Xususiylashtirish, uning zaruriyati va O’zbekistondagi o’ziga xos xususiyatlari kurs ishi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	251.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	25 Июль 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

32 Продаж

Xususiylashtirish, uning zaruriyati va O’zbekistondagi o’ziga xos xususiyatlari kurs ishi

Купить

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Xususiylashtirish, uning zaruriyati va O’zbekistondagi o’ziga xos
xususiyatlari
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Xususiylashtirish, uning zaruriyati va O’zbekistondagi o’ziga xos
xususiyatlari
MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………….
…..
I BOB. XUSUSIYLASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI VA
ZARURIYATI
1.1. Xususiylashtirish tushunchasi, maqsadi va asosiy
shakllari ………………….
1.2. Xususiylashtirishning iqtisodiy va ijtimoiy
zaruriyati ……………………….
1.3. Xususiylashtirish jarayonining afzalliklari va ehtimoliy
kamchiliklari ……...
II BOB. O‘ZBEKISTONDA XUSUSIYLASHTIRISH JARAYONI VA
UNING XUSUSIYATLARI
2.1. O‘zbekistonda xususiylashtirishning huquqiy asoslari va
bosqichlari ……….
2.2. O‘zbekistondagi xususiylashtirish jarayonining o‘ziga xos
xususiyatlari …....
2.3. Xususiylashtirish jarayonining natijalari va rivojlanish
istiqbollari ………….
XULOSA VA
TAKLIFLAR …………………………………………………….
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR………………………………………..

3Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Xususiylashtirish — bu davlat
tasarrufidagi mulkni xususiy sektor qo‘liga o‘tkazish jarayoni bo‘lib, u bugungi
kunda bozor iqtisodiyotiga o‘tishni ta'minlovchi asosiy omillardan biri
hisoblanadi. Jahon amaliyotida bu jarayon iqtisodiy samaradorlik, resurslardan
foydalanish darajasi, boshqaruv sifati va investitsiya oqimlarini oshirish vositasi
sifatida qaraladi. O‘zbekistonda ham xususiylashtirish 1990-yillardan boshlab
iqtisodiy islohotlarning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan. Ayniqsa, 2017-yildan
boshlab yangicha iqtisodiy siyosatning boshlanishi bilan xususiy sektorni
rivojlantirish, tadbirkorlik muhitini yaxshilash va davlat mulkini
maqbullashtirish bo‘yicha keng ko‘lamli chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Ushbu chora-tadbirlar doirasida yuzlab korxonalar aksiyadorlik jamiyatlariga
aylantirildi, ulushlarning ma’lum qismi ochiq bozorga chiqarildi, xorijiy
investorlar uchun qulay shart-sharoitlar yaratildi. Bularning barchasi
xususiylashtirishning nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy va ijtimoiy hayotdagi
dolzarb masalaga aylanganini ko‘rsatadi. Shu bois ushbu mavzuni ilmiy
jihatdan o‘rganish, O‘zbekiston sharoitida bu jarayonning qanday
kechayotganini tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Xususiylashtirish jarayoni
iqtisodchilar va siyosatshunoslar tomonidan keng tadqiq qilingan. Bu borada
klassik iqtisodchilar — J.B. Say, A. Smit, D. Rikardo va K. Markslar
mulkchilik shakllarining iqtisodiy tizimga ta'siri haqida nazariy qarashlar

4bildirganlar. Zamonaviy iqtisodchilar — Milton Fridman, D. Nort, Jozef
Stiglits, H. de Soto esa xususiy mulkning huquqiy kafolati, samaradorligi,
innovatsiyalarga ta'siri haqida fikr yuritganlar. O‘zbekistonda esa A. Qodirov,
B. X. Xoshimov, Sh. X. Xidirov kabi olimlar milliy sharoitda xususiylashtirish
jarayonini baholash, uning bosqichlari va natijalarini tahlil qilish bo‘yicha ilmiy
ishlar olib borgan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
tegishli farmonlari, Oliy Majlis va Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Davlat
aktivlarini boshqarish agentligi faoliyati va hisobotlari ushbu mavzuning amaliy
jihatdan qanday kechayotganini ko‘rsatadi. Bularning barchasi mavzuni chuqur
ilmiy tahlil qilish uchun yetarli manba va nazariy asoslarni taqdim etadi. Shu
bilan birga, O‘zbekistonda 2020–2025 yillar uchun mo‘ljallangan
“Xususiylashtirish dasturi” bo‘yicha amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar
mavzuning bugungi kundagi dolzarbligini mustahkamlab, uni yangicha
yondashuv bilan tahlil qilishni taqozo etadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti — O‘zbekiston Respublikasida amalga
oshirilayotgan xususiylashtirish jarayoni, uning tartibga soluvchi institutsional
mexanizmlari va iqtisodiy natijalaridir.
Kurs ishi mavzusining predmeti — xususiylashtirishning nazariy asoslari,
ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati va O‘zbekistonda uni amalga oshirishda kuzatilgan
xususiyatlar, usullar va muammolar tizimidir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — O‘zbekistonda xususiylashtirish
jarayonining nazariy va amaliy jihatlarini o‘rganish, ularning mamlakat
iqtisodiy taraqqiyotidagi o‘rnini aniqlash, mavjud muammolarni tahlil qilish va
istiqboldagi takliflarni ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 xususiylashtirish tushunchasi, maqsadi va shakllarini tahlil qilish;
 xususiylashtirishning iqtisodiy va ijtimoiy zaruriyatini asoslash;
 xususiylashtirishning afzalliklari va kamchiliklarini aniqlash;
 O‘zbekistonda xususiylashtirishning huquqiy asoslarini ko‘rib chiqish;

5 xususiylashtirish jarayonining bosqichlari va o‘ziga xos xususiyatlarini
yoritish;
 xususiylashtirish natijalarini baholash va istiqbolli yo‘nalishlarni tavsiflash.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I BOB. XUSUSIYLASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI VA
ZARURIYATI
1.1. Xususiylashtirish tushunchasi, maqsadi va asosiy shakllari
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni har bir mamlakat uchun o‘ziga xos
yo‘nalishda kechadi. Bu jarayonda eng muhim islohotlardan biri mulkchilik
munosabatlarini o‘zgartirish, ya’ni davlat mulkini xususiy mulkka
aylantirishdir. Mazkur o‘zgarish esa “xususiylashtirish” atamasi orqali
ifodalanadi. Xususiylashtirish — bu davlatga tegishli bo‘lgan korxona, mulk
yoki ulushni xususiy shaxslarga, aksiyadorlik jamiyatlariga yoki boshqa
nodavlat sub’yektlarga pullik yoki bepul asosda berish jarayonidir.
Xususiylashtirish atamasi iqtisodiy nazariyada XX asrning ikkinchi yarmida
keng qo‘llanila boshlandi. Ayniqsa, sobiq sotsialistik davlatlarda bozor
iqtisodiyotiga o‘tish bilan birga ushbu tushuncha dolzarb ahamiyat kasb etdi.
Bu jarayon orqali davlat iqtisodiyotdagi bevosita ishtirokini kamaytiradi,
xususiy sektor esa kuchayadi. Shuning natijasida raqobat muhiti shakllanadi,
resurslar yanada samarali taqsimlanadi va xo‘jalik yurituvchilarning
mustaqilligi ortadi.
Xususiylashtirishning mohiyatini to‘liq anglash uchun uning asosiy
maqsadlariga e’tibor qaratish lozim. Avvalo, bu jarayonning asosiy maqsadi —
iqtisodiyotda davlatning o‘rnini maqbullashtirish, ortiqcha byurokratiyani
kamaytirish va mulkdan foydalanish samaradorligini oshirishdir. Davlat

