga chiqarishi undagi individual rivojlanishning etakchi vazifasi deb tan olinadi. Tushunchani ta’riflash Bizning ta’limotimiz predmeti shaxsning shunday axloqiy aspektiki, uni og’ishgan xulq sifatida tasniflash mumkin. Ogshshgap xulk peixik fenomenlar qatorida o’zining shaxsiy o’rnini egallaydi. U psixik kasalliklar, patologik holat, nevrozlar, psixosomatik parokandalik va h.k. kabi ko’rinishlar qatorida mavjud. Ushbu fenomenlar tibbiy me’yorlar nuqtai nazaridan "sog’liq - kasallik oldi — kasallik" o’qida ko’rib chiqiladi. SHaxsning og’ishgan xulqini, bizning nazarimizda, psixopatologiya nuqtai nazaridan ko’rib chiqish ma’nosizdir. Ogishgan xulq "ijqhyuiylashuv ~ moslashmaganpik - yakkalanish " o’qida giaxsning ijtilyuiy-psshologik maqomini aks ettiradm. 28 Ma’lumki, maxsus adabiyotlarda "og’ishgan xulq" atamasi ko’pincha deviant axloq (yechgaIo - lotin tilida og’ishgan) sinonimi bilan almashtiriladi. Kelgusida biz o’zaro bir-birining o’rnini to’ldiruvchi sifatida har ikkala atamani qo’llaymiz - "og’ishgan", "deviant", bunda birinchi atama aniq va o’rganilgan bo’lgani sababli afzal ko’riladi.O’rganilayotgan tushunchaning yaqqol ko’rinib turgan murakkabligiga hammadan avvalo, uning fanlararo xarakteri sababdir. Hozirgi vaqtda atamadan ikki asosiy mazmunda foydalaniladi. Deviant axloq "rasman o’rnatilgan yoki haqiqatda ushbu jamiyatda yuzaga kelgan me’yorlarga mos kelmaydigan muomala, inson harakati" ma’nosida psixologiya, pedagogika va psixiatriyaning predmeti sifatida yuzaga chiqadi. "Inson faoliyatining ommaviy va mustahkam shakllariga nisbatan ifodalanuvchi va rasman o’rnatilgan yoki ushbu jamiyatda haqiqatda mavjud bo’lgan me’yorlar va umidlarga mos tushuvchi ijtimoiy ko’riniish ma’nosida u soqiologiya, huquq, ijtimoiy psixologiyaning predmeti hisoblanadi. Ushbu ishda biz og’ishgan xulqni birinchi aspektdagi afzalliqda - individual faollikning ko’rinishi sifatida ko’rib chiqamiz.Tushunchani ta’riflash ko’rinishning muhim belgilarini ajratishni ko’zda tutadi. SHaxsning og’ishgan xulqining shunday maxsus xususiyatlarini ajratish maqsadga muvofiqki , u bizga bu xulqni boshqa fenomenlardan farqlashda, shuningdek, aniq bir odamda uning mavjudligi hamda dinamikasini anmqlash zaruratida yordam bersin. 1. SHaxsning ogishgan xulqi - bu umumqabul qilingan yoki rasman o’rnatilgan ijtimoy me’yorlarga mos tugimaydigan axloq. Boshqacha aytganda, bu harakat mavjud qonunlar, qoidalar, aya’analar va ijtimsiy buyruqlarga mos tushmaydi. Deviant axloqni me’yordan og’ishgan axloq sifatida aniqlaganda shuni esda tutish kerakki, ijtimoiy me’yorlar o’zgaradi. Bu, o’z navbatida, og’ishgan xulqqa tarixan o’tkinchi xarakterni beradi. Misol sifatida davr va davlat, chekishga munosabatdan qat’i nazar turli narsani keltirish mumkin. SHubhasiz, deviant axloq 29 - bu har qanday me’yor emas, balki ushbu jampyat uchun shu vaqtda birmuncha muxgt bo’lgan ijtimoiy me’yorjrngtggja buzshtiidir. 2. SHaxs va deviant axloq , uning namoyon bo’lishi boshqa odamlar tomonidan salbiy baholanadi, Salbiy baho jamoatchilik muhokamasi yoki ijtimoiy sankqiya , shu jumladan, jinoiy jazo shakliga ega bo’lishi mumkin. Dastavval , sankqiyalar istalmagan axloqning oldini olish vazifasini bajaradi. Biroq boshqa tomondan ular shaxs stigmatizag^iyasi -unga tamg’a osish kabi salbiy ko’rinishga olib keladi. Masalan, jazo muddatini o’tab, "me’yoriy" hayotga qaytgan odamning moslashuvdagi qiyinchiliklari yaxshi ma’lum.Insonning yangi hayot boshlashga intilishi ko’pincha atrofdagi odamlarning ishonmasligi va ularni rad etishya natijasida barbod bo’ladi. Deviant (giyohvand, jinoyatchi, o’z joniga qasd qiluvchi va h.k.) tamg’asi sekin-asta deviant barobarlikni (o’z~o’zini his qilish) shakllantiradi. SHunday qilib, axmoqona shuhrat xavfli yakkalanishni kuchaytiradi, ijobiy o’zgarishlarga to’sqinlik qiladi va deviant axloqning takrorlanishini keltirib chiqaradi. 3 . Ogishgan xulqning xususiyatlari shaxsning o’zi yoki atrofdagsharga ahamiyatli tarzda hayot sifatini pasaytirgan holda real zarar keltirishi hisoblanadi. Bu mavjud tartibning noturg’unligi, ma’naviy va moddiy zarar keltirish, jismoniy zo’rlik va dard-alam etkazish, sog’ligining yomonlashishi bo’lishi mumkin. Deviant axloq o’zining eng keyingi ko’rinishlarida xayot uchun bevosita xavf tug’diradi, masalan, suiqidal axloq, zo’ravonlik jinoyatlari, "og’ir" giyohvand moddalar iste’mol qilish. Zararning psixologik markeri o ’ sha odamning o ’ zi yoki uning atrofidagilarning aziyapg chekishidir . Ushbu belgi shaklidan - destruktiv yoki autodestruktiv bo ’ lishidan qat ’ i nazar og ’ ishgan xulqning parchalovchi ekanini bildiradi . Bizning nazarimizda radikallik, kreativlik va marginallik kabi yaqin ijtimoiy ko’rinishlar ogishgan xulq bo’la olmaydi va ushbu belgini qoniqtirmaydi. 