Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 370.0KB
Покупки 8
Дата загрузки 12 Декабрь 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Xususiy mulkchilikning mohiyati va O’zbekistonda uni rivojlantirish muammolari

Купить
Xususiy mulkchilikning mohiyati va O’zbekistonda uni rivojlantirish muammolari Mundarija Kirish................................................................................................................... I BOB. Xususiy mulkchilikning mohiyati va belgilovchi meyoriy-huquqiy bazasi.................................................................................................................. 1.1. Xususiy mulkchilikning mohiyati ................................................................... 1.2. O’zbekistonda mulkchilik tizimining faoliyat mexanizmini belgilovchi meyoriy-huquqiy bazasi.......................................................................................... II BOB. O'zbekiston Respublikasida mulk to'g'risidagi qonunga ko'ra faoliyat ko'rsatayotgan korxonalar o’ziga xosligi va tasnifi............................. 2.1. O'zbekiston Respublikasida mulk to'g'risidagi qonunga ko'ra faoliyat ko'rsatayotgan korxonalar o’ziga xosligi ............................................................. 2.2. O'zbekiston Respublikasida mulk to'g'risidagi qonunga ko'ra faoliyat ko'rsatayotgan korxonalarning tasnifi.................................................................. Xulosa................................................................................................................. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati..................................................................... Kirish Kurs ishi mavzusi dolzarbligi. Mulkchilik tizimiga oid tushuncha va qarashlar tizimining mazmun mohiyatini ochib berish, unga oid nazariy qarashlar va bilimlami o’rganib tizimlashtirish asosida tegishli xulosalar shakllantirish hamda ularning negizida amaliy ko’nikmalarga ega bo’lish kurs ishi mavzusini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada gap, avvalo, har tomonlama puxta o’ylangan, uzoqni ko’zlaydigan keng ko’lamli dasturni hayotga joriy etish haqida bormoqda. Ushbu dastur mohiyat e’tibori bilan chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik manfaatlarini ishonchli himoya qilish, eng muhimi, Konstitutsiyamizda ko’zda tutilganidek, xususiy mulkning qonuniy, me’yoriy- huquqiy va amaliy jihatdan ustuvor rolini ta’minlash, O’zbekiston iqtisodiyotida davlat ishtirokini bosqichma-bosqich kamaytirishga qaratilgani sizlarga yaxshi ma’lum, albatta” 1 . Jamiyatdagi xilma-xil iqtisodiy munosabatlar mulkka bo'lgan munosabatlardan kelib chiqadi. Respublikamizda keng ko’lmda amalga oshirilayotgan islohatlar samarasi, xususiy mulkka berilayotgan e’tibor Yurtboshimizning ma’ruzalarida o’z tasdigini topdi: “Davlat aktivlarini xususiylashtirish, avvalo, chet ellik investorlarga sotish vazifalari qo’yildi va buning uchun tegishli sharoitlar yaratildi. Masalan, 506 ta mulk kompleksi tanlov asosida, investitsiya kiritish sharti bilan «nol» qiymatida yangi mulkdorlarga sotildi. Bu borada ana shu investorlar qariyb 1 trillion so’m va 40 million AQSh dollari miqdorida investitsiya kiritish, shuningdek, 22 mingga yaqin yangi ish o’rni yaratish majburiyatini olganini qayd etish lozim. Xususiylashtirish dasturida ko’zda tutilgan, foydalanilmayotgan va qurilishi tugallanmagan 353 ta davlat mulki obekti buzilib, buning natijasida 120 gektar hajmidagi er maydoni bo’shadi. Bu erlarning qariyb 80 gektari ishlab chiqarish korxonalari tashkil etish va xizmatlar ko’rsatish obektlari qurish uchun tadbirkorlar tasarrufiga berildi. 1 Davlat mulki shaklidagi yana 319 ta ana shunday obekt inventarizatsiya qilinib, xususiy mulk shakliga o’tkazish uchun savdoga qo’yildi va o’tgan yili ularning 102 tasi yangi mulkdorlarga sotildi. Bundan tashqari, 378 ta aksiyadorlik jamiyatining davlat ulushi baholandi va chet ellik strategik investorlarga sotish uchun ochiq savdoga qo’yildi”. Mulkchilik tizimi munosablarni tavsiflash iqtisodiy faoliyat kimning manfatini ko’zlab olib borilayapti? - degan savoga javob beradi. Agarda u shaxsiy manfaatni ko’zlab olib borilayotgan bo’lsa, unda xususiy shaxsiy o’zlashtirish (xususiy mulk) munosabatlar tizimi, agarda o’zlashtirish jamoa manfaatnni ko’zlab olib borilsa, unda jamoa mulk to’g’risida gapirish mumkin bo’ladi. Agarda u yoki bu ijtimoiy guruh manfaatlari ustivor hisoblansa, unda biz ijtimoiy o’zlashtirish shakli bilan to’qnash kelamiz. Kurs ishining ob’ekti bo’lib, O’zbekistondagi mulkchilik tizimining o’ziga xos xususiyatlari hisoblanadi. Kurs ishining predmeti. O’zbekistondagi mulkchilik tizimi hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi. O’zbekistonda mulkchilik tizimining shakllanishi va xususiyatlarining mazmun-mohiyatini ochib berish, unga oid nazariy qarashlar va bilimlarni o’rganib tizimlashtirish asosida tegishli xulosalar shakllantirish hamda ularning negizida nazariy bilimlar va amaliy ko’nikmalarga ega bo’lish. Kurs ishining vazifalari: - O’zbekistonda mulkchilik tizimining rivojlanishini fundamental asoslarini o’rganish; - O’zbekistonda mulkchilik tizimining faoliyat mexanizmini belgilovchi meyoriy-huquqiy bazasini yoritib berish; - O’zbekistonda mulkchilik tizimining shakllanishining bosqichlari va xususiyatlarini tahlil qilish. Kurs ishi kirish, uchta qismdan, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan. I BOB. Xususiy mulkchilikning mohiyati va belgilovchi meyoriy-huquqiy bazasi 1.1. Xususiy mulkchilikning mohiyati Har qanday jamiyatning iqtisodiy tizimi mulkchilikdan boshlanadi. Hamisha avlodlar mehnati yaratgan va tabiat in’om etgan boyliklar mulk bo’lib kelgan. Mulk egasi bo’lish yoki bo’lmaslikka qarab, kishilarning jamiyatdagi mavqei, anikrog’i ularning sotsial maqomi yuzaga keladi. Mulkiy munosabatlarga asoslanmagan iqtisodiyot bo’lishi mumkin emas. Ishlab chiqarish resurslari bironta mulk bo’lib harakatga keladi. Mulk egasi, ya’ni mulkdor mulkiy munosabatlarning faol tomoni bo’lib, mulkni egallash uchun xuquq va imkoniyatlarga ega bo’ladi. Mulk ob’ekti tabiatdagi narsalar, energiya, aqliy qobiliyat, buyumlar sub’ektiga to’la yoki qisman tegishli bo’lib, mulkiy munosabatlarning passiv tomoni xisoblanadi. Mulkiy munosabat, mulkning o’z-o’ziga bo’lgan munosabatini qamrab oladi, ya’ni mulkiy ob’ektning sub’ektiv munosabatlarini ifodalaydi. Bu munosabatlar iqtisodiy mazmunga ega bo’lib, mulkdorlar o’rtasida mahsulotlar, daromadlar, boyliklar taqsimlanishini belgilab turadi. Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida mulkchilikning xar xil turlari mavjud. Shuning uchun xam hozirda bozor iqtisodiyotini ko’p ukladli iqtisodiyot deb atashadi. Bugungi kunda mulkchilik davlat mulkidan tashqari, ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va matbuot sohalaridagi jamoa mulkining xilma-xil turlarini, ijtimoiy tashkilotlar mulkini, mehnatkashlarning uy xo’jaligi hamda shaxslarning yakka tartibdagi mehnat faoliyati bilan bog’liq bo’lgan shaxsiy mulkni, tashqi iqtisodiy munosabatlar sohasidagi aralash mulk, xususiy mulk va boshqa shakllarni o’z ichiga oladi. O’zbekiston Fuqarolik Kodeksiga muvofiq, davlat mulki Respublika mulkidan va ma’muriy xududiy tuzilmalar mulkidan (munitsipal mulkidan) iboratdir. Yer-suv, yer osti boyliklari, havo bo’shligi, o’simlik va hayvonot dunyosi, hamda boshqa tabiiy resurslar, respublika hokimiyati va boshqaruv tuzilmalari, oltin zaxirasi, valyuta fondiva boshqa davlat fondlari respublika mulki hisoblanadi. Mulchilik o’zlashtirish borasidagi munosabat bo’lar ekan, u egalik qilish, foydalanish va tasarruf etishning yaxlitligini taqozo etadi. Mana shu uch jihat mulchilikning ajralmas unsurlaridir. Egalik qilish — mulkdorlik huduqini mulk egasi qo’lida saqlanib turishidir. Egalik sharoitida mulk bo’lgan boylik qisman o’zlashtirilada. Mulkka egalik saqlangan holda, uni amalda ishlatish o’zga qo’lida bo’ladi. Buning oqibatida mulkdan kelgan naf ikki qismga ajraladi: bir qismini mulkdor, ikkinchisini mulkni amalda ishlatuvchi o’zlashtiradi. Masalan, bino ijaraga berilganda egalik qilish mulkdor qo’lida qoladi va u mulkdan kelgan nafning faqat bir qismini ijara haki shaklida o’zlashtiradi, Boshqa qismni esa ijarachi o’zlashtiradi. Xullas, egalik qilish qisman, cheklangan o’zlashtirishni bildiradi. Foydalanish, ishlatish — mulk bo’lgan boylikni iqtisodiy faoliyatda qo’llab, xo’jalik jarayoniga kiritib, undan natija olishdir. Foydalanish yuz berganda boylik daromad topish yoki shaxsiy ehtiyojni so’ndirish uchun ishlatiladi. Mulkdor o’z mulkini o’zi ishlatganda egalik qilish va foydalanish bir qo’lda bo’ladi, olingan natijani mulkdor tanho o’zi, boshqa bilan baham ko’rmagan holda o’zlashtiradi. Eglalik qilish va fovdalanish ajralganda mulk keltirgan naf ham taqsimlangan holda o’zlashtiriladi. Tasarruf etish - mulk bo’lgan boylik taqdirini mustaqil hal etish, ya’ni mulkni sotib yuborish, ijaraga berish, merosga qoldirish, asrab-avaylab ko’paytirish yoki uni yo’qotib yuborishdan iborat xatti-harakatlarni amalga oshira bilishdir. Mulkchilik munosabatga ega albatta, uning ob’ekti va