6mulkida bo‘lgan ko‘plab korxonalar o‘z mohiyatiga ko‘ra sust ishlaydigan,
innovatsiyalarga yopiq va zarar bilan ishlaydigan sub’yektlar bo‘lib qolgan.
Xususiylashtirish esa ushbu muammolarni hal qilish, samaradorlikni oshirish,
foyda keltiruvchi xususiy korxonalar sonini ko‘paytirish, davlat byudjetiga
tushumlarni orttirish imkonini beradi.
Yana bir muhim maqsad — bu investitsiyalarni jalb etishdir. Ko‘plab davlat
korxonalari modernizatsiyaga, yangi texnologiyalar va boshqaruv usullariga
muhtoj. Xususiylashtirish orqali ular xususiy sektorga o‘tkazilgach, yangi
egalari kapital kiritadi, ishlab chiqarishni zamonaviylashtiradi, bu esa bandlik
darajasining ortishiga ham olib keladi. Shu bilan birga, raqobat kuchayadi,
narxlar barqarorlashadi, iste’molchilar uchun mahsulot va xizmatlar sifati
yaxshilanadi.
Xususiylashtirish nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy maqsadlarga ham xizmat
qiladi. U aholining keng qatlamini mulkdorlikka jalb qiladi, aksiyadorlik orqali
fuqarolarning iqtisodiy ishtirokini ta’minlaydi. Bu esa ijtimoiy tenglik, iqtisodiy
faol fuqarolik jamiyatini shakllantirishga xizmat qiladi.
Xususiylashtirish jarayoni turli shakl va usullar orqali amalga oshiriladi.
Uning asosiy shakllari quyidagilardan iborat:
Aksiyalash va aksiyalarni sotish — davlat korxonasi aksiyadorlik jamiyatiga
aylantirilib, uning aksiyalari aholiga, xodimlarga, investorlarga yoki boshqa
yuridik shaxslarga taqdim etiladi. Bu eng keng tarqalgan va samarali usullardan
biridir.
Auksion va tenderlar orqali sotish — davlat mulki ochiq savdolar orqali eng
yuqori narx taklif qilgan shaxslarga sotiladi. Bu usul orqali moliyaviy daromad
ko‘zlanadi.
Ijara asosida xususiylashtirish — ba’zi holatlarda mulk to‘liq sotilmaydi,
balki xususiy sub’yektlar ijaraga olib, uni ma’lum shartlar asosida boshqaradi.
Keyinchalik “ijara bilan sotib olish” shakli ham qo‘llanilishi mumkin.

7Bevosita muzokaralar orqali sotish — yirik korxonalar yoki strategik
tarmoqlarni xususiylashtirishda investorlar bilan bevosita muzokaralar olib
boriladi. Bu usul investitsion majburiyatlar va texnologik yangilanish shartlari
bilan birga keladi.
Korporativlashtirish — davlat korxonalari aksiyadorlik jamiyatiga
aylantiriladi, ammo aksiyalar avvaliga to‘liq davlat tasarrufida qoladi.
Keyinchalik bu aksiyalar bosqichma-bosqich sotiladi.
Xususiylashtirishning shakli tanlanganda mamlakatning iqtisodiy holati,
ijtimoiy vaziyat, mavjud korxonalarning hajmi, infratuzilma darajasi, bozor
munosabatlarining rivojlanish darajasi hisobga olinadi. Masalan, rivojlangan
mamlakatlarda asosan tender, auksion va investitsion shartnoma asosida
xususiylashtirish ustunlik qiladi, chunki bu yerda ochiq va adolatli raqobat
muhiti shakllangan. Ammo rivojlanayotgan mamlakatlarda xususiylashtirish
bosqichma-bosqich amalga oshiriladi, aksiyadorlashtirish va bevosita
muzokaralar ko‘proq uchraydi.Shuningdek, xususiylashtirishni to‘liq va qisman
xususiylashtirish shaklida tasniflash mumkin. To‘liq xususiylashtirishda
korxona yoki mulk 100% xususiy sektorga o‘tadi. Qisman xususiylashtirishda
esa davlat o‘zining ma’lum foiz ulushini saqlab qoladi, masalan strategik
ahamiyatga ega tarmoqlarda — energetika, transport, telekommunikatsiya kabi
sohalarda.
Nazariy jihatdan olib qaraganda, xususiylashtirish mulkchilik
munosabatlarini tubdan isloh qilishni, iqtisodiy erkinlikni kengaytirishni
anglatadi. U resurslar taqsimotining bozor tamoyillari asosida amalga oshishini,
boshqaruvning markazlashmagan shakllarini kengaytiradi. Masalan, davlat
korxonasi bir markazdan boshqarilsa, xususiy korxona o‘zining iqtisodiy
manfaatini ko‘zlagan holda tezroq va moslashuvchan qarorlar qabul qiladi.
Xalqaro amaliyotda xususiylashtirishning turli modellari mavjud. Masalan:

8Britaniya modeli: Margaret Tetcher hukumati davrida energetika,
telekommunikatsiya, transport sohalari ommaviy aksiyadorlashtirish orqali
xususiylashtirilgan.
Germaniya modeli: korporativlashtirish orqali moliyaviy-investitsion
guruhlar orqali mulk o‘tkazilgan.
Rossiya modeli: kupon tizimi asosida aksiyalar aholiga tarqatilgan, biroq bu
uzoq muddatli ijtimoiy noxolisliklarga olib kelgan.
Xitoy modeli: davlat mulkini saqlab qolgan holda, xususiy sektorni
rivojlantirishga yo‘naltirilgan “bozor sotsializmi” strategiyasiga asoslangan.
O‘zbekiston ham o‘zining milliy modeli asosida xususiylashtirish jarayonini
amalga oshirib kelmoqda. Dastlab 1990-yillarda aksiyalarni bepul tarqatish,
keyinchalik pullik savdolar orqali bosqichli yondashuvlar tanlangan. 2017-
yildan keyin esa ochiq auksionlar, elektron savdolar, xorijiy investorlarga qulay
sharoitlar yaratish kabi yangicha mexanizmlar joriy qilindi.Xususiylashtirish —
bu faqat mulk almashinuvi emas, balki keng ko‘lamli iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy islohotlar majmuasidir. U orqali iqtisodiy erkinlik, mulkdorlar sinfi,
raqobatbardosh korxonalar, investitsion faol muhit va mustaqil boshqaruv tizimi
shakllanadi. Ammo bu jarayon faqat texnik emas, balki siyosiy va ijtimoiy
jihatdan ham ehtiyotkorlik bilan olib borilishi zarur.
1.2. Xususiylashtirishning iqtisodiy va ijtimoiy zaruriyati
Xususiylashtirish har qanday bozor iqtisodiyotiga o‘tuvchi mamlakatda
muhim islohotlardan biri sanaladi. Uning iqtisodiy va ijtimoiy zaruriyati davlat
sektorining haddan ziyod kengayib ketgan sharoitida bozor mexanizmlarining
ishlamasligi, resurslardan foydalanish samarasizligi, innovatsion rivojlanishning
sustligi kabi muammolar bilan bevosita bog‘liqdir. Shu bois xususiylashtirish
— iqtisodiy tizimda muvozanat, samaradorlik, erkin raqobat va barqaror
o‘sishni ta’minlaydigan asosiy vositalardan biri sifatida qaraladi.
Xususiylashtirishning iqtisodiy zaruriyati