30 Garchi ular ham umumqabul qilingan me’yorlardan cheklanib, aholining konservativ holatga mayli bo’lgan qismida g’ashlik uyg’oqa-da, bu fenomenlar jamiyat uchun xatardan ko’ra foydaliroqdir. Xullas, radikal moyil bo’lgan shaxslar jamiyatni tubdan yangilashni maqsad qiladilar, bu esa ularda istiqbolli o’zgarishlarga sabab bo’ladi. Kreatorlar nostandartligi bilan farqlanib,tadqiqotchilar va ilk kashfiyotchilar sifatida chiqadilar. Marganallar ijtimoiy me’yorlarning chegaralarini kengaytirgan holda o’zlarini ko’pchilikka qarshi qo’yadilar. Sanab o’tilgan fenomenlar uyg’unlashishi mumkin. Masalan, ko’shgacha o’smirlar axloqi barcha uchta tendenqiyani o’zida aks ettiradi Pirsing, tatuirovka yoki hatto chandiq bilan tajriba o’gkazgan o’smirni, albatta, deviantlar guruhiga kiritish mumkin emas. Biroq geroin iste’mol qiluvchi o’smir hayot uchun yuqori xatarli og’ishgan xulqni yaqqol namoyshp qiladi. SHunday qilib, og’ishgan xulq o’z mohiyati bo’yicha destruktivdir. 4. Ko’rib chiqilayotgan axloqni muqim takrorlanuvchi (ko’p marotaba yoki uzoq muddatli) deb xarakterlash mumkim. Agar etti yoshli bola ota-onasidan so’ramay shirinliklar uchun uncha katta bo’lmagan mablag’ni olgan bo’lsa, kelgusida ijtimoiy tartibni buzmasa , ushbu axloqni og’ishgan sifatada ta’riflash odobdan bo’lmaydi.Aksincha, o’smir tomonidan sistematik tarzda anglangan holda pul o’g’irligi sodir etilsa - bu og’ishgan xulq shakllaridan biri hisoblanadi. Boshqa tarqalgan misol: hodisalar qatorida spirtli ichimlik iste’mol qilish to’liq yo’l qo’yilgan yoki hatto foydali deb tan olinadi.Ushbu qoida istisnoga ega. Masalan, hatto bir martalik suiqidal urinish jiddiy xavf tug’diradi va shaxsning og’ishgan xulqi sifatida baholanishi mumkin. 5. Axloqni ogishgan deb kvalifikaqshqilish uchun u shaxsning umumiy yo’nalganligi bilan muvofiqlashishi zarur. Bunda axloq nostandart vaziyatlar oqibati (masalan, jarohatdan keyingi sindrom doirasidagi axloq), krizisli vaziyat 31 oqibati (masalan, yaqin odamining o’limi tufayli birinchi oy davomidagi qayg’u reakqiyasi) yoki o’z-o’zini muhofazalash oqibati (masalan, hayot uchun real xavfning mavjudligida) bo’lmasligi lozim. 6. Ogishgan xulqning xususiyatlari dan biri shundan iboratki, u tibbiy me’yorlar chegarasida ko’rib chiqshadi. U garchi patologik holat bilan uyg’unlashsa-da, psixik kasalliklar yoki patologik holat bilan tenglashtirilmasligi darkor. Psixik parokandalik holida psshik kasal odamning patologik axloqiga o’rin bor. Patologik axlok tibbiy me’yorlardan og’ishadi, birinchi darajasi tibbiy aralashuvni talab qiladi va psixiatriyada, masalan, psixik kasallarning deviant axloqi sifatada o’rganiladi. Patologik axloq kasallik holati ta’siri ostida shaxsning o’z harakatlarini anglash va nazorat qilish qobiliyati ahamiyatli tarzda pasayishini nazarda tutadi.Ayni damda muayyan sharoitlarda og’ishgan xulq patologikka o’tishi mumkin. Masalan, muhtoj bo’lib qolgan axloq tizimli kasallikka o’sib o’tishi mumkin - piyonistalik, giyohvandlik. SHunday qilib, og’ishgan xulqli shaxs "sog’liq - kasallik oldi -kasallik" psixopatologik o’qida istalgan joyni egallashi mumkin. 7. Og’ishgan xulqning xususiyatlaridan biri u ijtimoiy moslashganlikning turlicha ko’rinishlari bilan birga boradi. Ushbu axloq kasallik yoki o’limga olib kelishi shart emas, biroq u tabiiy sur’atda ijtimoiy moslashmaganlik holatani uygotadi yoki kuchaytiradi. Moslashmaganlik holati, o’z navbatida, shaxsning og’ishgan xulqini mustaqil sababi bo’lishi mumkin. 8. Ogishgan xulqning oxirgi belgisi sifatida uning ifodalangan indjidual va yosh-jgqiy o’ziga xosligini ta’kidlash mumkin. Og’ishgan xulq dastavval, shaxsning jamiyatda tashqi mavjudligini aks ettiradi. U "ichki" jihatdan o’ta turli- tuman bo’lishi mumkin. Deviant axloqning bir xil turlari har xil odamlarda turli yoshda turlicha ko’zga tashlanadi.Odamlarning individual farqlanishi axloq 32 sabablari, ko’rinish, dinamika shakllari, ifodalanganlik tezligi va darajasiga daxl qiladi. Masalan, deviaqiya shakli va uning ifodalanganlik darajasi shaxsning og’ishgan xulqini birmuncha yaqqol tavsiflash hisoblanadi. Ular to’la beozor ko’rinishdan shaxsning hayotiy faoliyatini total buzilishigacha o’zgartirishi mumkin. Boshqa muhim individual xususiyat odamning og’ishgan xulqni qanday- o’zi uchun begona, istalmagan xulq sifatidami , vaqtinchalik qoniqtiruvchi yoki oddiy va maftunkor xulq sifatida qarashiga taalluqli. SHaxsning ogashgan xulqqa munosabati (shaxsiy nuqtai nazari) ko’p holda uning taqdirini belgilaydi. Deviant axloqning yosh va jinsiy farqlanishi garchi asosiy mavzularni ko’rib chiqishda inobatga olinsa-da, biznint ta’limotimiz predmeti hisoblanadi. SHuni ta’kidlash zarurki, "og’ishgan xulq" atamasini 5 yoshdan kichik bo’lmagan bolalarga nisbatan qo’llash mumkin, qat’iy ma’noda esa — 9 yoshdan keyin. 