sub’ekti bo’lishi shart. Mulkchilik xo’jalik va tadbirkorlik faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqariladi. Fuqarolik huquqlari obyektlari (FHO) o’zlarining xossalari bilan bog’liq funksiyalarini mulkiy munosabatlarda to’liq bajarishida va uni bir mulkiy huquq subyektidan boshqasiga qonuniy ravishda shaffof o’tishida optimal proporsiyali tuzilmaga ega mulkchilik shakllariga asoslangan samarali mulkchilik tizimining modeli muhim ahamiyatga ega. Bunda mulkchilik tizimning tarkibiy qismlari bo’lgan mulkdorlik institutlari, ularning mulkiy munosabatlari uchun mulk turlari bilan bog’liq professional xizmatlar bozori va mulk narxi shakllanuvchi mulk bozori faoliyatlari samaradorligiga hamda davlatning samarali regulyativ siyosatiga erishish dunyoning barcha mamlakatlari ijtimoiy-iqisodiy rivojlanishida muhim aha- miyat kasb etadi. Demak, mulkiy munosabatlar samarali bo’lishi uchun davlat mulkiy huquq subyektlari (MHS) uchun samarali bo’lgan mulkchilik tizimini, ayniqsa, hususiy mulkchilik tizimini, shakllantirishi zarur. Zero, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosati- ning samaradorUgi mulkchilik tizimining samaradorligiga to’g’ridan to’g’ri bog’liq, bunda hususiy mulkchilik tizimi esa xalq farovonligini va biznes samarasini belgilaydi. rasm. Mulkchilik tizimining namunaviy tuzilmaviy funksional modeli 2 Mulkchilik tizimining namunaviy funksional tuzilmasini 1- rasmda ko’rsatilganidek tasvirlash mumkin. Unga ko’ra, o’zaro uzviy bog’langan M - mulk bozorlari (mulk turlari bo’yicha tasniflanuvchi), V - mulk turlari bilan bog’liq professional xizmatlar (qiymatini baholash, riyeltorlik, kadastr, ekspertiza, brokerlik, dilerlik va shular kabi boshqa ifratuzilmaviy xizmatlar) bozorlari, S - mulkiy huquq subyektlari, ulaming barchasi faoliyatini tartibga solib turuvchi, 2 Shoha’zamiy SH.SH. Mulk, qiymat va narxning nazariy asoslari.-T.:Iqtisod-moliya,2015. 460b 8 R - regulyator kabi ushbu tuzilma tarkibiy qismlari fuqarolik huquqlari obyektlari (FHO) bilan bog’liq ijtimoiy-iqtisodiy-informatsion-huquqiy munosabatlami amalga oshiradi. Bu modelda M, V, S, R elementlar orasidagi o’zaro bog’lanish chiziqlari ulami mulkiy munosabatlarda bo’lishini ko’rsatadi. Bunda mulkchilik tizimi undagi barcha M, V, S, R elementlaming FHO bilan bog’liq ijtimoiy-iqtisodiy- informatsion- huquqiy munosabatlami amalga oshirish faoliyati bilan harakatga keltiriladi. Mulkchilik tizimining samaradorligi mulkdorlaming huquq va majburiyatlari, mas’uliyat va manfaatlarini samarali amalga oshirilishi uchun mulkiy munosabatlar uchun davlat tomonidan yaratilgan qulay shart-sharoitlar va mulkdorlik institutlari faolligi bilan belgilanadi. Bunda yaratilgan shart-sharoitlar sifatini risklar hamda siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy va boshqa omillaming kompleks ta’siri belgilaydi. Umuman olganda, bu shart-sharoitlar mulkdoming huquqiy havfsizligi va mulkchilik tizimi modelining samaradorligi kabi xossalari birikmasidan iborat integral (kompleks) tushuncha bo lib, FHOlarga va ular bilan bog’liq xizmatlarga bo’lgan talab va taklifni obyektiv shakllantirilishiga xizmat qiladi. Mulkchilik tizimiga oid yuqorida aytilgan fikr-mulohazalaming ma’noga egaligi Ernando De Soto 3 tomonidan ham tasdiqlangan. Mulkdoming ijtimoiy va iqtisodiy manfaati uning mulk egasi sifatidagi hayotiy ehtiyoji bo’lib, uni risklar sharoitida qondirish bilan bog’liq xatti-harakati va fe’l- atvorining ijtimoiy-iqtisodiy motivatsiyasini yuzaga chiqaradi. Bunda risk — mulkiy munosabatlar jarayonida real mavjud bo’lgan noaniq va tasodifiy hollarning vujudga kelishi ehtimolini sifatiy-miqdoriy usullar yordamida ifodalab baholash shaklidir. Shunday qilib, mamlakatda barqaror iqtisodiy o’sish va xalq farovonligi faqat samarali mulkchilik tizimi shart-sharoitlarida erishiladi. 3 Эрнандо Де Сото. Загадка капитала. Почему капитализм торжествует на Западе и терпит поражение во всем остальном мире. /Пер. с англ. М.: ЗАО Олимп-Бизнес, 2001.272 с. 9 Dunyoning har bir mamlakatida, jumladan, O’zbekistonda ham, mulkchilik tizimining faoliyati qonunlar bilan belgilanib tartibga solinadi. Bunda ta’kidlash zarurki, barcha mamlakatlardagi mulkchilik tizimi va undagi mulkiy munosabatlar modeli ulardagi jamiyat tanlagan taraqqiyot modeliga mos ravishda shakllangan. Ko’rilgan mavzu doirasida umumiy xulosa tariqasida aytish mumkinki, zamonaviy mulk ko’p atributli (ko’p turli, ko’p qirrali, ko’p xossali, ko’p bozorli, ko’p tabiatli) va turli omillarga ta’sir- chan bo’lganligi sababli, uni fuqarolik huquqkrining obyektlari sifatida qabul qilish mumkin. Shu munosabat bilan, bunday mulkni va uning tushunchasini tizimli tadqiqot obyekti sifatida murakkab fenomen deb qarash mumkin. 4 Mulk - bu ham manfaat, ham mas’uliyatdir. Mulkchilik - bu mas’uliyat bilan manfaatning uzviy birligi hisoblanadi. Mulkchilik real bo’lishi uchun mulkdorning iqtisodiy manfaati amalga oshishi shart. Miqdorning iqtisodiy manfaati-uning boylik egasi sifatidagi hayotiy ehtiyoji bo’lib, xatti-harakat, fe’l-atvorni, iqtisodiy faoliyat motivatsiyasi (sababini) yuzaga chiqaradi. Ta’kidlash zarurki, barcha mamlakatlardagi mulkchilik tizimi va undagi mulkiy munosabatlar modeli undagi jamiyat tanlagan taraqqiyot modeliga mos ravishda shakllanadi. 5 Shunday ekan, FHOning ta’minot turlari mulkiy munosabatlar bilan uyg’unlikda ko’riladi. Umuman olganda, hozirda keng ma’nodagi mulk (ne’mat sifatidagi) nazariyasi jamiyat, iqtisodiyot, huquq va axborot nazariyalari birligi silatida lshakllangan bo’lib, bunda mulk bo’yicha ijtimoiy, iqtisodiy, yuridik va informatsion munosabatlar zamonaviy mulkning majburiy atributlari hisoblanadi. Zamonaviy mulk (ne’mat mazmunidagi) tushunchasini keng ma’noda naf, foydalilik, manfaat, samara, mulkiy huquqlar nuqtayi nazarlaridan mulkdorga, huquqiy va iqtisodiy fantomlarga ega hamda axborotiy shaffoflik va huquqiy himoyalanganlik xususiyatlari bilan xarakterlanuvchi “ne’mat-fantom-mulkdor” uchligi silatida ifodalab tizimli o’rganish maqsadga muvofiq. 4 Shoha’zamiy SH.SH. Mulk, aiymat va narxning nazariy asoslari. -T.: Iatisod-moliya,2015. 460b, (38-40 b) 5 Эрнандо Де Сото. Загадка капитала. Почему Капитализм торжествует на Западе и терпит поражение во всем остальном мире. /Пер. с англ.- М .: ЗАО Олимп - Бизнес , 2001-.- 272 с . Mulkni bunday ma’noda ifodalanishi, avvalambor, uni tovar, kapital, turli munosabat vositasi sifatida jalbdor va samarali bo’lishini, unga bo’lgan huquq va manfaatlrni to’liq himoyalanishini anglatadi. Mulkchilik tizimi muhitida bo’luvchi “ne’mat-fantom-mulkdor” uchligini tizimli o’rganuvchi ne’mat to’g’risidagi multifan qoidalari nuqtayi nazaridan qarash lozim. Bunda “ne’mat- fantom-mulkdor” uchligi o’zining atributlari va mulkdoriga, huquqiy va iqtisodiy fantom (analog, ya’ni, ekvivalent) lariga, mulkiy shakllari va mulkchilik tizimiga ega. Bu fantomlar faqat inson nafsiga asoslangan nafli mulkiy munosabatlar mavjud bo’lganidagina ma’noga ega bo’lib, ular o’z bazisidan (konkret shakl va mazmundagi ne’matdan, boylikdan) alohida mavjud emas. Mulkchilik shakllari asosan quyidagi yo’llar bilan vujudga keladi: ilohiy va omad faktorlari, ijtimoiy, siyosiy va huquqiy jarayonlar, inson mehnati, yuridik shaxslar (jumladan, biznes subektlari) faoliyati, davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish va milliylashtirish (natsionalizatsiya). Bunda davlat, mahalliy hokimiyatlar, yuridik va jismoniy shaxslar, alohida jamoalar mulkdor subektlar sifatida qaraladi. Sotsium nuqtayi nazaridan mulkka ijtimoiy manfaat va iqtisodiy manfaat manbayi sifatida qarash mumkin. Miqdoran iqtisodiy naf, manfaat, qimmatlilik mulkning jamiyat subektlari uchun qiymat va narx kategoriyalari asosida aniqlanadigan daromad (foyda) miqdori bilan ifodalanadi. Ijtimoiy manfaat mulkning jamiyat subektlari uchun naflilik va qimmatlilik kategoriyalariga asoslangan subektiv sifatiy xulosa bilan ifodalanadi. Bunda shaxslarni mulk egasi bo’lish yoki bo’lmasligiga qarab, ularning jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy-yuridik mavqeyi, maqomi (statusi) vujudga keladi. Mulkiy munosabatlar - turli mulkchilik shakllariga asoslangan mulkchilik tizimida mulkiy huquq subektlari tomonidan amalga oshiriluvchi ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, informatsion aloqa(munosabat)lar majmuasi. Mulkiy tizim munosabatlar mulkdorlar va mulkdor bo’lmagan shaxslarning o’zaro manfaatli aloqalari mazmun-mohiyati va shakllarini ifodalaydi, ijtimoiy ishlab chiqarishning turini va shaklini, mulkchilik tizimidagi faoliyat xarakterini, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish modelini hamda bu shaxslaming ishlab chiqarish vositalari bilan bog’lanish, ishlab chiqarish omillari va mahsul(natija)laridan foydalanish shart-sharoitlarini belgilaydi. Mulkiy munosabatlarsiz ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni va bozor faoliyati mazmunga ega bo’lmaydi. Zero, yuqoridagi fikrga qo’shimcha sifatida aytilsa, mulkiy munosabatlar - bu jamiyatdagi boyliklarni bozor muomalasi va o’zlashtirish bilan bog’liq ijtimoiy- iqtisodiy-informatsion-huquqiy munosabatlar bo’lib, ularni amalga