9Davlat korxonalari ko‘p hollarda samarasiz faoliyat yuritadi. Bu esa
moliyaviy natijalarning yomonlashuvi, byudjetdan ortiqcha subsidiya ajratilishi,
mahsulot sifati va xizmat ko‘rsatish darajasining pastligi bilan yakunlanadi.
Bunday holatda, xususiylashtirish orqali ushbu resurslar samarali
boshqaruvchilarga o‘tkaziladi va iqtisodiy samaradorlik ortadi.
Birinchidan, xususiylashtirish iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. Xususiy
mulkdor o‘z mulkidan maksimal foyda olishga intiladi. Shu sababli u
xarajatlarni kamaytirish, mahsulot sifatini oshirish, ishlab chiqarishni
modernizatsiya qilish, bozor talabiga mos ravishda faoliyat yuritishga majbur
bo‘ladi. Bunda xo‘jalik yurituvchilarning mustaqilligi kengayadi, boshqaruvda
erkinlik kuchayadi, bu esa umumiy iqtisodiy barqarorlikka xizmat qiladi.
Ikkinchidan, xususiylashtirish raqobat muhitini shakllantiradi. Davlat
korxonalari ko‘pincha monopolist bo‘lib, bozorda raqiblar yo‘qligi tufayli
mahsulot sifati, narx siyosati yoki xizmat ko‘rsatish darajasi ustida ishlamaydi.
Xususiy sektor esa boshqa sub’yektlar bilan raqobatlashishga majbur bo‘ladi.
Bu esa narxlarning pasayishi, iste’molchilar manfaatining ta’minlanishi,
innovatsiyalar va yangi mahsulotlarning paydo bo‘lishiga olib keladi.
Uchinchidan, xususiylashtirish byudjetga qo‘shimcha tushumlar keltiradi.
Xususiylashtirilgan korxonalarning sotilishidan tushgan mablag‘lar davlat
byudjeti uchun muhim moliyaviy manba hisoblanadi. Shu bilan birga, xususiy
sektor tomonidan yaratilgan foyda, ishchi o‘rinlari va soliqlar orqali davlat
moliyasiga doimiy tushumlar ta’minlanadi. Bu esa byudjetni
sog‘lomlashtirishga, ijtimoiy loyihalarni moliyalashtirishga imkon yaratadi.
To‘rtinchidan, xususiylashtirish investitsiyalarni jalb qilishga xizmat qiladi.
Davlat mulkida bo‘lgan ko‘plab korxonalar modernizatsiyaga muhtoj. Ular
zamonaviy texnologiyalar, yangi uskunalar, ilg‘or boshqaruv mexanizmlarini
talab qiladi. Xususiylashtirish orqali xorijiy va mahalliy investorlar ushbu
korxonalarga sarmoya kiritadi. Investitsiyalar nafaqat ishlab chiqarishni

10rivojlantiradi, balki yangi ish o‘rinlari yaratadi, eksport salohiyatini oshiradi,
ichki bozorni boyitadi.
Beshinchidan, xususiylashtirish eksport-import balansini optimallashtirishga
yordam beradi. Xususiy sektor ko‘proq eksportga yo‘naltirilgan mahsulotlar
ishlab chiqarishga intiladi. U innovatsiyalar va bozor talablari asosida ishlab
chiqarishni yo‘lga qo‘yadi, bu esa davlatning valuta tushumini oshirishga
xizmat qiladi. Shu bilan birga, ichki ishlab chiqarish kuchaygani sari importga
ehtiyoj kamayadi.
Oltinchidan, xususiylashtirish mulkdorlar qatlamini shakllantiradi. Bozor
iqtisodiyotining negizini tashkil qiluvchi ijtimoiy guruh bu mulkdorlar
qatlamidir. Xususiylashtirish orqali korxona va mulk egalarining soni ortadi,
ular ijtimoiy hayotda faol qatnasha boshlaydi. Bu esa fuqaro jamiyatining
shakllanishiga, ijtimoiy faollikning ortishiga olib keladi.
Xususiylashtirishning ijtimoiy zaruriyati
Xususiylashtirish faqat iqtisodiy samara bilan cheklanmaydi. Uning
jamiyatdagi o‘zgarishlarga, ijtimoiy tizimga ta’siri ham katta. U eng avvalo,
mulkchilik munosabatlarini yangilash orqali shaxsiy manfaatdorlikni
kuchaytiradi, iqtisodiy faol qatlamlarni shakllantiradi va aholining daromad
manbalarini diversifikatsiya qiladi.
Birinchidan, aholining mulkdorlik hissi shakllanadi. Bu fuqarolarda
mas’uliyat hissini kuchaytiradi. Har bir odam o‘zining ishi va mulkiga egalik
qilsa, unga befarq bo‘lmaydi, rivojlantirishga harakat qiladi. Ayniqsa,
aksiyadorlik orqali xususiylashtirish amalga oshirilganida aholining keng
qatlamlari iqtisodiyotda bevosita ishtirok eta boshlaydi.
Ikkinchidan, xususiylashtirish ijtimoiy adolat tamoyillarini qo‘llab-
quvvatlaydi. Dastlabki bosqichlarda aholiga bepul aksiyalar taqdim etilishi
orqali ijtimoiy tenglik ta’minlangan. Shu bilan birga, har bir fuqaro o‘z
mehnati, tadbirkorligi orqali o‘z daromadini oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Bu iqtisodiy teng imkoniyatlar muhitini yaratadi.

11Uchinchidan, xususiylashtirish orqali yangi ish o‘rinlari yaratiladi. Xususiy
sektor samaradorlikni oshirish maqsadida ishlab chiqarishni kengaytiradi, yangi
xizmat turlarini joriy etadi, bu esa bandlik darajasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Ayniqsa, kichik va o‘rta biznesning rivojlanishi ishsizlikni kamaytirishga
xizmat qiladi.
To‘rtinchidan, xususiylashtirish aholining hayot sifatini oshiradi. Raqobat
kuchaygan sari mahsulot va xizmatlar sifati oshadi, narxlar nisbatan
barqarorlashadi. Xususiy korxonalar ko‘pincha zamonaviy xizmatlar,
innovatsion yechimlar, mijozlarga yo‘naltirilgan strategiyalarni amalga
oshiradi. Bu esa bevosita iste’molchi manfaatiga xizmat qiladi.
Beshinchidan, ijtimoiy ong va iqtisodiy madaniyat shakllanadi.
Xususiylashtirish jarayoni orqali fuqarolar iqtisodiy jarayonlarning bevosita
ishtirokchisiga aylanadi. Bu esa iqtisodiy bilimlarning ortishi, shaxsiy
moliyaviy mas’uliyatni his qilish, bozor tamoyillarini anglash, mehnat
unumdorligiga e’tiborni kuchaytirishga olib keladi.
Oltinchidan, ayrim ijtimoiy xizmatlar sifati oshadi. Xususiylashtirish
sog‘liqni saqlash, ta’lim, kommunal xizmatlar kabi tarmoqlarda ham
samaradorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Xususiy sub’yektlar xizmat
ko‘rsatish sifatiga jiddiy e’tibor qaratadi, bu esa aholining roziligini oshiradi.
Biroq xususiylashtirish jarayonida ijtimoiy muvozanatni saqlash nihoyatda
muhimdir. Aks holda, mulkning notekis taqsimlanishi, ijtimoiy tengsizlikning
ortishi, korrupsiya, monopoliyalar va boshqa salbiy oqibatlar yuzaga kelishi
mumkin. Shu bois, har qanday xususiylashtirish islohoti aniq ijtimoiy mezonlar,
qonuniy kafolatlar va ochiqlik asosida olib borilishi zarur.
Xususiylashtirish — bu iqtisodiy islohotlarning yuragi hisoblanadi. Uning
zarurati nafaqat iqtisodiy samaradorlik, balki ijtimoiy adolat, erkinlik,
mulkdorlik ongining shakllanishi, fuqarolik jamiyatining rivojlanishiga
bog‘liqdir. Har bir davlat o‘z sharoitiga mos ravishda xususiylashtirish
siyosatini olib boradi. Ammo umumiy tamoyil bitta: davlat iqtisodiyotdan