5 yoshdan oldin bolaning ongida ijtimoiy me’yorlar haqidagi zaruriy tasavvurlar bo’lmaydi, o’z-o’zini nazorat qilshp esa kattalar yordamida amalga oshiriladi. Faqat 9-10 yoshidagina bolada ijtimoiy me’yorlarga mustaqil rioya qilish qobiliyatining mavjudligi haqida gapirish mumkin. Agar 5 yoshdan kichik bo’lgan bolalarda axloqi yosh me’yoridan ahamiyatli tarzda og’sa, bunda uni etilmaganlikning, asabiy reakqiya yoki psixik rivojlanish buzilishining bir ko’rinishi sifatida ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir.Barcha yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, ogishgan (deviant) xulqqa quyidagicha ta’rif berish mumkin - bu shaxsning birmuncha muhim ijtimoiy me’yorlardan oguvchi, jamiyat yoki uiing o’ziga real zarar etkazuvchi, shunshgdek, uning ijtgtoiy moslashmaganligi bshan birga boruvchi turgun axloqi. Ushbu ta’rif deskriptiv (tasviriy) xarakterga ega va dastavval og’ishgan xulqi mavjud bo’lgan odamlar bilan amaliy ishlashga mo’ljallangan. (Ushbu 33 ko’rinishning konqeptual-tushuntirish modeli qo’llanmaning keyingi bo’limlarida ko’rib chiqiladi.) Bu ta’rif aniq hollarda og’ishgan xulqni tashhis qilish, professional ta’sirni loyihalash, shaxs axloqining dinamikasini va u bilan ishlash samaradorligini baholash kabi professional maqsadlarni amalga oshirishda yordam berishi mumkin. Bundan tashqari, u boshqa axloqiy fenomenlarda deviant axloqni differenqiyalash imkonini beradi.Deviant axloqni ko’rib chiqayotib, biz yaqqol salbiy assoqiaqiyani uyg’otuvchi so’zni qo’llashga majburmiz: deviant, addikt, noijtimoiy va ijtimoiy xulqqa qarshi va hj. SHu bilan birgalikda, aniq shaxs bilan ishlashda biz ongli ravishda kamsituvchi ohangli atamalardan foydalanishdan, shuningdek, tamg’a osishdan tiyilmog’imiz kerak. SHuni esda tutish lozimki, birinchidan , axloqiy muammolar o’ta keng tarqalgan. Ikkinchidan, og’ishgan xulq chegaralarini aniqlash ko’pincha murakkab. Jamiyatdagi o’zgarishlar me’yorlarning, albatga,axloqiy deviaqiya turlarining o’zgarishiga olib keladi. Biroq me’yorlarning o’zi va ulardan og’ishish har qanday ijtimoiy tizimning ajralmas qismidir. Binobarin, ijtimoiy darajada ogishgan xulq - bu faqat jamiyat va shaxs orasidagi o’zaro munosabatning mumkin bo’lgan shakllaridan biri. Og’ishgan xulqni ijtimoiy ko’rinish sifatida "tugatish" ehtimoli dargumon. Bundan tashqari, maxsus ko’rib chiqishda deviaqiyalar jamiyat uchun me’yoriy va foydali ekanini isbotlash mumkin, chunki unda istiqbolli o’zgarishlar rag’batlantiriladi. Individual darajada deviant axloq anchagina muammoli ko’rinadi, chunki shaxsning o’zi va atrofdagi odamlar hayoti uchun real zarar, deviant shaxsning ijtimoiy muhit bilan nizosi, uning ijtimoiy moslashmaganligi kabi salbiy fenomenlar bilan bog’liqdir.Xususan, ogitgan xulq shaxsiy darajada - bu shaxsning deviant usul va hayot tarzi shaklida yuzaga chikuvchi ijtimoiy nuqtai nazari. 34 Ma’lumki, ko’pchilik odamlar istasalar jamiyatga nisbatan o’z nuqtai nazarlarini o’zgartirishlari mumkin. 2.3.Ta’lim muassasalarida xulqi og‘ishgan bolalar bilan psixolog faoliyati. Insoniyat rivojlanish davrini kuzatar ekanmiz, biz jamiyat va tabiat o‘rtasidagi munosabatlarni tadqiq etishga mo’ljallangan fanlardan biri psixologiya ekanligiga guvoh bo‘lamiz. Inson xulq-atvori, psixologik xususiyatlari bilan bog‘liq masalalar insoniyatni qadim zamonlardan buyon qiziqtirib kelgan. Bu sohada izlanish olib borgan ko‘plab olimlar insonning tug‘ilganidan boshlab shakllanishi bilan bog‘liq barcha hodisalarni o‘rganishni tadqiq qilish orqali, uning о ‘t а murakkab jihatlarini kashf etgan. Haqiqatdan ham, inson xulq-atvorining jamiyatda belgilangan hayotiy normal mezonlardan og‘ishi, buzilishi bilan bog‘liq muammoni psixologiya fani o‘rganadi. 