oshirilishi jarayonida huquq va majburiyat, mas’uliyat va javobgarlik, manfaat kategoriyalarining uzviy birligi muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga aytish mumkinki, bunday g’oyaning ma’noga egaligi fikrini mulk, ne’mat, boylik, uning qiymati, narxi va qimmatliligi, naf, foydalilik kategoriyalari to’g’risidagi qadimgi dunyo va o’tgan asrlar Yevropasi iqtisodiyot fani namoyondalari qarashlarining tahlili ham ko’rsatadi. Zero, bu namoyondalaming atomistik (o’sha davrlardagi sharoitlar bilan chegaralgan) qarashlari iqtosodiyot nazariyasi tarixiy rivojlanishLning ilmiy bazisi va zamonaviy mulkni tizimli o’rganish metodologiyasining boshlang’ich manbayi bo’lib xizmat qiladi. Lekin bunday qarashlaming alohida qo’llanilishga aoslangan yo’l zamonaviy mulkni tizimli tadqiq etish va tizimli masalalarini kompleks yechish uchun universal ilmiy-nazariy bazis bo’la olmaydi. Shunday qilib aytish mumkinki, zamonaviy mulkchilik tizimi kompleks o’rganilishi maqsadida ushbu tizim atributlari mazmun mohiyatiga mos ravishda turli fanlarning intellektual ishlanmalarini tizimli yondashuvni qo’llovchi IIS qoidalari doirasida samarali garmonizatsiya (integratsiya) qilish. Yuqorida aytilganlar quyidagi argumentlar bilan ham izohlanishi mumkin. Birinchidan: tarixiy retrospektiv tahlil asosida aytish mumkinki, iqtisodiyot fani doirasida mulk (mulkchilik tizimi va uning atributlari) to’g’risidagi har qanday nazariyaning amal qilish davri iqtisodiy amaliyotning uzluksiz rivojlanishi ta’sirida bo’lganligi sabab chegarlangan bo’ladi. Masalan, mulk (mulkchilik tizimi va uning atributlari) to’g’risidagi XIX asrdagi qarashlar hozirgi davrdagi mulkchilik tizimi va munosabatlari mazmun mohiyatiga to’liq mos kelavermaydi. Huddi shunday, hozirdagi nazariy xulosalar uzoq kelajakda sodir bo’lishi mumkin bo’lgan hodisa va jarayonlar uchun o’ta cheklangan yoki tarixiy-retrospektiv ahamiyatga ega bo’ladi Vaholanki, zamonaviy nazariyalar ham vaqt o’tishi bilan turli rivojlanish omillari ta’sirida takomillashib boradi. Demak, ertami yoki kechmi mavjud qarash va nazariyalar o’rnini takomillashganroq g’oya va nazariyalar egallashi ehtimoldan holi emas. Ikkinchidan: XXI asr boshlarida zamonaviy mulk va uning atributlarini kompleks ravishda tizimli tadqiq etish hamda qiymatni baholash va boshqarish bilan bog’liq muammolar borasida iqtisodiyot fanining navbatdagi inqirozi muqarrarligi to’g’risidagi hozirgi zamon nufuzli iqtisodchi olimlarining fikri o’z tasdig’ini topdi. Zero, bu inqiroz 2008 yilda kuchaygan va asorati hozirgacha davom etayotgan jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi (JMII) sabab va saboqlari sharoitlarida ayniqsa, alohida namoyon bo’ldi. Aynan shu sharoitlarda zamonaviy iqtisodiyot nazariyasining liberalizm va uzluksiz ravishda mulk bozor qiymati (narxi) o’sishini nima bo’lsa ham ta’minlash postulatlari zaif ekanligi yaqqol ko’rindi. Chunki, aynan shu postulatlar asosida jahon moliya bozorining barcha segmentlarida “domino” effektiga o’hshab vujudga kelgan turli real mulk(aktiv)lar bo’yicha “puffaklar” fenomeni J MIIn ing bosh sababchilaridan biriga aylandi. Afsuski, hozirda ham bu fenomen muammosini bartaraf etish o’z yechimini topmagani ertami yoki kechmi navbatdagi global inqirozning davriy sodir bo’lishi havfi mavjudligini bildiradi. 1.2. O’zbekistonda mulkchilik tizimining faoliyat mexanizmini belgilovchi meyoriy-huquqiy bazasi Bizga ma’lumki, jamiyatda istalgan tizimni faoliyat mexanizmini belgilovchi meyoriy-huquqiy bazasi mavjuddir. Huddi shunday mulkchilik tizimining ham faoliyat muxanizmini belgilovchi va tartibga solib turuvchi me’yoriy-huquqiy bazasi mavjud bo’lib, ya’ni 1990 yil 31 oktyabrda O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan “Mulkchilik to’g’risida”gi qonun asosiysi hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasida mulkchilikka doir munosabatlar O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi hamda O’zbekiston Respublikasining boshqa qonun hujjatlari bilan tartibga solib turiladi. Bundan tashqari O’zbekiston Respublikasi Fuqorolik Kodeksi, Baholash faoliyati to’g’risidagi qonunlarning ham tegishli moddalari orqali mulkchilik mexanizni barqaror amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 53-moddasida ko’rsatilishicha: “Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O’zbekiston qtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat iste’molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi. Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir. Mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina mulkidan mahrum etilishi mumkin.” 6 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 54-moddasida ko’rsatilishicha: “Mulkdor mulkiga o’z xohishicha egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar etkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shart.” 7 O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan “Mulkchilik to’g’risida” gi Qonunning 1-moddasida ta’kidlanganidek: 1. O’zbekiston Respublikasida mulkiy huquq tan olinadi va qonun bilan muhofaza etiladi. Mulkdor o’z mol-mulkiga nisbatan qonunga zid bo’lmagan har qanday xatti- harakatlarni qilishga haqlidir. U mulkdan qonun hujjatlari bilan taqiqlanmagan har qanday xo’jalik yoki boshqa faoliyatni amalga oshirishda foydalanishi mumkin. 2. Mulkdor o’ziga qarashli mol-mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf qilish huquqini boshqa shaxslarga berishga faqat o’zi haqlidir. O’zbekiston Respublikasi qonunlarida ko’zda tutilgan hollarda, mulkdoming zimmasiga boshqa 6 O ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiya 08.12.1992(53 -modda). 7 n O ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 08.12.1992 (54-modda) (o’zgartirish va qo’shimchalar bilan) shaxslarning uning mulkidan cheklangan tarzda foydalanishiga yo’l qo’yish vazifasi yuklanishi mumkin. 3. Mulkdor O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida ko’zda tutilgan shartlar va doira chegarasida o’ziga tegishli mulkiy huquqni amalga oshirish paytida fuqarolarning mehnatidan foydalanish to’g’risida ular bilan shartnoma tuzishga haqlidir. Fuqaroning mehnatidan foydalanishga asos bo’lgan mulkning qay shaklda ekanligidan qatiy nazar, fuqaro O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida va boshqa qonun hujjatlarida nazarda tutilgan ijtimoiy-iqtisodiy huquqlar va kafolatlar bilan ta’minlanadi. 4. Mulkiy huquqning amalga oshirilishi atrof-muhitga zarar etkazmasligi, jismoniy, yuridik shaxslarning va davlatning huquqlarini buzmasligi hamda qonun 1 9 bilan muhofaza qilinadigan manfaatlariga putur yetkazmasligi kerak. O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan “Mulkchilik to’g’risida”gi qonunning 5-moddasida ko’rsatilishicha, O’zbekiston Respublikasida mulk quyidagi shakllarga bo’linadi: -fuqarolarning shaxsiy va xususiy mulki; -jamoa mulki, shu jumladan oilaviy, mahalla, kooperativ mulk, ijaraga olingan korxona mulki, aksiyadorlar jamiyati, davlat korxonasi jamoasining jamoat tashkilotlari va diniy tashkilotlarning mulki, turli xo’jalik birlashmalari va uyushmalari mulki, yuridik shaxs hisoblangan boshqa jamoalar mulki; -davlat mulki; -aralash mulk; -qo’shma korxonalar, ajnabiy fuqarolar, tashkilotlar va davlat, shuningdek ajnabiy yuridik shaxslar mulki shaklida yuzaga chiqadi. O’zbekiston Respublikasida mulkning hamma shakllari teng huquqlidir. Shaxsiy mulk - individual o’zlashtirishni bildiradi, ammo xususiy mulkdan farqliroq daromad topishga xizmat qilmaydi, balki shaxsiy extiyojni qondirishga qaratiladi. Xususiy va shaxsiy mulk birgalikda fuqarolar mulki deyiladi. Jamoa mulki- boylikning muayyan maqsad yo’lida ayrim jamoalarga birlashgan kishilar tomonidan birgalikda o’zlashtirilishidir. Jamoa mulkining avfzalligi shuki, bu mulk ishlab chiqaruvchining o’zini mulkdor qiladi. Bu yerda mulk egalari va ishlovchilar aynan bir kishilardir, shu sababli ishlab chiqarish omillari tog’ridan- to’g’ri birikadi. Davlat mulkining paydo bo’lishini rivojlanishi quyidagilar hisobidan bo’ladi: - mulkni davlat mulkiga aylantirilishi; - davlat mablag’i hisobidan korxonalar qurilishi; - jamiyatda yaratilgan, ammo boshqa mulklarga taalluqli daromadlarning bir qismining soliq undirishi orqali davlat byudjetiga olinishi. Aralash mulk muayyan bir ob’ektning turli mulkdorlar ishtirokida o’zlashtirishini bildiradi. O’zbekiston Respublikasida mulkchilik tizimi va undagi munosabatlar, bozor infratuzilmasi, baholash va rieltorlik faoliyatlari rivojiga ham katta ahamiyat berilgan. Masalan “O’zbekiston Respublikasi 2009-2015-yillar davrida baholash faoliyatini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari” nomli dastur choralari hamda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 24 apreldagi “Baholovchi tashkilotlar faoliyatini yanada takomillashtirish va ko’rsatilayotgan xizmatlar sifatini va ularning mas’uliyatini oshirish to’g’risida”gi № 843-sonli Qarori talablariga mos ravishda ishlab chiqilib amalga oshiriliyotgani fikrimizning yaqqol isboti desak mubolag’a bo’lmaydi. Mulkchilik jamiyatdagi ham huquqiy, ham iqtisodiy munosabatlar mazmunini o’zida ifodalaydi. Mulkchilikning huquqiy va