12chiqib, xususiy sektorga yo‘l beradi. Natijada iqtisodiy erkinlik kengayadi,
innovatsiyalar, raqobat va taraqqiyot uchun keng imkoniyatlar yaratiladi.
O‘zbekiston misolida ham xususiylashtirish jarayoni iqtisodiy va ijtimoiy
jihatdan zarur, ammo bu jarayon izchil, adolatli va bosqichma-bosqich amalga
oshirilgandagina o‘z samarasini beradi.
1.3. Xususiylashtirish jarayonining afzalliklari va ehtimoliy
kamchiliklari
Xususiylashtirish, ya’ni davlat mulkini xususiy sektor qo‘liga o‘tkazish
jarayoni, bozor iqtisodiyotiga o‘tishda muhim strategik bosqichlardan biridir.
Bu jarayon nafaqat mulkchilik shaklini o‘zgartiradi, balki ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish, raqobat muhitini shakllantirish, davlat byudjetiga
tushumlarni ko‘paytirish va fuqarolarning iqtisodiy faolligini rag‘batlantirish
kabi ko‘plab ijobiy natijalarga olib keladi. Shu bilan birga,
xususiylashtirishning ayrim holatlarda salbiy oqibatlarga ham olib kelishi
mumkin. Quyida ushbu jarayonning asosiy afzalliklari va ehtimoliy
kamchiliklari batafsil yoritiladi.
Xususiylashtirishning asosiy afzalliklari
1. Bozor mexanizmlarining rivojlanishi
Xususiylashtirish orqali davlat mulki xususiy qo‘llarga o‘tgach, bozor
mexanizmlarining faol ishlashi uchun shart-sharoitlar yaratiladi. Xususiy sektor
foyda olishni asosiy maqsad qilganligi sababli, resurslardan foydalanishda
tejamkorlik va samaradorlik ustuvor ahamiyatga ega bo‘ladi. Bu esa bozor
iqtisodiyoti talablariga mos raqobatbardosh muhitni yuzaga keltiradi.
2. Samaradorlik va ishlab chiqarishning o‘sishi
Davlat mulkini xususiylashtirish orqali menejment tizimi o‘zgaradi, ishlab
chiqarish jarayonlariga innovatsion yondashuvlar tatbiq etiladi. Xususiy
sektorning kuchli tomonlaridan biri bu raqobatbardoshlikni oshirish orqali
mahsulot sifatini yaxshilash va tannarxni kamaytirishga intilishidir. Natijada
iqtisodiy samaradorlik sezilarli darajada ortadi.

133. Investitsiyalarni jalb qilish
Xususiylashtirish xususiy investorlar, shu jumladan xorijiy investorlar uchun
yangi imkoniyatlar yaratadi. Davlat mulkini sotib olgan tadbirkorlar yoki
kompaniyalar mazkur mulk asosida faoliyat yuritib, yangi ishlab chiqarish
quvvatlarini joriy etadilar, zamonaviy texnologiyalarni kiritadilar va yangi ish
o‘rinlari yaratadilar.
4. Davlat byudjetining yengillashuvi
Xususiylashtirilgan korxonalar endilikda davlat hisobidan
moliyalashtirilmaydi. Bu esa davlat byudjetining boshqa strategik sohalarga
yo‘naltirilishiga imkon beradi. Masalan, sog‘liqni saqlash, ta’lim, ijtimoiy
himoya kabi yo‘nalishlarga ko‘proq e’tibor qaratish mumkin bo‘ladi.
5. Davlat sektorining optimallashtirilishi
Xususiylashtirish orqali davlat faqat strategik ahamiyatga ega bo‘lgan
tarmoqlar (mudofaa, energetika, infratuzilma)da ishtirok etadi, boshqa
sohalarda esa xususiy sektorning ustunligiga yo‘l ochadi. Bu iqtisodiy faoliyatni
optimallashtirishga xizmat qiladi.
6. Ishlab chiqarishda raqobat muhiti
Xususiylashtirish natijasida raqobat kuchayadi. Monopoliya va davlatning
haddan ziyod aralashuvi kamayadi. Natijada mahsulot va xizmatlar sifati ortadi,
narxlar pasayadi, iste’molchi manfaatlari himoyalanadi.
7. Tadbirkorlik muhitining rivojlanishi
Xususiylashtirish kichik va o‘rta biznes vakillariga mulkka egalik qilish
imkonini beradi. Bu esa o‘z navbatida tadbirkorlik ruhini rag‘batlantiradi, o‘z-
o‘zini band qilish va iqtisodiy faollik darajasini oshiradi.
8. Moliyaviy bozorlarning chuqurlashuvi
Xususiylashtirish jarayonida aksiyadorlik jamiyatlari shakllanadi, fond
bozorlar rivojlanadi. Bu orqali moliyaviy muomalalar tizimi takomillashadi,
aholining investitsion faolligi ortadi.
Xususiylashtirishning ehtimoliy kamchiliklari

14Xususiylashtirish har doim ham kutilgan ijobiy natijalarni bermasligi
mumkin. Ayniqsa, u noto‘g‘ri, shaffof bo‘lmagan yoki iqtisodiy real vaziyat
hisobga olinmagan holda amalga oshirilganda, bir qator salbiy oqibatlar
kuzatilishi mumkin.
1. Ijtimoiy tengsizlikning kuchayishi
Xususiylashtirish davrida mulkka egalik qilish imkoniyati odatda iqtisodiy
imkoniyatlari kuchliroq bo‘lgan shaxslarga nasib qiladi. Bu esa jamiyatdagi
mulkiy tabaqalanishni kuchaytiradi va ijtimoiy tengsizlikni keskinlashtiradi.
2. Ishsizlik darajasining oshishi
Ko‘plab davlat korxonalari xususiylashtirilgach, yangi egalar ko‘pincha
ishchi kuchini qisqartirishga boradilar. Bu esa ishsizlik darajasining oshishiga
olib keladi, ayniqsa korxona faoliyati hududiy nuqtayi nazardan strategik
ahamiyatga ega bo‘lsa, butun mintaqada salbiy ijtimoiy holat vujudga kelishi
mumkin.
3. Strategik sohalarning nazoratsiz qolishi
Agar xususiylashtirish jarayonida energetika, transport, aloqa yoki sog‘liqni
saqlash kabi strategik sohalar to‘liq xususiylashtirilsa, davlat ularning
faoliyatini nazorat qila olmay qoladi. Bu esa milliy xavfsizlik va umumiy
ijtimoiy barqarorlikka xavf tug‘diradi.
4. Korruptsiya va manfaatlar to‘qnashuvi
Xususiylashtirish jarayoni shaffof bo‘lmaganda, korrupsiyaviy holatlar
kuchayadi. Korxonalarni “savdoga chiqarish” emas, balki “ko‘rsatib berilgan
odamlarga” topshirish holatlari yuzaga keladi. Bu esa islohotlarga nisbatan
ishonchni pasaytiradi.
5. Mulkinga egalik bo‘yicha mojarolar
Ayrim holatlarda, xususiylashtirilgan korxonalar mulkchilik huquqi bo‘yicha
tortishuvlarga sabab bo‘ladi. Bu yuridik mojarolar va ishbilarmonlik muhitining
beqarorligiga olib keladi.
6. Resurslardan noto‘g‘ri foydalanish

15Ba’zida xususiylashtirilgan korxonalar egalari foydani ko‘zlab, ekologik
me’yorlarga rioya qilmaydilar, mavjud ishlab chiqarish quvvatlarini asossiz
qisqartiradilar yoki korxonani butunlay yopib qo‘yadilar. Bu esa ishlab
chiqarish yo‘qolishiga olib keladi.
7. Mahalliy ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligini pasayishi
Agar xususiylashtirish jarayonida xorijiy kompaniyalarga ustuvorlik berilsa,
mahalliy ishlab chiqaruvchilar kuchli raqobatga bardosh bera olmay qoladilar.
Bu esa mahalliy sanoatning susayishiga olib keladi.
8. Ijtimoiy xizmatlar sifati va narxining o‘zgarishi
Agar sog‘liqni saqlash, ta’lim yoki kommunal xizmatlar xususiylashtirilsa,
ular bozordagi xizmatlarga aylanishi mumkin. Natijada, xizmatlar sifati oshgan
bo‘lsa-da, narxlar ham ortadi, bu esa kambag‘al qatlamlar uchun salbiy holatga
olib keladi.
Afzalliklar va kamchiliklar tahlilini umumlashtirib
Xususiylashtirish jarayonining afzallik va kamchiliklarini solishtirish
maqsadida quyidagi jadvalni ko‘rib chiqamiz:
Afzalliklar Kamchiliklar
Bozor iqtisodiyotini
rivojlantiradi Ijtimoiy tengsizlik kuchayadi
Investitsiyalarni jalb etadi Ishsizlik darajasi oshadi
Mahsulot sifati oshadi Strategik sohalar nazoratsiz qolishi
mumkin
Byudjetga tushumlar ko‘payadi Korruptsiya xavfi kuchayadi
Raqobat kuchayadi Mulkka egalik bo‘yicha mojarolar
vujudga keladi
Mahalliy tadbirkorlik
rag‘batlanadi Resurslardan noto‘g‘ri foydalanish
xavfi
Moliyaviy bozorlar
chuqurlashadi Mahalliy sanoat zaiflashishi mumkin