8 Ta’lim muassasalarida xulqi og‘ishgan bolalar bilan ishlashda pasixologdan alohida mas’ulyat talab qilinadi. Buning uchun avvalo xulqi o‘g‘ishganlik muammosini ajratib olish zarurdir. Deviantlik, og‘ishgan xulq muammosi psixologlar, shifokorlar, pedagoglar, huquq-tartibot organlari xodimlari, sotsiologlar, faylasuflarda qiziqish uyg‘otib kelgan. Og‘ishgan xulq mavzusi sohalararo va munozarali xarakterga ega. Yondashuvlarning turli- tumanligi bolalar xulqini og'ishganligini tashhis qilish, uni profilaktika qilish va ijtimoiy psixologik yordam ko‘rsatish jarayonida uni bartaraf etish kabi amaliy vazifalarni yechishda ham ko‘zga tashlanadi. Statistik mezonda ifodalanish va hayot uchun xatar darajasi bo'yicha axloqning sifat-miqdoriy bahosi bilan uyg'unlashadi. Masalan, spirtli ichimliklarni iste’mol qilish aql chegaralarda (katta bo’lmagan miqdor va chastotada) me’yoriy ko‘rinish deb tan olinadi, biroq uni suiste’mol qilish og'ishganlikni anglatadi. Boshqa tomondan odamning o‘zi yoki 8 Ananjev B.G. "Bolalar psixologiyasi va rivojlanish diagnostikasi" . Sankt-Peterburg: Piter, 2011 35 atrofdagilar hayoti uchun to‘g‘ridan-tog‘ri xavf tug‘diruvchi axloq uning chastotasi, ba’zan esa ifodalanganlik darajasidan qat’iy nazar og‘ishgan sifatida baholanadi, masalan, suitsid yoki jinoyat ko‘rinishida. Butunjahon sog‘liqni saqlash tashkilotining nizomida sog‘lik “kasallik va jismoniy nuqsonlarning yo‘qligi sifatidagina emas, balki to‘liq jismoniy, ma’naviy va ijtimoiy farovonlik holati” sifatida ta’riflanadi. Kasallik -“organizmning tuzilmasi va funksiyasidagi zararlar uning to‘ldiruvchi-moslashuvchi mexanizmlarida sifatli - o'ziga xos shaklida reaktiv mobillashuv davrida ichki va tashqi omillar ta’siri ostida o‘z oqimida buzilgan hayot; kasallik ko‘pincha bolalar hayotiy faoliyatida ozodlikning cheklanishi va muhitga moslashuvning umuman yoki qisman susayishi bilan xarakterlanadi” Kasalliklar tasnifida og‘ishgan xulq alohida birlik sifatida ajratilmagan, shubhasiz, u na patologiyaning shakli, na qat’iy belgilangan tibbiy tushuncha hisoblanadi. Ayni damda og‘ishgan xulq me'yor va xarakter aksentuatsiyasi, vaziyatli reaksiya, rivojlanishning buzilishi, kasallik oldi kabi patologiya o’rtasida yorituvchi ko’rinishlar qatorida keng ko‘rib chiqiladi. Qator hollarda aksentuatsiya qonunga qarshi harakat, suitsidal axloq, giyohvand moddalarni iste'mol qilish kabi og’ishgan xulq bilan uyg‘unlashadi. Ayni damda aksentuatsiyalangan xarakterli ko‘pchilik odamlarning axloqi og‘ishgan hisoblanmaydi. “K.Leongardning fikriga ko‘ra rivojlangan davlatlarda aholining 50 foizi aksentuatsiyali shaxsga taalluqlidir. Bunda ularning ko‘pchilik qismi me’yoriy axloqni namoyish qiladi va hatto jamiyat oldida alohida xizmatlarga ega”1. Shunga o’xshash psixik patologiya (psixopatiya, nevrozlar, psixozlar va h.k.) sohasidagi istalgan parokandalik har doim ham og‘ishgan xulq bilan bog‘liq emas. Navbatdagi ijtimoiy-me’yoriy mezon jamiyat hayotining turli sohalarida o‘ta muhim ahamiyatga ega. Har bir odamning axloqi har kuni baholanadi va turli- tuman ijtimoiy me’yorlar yordamida boshqariladi. Ijtimoiy-me’yoriy mezonlarga 36 muvofiq axloqning ayni damda jamiyat talablariga mos tushishi me’yoriy deb anglanadi va ma’qullanadi. Og'ishgan xulq esa aksincha, asosiy jamoaviy ko‘rsatmalar va qadriyatlarga ziddir. Moslashmaganlik - bu shaxsiy ahamiyatli bo’lgani kabi muhit talablarini qabul qilish va bajarishga shuningdek, o‘z individualligini aniq ijtimoiy sharoitlarda ro‘yobga chiqarish sust layoqat holatidir. Moslashmaganlikning ijtimoiy ko‘rinishlari quyidagilar hisoblanadi: - bolalarda past o‘zlashtirish, o‘z mehnati bilan mablag’ ishlab topishga layoqatsizlik; - hayotiy muhim sohalarda bolalarda surunkali yoki yaqqol ifodalangan omadsizlik (oilada, shaxslararo munosabatlarda); - qonun bilan nizolar; -bolalarda yakkalanib qolish. Odam turlicha tuyg'ularni yengil xavotir va o’ziga ishonchsizlikdan tortib, chidab bo’lmas darajadagi nochorlik, qo’rquv, umidsizlik jazavalarigacha boshidan kechirishi mumkin. Bunda shaxsning real ijtimoiy maqomi va uning individual ongi o'rtasida bo'linishi yuzaga kelishi mumkin. So'nggi mezon - individual psixologik mezon har bir shaxs, uning individualligining bosib boruvchi barcha qadriyatlarini aks ettiradi. Ushbu mezonga muvofiq insonga zamonaviy talablar ijtimoiy me'yorlarni bajarishga uning qobiliyatini cheklamaydi, biroq shaxsning o’z-o’zini anglashi va o’ziga xosligini ham ko’zda tutadi. Bolalarda og‘ishgan xulq - bu umumqabul qilingan yoki rasman o‘rnatilgan ijtimoy me’yorlarga mos tushmaydigan axloq. Boshqacha aytganda, bu harakat mavjud qonunlar, qoidalar, an’analar va ijtimoiy buyruqlarga mos tushmaydigan harakatkardir. Deviant axloqni me’yordan og‘ishgan axloq sifatida baholashda ijtimoiy me’yorlar o‘zgarishini inobatga olish lozim. Bolalarda deviant axloq, uning namoyon bo‘lishi boshqa odamlar tomonidan salbiy baholanadi. Salbiy baho jamoatchilik 37 muhokamasi yoki ijtimoiy sanksiya bo’lishi mumkin. Dastavval, sanksiyalar istalmagan axloqning oldini olish vazifasini bajaradi. Biroq, boshqa tomondan ular shaxs stigmatizatsiyasi — unga tamg‘a osish kabi salbiy ko‘rinishga olib keladi. Insonning yangi hayot boshlashga intilishi ko‘pincha atrofdagi odamlaraing ishonmasligi va ularni