iqtisodiy mazmuni o’zaro bog’liq. bir- birini taqozo qiladi, shu sababli mulkchilik bir vaqtda ham iqtisodiy, ham huquqiy kategoriya hisoblanadi. Bu birlikda, yuqorida ko’rsatilganidek, hal qiluvchi ro’lni mulkchilikning iqtisodiy tomoni egallaydi. Agar mulk iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqarilmasa, ya’ni ishlab chiqarishda foydalanilmasa yoki mulk egasiga daromad keltirmasa, bunda u “huquqiy” kategoriya sifatida qoladi. Mulkchilik xo’jalik va tadbirkorlik faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqariladi. Boshqa tomondan, mulkchilikning huquqiy jihati uning iqtisodiy tomoniga nisbatan faqat bo’ysunuvchi rol o’ynamaydi. Bu shunda ko’rinadiki, ishlab chiqarish vositalariga ma’lum huquqiy egalik qilmasdan, hech kim ishlab chiqarish jarayonini amalga oshira olmaydi, ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan mahsulotdan foydalana olmaydi. Shu sababli mulkchilikning huquqiy normalari egalik qilish, tasarruf etish, foydalanish huquqi iqtisodiy munosabatlarning aniqlashtirilgan ko’rinishi hisoblanadi. Huquqiy normalar, bir tomondan, aynan mulkchilik munosabatlarini muhofaza qilish zarurati bilan bog’liq holda vujudga kelsa, boshqa tomondan u tovar ishlab chiqarish sharoitida mulkchilik munosabatlarini rivojlantirishda g’oyat muhim rol o’ynaydi. Bu rol shunda ko’rinadiki, tovar xo’jaligi sharoitida ayrim ijtimoiy qatlamlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashmasdan, ayirboshlash munosabatlarida ishtirok etib (masalan, savdo vositachilari) mulkdorga aylanish imkoniyati paydo bo’ladi. Shunday qilib, mulkchilikning huquqiy normalari, birinchidan, ishlab chiqarish vositalari va yaratilgan moddiy ne’matlarning muayyan shaxslarga (huquqiy yoki jismoniy) tegishli ekanligini, ikkinchidan, mulk egalarining qonun bilan qo’riqlanadigan vakolatlarini va nihoyat, uchinchidan mol-mulkni himoya qilish usullarini belgilab beradi. Mulkchilik shakllarining yana bir ahamiyatlisi bu-qo’shma mulkdir. Qo’shma mulk tufayli jalb etiladigan chet el kapitali yangi texnologiyani olib kirmokda. Chetki kapital asosidagi qo’shma korxonalarning ahamiyati investitsiyani kuchaytirish, milliy iqtisodiyotni bozor munosabatlari asosida shakllantirishda ortib boradi. Katta mablaglar zaruriyati sharoitida qo’shma mulk orqali chet el kapitalini jalb etish zaruriyatidir. Korxona mulkini uning mustaqil balansida aks etadigan asosiy fondlari va oborot mablag’lari qiymati va boshqa boyliklar tashkil etadi. Korxona to’g’risidagi qonuniy hujjatlarga ko’ra quyidagilar korxona mol-mulkini tashkil etuvchi manba’lardir: - ta’sis etuvchilarning pul va moddiy badallari; - mahsulot, ishlar, xizmatlarni realizatsiya qilishdan, shuningdek xo’jalik faoliyatining boshqa turlaridan olingan daromadlar; - qimmatli qog’ozlardan olinadigan daromadlar; - bank va boshqa qarz beruvchilarning kreditlari; - kapital mablag’ va byudjetdan dotatsiyalar; - tashkilotlar, korxonalar va fuqarolarning tekinga va xayriya maqsadlarida bergan badallari shuningdek meros to’g’risida, ayirboshlash va sovg’a qilish yo’li bilan oladigan daromadlari; - O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari bilan taqiqlanmagan o’zga manba’lar. Mamlakatda mulkdorlik huquqini, xususiy tadbirkorlar manfaatlarini kafolatlovchi qonunlar, huquqiy me’yorlar, davlat va norasmiy tashkilotlar hamda muassasalar tizimlari vujudga keltirilganligi va ularning samarali faoliyat kursatayotganligi natijasida, 1997 yili nodavlat sektorining ulushi sanoatda 51 foizga, qishloq xo’jaligida 98 foizga yetdi, ishlovchsilarning 70 foizi xususiylashtirilgan iqtisodiyot hissasiga to’g’ri keldi. Ishlab chiqarish, savdo- tijorat, vositachilik, hunarmandchilik, moliya-bank, turizmda, erkin ijodiy faoliyatda mashg’ul xususiy soxibkorlar va tadbirkorlar mustakil O’zbekistonda shakllanayotgan mulkdorlar sinfining ildam o’sayotgan ichki sinfiy qadamlaridir. Mulkdorlar sinfi tushunchasi eng keng tushunchalardan biridir. Bozor iqtisodiyoti va bozor munosabatlari rivojlanishi jarayonida bu sinfning ichidan tabaqalanib, farqlanib, tafovutlanib borishi muqarrardir. Hozirgi vazifa mulkdorlar sinfining shakllanishiga keng yo’l ochib berishdir. Bu vazifani bajarish- O’zbekistonni ilg’or davlatlar qatoriga olib chiqishda hal kiluvchi omildir. Mulkdor boshqalarning emas, balki o’zining istagi, roziligi, moyilligi, xohishiga ko’ra o’z mol-mulkiga egalik kiladi. Mulkiy huquqning asosiy yuridik mazmuni unga egalik qilishdan, foydalanishdan, uni tasarruf qilish bilan bog’liq huquqiy vakolatlardan iborat. O’z huquqiy vakolati doirasida mulkdor boshqa mulkdor shaxslarning talabi yoki topshirig’iga binoan emas, balki o’zining xohishiga ko’ra o’z mulkiga egalik qiladi, xohlasa o’zining mazkur huquqiy vakolatini boshqarishga o’tkazishi mumkin. Mulkdor o’z xohishi bilan mulkidan foydalanadi, shuningdek, undan o’ziga zarur bo’lgan foydali daromadlarni undirish uchun ishlatadi. Mulkdor o’z mulkiga tegishli huquqiy vakolatlarini boshqalarga berishi mumkin. Masalan, mulk egasi sifatida o’ziga tegishli bo’lgan barcha huquqiy vakolatlarni davlat korxonalariga, muassasalariga, jamoat tashkilotlariga yoki ayrim jismoniy shaxslarga o’tkazishi mumkin. Fuqarolar mehnatidan foydalanish uchun qonunda barcha mulk egalariga, jumladan fuqarolarga ham, teng huquq berilgan. Bu qonunda barcha mulk egalariga, jumladan fuqarolarga ham, teng huquq berilgan. Bu qonunda ko’zda tutilgan jiddiy va eng muxim yangiliklardan biridir. Bozor munosabatlariga o’tish va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish maqsadida, fuqarolar o’ziga tegishli mulkni ko’paytirish uchun boshqa fuqarolarni yollanma mehnatga jalb qilishi mumkin. Fuqaro o’z mulkiy huquqini amalga oshirish uchun tadbirkorlik bilan shug’ullanishi, mulkni ijaraga berishi mumkin. Fuqarolarda o’tmish tuzum so’ndirgan mulkiy mustakillik hissini uyg’otish, tiklash, kengaytirish va mustahkamlash davlatimizning eng dolzarb vazifalaridan biridir. Respublika bozor iqtisodiyotini birinchi bosqichida mulkni xususiylashtirish natijasida turli mulkchilikka asoslangan ko’p ukladli iqtisodiyot yaratildiki, shu asosda iqtisodiyotni ichki tuzilishi o’zgarib, raqobatchilik muhiti zaminida xo’jalik yuritish usuli barpo etildi. Mamlakat iqtisodiyoti davlat mulki bilan bir qatorda 26 jamoa, xususiy, aksionerlik, hamkorlikdagi va boshqa turdagi korxonalar tashkil topdi. Davlat o’z navbatida turli mulkchilik korxonalari uchun teng iqtisodiy sharoit yaratish orqali ishlab chiqarishni jonlantirishga erishildi. Turli mulkchilik iqtisodiyoti mulk egalarini uquvli, ishbilarmon, tadbirkor bo’lishlarini talab qilish bilan kifoyalanib qolmay, balki iste’molchilar va bozor talabini o’rganib, yangi texnika va texnologiya asosida arzon, sifatli tovarlar ishlab chiqarib, bozorni turli mahsulotlar bilan to’ldirishni talab etadi. Prezidentimiz I. Karimov ta’kidlaganidek: “Mulkchilik shakllari turiga bo’lgan korxonalar o’rtasidagi rakobatchilik kurashi ularni ishlab chiqarishni boshqarishning ichki tashkiliy tizimlarini takomillashtirishga, texnika bilan qayta qurollantirishga, fan va texnika soxasidagi yangi yutuqlarni qo’llashga moslashishga, kam sarf-xarajat qilgan holda yanada yuqori sifatli va eng arzon narxda maxsulot ishlab chiqarishga undaydi”. Jahondagi sanoati rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy yuksalishini muhim omillaridan biri turli mulkchilik iqtisodiy xo’jalik tizimini barpo etilgan bo’lsa, uning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omili turli mulk shaklidagi korxonalar o’rtasidagi raqobat kurashi hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksining 1-moddasiga ko’ra: Fuqarolik qonun hujjatlari ular tomonidan tartibga solinadigan munosabatlar ishtirokchilarining tengligini e’tirof etishga, mulkning daxlsizligiga, shartnomaning erkinligiga, xususiy ishlarga biron-bir kishining o’zboshimchalik bilan aralashishiga yo’l qo’yilmasligiga, fuqarolik huquqlari to’sqinliksiz amalga oshirilishini, buzilgan huquqlar tiklanishini, ularning sud orqali himoya qilinishini ta’minlash zarurligiga asoslanadi. Fuqarolar (jismoniy shaxslar) va yuridik shaxslar o’z fuqarolik huquqlariga o’z erklariga muvofiq ega bo’ladilar va bu huquqlarini o’z manfaatlarini ko’zlab amalga oshiradilar. Ular shartnoma asosida o’z huquq va burchlarini belgilashda va qonun hujjatlariga zid bo’lmagan har qanday shartnoma shartlarini aniqlashda erkindirlar. Tovarlar, xizmatlar va moliyaviy mablag’lar O’zbekiston Respublikasining butun hududida erkin harakatda bo’ladi. Xavfsizlikni ta’minlash, insonlarning hayoti va sog’lig’ini himoya qilish, tabiatni va madaniy boyliklarni muhofaza qilish uchun zarur bo’lsa, tovarlar va xizmatlar harakatda bo’lishini cheklash qonun hujjatlariga muvofiq joriy etilishi 1 ^ mumkin. O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksining 2-moddasiga ko’ra: Fuqarolik qonun hujjatlari fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining huquqiy holatini, mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlarning, intellektual faoliyat natijalariga bo’lgan huquqlarning vujudga kelish asoslarini hamda ularni amalga oshirish tartibini belgilaydi, shartnoma