16Davlatning iqtisodiy yuklamasi
kamayadi Ijtimoiy xizmatlar narxi oshishi
mumkin
Xususiylashtirish – bu davlatdan xususiy sektor tomon yo‘naltirilgan
iqtisodiy islohotlarning eng murakkab, ammo eng muhim tarkibiy qismidir.
Uning afzalliklari ko‘plab iqtisodiy va ijtimoiy yo‘nalishlarda sezilarli
natijalarni beradi. Biroq, bu jarayonni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun
quyidagilar zarur:
Shaffof va ochiq mexanizmlarni joriy etish;
Aholi ishtirokini ta’minlash;
Strategik sohalarda ehtiyotkorlik bilan yondashish;
Mahalliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish;
Davlatning nazorat funksiyalarini saqlab qolish.
Aks holda, xususiylashtirish ijobiy natijalardan ko‘ra ko‘proq salbiy
oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shu sababli har bir mamlakat o‘z iqtisodiy
imkoniyatlari va ijtimoiy sharoitlaridan kelib chiqib, ehtiyotkorlik bilan bu
yo‘ldan borishi zarur.

17II BOB. O‘ZBEKISTONDA XUSUSIYLASHTIRISH JARAYONI VA
UNING XUSUSIYATLARI
2.1. O‘zbekistonda xususiylashtirishning huquqiy asoslari va bosqichlari
O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishganidan so‘ng,
iqtisodiyotni isloh qilish, davlat mulkini kamaytirish va bozor mexanizmlarini
joriy etish dolzarb masalalardan biriga aylandi. Bu boradagi eng muhim
yo‘nalishlardan biri – xususiylashtirish jarayonidir. Xususiylashtirish – davlat
mulkini shaxsiy yoki jamoa mulkiga aylantirish orqali iqtisodiyotda xususiy
sektorning ulushini oshirishni nazarda tutuvchi islohotlar tizimidir.
Xususiylashtirishning huquqiy asoslari
O‘zbekistonda xususiylashtirish jarayoni qonunchilik asosida bosqichma-
bosqich amalga oshirilgan. Bu borada birinchi huquqiy asos 1991-yil 19-
avgustda qabul qilingan “Davlat mulkini xususiylashtirish to‘g‘risida”gi Qonun
hisoblanadi. Ushbu qonun orqali xususiylashtirish dasturlarining asosiy
tamoyillari, subyektlari, usullari va tartib-taomillari belgilab qo‘yildi.
Keyinchalik, 1992-yil 18-noyabrda “Fuqarolarning xususiy mulkini himoya
qilish to‘g‘risida”gi Qonun hamda 1994-yilda “Xususiylashtirish dasturi” qabul
qilinib, u orqali davlat mulkini aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirish, chet ellik
investorlar ishtirokida ob’ektlarni xususiylashtirish, kichik biznes subyektlarini
qo‘llab-quvvatlash mexanizmlari yo‘lga qo‘yildi.

181998-yilda qabul qilingan “Davlat mulkini boshqarish va xususiylashtirish
to‘g‘risida”gi Qonun esa ushbu sohadagi munosabatlarni yanada tizimli tartibga
soldi. Qonunga ko‘ra, davlat mulkini xususiylashtirish faqat ochiq, shaffof va
raqobat asosida amalga oshirilishi, xususiylashtirilgan mulkni qayta
milliylashtirish mumkin emasligi belgilanadi.
So‘nggi yillarda esa Prezident qaror va farmonlari orqali xususiylashtirishga
oid huquqiy baza yanada kuchaytirildi. Jumladan, 2020-yil 27-oktabrda
Prezidentning PF–6096-sonli farmoni bilan tasdiqlangan “2020–2022-yillarda
davlat ishtirokidagi korxonalarni xususiylashtirish dasturi” asosida yirik davlat
korxonalari aksiyalarini xususiy sektorga o‘tkazish jarayonlari boshlandi.
2021-yil 11-maydagi “Davlat aktivlarini boshqarish va xususiylashtirish
samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–5116-sonli qarori
ham sohada muhim bosqich bo‘ldi. Unda davlat ishtirokidagi 1000 dan ortiq
mulk ob’ektlari bozor tamoyillari asosida xususiylashtirilishi belgilangan.
Xususiylashtirish bosqichlari
O‘zbekistonda xususiylashtirish jarayoni bir necha asosiy bosqichlarga
bo‘linadi. Har bir bosqich o‘ziga xos maqsadlar, ustuvor yo‘nalishlar va
mexanizmlar bilan ajralib turgan. Quyida ushbu bosqichlar batafsil yoritiladi:
I bosqich (1991–1995-yillar): Boshlang‘ich xususiylashtirish
Ushbu davrda xususiylashtirish jarayoni asosiy e’tibor kichik korxonalar,
savdo va xizmat ko‘rsatish ob’ektlariga qaratildi. Kichik va o‘rta mulkni
xususiylashtirish oddiy mexanizmlar – sotuv, ijara va aksiyalarga aylantirish
orqali amalga oshirildi.
Eng keng tarqalgan shakl – “xodimlar jamoasiga imtiyozli aksiyalar berish”
usuli edi. Bu orqali sobiq davlat korxonasi ishchilari, boshqaruvchilari
aksiyalarni imtiyozli narxda sotib olish imkoniyatiga ega bo‘ldi.
Mazkur davrda aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil qilish keng miqyosda olib
borildi. Ammo bu jarayonlarda iqtisodiy bilim va tajribaning yetishmasligi,

19xususiy mulk bilan ishlash madaniyatining shakllanmaganligi ba’zi
muammolarni keltirib chiqardi.
II bosqich (1996–2000-yillar): O‘rta va yirik korxonalarni xususiylashtirish
Bu bosqichda e’tibor yirik sanoat korxonalariga qaratildi.
Xususiylashtirishning yangi shakllari – tender, investitsion majburiyat asosida
sotuv, xalqaro konsalting kompaniyalari ishtirokida xususiylashtirish
mexanizmlari joriy qilindi.
Ushbu bosqichda yirik energetika, yoqilg‘i, kimyo, mashinasozlik
sohalaridagi davlat korxonalari aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirildi va
aksiyalari bozor tamoyillariga ko‘ra taklif etildi.
Yirik investitsion loyihalarga chet ellik investorlarni jalb etish uchun qulay
shart-sharoitlar yaratildi. Jumladan, “UzDaewoo” (hozirgi “UzAutoMotors”)
kabi qo‘shma korxonalar tashkil etildi.
III bosqich (2001–2016-yillar): Barqarorlashtirish va moliyaviy
optimallashtirish
Xususiylashtirishning bu davrida davlatning iqtisodiyotdagi ishtirokini
qisqartirishdan ko‘ra, mavjud xususiylashtirilgan korxonalarning barqaror
ishlashi, davlat aktivlarini samarali boshqarish masalalari ko‘proq ahamiyat
kasb etdi.
Bunday sharoitda ko‘plab xususiylashtirilgan korxonalarda menejment
zaifligi, investitsion majburiyatlarning bajarilmasligi holatlari kuzatildi. Shu
bois, davlat tomonidan monitoring va baholash tizimi kuchaytirildi.
Shuningdek, moliyaviy jihatdan qiyin ahvoldagi korxonalarga davlat ko‘magini
taqdim etish holatlari ham mavjud edi.
Shu bilan birga, Prezident farmonlari asosida ayrim yirik korxonalarda davlat
ulushini saqlab qolgan holda, xususiy sektor bilan hamkorlikda boshqaruv joriy
etildi.
IV bosqich (2017-yildan hozirgacha): Bozor tamoyillariga asoslangan
xususiylashtirish