rad etishi natijasida barbod bo’ladi. Deviant (giyohvand, jinoyatchi, o’z-o‘zini o‘ldiruvchi va h.k.) tamg‘asi sekin-asta deviant tenglikni (o‘z-o‘zini his qilish) shakllantiradi. Shunday qilib, axmoqona shuhrat xavfli yakkalanishni kuchaytiradi, ijobiy o‘zgarishiarga to‘sqinlik qiladi va deviant axloqning takrorlanishini chaqiradi. Og‘ishgan xulqning xususiyatlari bolalarning o‘zi yoki atrofdagilarga ahamiyatli tarzda hayot sifatini pasaytirgan holda real zarar keltirishi hisoblanadi. Bu mavjud tartibning noturg‘unligi, ma'naviy va moddiy zarar keltirish, jismoniy zo‘rlik va dardalam yetkazish, sog’lig’ining yomonlashishi bo‘lishi mumkin. Bolalarda deviant axloq o‘zining eng so‘nggi ko’rinishlarida hayot uchun bevosita xavf tug'diradi, masalan, suitsidal axloq, zo‘ravonlik jinoyatlari, mayda o’g’irliklar. O‘smirlarda esa axloqi barcha uchta tendensiyani o‘zida aks ettiradi. Pirsing, tatuirovka yoki hatto chandiq bilan eksperiment o‘tkazgan o‘smirni, albatta, deviantlar guruhiga kiritish mumkin emas. Biroq geroin iste’mol qiluvchi o'smir hayot uchun yuqori xatarli og‘ishgan xulqni yaqqol namoyish qiladi. O’smir tomonidan sistematik tarzda anglangan holda pul o‘g‘irligi sodir etilsa - bu og‘ishgan xulq shakllaridan biri hisoblanadi, hodisalar qatorida spirtli ichimlik iste’mol qilish to’liq yo‘l qo’yilgan yoki hatto foydali deb tan olinadi. Ushbu qoida istisnoga ega. Masalan, hatto bir martalik suitsidal urinish jiddiy xavf tug'diradi va shaxsning og'ishgan xulqi sifatida baholanishi mumkin. Og’ishgan xulqning oxirgi belgisi sifatida uning ifodalangan individual va yosh-jinsiy o‘ziga xosligini ta’kidlash mumkin. Og‘ishgan xulq dastavval, shaxsning jamiyatda tashqi mavjudligini aks ettiradi. U “ichki” jihatdan 38 o’ta turli-tuman bo’lishi mumkin. Deviant axloqning bir xil turlari har xil odamlarda turli yoshda turlicha ko‘zga tashlanadi. “Og‘ishgan xulq” atamasini 5 yoshdan kichik bo’lmagan bolalarga nisbatan qo‘llash mumkin, qat’iy ma’noda esa 9 yoshdan keyin. 5 yoshdan oldin bolaning ongida ijtimoiy me’yorlar haqidagi zaruriy tasavvurlar bo’lmaydi, o’z-o‘zini nazorat qilish esa kattalar yordamida amalga oshiriladi. Faqat 9- 10 yoshidagina bolada ijtimoiy me’yorlarga mustaqil rioya qilish qobiliyatining mavjudligi haqida gapirish mumkin. Agar 5 yoshdan kichik bo’lgan bolalarda axloqi yosh me’yoridan ahamiyatli tarzda og‘sa, bunda uni yetilmaganlikning, asabiy reaksiya yoki psixik rivojlanish buzilishining bir ko‘rinishi sifatida ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Ta’lim muassasasi psixologi o‘z ish faoliyati davomida xulqi og‘ishgan bolalarni doimo kuzatib borishi ularni ota-onalari va mahalla faollari bilan hamkorlik qilishi maqsadga muvofiqdir. Shuningdek ish jarayonida bolani bo‘sh vaqtini mazmunli tashkillashtirishga ko‘mak berish, sog‘lom muhitda yashashi uchun tavsiyalar ishlab chiqish zarurati yuzaga keladi. Albatta hamkorlik ishlari davomida xulqi og‘ishgan bolalar bilan ishlashda eng samarali va natijaga erishish uchun to‘g‘ri yo‘ldir. Xulosa. Tarbiya hamma zamonlarda jiddiy mas’ulyat talab qiladigan jarayondir. Bugungi kunda har bir ta’lim-tarbiya bilan shug‘ullanuvchi shaxslar o‘z ishiga ma’sulyat bilan yondashmasalar, kelajagimiz egalari bo‘lgan yoshlarning o‘tish davri bilan bog‘liq muammolari, ijtimoiy sabablar, do‘stlar ta’sirida yuzaga kelgan xulqidagi og‘ishlar murakkablashib borishi mumkin. bolarlarda tarbiyasi qiyinlik, xulqida og‘ishlarni o‘z vaqtida aniqlab yordam ko‘rsatilsa bu enga xavfli holatlarni oldini olishga erishish hisoblanadi. 39 Xulosa Zamonaviy psixologiya va pedagogika sohasidagi dolzarb yo‘nalishlardan biridir. Bolalarda xulq-atvorning normadan og‘ishi turli sabablarga ko‘ra yuzaga kelishi mumkin bo‘lib, bular orasida biologik, psixologik, ijtimoiy va oilaviy omillar alohida o‘rin tutadi. Ushbu muammoni hal qilish uchun har bir bolaning shaxsiy ehtiyojlari va muammolarini aniqlash, ularga individual yondashuv asosida yordam ko‘rsatish zarur. Xulq-atvorning og‘ishishi bolaning jamiyatga moslashuvi, ijtimoiy muloqotlari va shaxsiy o‘sishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bunday bolalar ko‘pincha o‘z tengdoshlari bilan kelishmovchilikka uchraydi, o‘qishdagi yutuqlari pasayadi, oilada ham ziddiyatlarga sabab bo‘ladi. Shu sababli, psixologik yordam ko‘rsatish jarayonida bolaning shaxsiy va ijtimoiy muhitini chuqur o‘rganish talab etiladi. Dastlab, muammoning ildizlarini aniqlash va tahlil qilish zarur. Masalan, bolaning oilasidagi tarbiya uslubi, ota-ona munosabatlari, maktabdagi o‘qituvchi va tengdoshlar bilan o‘zaro muloqoti kabi omillar tahlil qilinadi. Yakka tartibdagi psixologik