majburiyatlari va o’zga majburiyatlarni, shuningdek boshqa mulkiy hamda u bilan bog’liq shaxsiy nomulkiy munosabatlami tartibga soladi. Fuqarolar, yuridik shaxslar va davlat fuqarolik qonun hujjatlari bilan tartibga solinadigan munosabatlarning ishtirokchilari bo’ladilar. Agar qonunda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, fuqarolik qonun hujjatlarida belgilab qo’yilgan qoidalar chet ellik fuqarolar, fuqaroligi bo’lmagan shaxslar hamda chet ellik yuridik shaxslar ishtirokidagi munosabatlarga qo’llaniladi. Shaxsiy nomulkiy munosabatlar va mulkiy munosabatlar bilan bog’liq bo’lmagan shaxsiy munosabatlar, agar qonunlarda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa yoki bu munosabatlarning mohiyatidan o’zgacha hol anglashilmasa, fuqarolik qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Ushbu moddaning birinchi qismida ko’rsatilgan belgilarga javob beradigan oilaviy munosabatlarga, mehnat munosabatlariga va tabiiy resurslardan foydalanish hamda atrof muhitni muhofaza qilish munosabatlariga nisbatan fuqarolik qonun hujjatlari bu munosabatlar maxsus qonunlar bilan tartibga solinmaydigan hollarda qo’llaniladi. Bir tarafning ikkinchi tarafga ma’muriy bo’ysunishiga asoslangan mulkiy munosabatlarga, shu jumladan soliq, moliyaviy va boshqa ma’muriy munosabatlarga nisbatan fuqarolik qonun hujjatlari qo’llanilmaydi, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. II BOB. O'zbekiston Respublikasida mulk to'g'risidagi qonunga ko'ra faoliyat ko'rsatayotgan korxonalar o’ziga xosligi va tasnifi 2.1. O'zbekiston Respublikasida mulk to'g'risidagi qonunga ko'ra faoliyat ko'rsatayotgan korxonalar o’ziga xosligi Bozor iqtisodiyoti subyektlarining xo’jalik faoliyatida «tadbirkorlik» va «biznes» tushunchalari o’zaro yakin bo’lib, amaliyotda ular bir-birini almashtirishlari mumkin. Biznes bozor iqtisodiyotining barcha ishtirokchilari orasidagi munosabatlarni kamrab oladi va fakat ishbilarmonlarning emas, balki iste’molchilarning, yollangan ishchilarning, davlat tizimi xizmatchilarining ham xatti xarakatlarini o’z ichiga oladi. Bu xolatda, biznes so’zining sinonimlari bo’lib, ma’lum ma’noda tijorat, savdo-sotik kabi tushunchalar xisoblanadi. Umumiy ko’rinishda biznes - bu kishining bozor munosabatlari tizimdagi ishchanlik faolligidir. Bozor munosabatlari tizimida kichik biznes kuydagi aloxida xususiyatlari: ishlab chikarish xajmi, ishlovchilarning soni va kaysi sanoat tarmog’iga tegishliligi bilan tavsiflanadigan tadbirkorlik shakli sifatida namoyon bo’ladi. Kichik biznesga o’zining mustakil mulki va xo’jalik mustakilligiga ega bo’lgan va o’zining faoliyati soxasida yukori (dominant) xisoblanmagan firmalar kiradi. Xorijiy tadkikotchilarning ko’pchiligi, kichik biznesning o’zida 500 kishi band bo’lgan va savdo-sotik xajmi 20 mln. dollardan oshmagan firmalarni kiritadilar. Ammo, bu ko’rsatkichlar, ma’lum darajada shartlidir, maxsus ko’rsatkichlar sifatida, yana, ko’shimcha kiymat solig’i va korxonadagi asosiy vositalar kiymati ko’llanadi. O’zining «kichik biznes» degan nomiga karamasdan, ushbu ishlab chikarish va tijorat faoliyati turi barcha tarakkiy topayotgan davlat iqtisodida muxim ahamiyatga ega. Uning kuydagi afzalliklari: - maxalliy resurslarda ishlab turgan yoki maxalliy bozorni ta’minlab turuvchi kichik korxonalar hech bo’lmaganda transport xarajatlarining iqtisod kilinishi evaziga kam xarajatlidirlar. Ularning iqtisodiy ustunligi maxalliy sharoitlarini yaxshi bilganlari sababli, ishlab chikarishni uncha ko’p bo’lmagan kapital va mexnat xarajatlari bilan amalga oshirishidadir; - kichik korxonalardagi mexnat, odatda, moddiy tavsifga ega, va u amaliyotda kanselyariya mexnatiga nisbatan foydalidir; - ishlovchilarning kamsonligi, ularning xar biri kobiliyatining yengilrok yuzaga chikishiga yordam beradi; - moslashuvchanlik, ya’ni ishlab chikilayotgan maxsulot assortimenti va turini o’zgartirishi kichik korxonalarda unchalik katta qiyinchiliklar tug’dirmaydi. Shuning uchun bozor iqtisodiga asoslangan davlatlarda kichik biznes o’z mavkeini tinimsiz kuchaytirib va mustahkamlab bormoqda. O’zbekiston Respublikasining Xususiy korxona to’jrisida”gi 11.12.2003 yil 558-ii qonuni Ushbu qonuning 3-modda. Xususiy korxonaga ta’rif berilgan. Unga ko’ra, mulkdor yagona jismoniy shaxs tomonidan tuzilgan va boshqariladigan tijoratchi tashkilot xususiy korxona deb e’tirof etiladi. Xususiy korxona tadbirkorlik subyektlarining tashkiliy-xuquqiy shaklidir. Xususiy korxona o’z mulkida aloxida mol-mulkka ega bo’ladi, o’z nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy xuquqlarga ega bo’lishi hamda ularni amalga oshirishi, majburiyatlarni bajarishi, sudda da’vogar va javobgar bo’lishi mumkin. Xususiy korxona o’z majburiyatlari bo’yicha o’ziga qarashli butun mol- mulk bilan javob beradi. Xususiy korxona mulkdori korxonaning mol-mulki yetarli bo’lmagan taqdirda xususiy korxonaning majburiyatlari bo’yicha o’ziga qarashli mol-mulk bilan qonun hujjatlariga muvofiq subsidiar javobgar bo’ladi. Ayrim manbalarga ko’ra, tadbirkorlik tushunchasi uzoq tarixiy ahamiyatga ega bo’lib, uni Amir Temurning quyidagi so’zlari bilan izohlash mumkin: ,, ishbilarmon mardlik va shijoat sohibi bo ’ lgan azmi qatiy , tadbirkor va xushyor bir kishi , ming - minglab tadbirsiz loqayd kishilardan afzaldir ” 8 . Shuningdek, tadbirkor-biznesmenlik faoliyati asosan XVII asrda paydo bo’lib, ko’pincha mulkdor degan tushuncha 8 Темур тузуклари. Тошкент, Нашриёт-матбаа бирлашмаси. - 1991. -57 б. bilan tenglashtirilgan. Xususan, A. Smit biznesmenni foyda olish uchun biror bir tijorat g’oyasini amalga oshirish maqsadida tavakkalchilik bilan ish ko’ruvchi mulkdor, deb ta’riflaydi 9 . Tadbirkorlik faoliyati vujudga kelishining tarixiy asoslarini prof. S.E.Jilinskiy uch tarixiy bosqichga ajratadi. Birinchi bosqich, tadbirkorlik haqida dastlabki tushunchalar XVIII asrning oxirlarida vujudga kelganligini, XIX asrning boshlarida -tadbirkorlik mustaqil bir tizim sifatida namoyon bo’lganligini ta’kidlab, va shu bilan birga tadbirkorlik haqida qator faylasuf olimlarning jumladan, A.Smit, D.Rikardo va K.Markslarning ilmiy asarlarida ham tadbirkorni ishlab chiqarishda muhim funksiyalarni bajaruvchi kapitalist degan fikrlar yuritilganligini bildiradi 9 Жилинский С.Э. Предпринимательское право. - М.: Норма, 2002. - С. 67- 68. Юцоридаги манбада. Ikkinchi bosqich, XX asr boshlari va o’rtalariga to’g’ri kelishini, bu davrda tadbirkorlikning bir butun konsepsiyasi mavjudligini ta’kidlab, faylasuf olim Y.Shumpeyterning izlanishlarida ham tadbirkorlik novatorlik faoliyatini olib boruvchi shaxs degan to’xtamga kelganligini bildiradi. Uchinchi bosqich esa XX asrning 60 - yillarida boshlanganligini va uni hozirga qadar rivojlanib kelishini ilmiy asoslaydi. Shuningdek, ayrim adabiyotlarda tadbirkorlik faoliyati qadimgi rus davlatlarida ham davlatning kuch - qudratini mustahkamlashda muhim soha sifatida xizmat qilganligi va ushbu faoliyat bilan shug’ullanish natijasida daromad, foyda olishga intilishgan degan fikrlar bildirilgan. Yuqoridagilarga ko’ra, tadbirkorlik faoliyatining vujudga kelish bosqichlari XIV asrlardan boshlab XVII asrning oxirlari va XIX asrning boshlariga to’g’ri kelganligini, ikkinchi bosqich, XX asr boshlari va o’rtalarida va uning bu davrda butun bir konsepsiyasi mavjud bo’lganligini, uchinchi bosqich esa XX asrning 60 - yillaridan boshlab 1990 yillarni o’z ichiga olishini va to’rtinchi bosqich 1991 yillarning boshlariga to’g’ri kelib, davlatimizning mustaqilligi bilan bugungi kungacha rivojlanib kelayotganini asoslash mumkin. Mustaqil davlatimizda tadbirkorlik faoliyatining vujudga kelishi va uning rivojlanishi 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan „Tadbirkorlik to’g’risida“gi, 1999 yil 14 aprelda „Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida“gi hamda hozirgi kunda amalda bo’lgan 2000 yil 25 mayidagi „Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida “gi qonunlari va boshqa qator qonun osti aktlari tashkil qiladi. Tadbirkorlik faoliyatiga oid tushunchalar va g’oyalar haqida xorijiy iqtisodchi olimlar tomonidan ham tadqiq etilgan. Jumladan, Angliyalik iqtisodchi olim F.Xayk tadbirkorlik asosida biror bir iqtisodiy imkoniyat natijasida o’z maqsadiga erishib, ma’lum bir daromad foyda olish tushuntiradi 10 . Hindiston davlatining hozirgi kunda og’ir va yengil sanoatida yirik tadbirkorlik faoliyatining eng faol ishtirokchisi bo’lib kelayotgan korxonalardan Tata, Birla, Modi, Dalmia va boshqalarni keltirib o’tib, ushbu subyektlar dastlabki faoliyatini eng kichik 10 Предпринимательство в АПК (Агропромышленных комплексах). С.И.Грядов. - М.: Колос. 1997. - С .5 Khanka S.S. Entrepreneurial development. New Delhi -2005.