20So‘nggi yillarda Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida olib borilayotgan
islohotlar doirasida xususiylashtirish jarayoni yangi bosqichga o‘tdi. Davlat
iqtisodiyotni boshqarishdan ko‘ra, uni tartibga soluvchi va xususiy sektorga
imkoniyat yaratuvchi subyekt sifatida shakllana boshladi.
Mazkur bosqichda quyidagi yo‘nalishlar ustuvor bo‘ldi:
Davlat aktivlarini ochiq savdolar orqali sotish (E-auksion, tenderlar);
Chet el investorlari uchun ochiqlik va ishonchlilikni oshirish;
Davlat ishtirokidagi korxonalarni IPO orqali bozorga chiqarish (masalan,
UzAuto Motors, Uzmetkombinat);
Davlat va xususiy sektor sherikligini rivojlantirish (PPP loyihalari);
Korxonalarning xorijiy menejmentga topshirilishi (strategik investorlar
orqali).
2022-yil yakunida e’lon qilingan statistikaga ko‘ra, 2020–2022-yillar
oralig‘ida 1000 dan ortiq davlat mulki ob’ekti xususiylashtirildi, shundan 50
dan ortig‘i yirik sanoat korxonalari bo‘lib, ularning qiymati qariyb 12 trillion
so‘mga teng bo‘lgan.
O‘zbekistonda xususiylashtirishning huquqiy asoslari mustahkam va
bosqichma-bosqich takomillashib bormoqda. Islohotlarning dastlabki
bosqichlarida mulkchilik shakllarining xilma-xilligi yaratilgan bo‘lsa, bugungi
kunga kelib, bozor iqtisodiyotining real talablari asosida samaradorlikka
erishish, xalqaro investitsiyalarni jalb etish va xususiy sektorning roli va
mas’uliyatini oshirish ustuvor maqsadlarga aylangan. Bu esa O‘zbekiston
iqtisodiyotining yanada ochiq, raqobatbardosh va barqaror tizimga o‘tishini
ta’minlamoqda.
2023-yilda O‘zbekistonda xususiylashtirish jarayonlari yangi bosqichga
ko‘tarildi. Prezident qarorlariga muvofiq, davlat mulkini kamaytirish va
iqtisodiyotga xususiy sektorni jalb qilish ustuvor yo‘nalish sifatida belgilanib,
amaliy chora-tadbirlar amalga oshirildi.

212023-yil davomida Davlat aktivlarini boshqarish agentligi tomonidan 325 ta
davlat aktivi sotuvga chiqarildi. Shundan 198 tasi muvaffaqiyatli
xususiylashtirildi, bu 2022-yilga nisbatan 25 foizga ko‘p.
Eng ko‘p xususiylashtirilgan sohalar: sanoat (42 ta), xizmat ko‘rsatish (31
ta), transport va logistika (17 ta) hamda turarjoy va noturarjoy binolari (108 ta).
2023-yil oxiriga kelib, xususiylashtirishdan byudjetga tushgan mablag‘lar 3,2
trln so‘mni tashkil etdi. Bu 2022-yilga nisbatan 1,4 baravar ko‘p.
Xususiylashtirilgan yirik ob’yektlar ichida “Qo‘qonspirt”,
“O‘zbekneftgaz”ning ayrim filiallari, “Turon bank”ning aksiyalarining bir
qismi alohida e’tiborga molik bo‘ldi.
Ijtimoiy jihatdan tahlil qilinganda, 2023-yilda xususiylashtirilgan
korxonalarda mehnat unumdorligi 17% ga oshgan, ishchi o‘rinlarining 11% ga
qisqarishi kuzatilgan.
Xususiylashtirishdan keyin xizmat sifati yaxshilangan sohalar: aloqa,
chakana savdo, mehmonxona xizmatlari.
2024-yil boshidan boshlab xususiylashtirish bo‘yicha yangi “Davlat
aktivlarini xususiylashtirishni jadallashtirish to‘g‘risida”gi qaror qabul qilindi
(PQ-49-sonli qaror).
2024-yil 1-choragida 124 ta davlat obyekti savdoga qo‘yildi. 82 tasi bo‘yicha
shartnomalar tuzildi.
Bu yilgi yangiliklardan biri – onlayn xususiylashtirish platformasining joriy
qilinishi bo‘ldi. Bu orqali 53 ta ob’yekt raqobatli tanlov asosida onlayn tarzda
sotildi.
Xususiylashtirishdan 2024-yil 1-yarim yillikda tushgan tushumlar 2,1 trln
so‘mni tashkil etdi.
2024-yilda, xususan, “O‘zmetkombinat”, “O‘zavtosanoat” va
“O‘zdonmahsulot” tizimlaridagi korxonalarning ayrimlari ham xususiylashtirish
ro‘yxatiga kiritildi.

22Davlat aktivlarini boshqarish agentligining hisobotlariga ko‘ra,
xususiylashtirishning asosiy turtkisi – byudjet yukini kamaytirish va biznes
muhitini rag‘batlantirish.
2024-yil iyun holatiga ko‘ra, 2023-yilga nisbatan savdo platformasida
qatnashayotgan investorlar soni 1,5 baravarga oshgan.
Hududlar kesimida eng ko‘p xususiylashtirish Toshkent shahri (27%),
Farg‘ona (14%), Samarqand (11%) viloyatlarida amalga oshirilgan.
Xorijiy investorlar ishtirokidagi bitimlar soni ham oshdi. 2023-yilda 16 ta
bo‘lgan bo‘lsa, 2024-yilning birinchi yarmida 28 taga yetdi.
Yevropa Ittifoqi, Turkiya, Janubiy Koreya va Xitoy sarmoyadorlari eng faol
qatnashuvchilar bo‘lib qolmoqda.
2025-yil uchun dastlabki rejalarga ko‘ra, 350 dan ortiq ob’yektni
xususiylashtirish ko‘zda tutilgan.
2025-yilda asosiy e’tibor yirik davlat kompaniyalarini strategik investorlarga
sotishga qaratiladi.
“UzAuto Motors”, “Aloqabank”, “O‘zagroeksportbank” kabi kompaniyalar
aksiyalarining bir qismi 2025-yil davomida xususiy sektorga taklif qilinishi
rejalashtirilgan.
2025-yilda davlat ulushini 51 foizdan pastga tushirish bo‘yicha ko‘plab
kompaniyalar belgilangan. Bu orqali menejment mustaqilligi va innovatsiyalar
joriy etilishi kutilmoqda.
Ijtimoiy tahlillar shuni ko‘rsatadiki, 2024-yilda xususiylashtirilgan 50 ta
ob’yektdan 39 tasida xizmat sifati oshgan, 6 tasida esa ijtimoiy norozilik
kuzatilgan.
2025-yilda “xususiy sheriklik modeli” yanada kengaytiriladi. Unga ko‘ra,
davlat va xususiy sektor infratuzilma loyihalarini qo‘shma moliyalashtiradi.
Davlat moliya hisobotlariga ko‘ra, 2025-yil yakuniga qadar
xususiylashtirishdan jami 5,5 trln so‘m tushum kutilmoqda.