yordamning asosiy maqsadi bolaning xulq- atvorini normallashtirish va uning ijtimoiy moslashuvini yaxshilashdan iborat. Bu jarayonda individual yondashuv alohida ahamiyatga ega. Har bir bola o‘ziga xos shaxsiy xususiyatlarga ega bo‘lgani sababli, bir xil metod va usullarni qo‘llash samarasiz bo‘lishi mumkin. Shu sababdan, psixologlar bolaning psixologik portretini tuzib, uning xususiyatlarini hisobga olgan holda ish olib boradilar. Yordam ko‘rsatish jarayonida psixologik maslahatlar, psixokorreksiya usullari, relaksatsiya texnikalari va motivatsion suhbatlar keng qo‘llaniladi. Masalan, bolalarda agressiv xatti-harakatlarni bartaraf etish uchun hissiyotlarni boshqarish va o‘zini tutish ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan mashg‘ulotlar 40 o‘tkaziladi. Shuningdek, o‘ziga ishonchni oshirish va ijobiy xulq-atvorni rag‘batlantirish uchun motivatsiya usullari ham samarali hisoblanadi. Bolalarning xulq-atvorini boshqarishda oila a’zolarining ishtiroki ham muhim. Ota-onalar va bolalar o‘rtasidagi kommunikatsiyani yaxshilash maqsadida maxsus treninglar va maslahatlar tashkil etiladi. Ushbu jarayonda ota-onalarga bolalar tarbiyasida xatolardan qochish, ularning psixologik ehtiyojlarini tushunish va to‘g‘ri muloqot olib borish usullari o‘rgatiladi. Shu bilan birga, maktab jamoasi bilan hamkorlik qilish, o‘qituvchilarni bolalarning psixologik xususiyatlari bo‘yicha ma’lumot bilan ta’minlash yordam jarayonini samarali tashkil etishga yordam beradi. Xulqi og‘ishgan bolalarga psixologik yordam ko‘rsatishda psixologik diagnostika jarayoni muhim bosqich hisoblanadi. Bolaning xulq-atvori bilan bog‘liq muammolarni aniqlash uchun psixologik testlar, so‘rovnomalar va kuzatuvlar o‘tkaziladi. Ushbu jarayon orqali bolaning emotsional holati, o‘z-o‘zini anglash darajasi, motivatsion omillari va stressni boshqarish qobiliyatlari baholanadi. Shu asosda bolaga individual reja ishlab chiqiladi va yordam ko‘rsatish choralari belgilanadi. Shuningdek, xulqi og‘ishgan bolalarga nisbatan tushuncha va sabr-toqat bilan yondashish juda muhimdir. Ularni jazolash yoki ayblash o‘rniga, muammoning ildizlarini chuqur tushunish va yechim topishga intilish lozim. Bu bolalarda o‘zini past baholash va qattiq qo‘rquv kabi salbiy hissiyotlarni keltirib chiqarishi mumkin. Shu sababdan, psixologik yordam jarayonida ijobiy munosabat va qo‘llab-quvvatlash muhiti yaratish asosiy mezonlardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, xulqi og‘ishgan bolalar uchun maxsus dasturlar va terapiya usullari ishlab chiqilishi zarur. Masalan, art-terapiya, musiqa terapiyasi, o‘yin terapiyasi kabi usullar ularning hissiy va ijtimoiy rivojlanishiga yordam beradi 41 42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI Prezident farmonlari, qarorlari va asarlari : 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi 29.12.2020 yil. 2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”. – T.: “O’zbekiston”, 2017 Huquqiy-meyoriy hujjatlar: 3 . O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. “Toshkent”. 2012. 4 . O’zbekiston Respublikasining Ta’lim to’g‘risida Qonuni. 2020-yil 23- sentyabr. O’RQ-637-son 5. O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g‘risida. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-5847-son Farmoni. 2019 yil 8 oktabr. Darslik va o’quv adabiyotlar 1. Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Sh.M. Mirziyoyev. Toshkent O‘zbekiston, 2016. 2. Goziyev E. Psixologiya. Toshkent. 2017 y 4. Goziev E. Ontogenez psixologiyasi . 3. Porter M. Mejdunarodnaya konkurensiya. - M., Mejdunarodn ы e otnosheniya, 2014 4. Migranyan A.A. «Teoreticheskie aspekt ы formirovaniya konkurentosposobn ы x klasterov». 2011 5. Kamolova, A. O. Q. (2023). Pedagoglik kasbi boshqa hamma kasblarning poydevoridir. Science and Education, 4(5), 43 6. Kamolova, A., & Ergasheva, G. S. Q. (2022). Yosh avlodni tarbiyalashda xalq pedagogikasini manbalarining o’rganishning o ‘rganishning ilmiy-nazariy asoslari. Science and Education, 3(12), 590-592 7. Abduqodirov A.A. " Psixologik maslahat berish asoslari" . Toshkent: O‘qituvchi, 2018 8.Abulkhanova-Slavskaya K.A. "Shaxsning faoliyatida hayot yo‘li va psixologik moslashuv" . Moskva: Nauka, 2010. 9. Ananjev B.G. "Bolalar psixologiyasi va rivojlanish diagnostikasi" . Sankt- Peterburg: Piter, 2011 10.Asmolov A.G. "Shaxs rivojlanishi nazariyalari" . Moskva: Akademiya, 2012. 11. Vygotskiy L.S. "Bolalar psixologiyasi asoslari" . Moskva: Prosveshcheniye, 2014. 12. Jalolov J.J. "Psixologik maslahat texnikalari va usullari" . Toshkent: Fan, 2021. 13. Davydov V.V. "O‘quv jarayonida shaxsning rivojlanishi" . Moskva: Pedagogika, 2011. 44