-15 р biznesdan boshlab yirik tadbirkorlarga aylanganligini ta’kidlaydi 11 . Ayrim yuridik lug’atlarda tadbirkorlik faoliyatining huquqiy tushunchalari keltirilgan. Unda tadbirkorlik faoliyati tushunchasi mustaqil o’z mulki asosida tavakkalchilik bilan amalga oshiriladigan faoliyat bo’lib, o’z mulkidan mahsulot sotishdan, ish bajarish yoki xizmat ko’rsatishdan, uzluksiz doimiy ravishda daromad oluvchi hamda davlat ro’yxatidan qonuniy tartibda o’tgan faoliyat tan olinishi belgilangan. Tadbirkorlik faoliyatining qonuniy tushunchasi Rossiya Federasiyasi Fuqarolik kodeksining 23-moddasi 1-qismida qayd qilinishicha, har qanday fuqaro qonun hujjatlarga asosan tadbirkorlik bilan shug’ullanish huquqiga ega bo’lishligi va bunda ular tadbirkorlik faoliyatini yuridik shaxs tashkil etmasdan (yakka tadbirkor) sifatida va ushbu faoliyatni davlat ro’yxatidan o’tkazganidan so’nggina shug’ullanishga haqli ekanligini belgilaydi 12 . Bizning jamiyatda tadbirkorlik faoliyatining huquqiy asoslari Konstitusiyamizning 36, 53, 54 va 55-moddalarida belgilab qo’yildi. Tadbirkorlik faoliyatiga dastlabki legal tushuncha, O’zRning “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida“gi qonunning 3-moddasida, tadbirkorlik faoliyati (tadbirkorlik) - tadbirkorlik faoliyati subyektlari tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan, tavakkal qilib va o’z mulkiy javobgarligi ostida daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskor faoliyat 13 , deb belgilandi. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqi O’zRsi FKning 24- moddasida - fuqaro yakka tadbirkor sifatida davlat ro’yxatidan o’tkazilgan paytdan boshlab tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanishga haqli ekanligi belgilandi. Tadbirkorlik faoliyatini huquqiy tartibga solish sohasiga oid dastlabki ilmiy 11 Большой юридический словар . 3-ое изд. Под ред. Проф.А.Я.Сухарева - М. Инфра, 2006 - С.579-580. 12 Гарант: Гражданский кодекс Российской Федерации. Части первая и вторая. - М.: Изд-во “Новая Волна”, 1996. - 512 с. 13 w Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2000, 5-6 сон. 140-модда. Ибратов Б. Тадбиркорлик хукуки. -Тошкент, Молия, 2001. - 26 б. tadqiqotlar ishlar huquqshunos olim B.Ibratov tomonidan olib borildi. U tadbirkorning barcha harakatlari asosan bozor imkoniyatlarini tahlil qilish, undan foydalanish, novatorlik g’oyalarini amalga oshirishdan iborat ekanligini asoslab, tadbirkorning kapitalistik ekspluatatorlik mohiyatiga olib keluvchi an’anaviy sinfiy ta’rifi emas, balki, uni inson faoliyatining shu sohadagi funksiyasi bo’lib, uning jamiyatdagi tutgan o’rni va ijtimoiy ahamiyatiga e’tiborni qaratish lozimligini tushuntiradi. Shuningdek, tadbirkor bozor iqtisodiyotining alohida bo’g’inlarida takror ishlab chiqarish borasida xizmat ko’rsatuvchi tashkiliy, iqtisodiy, moliyaviy, huquqiy va boshqa xo’jalik munosabatlarining majmuidir, deb ta’riflaydi. II bob. Korxonalar faoliyatini davlat tomonidan qo’llab quvvatlash masalalari bo’yicha qilinadigan ishlar va davlat tomonidan qo ’llab- quvvatlash masalalari 2. 1. Korxonalar faoliyatini davlat tomonidan qo’llab quvvatlash masalalari bo’yicha qilinadigan ishlar Tadbirkorlik faoliyati nafaqat iqtisodiy ahamiyatga ega, balki ushbu faoliyat bir qator ijtimoiy- iqtisodiy va siyosiy muammolarni ham yechimini topishda muhim o’rinni egallaydi. Zero, tadbirkorlik faoliyati bo’sh ish o’rinlarini tashkil etish, xayriya faoliyatini amalga oshirish, ish bajarish, xizmat ko’rsatish, yuridik shaxs tuzgan holda yoki yakka tartibda dehqon-fermer xo’jaligini tashkil etish, ishlab - chiqirish asosida doimiy va uzluksiz daromad va foyda olishga hamda tadbirkorlarning davlat va jamiyat ishlarida va uni boshqaruvida bevosita ishtirok etish huquqlari va shu kabi boshqa sohalarda alohida ahamiyatga egadir. Darhaqiqat, mamlakatda yangi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy munosabatlarni shakllantirish davrida kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, ,,...bugun joylarda iqtisodiyotni yuksaltirish, zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan jihozlangan yangi korxonalarni barpo etish va rekonstruksiya qilish uchun xorijiy sarmoyalarni jalb qilish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, xizmat ko’rsatish sohasi va kasanachilikni rivojlantirish nechog’lik katta hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanini kimgadir isbot qilib berishga hojat yo’q. Bu avvalom bor, aholi bandligi, uning ish haqi va daromadlarini oshirish, bu oxir oqibatda respublikamiz hududlari, shahar va tumanlarimizdagi eng muhim ijtimoiy muammolarni yechish demakdir” 14 . Tadbirkorlik shakllari va rakobatning kuchayishi tadbirkorlik shakllari “Tadbirkorlik tug’risida”gi Qonunning 5-moddasiga binoan kuyidagilardan iborat: -yakka mexnat faoliyati; -xususiy tadbirkorlik-ayrim fukaro tomonidan yellanma mexnatni jalb etish asosida amalga oshiriladi; -jamoa tadbirkorligi-bir gurux fukarolar tomonidan amalga oshiriladi, 14 -hamkorlikdagi tadbirkorlik- yuridik shaxslar va fukarolarning uz mulklari va mulkiy huquqlarini birlashtirish asosida amalga oshiriladi. Yakka mexnat faoliyati tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishning eng oddiy shakli xisoblanadi. Uni tashkil kilish tarkibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1995 yil 14 fevraldagi Karori bilan tasdiklangan Xususiy tadbirkorlik tugrisidagi Nizomda belgilangan. Bu Nizomga muvofik, yollanma mexnatdan foydalanmaydigan xususiy tadbirkor uz faoliyatini yuridik shax sifatida ruyxatdan utmay amalga oshirish huquqiga ega. Bu Nizomda kursatilishicha, xususiy tadbirkor faoliyati turini amalga oshirishda xujalik yurituvchi boshka subyektlar va mijozlar bilan uz munosabatini shartnoma asosida olib boradi. O’z faoliyatini yollanma mexnatni jalb kilib amalga oshiradigan xususiy tadbirkor yuridik shaxs sifatida nomoyon buladi va u korxonani belgilangan tartibda ruyxatdan utkazish shart. O’zbekiston tajribasi kursatganidek, mulk shakllarining amaldagi realizasiyasi ta’minlamaguncha, rakobatbop xujalik yuzaga chikmaydi. Rakobatning asosiy vositasi narx buladi. Bozor iqtisodiyetiga utish davrida narxsiz rakobatga sharoit bulmaydi, shu boisdan narxlarni liberallash, ya’ni ularni erkin kuyib borish va bozorda shakllantirish rakobatning asosiy talabi xisoblanadi. O’zbekiston davlat nazorati ostidagi narxlardan, kelishilgan narxlarga, ulardan erkin bozor narxlariga utish yuz beradi. Kichik biznesda kuydagi tadbirkorlik shakllari mavjud: - faoliyati yo’nalishi bo’yicha: ishlab chikarish, tijorat, moliyaviy va innovasion tadbirkorlik faoliyati; - faoliyat turlarining soni bo’yicha: bitta soxadagi va ko’p tarmoqli tadbirkorlik; - faoliyat murakkabligi bo’yicha: maxsus bilim talab kilmaydigan, talab kiladigan, yukori texnologiya va nodir bilimga asoslangan tadbirkorlik; - faoliyat tarmoq yo’nalishi bo’yicha: sanoat, agrosanoat, k/x, kurilish va x.k. Tadbirkorlikning subyektlari yuridik va jismoniy shaxslardir. Kichik tadbirkorlik faoliyatining kuydagi shakllari mavjud: - xususiy tadbirkorlik jismoniy yoki yuridik shaxslar tomonidan amalda o’zining shaxsiy mulki asosida tashkil kilinadi; - jamoa tadbirkorligi - fukarolar guruxining jamlanma mulki asosida tashkil kilinadi; - aralash tadbirkorlik - bitta yuridik shaxs va bir necha jismoniy shaxs mulkini birlashtirish asosida tashkil kilinadi; - ko’shma tadbirkorlik - ikki yoki undan ortik yuridik shaxslar mulkini birlashtirish yo’li bilan tashkil kilinadi; - shartnomaviy tadbirkorlik - mulk egasi bo’lmagan korxona raxbari (menedjer) tomonidan shartnoma asosida amalga oshiriladi. Mas’uliyat menedjer zimmasiga yuklatiladi. Kichik biznesda ishbilarmonlik kuydagicha amalga oshiriladi: - yuridik shaxs tashkil etib; - yuridik shaxs tashkil etmasdan; - yollangan mexnatdan foydalanib; - yollangan mexnatdan foydalanmasdan. Mulk shakliga ko’ra kichik biznesda xususiy, jamoa, ko’shma, aralash va boshka korxonalar ishtirok etadi. Amaldagi Qonunlarga muvofik kichik biznes egalari ko’yidagi guruxlarga ajratiladi: - yakka tartibdagi tadbirkor yuridik shaxs tashkilisiz va ishchi yollash huquqiga ega bo’lmagan, ko’lida xususiy tadbirkor sifatida davlat ro’yxatidan o’tganligi xakida guvoxnomasi bor bo’lgan jismoniy shaxsdir. - mikrofirma - mulk shaklidan kat’i nazar ishlab chikarish tarmoqlarida o’rtacha 20-kishigacha; savdo xizmat ko’rsatish va boshka noishlab chikarish soxalarida 10 kishigacha xodimi bo’lgan korxonalardir. - kichik korxona - mulk shaklidan kat’iy nazar, yilliga o’rtacha 100 kishigacha xodimi bo’lgan; kurilishda, kishlok xo’jaligi va boshka tarmoqlarida - 40 kishigacha; fan soxasida, ilmni soxada, chakana savdo va boshka noishlab chikarish tarmoqlarda 20 kishigacha xodimi bo’lgan korxonalardir. - dehqon xo’jaligi - o’z faoliyatini yuridik shaxs sifatida amalga oshiruvchi va oila boshlig’iga umrbod meros kilib berilgan o’z tormorkasida oila a’zolarining shaxsiy mexnati asosida oilaviy mayda tovar ishlab chikaruvchi xo’jalikdir. - fermer xo’jaligi - fermer xo’jaliklari a’zolarining faoliyatiga asoslangan, unga uzok muddatga foydalanish uchun ijaraga berilgan yer tormokalarida kishlok xo’jalik maxsulotlarini ishlab chikarishni amalga oshiradigan yuridik shaxs huquqiga ega bo’lgan mustakil xo’jalik subyektidir. Korxona yirikligini ajratishning bunday mezonlari ularni soliqka tortishdagi imtiyozlarni aniklash, kichik biznesni ko’llab kuvvatlashning anik choralarini ishlab chikish, O’zbekistonda kichik korxonalarni ko’paytirish bilan bog’lik bo’lgan infratuzilma tashkilotlarining faoliyatini takomillashtirish imkoniyatini yaratadi. Bizda kichik biznes subyektlarini eng asosiy ko’rsatkichi bu ishchi va xizmatchilar sonidir. 