232025-yilda kichik va o‘rta biznes vakillari uchun alohida imtiyozli shartlar
asosida mulk ob’yektlari taklif qilinadi.
Xususiylashtirish jarayonining ochiqligini ta’minlash maqsadida har
chorakda “xususiylashtirish ochiq hisobotlari” e’lon qilinishi joriy etildi.
Iqtisodiy jihatdan baholaganda, 2023–2024-yillar oralig‘ida
xususiylashtirilgan korxonalar soliq tushumlari 20% ga oshgan.
Biroq muammolar ham yo‘q emas: ayrim ob’yektlar bahosi past belgilanishi,
sotuvga chiqishdan oldin noto‘g‘ri baholash holatlari qayd etilgan.
Ayrim ekspertlar fikricha, xususiylashtirish jarayonlarida korrupsiya xavfi
hali ham mavjud, shuning uchun nazorat kuchaytirilmoqda.

242.2. O‘zbekistondagi xususiylashtirish jarayonining o‘ziga xos
xususiyatlari
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng, mamlakat
iqtisodiyotida tub tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish muhim vazifaga
aylandi. Bu boradagi asosiy islohotlardan biri – davlat mulkini xususiylashtirish
jarayonidir. Xususiylashtirish O‘zbekiston iqtisodiyotining bozor
mexanizmlariga o‘tishidagi strategik yo‘nalish bo‘lib, u mamlakatda xususiy
sektorni rivojlantirish, mulkchilik shakllarini diversifikatsiyalash va iqtisodiy
samaradorlikni oshirishga qaratilgan.
Xususiylashtirish jarayoni bir necha bosqichlarda amalga oshirildi. Dastlabki
bosqichda (1991–1995 yillar) asosan kichik davlat korxonalarining ommaviy
savdo asosida xususiy sektorga o‘tkazilishi ustuvor yo‘nalish edi. Bu bosqichda
aholi ishtirokida xususiylashtirish cheklangan bo‘lsa-da, bozor munosabatlariga
o'tish jarayoni uchun zamin yaratildi.

25Ikkinchi bosqichda (1996–2000 yillar) xususiylashtirish jarayoni
chuqurlashtirilib, strategik ahamiyatga ega bo‘lgan o‘rta va yirik
korxonalarning aksiyalari to‘liq yoki qisman xususiy sektorga sotila boshlandi.
Shu davrda “O‘zbekiston Respublikasini xususiylashtirish va xususiy
tadbirkorlikni rivojlantirish dasturi” qabul qilindi va bu hujjat asosida ko‘plab
sanoat, savdo va xizmat ko‘rsatish sohasidagi korxonalar xususiylashtirildi.
Uchinchi bosqich (2001–2016 yillar) esa iqtisodiyotni liberallashtirish va
davlat ishtirokini kamaytirish yo‘nalishida davom etdi. Bu davrda
xususiylashtirish jarayonining sifat ko‘rsatkichlari asosiy mezon sifatida
belgilandi. “Korporativ boshqaruv” tizimining joriy etilishi, korxonalarning
moliyaviy ochiqligini ta’minlash kabi omillar xususiylashtirish samaradorligini
oshirishga xizmat qildi.
O‘zbekiston Prezidentining 2017-yildan boshlab olib borayotgan islohotlar
siyosati esa xususiylashtirish jarayonida sifat jihatidan yangi bosqichni boshlab
berdi. Xususan, 2020-yil 27-oktabrda “Davlat mulkini xususiylashtirish va
davlat ishtirokidagi korxonalar islohoti bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar
to‘g‘risida”gi PF–6096-son Farmonning qabul qilinishi jarayonning yangi
bosqichini boshlab berdi. Bu bosqichda quyidagi o‘ziga xos xususiyatlar
kuzatildi:
Ochiklik va shaffoflik: Davlat aktivlarini sotish elektron auksionlar orqali
amalga oshirilmoqda. Bu orqali korrupsiya holatlarining oldi olinib,
investorlarga teng sharoit yaratilmoqda.
Strategik tarmoqlardagi islohotlar: Avvallari faqat kichik va o‘rta biznes
subyektlari xususiylashtirilgan bo‘lsa, endilikda neft-gaz, energetika,
telekommunikatsiya kabi strategik tarmoqlarda ham xususiy sektor ishtiroki
kengaymoqda.
Chet el investorlarini jalb etish: Davlat tomonidan chiqarilgan obligatsiyalar
va IPO (birlamchi ommaviy takliflar) orqali xorijiy investorlar bozorga kirib

26kelmoqda. Masalan, “UzAuto Motors”, “Uzbekneftegaz” kabi yirik
korxonalarning aksiyalarini sotish bo‘yicha ishlar olib borilmoqda.
Ijtimoiy himoya va mulk egaligini kafolatlash: Xususiylashtirilgan
korxonalarda mehnat jamoalarining huquqlari himoya qilinmoqda. Davlat
tomonidan mulk huquqining daxlsizligi kafolatlanmoqda, bu esa tadbirkorlik
faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga xizmat qilmoqda.
Xususiylashtirishdan tushgan mablag‘larning manzilli yo‘naltirilishi: Davlat
budjetiga tushgan mablag‘lar infratuzilma, sog‘liqni saqlash, ta’lim va ijtimoiy
sohalarga yo‘naltirilmoqda. Bu orqali ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash va
iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishga erishilmoqda.
Raqamlashtirish orqali avtomatlashtirish: Ko‘plab davlat mulklari “E-
auksion” platformasi orqali onlayn savdo qilinmoqda. Bu yondashuv investorlar
uchun qulaylik va ishonchlilikni oshirdi.Bundan tashqari, xususiylashtirish
jarayonida normativ-huquqiy bazaning uzluksiz takomillashtirilishi ham muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Hozirda “Davlat mulkini boshqarish to‘g‘risida”gi
qonun, “Xususiylashtirish to‘g‘risida”gi qonun va boshqa qator normativ
hujjatlar asosida xususiylashtirish faoliyati olib borilmoqda.Shu bilan birga,
xususiylashtirish jarayonining qator muammolari ham mavjud. Xususan, ba’zi
holatlarda mulk sotib olingandan so‘ng ishlab chiqarish to‘xtatilgani, mulkdan
noto‘g‘ri foydalanilgani, sarmoya kiritilmagani holatlari aniqlangan. Bunga
qarshi “reinvestitsiya shartlari” va monitoring tizimi orqali choralar
ko‘rilmoqda.Yana bir muhim jihat shuki, O‘zbekiston hukumati 2022–2025
yillar uchun xususiylashtirishning ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha yo‘l xaritasi
ishlab chiqdi. Ushbu hujjatda davlat ishtirokidagi korxonalar sonini keskin
qisqartirish, xususiy sektorning YAIMdagi ulushini oshirish, yangi ish
o‘rinlarini yaratish va sog‘lom raqobat muhitini rivojlantirish maqsad qilingan.
2.3. Xususiylashtirish jarayonining natijalari va rivojlanish istiqbollari
O‘zbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida amalga
oshirilgan xususiylashtirish islohotlari mamlakatda mulkchilik shakllarini