Xulqi og‘ishgan bolalarga yakka tartibdagi psixologik yordam ko‘rsatish

MUNDARIJA

KIRISH……………………………………………………………………….3

I.BOB.XULQI OG‘ISHGAN BOLALAR PSIXOLOGIYASI…………....6

1.1.Axloq shaxsning psixologik kategoriyasi va xususiyati sifatida…...……..6

1.2.“Og‘ishgan xulq” tushunchasini aniqlash mezonlari……………………..8

1.3.“Og‘ishgan xulq” tushunchasining tasnifi……………………………….13

II.BOB.XULQI OG‘ISHGAN BOLALARNING OTA-ONALARI BILAN AMALIYOTCHI PSIXOLOGNING FAOLIYATI………………….16

2.1.Xulqi og‘uvchanlikni namoyon qiluvchi psixologik xususiyatlar…...….16

2.2.Xulqi og‘uvchanlikni namoyon qiluvchi psixologik xususiyatlarni bartaraf etish yo‘llari……………………………………………………………………….20

2.3.Ta’lim muassasalarida xulqi og‘ishgan bolalar bilan psixolog faoliyati...29

XULOSA………………………………………………………………...….36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………..38

 



 

KIRISH

Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev aytganlaridek: “Ta’lim muassasalari faoliyatini tubdan yaxshilash, eng ilg‘or xorijiy tajribani o‘rganish, har jihatdan zamonaviy tizim yaratish bugungi kunning talabi, ta’limni rivojlantirmasdan hech bir sohani rivojlantirib bo‘lmaydi[1]”. Prezidentimizning bu fikrlari negizida qanchalik chuqur ma’no borligi bizga ma’lum.

Mavzuning dolzarbligi:Xulqi og‘ishgan bolalarga yakka tartibdagi psixologik yordam ko‘rsatish mavzusi zamonaviy ta'lim va tarbiya tizimida muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda, jamiyatimizda bolalarning xulq-atvori, psixologik holati va rivojlanishi ko‘plab muammolarni keltirib chiqarmoqda. Har bir bola o‘ziga xos shaxs bo‘lib, har birida o‘ziga xos talantlar, qobiliyatlar va muammolar mavjud. Xulqi og‘ishgan bolalar o‘zlarining muammolari bilan bog‘liq turli xil qiyinchiliklarga duch kelishadi, bu esa ularning o‘qish va ijtimoiy hayotida salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin.

Mavzuning o‘rganilganlik darajasi:O‘rganilganlik darajasi asosan uchta asosiy yo‘nalishda rivojlangan: xulq-atvorning og‘ishish sabablarini aniqlash, diagnostika va tuzatish metodlarini ishlab chiqish va psixologik yordam jarayonining amaliy jihatlarini rivojlantirish. Birinchi yo‘nalish, ya’ni xulq-atvor og‘ishishining sabablarini o‘rganish, shaxs psixologiyasi va rivojlanish psixologiyasi nazariyalari bilan chambarchas bog‘liq. Bu borada L.S. Vygotskiy, A.N. Leontev va S.L. Rubinshteyn kabi olimlarning ishlari asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Ularning tadqiqotlarida xulq-atvor og‘ishishining biologik, psixologik va ijtimoiy omillari batafsil tahlil qilingan. Masalan, oiladagi tarbiya usullari, tengdoshlar bilan muloqotdagi muammolar va stressli hayotiy vaziyatlar bolalarning xulq-atvoriga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi aniqlangan.