2.2. O ' zbekiston Respublikasida mulk to ' g ' risidagi qonunga ko ' ra faoliyat ko ' rsatayotgan korxonalarning tasnifi Kichik biznes faoliyatining muammolari va ularni xal etish yo’llari davlatimizda 20 yil mobaynida tadbirkorlik faoliyatining jiddiy Qonuniy- me’yoriy bazasi yaratilib, tadbirkorlarning huquqlari va ular faoliyatini rag’batlantiruvchi ishonchli kafolatlar yaratildi. 1995 yilda «Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag’batlantirish to’g’risida»gi, 1999 yil 14 aprelda «Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyati kafolatlari to’g’risida»gi, 2000 yil 25-maydagi hamda 2012 yil 3- mayda yangi tahrirda qabul qilingan “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida”gi Qonunlarida va boshqa qonunosti hujjatlarida kator imtiyozlar kabul kilindi. 17 iyul 2005 yil O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Makkamasining majlisi o’tdi. Majlis 2005 yilning I-yarim yilligida mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va iqtisodiy islokotlarning, ayniksa, tadbirkorlikni rivojlantirish tadbirlariga baxo berishga bag’ishlandi. Majlisda kichik biznesni to’siklar xakida so’z yuritildi. Umumlashtirib aytganda, kichik biznes faoliyatining kozirgi kundalik muammolari kuyidagilardan iborat: - boshlang’ich sarmoyaning yo’kligi; - soliq va boshka ajratmalarning yukoriligi; - moddiy texnika resurslarini sotib olish kiyinchiligi; - korxonaning bankdagi xisob varag’idagi turgan mablag’lardan foydalanish imkoniyatlarining cheklanganligi; - kichik biznes subyektini ro’yxatga olish va kreditlash jarayonlarining murakkabligi - tadbirkorlik va biznesga doir yetarli darajada huquqiy hujjatlar me’yoriy to’plamlar, menejment va marketing tamoyillarini ko’llanilmasligi. Shuning uchun kududiy tadbirkorlikni, jumladan, kichik biznesni rivojlantirishda ahamiyati tobora oshib bormoqda. Korxonalarning davlat tasarrufidan chikarish va xususiylashtirish iqtisodiy islokotlarning yetakchi bo’g’ini bo’lib, xususiylashtirish natijasida turli mulkchilik katlamlari shakllandi va ularda tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga aloxida ahamiyat berilmokda. Prezidentimiz I.A Karimov shunday ta’kidlab o’tganlar. «Kichik biznes jamiyatda ham iqtisodiy , ham siyosiy vaziyatni mo’tadillashtirishga yordam beradigan o’rta tadbirkorlar sinfining paydo bo’lishi demakdir. Bu - respublika bozorini zarur iste’mol tovarlari va xizmatlari bilan boyitishdir. Buning uchun kichik biznesni rivojlantirishning yangi manbalari ham chet el investisiyalarini keng jalb kilish xisobiga, ham ichki manbaalar, bank kreditlari xisobiga doimo kashf etib borilishi darkor». Ma’lumki, ilgarigi tartiblarga binoan tadbirkorlik subyektlarini davlat ro’yxatidan o’tkazishda ortikcha hujjatlarni talab kilish kollari uchrab turar edi. Chunki bu jarayon ko’plab xukumat kadrlari asosida amalga oshirilardi. Bu borada yagona bir tizim bo’lmaganligi bois ro’yxatdan o’tkazuvchi davlat idoralari ishlarida ham anglashilmovchiliklar bo’lib turadi. Va buning okibatida tadbirkorlar bo’lar- bo’lmasga sarson-sargardon bo’lishardi. Endi bu jarayon anik bir tizim tarzida shakllandi va bu tadbirkorlar uchun juda katta kulayliklar tug’diradi. Vazirlar Makkamasining «Tadbirkorlik subyektlarini davlat ro’yxatidan o’tkazish va xisobga ko’yish to’g’risida»gi 347 karoriga asosan yakka tartibdagi tadbirkor tomonidan tumanlar (shaxarlar) hokimliklariga -o’z yashash joyidagi ro’yxatdan o’tkazuvchi organga (shaxsan o’zi kelib) mazkur Nizomdagi 4-ilovaga muvofik shakl bo’yicha: 1. Davlat ro’yxatidan o’tkazish to’g’risidagi ariza; • 3X4 o’lchamli 2 ta fotosurat; • Ro’yxatdan o’tkazish yigimining belgilangan mikdori, to’langanligi to’g’risidagi bank to’lov hujjati; • Muhr va shtamp eskizlari (3 nusxada) takdim etiladi va pasport ko’rsatiladi. Ma’suliyati cheklangan va ko’shimcha majburiyatli jamiyatlarni davlat ro’yxatidan o’tkazish uchun; 1. Davlat ro’yxatidan o’tkazish to’g’risidagi ariza; 2. Nizom va ta’sis shartnomasining notarial tasdiklangan 2 asl nusxasi. Jamiyat bir shaxs tomonidan ta’sis etilgan takdirda, u tomonidan notarial tasdiklangan Nizom; 3. Tadbirkorlik faoliyati subyektinirng pochta manzilini tasdiklovchi hujjat; 4. Davlat boji yoki ro’yxatdan o’tkazish yig’imining belgilangan mikdori to’langanligi xakida bank to’lov hujjati; 5.Shaxarlar (tumanlar) xokimliklarining vakolatli organlari tomonidan berilgan firma nomi to’g’risidagi guvoxnoma; 6. Muassislarning xar biri tomonidan ta’sis hujjatlarida ko’rsatilagn o’z ulushining kamida 30 % i Nizomiga ko’shilganligini tasdiklovchi bankning ma’lumotnomasi. Tadbirkorlik subyektining nizom jag’armasi yoki uning bir kismi mulkiy ulush (ko’chmas mulk, asbob-uskunalar) yoki intellektual mulk xisobida shakllantirilgan takdirda - bank ma’lumotnomasi talab etilmaydi, ta’sis hujjatlarida nizom jamg’armasi shakllantirish manbaalari ko’rsatilishi muassislar niyatining tasdig’i xisoblanadi. 7. Muhr va shtamp eskizlari uch nusxada. Dekkon xo’jaliklari (yuridik shaxslar). • Tuman (shaxar) kokimliklariga (shaxsan o’zi kelib yoki pochta orkali) mazkur Nizomga 3-ilovaga muvofik davlat ro’yxatidan o’tkazish to’g’risida ariza. • Kishlok xo’jaligi kooperativi (shirkat xo’jaligi) umumiy yig’ilishining yoki yukori boshkaruv organining tashkil etish to’g’risidagi karori; • Ustavning notarial tasdiklangan 2 asl nusxasi; • Shaxar(tuman) kokimliklarinirng vakolatli organlari tomonidan beriladigan firma nomi to’g’risidagi guvoxnoma; • muxr va shtamp eskizlari 3 nusxada. Tijorat banklari tomonidan kichik biznes korxonalariga kredit mablag’lari ajratish bo’yicha turli xil sansalorliklar davom etmoqda. hujjatlarni ekspertizadan o’tkazish va kredit olish tinkani kuritadigan darajada og’ir jarayonga aylangan. Kichik va xususiy korxonalarning korijiy kredit mablag’laridan foydalanish imkoniyatlari foiz darajasining balandligi, biznes rejalarni ishlab chikishda tajriba yetishmasligi, garov talablari o’ta yukoriligi sababli cheklanib kolayapti. Kichik korxonalar xisoboti masalalarida ham tartib o’rnatish vaqti keldi. Kichik biznes korxonalarining xar oyda 15 xildan ko’p xisobot topshirishi tokat kilib bo’lmaydigan xoldir». Bugungi kunda kechayotgan iqtisodiy islokotlar davrida soliq solishning investision rag’batlantirish tizimini shakllantirish zarur. Bu tizim kelib tushadigan soliqlarning asosiy manbaa sifatida soliq solinadigan bazasini chukurlashtirishi emas, balki kengaytirishni takazo etadi. Soliq tizimining takomillashmaganligi, tegishli infratuzilmalarning rivojlanmaganligi, huquqiy bazaning yetarli emasligi borasidagi qiyinchiliklar ham kichik biznesning ravnak topishiga yetarli imkon bermayotir. Rivojlangan mamlakatlar, ayniksa, ishlab chikarish soxasiga ko’p soliq pressini ko’llamaydilar. Respublikamizda kichik tadbirkorlik sektorida ishlab chikarish soxasi, eng asosiysi kayta ishlovchi xo’jalik yurituvchi kichik biznes subyektlari ko’pchilikni tashkil etadi. Shuning uchun, bizda ham, ishlab chikarish va kayta ishlash bilan shug’ullanayotgan kichik biznes subyektlariga soliq bo’yicha imtiyozlar berilsa maksadga muvofik ish bo’lar edi. Xususiy tadbirkorlik milliy iqtisodiyot va davlat tarakkiyotiga, shu bilan birga, milliy farovonlikka erishish yo’lidagi ishlar samaradorligiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Bu soxaning afzallik tomoni - moslashuvchanlik, tez orada faoliyat yo’nalishini o’zgartira olish xususiyatidir. Davlat xaramligida yashab, ongiga bokimandalik kayfiyati kattik o’rnashib kolgan odamlarga mulkdorlik xissini uyg’otish oson kechmaydi. Lekin, mamnuniyat bilan ta’kidlash mumkinki, hozir vaziyat 10 yil ilgarigidan ancha boshkacha - ko’pchilik mulkka egalik hissini anglab yetdi, mulkdorlar sinfi kengayib borayotir. Aynan shu mulkdor sinfining kengayishiga mos ravishda yurtimizda rivojlangan davlatlardek o’rta tabaka shakllanib, o’z ko’lamini oshirmokda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik subyektlarini tekshirishni yanada qisqartirish va uning tizimini takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi 2005 yil 5 oktyabr, pf-3665-son Farmonida tadbirkorlik subyektlarini tekshirishni tashkil qilish tizimini takomillashtirish va tekshirishlar sonini keskin qisqartirish, xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to’qrisidagi qonun hujjatlariga qat’iy rioya etilishi uchun nazorat organlari mansabdor shaxslarining javobgarligini kuchaytirish maqsadida quyidagilar belgilandi: mikrofirmalar, kichik korxonalar va fermer xo’jaliklarining moliya- xo’jalik faoliyatini qar to’rt yilda ko’pi bilan bir marta, boshqa tadbirkorlik subyektlarini esa qar uch yilda ko’pi bilan bir marta reja asosida tekshirish o’tkaziladi; yangi tashkil qilingan mikrofirmalar, kichik korxonalar va fermer xo’jaliklarining moliya-xo’jalik faoliyatini ular davlat ro’yxatiga olingan paytdan boshlab ikki yil mobaynida reja asosida tekshirish o’tkazilmaydi; hududiy soliq organlari tomonidan boshqa tumanlar (shaqarlar)da ro’yxatga olingan tadbirkorlik subyektlarining ishlab chiqarish binolari, savdo shoxobchalari