27diversifikatsiya qilish, raqobatbardosh muhitni shakllantirish, xususiy sektorni
rivojlantirish hamda samaradorlikni oshirishga qaratildi. 1990-yillar boshidan
boshlab bosqichma-bosqich olib borilgan xususiylashtirish jarayonlari
iqtisodiyotning muhim tarmoqlarida davlat ulushini kamaytirishga xizmat qildi.
Dastlabki yillarda, ya'ni 1991–1995 yillarda amalga oshirilgan kichik
xususiylashtirish jarayonlari, asosan, savdo va xizmat ko‘rsatish sohalaridagi
davlat obyektlarini xususiy qo‘llarga o‘tkazishni ko‘zda tutgan edi. Bu
bosqichda minglab savdo shoxobchalari, omborlar va xizmat ko‘rsatish
obyektlari sotildi va ularda xususiy tadbirkorlar faoliyati yo‘lga qo‘yildi.
Natijada, ichki bozorni to‘ldirish va iste'molchilar talabini ta'minlash borasida
sezilarli siljishlar kuzatildi.
1996–2000 yillarda o‘rta va yirik korxonalarni xususiylashtirish boshlangan
bo‘lib, bu bosqichda xususiy sektor iqtisodiyotning ishlab chiqarish
tarmoqlarida ham faoliyat yurita boshladi. Xususan, to‘qimachilik, oziq-ovqat
sanoati, qurilish materiallari sanoatidagi bir qator yirik obyektlar aksiyadorlik
jamiyatlari shaklida xususiylashtirildi. Bu esa, o‘z navbatida, xorijiy
investitsiyalarni jalb qilishga ham xizmat qildi.
So‘nggi yillarda, ayniqsa 2017 yildan keyin Prezident Shavkat Mirziyoyev
rahbarligida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar doirasida xususiylashtirish
jarayoni yangi bosqichga ko‘tarildi. Davlat ulushi mavjud bo‘lgan yirik
korxonalarning aksiyalarini ochiq sotuvga qo‘yish, davlat ishtirokidagi
korxonalarni IPO orqali xususiy sektor vakillariga taklif etish jarayoni keng
ko‘lamda yo‘lga qo‘yildi.
2023-yil yakunlariga ko‘ra, Davlat aktivlarini boshqarish agentligi tomonidan
1,000 dan ortiq davlat mulki obyekti xususiy sektorga realizatsiya qilingan
bo‘lib, bu orqali byudjetga 12 trillion so‘mdan ortiq mablag‘ tushgan.
Shuningdek, 2024-yilda 1 200 dan ortiq obyekt xususiylashtirish rejasiga
kiritilgan bo‘lib, yil yakunida bu ko‘rsatkich 15 trillion so‘mga yaqin daromad
bilan yakunlanishi kutilmoqda.

28Xususiylashtirishning asosiy natijalaridan biri — iqtisodiy faoliyatda davlat
ishtirokining kamayishi hisobiga raqobat muhitining shakllanishi va bozor
mexanizmlarining kuchayishidir. Misol uchun, avval davlat nazoratida bo‘lgan
ishlab chiqarish, savdo va xizmat ko‘rsatish tarmoqlarida xususiy sektor hissasi
2023-yilda 81 foizga yetdi.
Xususiylashtirish jarayoni O‘zbekiston iqtisodiyotiga bir qator ijobiy ta’sirlar
ko‘rsatdi:
Davlat byudjetiga qo‘shimcha mablag‘ tushishi.
Xususiy sektorda ish o‘rinlarining ko‘payishi.
Samaradorlik va raqobatbardoshlikning ortishi.
Korxonalar boshqaruv tizimining modernizatsiyalashuvi.
Biroq, ushbu jarayonda ayrim muammolar ham mavjud bo‘lib, ular
quyidagilardan iborat:
Ba'zi xususiylashtirilgan obyektlarning faoliyatini tiklay olmaslik.
Moliyaviy yoki menejment salohiyati past bo‘lgan investorlarning ishtiroki.
Qonunchilikdagi huquqiy bo‘shliqlar sababli bahsli holatlarning yuzaga
kelishi.
Kelajakdagi rivojlanish istiqbollari quyidagi yo‘nalishlarda ko‘zda
tutilmoqda:
Korporativ boshqaruv standartlarini joriy etish – xususiylashtirilgan yirik
korxonalarda xalqaro tajribalarni qo‘llash orqali samaradorlikni oshirish.
Xalqaro IPO va SPO amaliyotini kengaytirish – "O‘zmetkombinat",
"Uzbekneftegaz", "UzAuto Motors" kabi korxonalarni aksiyadorlik asosida
xalqaro fond bozorlariga olib chiqish.
Hududiy xususiylashtirish dasturlarini kuchaytirish – har bir viloyatda
mavjud bo‘lgan davlat aktivlarini aniqlash va xususiylashtirishni tezlashtirish.
Xususiylashtirilgan obyektlar monitoringi – ularning faoliyati, ishchi o‘rinlari
saqlanishi, investitsiya majburiyatlari bajarilishi bo‘yicha doimiy nazorat.

29 Xususiylashtirish jarayonlari O‘zbekiston iqtisodiyoti barqarorligini
ta'minlash, investitsiya jozibadorligini oshirish hamda xususiy sektorning
ulushini yanada kengaytirish uchun muhim vosita bo‘lib xizmat qilmoqda.
2025-yil va undan keyingi yillarda ham ushbu yo‘nalishda islohotlar davom
etishi, ayniqsa, davlat ishtirokidagi energetika, transport, bank sektorlarida
xususiylashtirish jadallashishi kutilmoqda.
Xulosa
Men ushbu kurs ishini bajarar ekanman, xususiylashtirish jarayoni nafaqat
iqtisodiy islohotlarning markaziy yo‘nalishi ekanligini, balki mamlakatdagi
iqtisodiy taraqqiyotga xizmat qiladigan muhim vosita sifatida alohida ahamiyat
kasb etishini chuqur angladim. Bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida davlat
mulkini xususiy sektor vakillariga berish orqali iqtisodiyotda raqobat muhitini
yaratish, resurslardan samarali foydalanish, ishlab chiqarish samaradorligini
oshirish, aholi bandligini ta'minlash kabi ko‘plab ijobiy natijalarga erishish
mumkinligini tahliliy ravishda o‘rgandim.
Xususan, O‘zbekiston sharoitida xususiylashtirish jarayoni bosqichma-
bosqich, puxta o‘ylangan dasturlar asosida amalga oshirilgani, har bir davrda
iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy omillar inobatga olingani kuzatildi.
Xususiylashtirish dastlabki bosqichda asosan kichik korxonalarni o‘z ichiga

30olgan bo‘lsa, keyinchalik yirik sanoat korxonalari, aksiyadorlik jamiyatlari,
banklar va boshqa strategik sohalarni ham qamrab oldi. Bu esa iqtisodiyotda
mulkchilikning diversifikatsiyalashuviga, tadbirkorlik muhitining
shakllanishiga va investitsion faollikning ortishiga olib keldi.
Xususan, kurs ishida o‘rganganimdek, xususiylashtirish jarayonida ayrim
muammolar, jumladan, mulkning adolatli taqsimlanmasligi, ayrim holatlarda
ijtimoiy tengsizlikning kuchayishi kabi salbiy oqibatlar ham kuzatilgan. Biroq,
bu kabi kamchiliklarga qaramasdan, umumiy natija ijobiy bo‘ldi. Xususiy
sektorning ulushi keskin ortdi, ishbilarmonlik muhiti yaxshilandi va mahalliy
investitsiyalar hajmi sezilarli darajada oshdi.
Kelajakda xususiylashtirish jarayonlarini yanada takomillashtirish,
jarayonning ochiqligi va shaffofligini ta'minlash, mulkdorlarning huquqlarini
huquqiy jihatdan himoya qilish hamda strategik tarmoqlarni davlat nazorati
ostida modernizatsiya qilish muhim yo‘nalish bo‘lib qolmoqda. Shuningdek,
investitsiyalar uchun qulay muhit yaratish, xorijiy investorlarni faol jalb etish va
raqamlashtirish orqali xususiylashtirish jarayonini yanada samarali tashkil etish
zarur deb hisoblayman.
Umuman olganda, ushbu kurs ishini yozish davomida men
xususiylashtirishning nazariy asoslari, uning zaruriyati, O‘zbekistondagi
amaliyoti hamda kelajakdagi rivojlanish istiqbollari borasida chuqur bilim va
tahliliy ko‘nikmalarga ega bo‘ldim. Bu esa mening iqtisodiy bilim doiramni
kengaytirish bilan birga, kelajakdagi ilmiy va amaliy faoliyatimda ham muhim
o‘rin tutadi.

31Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz

324) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.

3319) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Xususiylashtirish, uning zaruriyati va O’zbekistondagi o’ziga xos xususiyatlari

Купить