Xulqi og‘ishgan bolalarga yordam berish, ularning psixologik holatini yaxshilash va ijtimoiy moslashuvini ta'minlash maqsadida, individual psixologik yordam zarur. Yakka tartibdagi psixologik yordamning asosiy vazifasi bolalarning hissiy holatini tahlil qilish, muammolarini aniqlash va ularga mos keladigan strategiyalarni ishlab chiqishdir. Bu jarayon bolalarga o‘z his-tuyg‘ularini ifodalash, ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirish va muammolarini hal qilishda yordam beradi.[2]

Bunday axloqning sababi nimada bo`lishi mumkinq! Nima insonni qayta-qayta o`ziga va atrofdagilarga zarar kyeltirishga majburlaydiq Bunday qanday qutulish mumkinq Va nihoyat, “og`ishgan xulq” atamasidan foydalanish qonuniymikin. Dyeviantlik, og`ishgan xulq psixologlar, shifokorlar, pyedagoglar,huquqni himoyalovchi organlar xodimlari, sotsiologlar, faylasuflarda jonli qiziqish uyg`otib kyelgan. Og`ishgan xulq mavzusi sohalararo va munozarali xaraktyerga ega. Atamaning “ijtimoiy mye'yor” tushunchasi bilan payvasta ekanligi muammoni ko`p marotaba murakkablashtiradi, chunki mye'yorning chyegaralari o`ta shartli, insonda esa barcha ko`rsatkichlar bo`yicha absolyut mye'yorning o`zi mavjud emas. Yondoshuvlarning turli-tumanligi shaxs xulq ini og`ishganligini tashhis qilish, uni profilaktikalash va ijtimoiy-psixologik yordam ko`rsatish davomida bartaraf etish kabi amaliy vazifalarni yechishda ham ko`zga tashlanadi. Hulqi og`ishgan bolalar psixologiyasi fanining asosiy maqsadi o`quvchilarda shaxs og`ishgan xulqi muammolarining zamonaviy holati haqida ilmiy asoslangan, yaxlit tasavvurning shakllanishida yordamlashishda ko`rinadi. Og`ishgan xulqni tushuntirish uchun turlicha psixologik kontsyeptsiyalar qimmatini tan olgan qolda biz asosida kognitiv-axloqiy yondoshuv yotuvchilarni ustuvor sifatida ajratamiz. Ushbu fanni o`qitish tajribasi shuni ko`rsatdiki, matyerialni anglashda ba'zi bir qiyinchiliklar mavjud ekan. Birinchidan, “og`ishgan xulq” tushunchasining ko`p ma'noliligi va bu bilan bog’liq bo`lgan tyerminologik chalkashliklar. Ikkinchidan, har birimizning ichki dunyomizga xos bo`lgan shaxsiy ozodlik ehtiyoji va jamiyatning chyeklashlari orasidagi qarama-qarshilikdir. Og`ishgan xulq fyenomyeni mavjudligining o`zi “ozodlik yoki zaruriyat” dilyemmasi faktini tasdiqlaydi, qatto jamiyatning umidlariga qarshi har bir odamning shaxsiy tanlovchi pryedmyeti hisoblanadi. Yana bir ma'lum murakkablik shundaki, og`ishgan xulq muammosi bo`yicha ma'lumotlarni turli fanlar, masalan, sotsiologiya, tibbiyot, huquq, psixologiya, pyedagogikadan izlash lozim bo`ladi. Mavjud bo`lgan adabiyotlar, qoidadagidyek, yoxud o`ta ixtisoslashtirilgan, yoki o`ta ommaviy xaraktyerga ega. Og`ishgan xulq psixologiya bo`yicha adabiyotlar unga ta'sir qilishning samarali tyexnologiyalari yetishmagani kabi shubhasiz yetishmaydi. O`quvchiga taqdim etilayotgan ish o`zida mavjud bo`lgan ilmiy yondoshuvlarni ko`rib chiqishga intilishni va muallifning psixologik aspyektda ko`rib chiqiluvchi shaxs og`ishgan xulqini o`rganish qamda uni bartaraf etishdagi amaliy tajribalarini umumlashtirishni aks ettiradi. 

Kurs ishining vazifasi-xulqi og‘ishgan bolalarga psixologik yordam ko‘rsatish usullari, ularning samaradorligi va amaliy qo‘llanilishi ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, psixologik yordam ko‘rsatish jarayonida tarbiyachilar, o‘qituvchilar va psixologlar o‘rtasida hamkorlikning ahamiyati muhokama qilinadi. 

Kurs ishining maqsadi — xulqi og‘ishgan bolalarga yakka tartibdagi psixologik yordam ko‘rsatishning nazariy va amaliy jihatlarini ochib berishdir.

Kurs ishining tarkibiy tuzilishi:Ushbu kurs ishi 2 ta bob 6 ta paragrf,xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

 

 

 

 

 


 

I.BOB.XULQI OG‘ISHGAN BOLALAR PSIXOLOGIYASI

1.1.Axloq shaxsning psixologik kategoriyasi va xususiyati sifatida.


 

[1] Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Sh.M. Mirziyoyev. Toshkent O‘zbekiston, 2016. 

 

[2] Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Sh.M. Mirziyoyev. Toshkent O‘zbekiston, 2016. 

 

Sotib olish