qayerda joylashganidan va xizmatlar ko’rsatiladigan (ishlar bajariladigan) joydan qat’i nazar, ularning moliya-xo’jalik faoliyatini tekshirish takrorlanishiga yo’l qo’yilmagan holda, tadbirkorlik subyekti ro’yxatga olingan joydagi tegishli soliq organlari bilan bir vaqtda amalga oshiriladi; tadbirkorlik subyektlari tekshirish natijalari bo’yicha nazorat organlarining taqdimnomalarini bajargan, shuningdek yetkazilgan zararni belgilangan muddatda va to’liq hajmda ixtiyoriy ravishda qoplagan, shu jumladan penyani to’lagan taqdirda ularga nisbatan moliyaviy jazo choralari qo’llanilmaydi. Vazirliklar, idoralarning rahbarlari, qoraqalpoqiston Respublikasi Vazirlar Kengashining Raisi, viloyatlar va Toshkent shaqar hokimlari qattiq ogohlantirib qo’yilsinki, nazorat organlarining mansabdor shaxslari tadbirkorlik subyektlari ruxsatsiz tekshirilganligi va ularning xo’jalik faoliyatiga noqonuniy aralashilganligi uchun yetkazilgan iqtisodiy zararning o’rni qoplangan holda javobgarlikka, hatto jinoiy javobgarlikka ham tortiladilar. O’zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi nazorat va ququqni muqofaza qilish organlarining tekshirishlarni tayinlash va o’tkazish borasida belgilangan tartibga qat’iy rioya etish, tadbirkorlik subyektlarining huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish yo’lidagi faoliyati ustidan muntazam nazoratni amalga oshirish belgilandi. 3. O’zbekiston Respublikasining nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtirish bo’yicha Respublika kengashining yangilangan tarkibi tasdiqlandi. 4. Nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtirish bo’yicha Respublika kengashi: O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi, Davlat soliq qo’mitasi, boshqa manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda bir oy muddatda tadbirkorlik subyektlari faoliyatini tekshirish yillik va chorak muvofiqlashtiruvchi reja- jadvallarini shakllantirishning aniq asoslangan tamoyillari ishlab chiqilishini ta’minlash belgilandi. 2005 yilning 1 dekabrigacha muddatda tadbirkorlik subyektlari faoliyatini 2006 yilda tekshirish muvofiqlashtiruvchi reja-jadvalini ishlab chiqib, tasdiqladi, unda mazkur Farmonning 1-bandiga m uvofiq kompleks tekshirishlar o’tkazishning asoslangan tamoyillari va muddatlaridan kelib chiqqan qolda tekshirilishi lozim bo’lgan subyektlar ro’yxatini shakllantirishni nazarda tutildi. Nazorat organlariga «Xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to’g’risida»gi qonun m oddalariga qat’iy muvofiq ravishda rejadan tashqari tekshirishlar o’tkazilishini asoslab beradigan sabablar mavjud bo’lgan favqulodda holatlarda ularni o’tkazishga ruxsat berildi Xususiy tadbirkorlik milliy iqtisodiyot va davlat tarakkiyotiga, shu bilan birga, milliy farovonlikka erishish yo’lidagi ishlar samaradorligiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Bu soxaning afzallik tomoni - moslashuvchanlik, tez orada faoliyat yo’nalishini o’zgartira olish xususiyatidir. Davlat xaramligida yashab, ongiga bokimandalik kayfiyati kattik o’rnashib kolgan odamlarga mulkdorlik xissini uyg’otish oson kechmaydi. Lekin, mamnuniyat bilan ta’kidlash mumkinki, hozir vaziyat 20 yil ilgarigidan ancha boshkacha - ko’pchilik mulkka egalik hissini anglab yetdi, mulkdorlar sinfi kengayib borayotir. Aynan shu mulkdor sinfining kengayishiga mos ravishda yurtimizda rivojlangan davlatlardek o’rta tabaka shakllanib, o’z ko’lamini oshirmokda. O’zbekiston Respublikasida mulkning fukarolarning shaxsiy va xususiy mulki, jamoa mulki, davlat mulki, aralash mulk, kushma korxonalar mulki kabi shakllari mavjud va mulkning hamma shakllari teng huquqlidir. O’zbekistonning mulk tugrisidagi Qonunda mulkiy huquqlarning barchasi kurstilgan. Mazkur Qonunning birinchi bandiga muvofik, O’zbekiston Respublikasida molk-mulkning mavjud ekanligi va unga nisbatan egalik huquqining bulishi tan olinadi. Bozor munosabatlariga utish va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish maksadida, fuqarolar uziga tegishli mulkni kupaytirish uchun boshka fukarolarni yollanma mexnatga jalb kilishi mumkin. Fuqarolarda utmish tuzum sundirgan mulkiy mustakillik xissini uygotish, tiklash, kengaytirish va mustahkamlash - davlatimizning eng dolzarb vazifalaridan biridir. Xulosa Hozir O’zbekistonda 1500 dan ortik xorijiy sarmoyalar bilan ishlaydigan korxonalar faoliyat ko’rsatmokda. Masalan, AQSh bilan yaratilgan 200ta korxona; Germaniya bilan 150 tadan ortik; Janubiy Koreya bilan 100tadan ortik korxonalar ro’yxatdan o’tgan. Lekin ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat hamon ancha murakkab ekanini ham e’tirof etish lozim. Masalan, xali xalk xo’jaligi soxalarida mulkchilikning yangi shakli karor topishi talab darajasida chinakamiga ta’minlanmayapti. Ishlab chikarish sur’atining pasayishi ko’p tarmoqlarda davom etmoqda, sarmoyalarning yetarli emasligi iqtisodiyotni yaxshilab kayta kurishga to’sik bo’lmoqda. Yuqorida aytib o’tganimizdek, mamlakatimizda tadbirkorlikni rivojlantirish uchun tegishli me’yoriy huquqiy asos yaratilgan. Birok amaldagi qonunlarning chukur taxlili ularni takomillashtirish va yangi xayotning o’zi talab kilayotgan huquqiy hujjatlar bilan to’ldirish zarurligini ko’rsatmokda. Afsuski, amaldagi ba’zi huquqiy hujjatlarimiz turlicha talkin kilininshi mumkin. Bu esa ayrim idoralar va maxalliy xokimiyat organlari tomonidan tadbirkorlar manfaatlariga ziyon yetkazuvchi hujjat va karorlar kabul kilinishiga yo’l ochib bermokda. Shuni ta’kidlash kerakki ba’zi me’yoriy hujjatlar tadbirkorlik subyektlari manfaatlarini emas balki ayrim idoralar manfaatlarini nazarda tutgan holda ishlab chiqilgan. Masalan, binolarni ijaraga olish uchun tegishli shartnomalar fakat bir yil muddatga tuziladi. Natijada tadbirkor shartnoma keyingi yil uchun uzaytiriladimi- yo’kmi—bilmaydi. Adliya vazirligi, davlat mulki ko’mitasi barcha manfaatdor idora va tuzilmalar bilan birgalikda amaldagi Qonun hujjatlarini, ayniksa, me’yoriy hujjatlarni kaytadan jiddiy inventarizasiya kilishlari, kichik va o’rta biznes subyektlarining xususiy tadbirkorlikning rivojlanishiga g’ov-to’sik bo’layotgan koida va nizomlarni aniklab, ularni bartaraf etishlari zarur. Ko’plab tadbirkorlar ayniksa endigina ish boshlayotgan ishbilarmonlar, tabiiyki, tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish asoslari, uning yuridik va iqtisodiy shart-sharoitlari tushunarli tarzda bayon etilgan huquqiy hujjatlar to’plamlariga extiyoj sezadi. Ular ana shunday ko’llanma va ma’lumotnomalar chop etilib, keng tarkatilmagani tufayli kiyichiliklarga duch kelmoqda. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Said-Gaziyeva N.Sh. Aholiga xizmat ko’rsatish sohasida iste’molchilarning huquqini himoya qilish. Monografiya. -T.: TDYuI. - 2005. 2. Qodirov K. Xo’jalik shartnomasi: rasmiylashtirish tartibi, bajarilishini ta’minlash usullari va amaliyoti. -T.: “Yangi asr avlodi”-2003. - 691b. 3. Otaxonov F.X. Tadbirkorlarning huquqlarni himoya qilishda yuridik xizmatning roli. Tadbirkorlarni qo’llab-quvvatlash va himoya qilish tizimini takomillashtirish muammolari. / Ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to’plami. -T.: TDYuI. - 2002. -B.73-81 4. Oqyulov O. Intelletual mulk huquqiy maqomining nazariy va amaliy muammolari. -T.: TDYuI. - 2004.-434 b 5. Oqyulov O. Tadbirkorlikni rivojlantirish va unga nisbatan to’siqlarni bartaraf qilishning huquqi muammolari. Tadbirkorlarni qo’llab-quvvatlash va himoya qilish tizimini takomillashtirish muammolari. / Ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to’plami. -T.: TDYuI. - 2002.-B.36-39 6. Oqyulov O. Prezident farmonlari-iqtisodiy islohotlarni ta’minlash va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning huquqiy asosi. O’zbekiston Respublikasida qonunchilikni takomillashtirishning dolzarb muammolari. /Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. (2005yil 17 noyabr).- T.:O’z.R.IIV Akademiyasi. -2005. -B.366-367 7. Tadbirkorlik subyektlari huquqlarini himoya qilish muammolari. / Ilmiy amaliy konferensiya materiallari to’plami. -T.: TDYuI. - 2003.- 264 b 8. O’zbekiston Respublikasi agrar qonunchiligi muammolari. / Ilmiy amaliy konferensiya materiallari to’plami. -T.: TDYuI. -2003.- 232 b 9. O’zbekiston Respublikasi Oliy xo’jalik sudi Plenumi va Rayosati qarorlari to’plami.T.: “Adolat”. - 2001. 10. Sh.N.Ro’zinazarov, K.O.Sindarov Tadbirkorlikning huquqiy asoslari. (savol-javob, qonun hujjatlari).-T.:Konsauditinform. -2002. -208 b. 11. Fuqarolik qonunchiligi: muammo va yechimlar. / Xalqaro ilmiy konferensiya materiallari to’plami. -T.: TDYuI. -2004. -277b. 5.Internet saytlari 1. http://www.yedu.ru va http://www.yedu.uz - ta’lim saytlari. 2. http ://www.yeqworld. ru — adabiyotlarning elektron variantlari. 3. http://ru.wikipedia.org - erkin ensiklopediya «Vikipediya». 4. http: //www. prepo du. net — adabiyotlarning elektron variantlari. 5. http://www.twirpx. com - adabiyotlarning elektron variantlari. 6. http://www.ziyonet.uz— adabiyotlarning elektron variantlari. 7. http://www.allpravo.ru — adabiyotlarning elektron variantlari.

Xususiy mulkchilikning mohiyati va O’zbekistonda uni rivojlantirish muammolari

Купить