XVI – XIX asrlarda Movarounnahrda me’morchilik va san‘at - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	68.6KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	01 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Bobomurod Abdishukurov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Iyun 2024

45 Sotish

XVI – XIX asrlarda Movarounnahrda me’morchilik va san‘at

Sotib olish

KURS ISHI
MAVZU: XVI – XIX asrlarda Movarounnahrda me’morchilik va san‘at
1

MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………….3-4
I-BOB. XVI – XVIII ASRLARDA ME’MORCHILIK VA SAN’AT ……...5-23
1.1. Shayboniylar davrida Movarounnarda me’morchilik va san’at……………..5
1.2. XVII asrda Buxoro xonligida me’morchilik va san’atning rivojlanishi
(Ashtarxoniylar davrida)…………………………………………………...13
1.3. XVI – XIX asrlarda Xiva me’morchiligi…………………………………..19
II-BOB. XVIII – XIX ASRLARDA MOVAROUNNAHRDA
ME’MORCHILIKNING RIVOJLANISHI ………………………………...24-31
2.1. Qo‘qon xonligida me’morchilikning rivojlanishi……………………………24
2.2. XVIII – XIX asr birinchi yarmida O‘rta Osiyo xonliklarida me’morchilik….28
XULOSA ………………………………………………………………………....32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………….33-34
2

KIRISH
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillik sharofati bilan o‘z taraqqiyotining
yangi davriga kirdi. Xalqimiz o'zining boy tarixiy, madaniy va ma'naviy merosiga
ega bo‘ldi. Ming-ming yillik me’morchilik va shaharsozlik tariximizni, hattoki
borib ko'rish ta’qiqlangan arxitekturaviy yodgorliklarni nafaqat ziyorat qilishga,
balki ularni o'rganishga va restavratsiya qilishga ham keng imkoniyatlar yaratildi.
Vatanimizda qadim zamonlardan boshlab yaratilgan nodir me'moriy obidalarni,
shaharsozlikning yaratilish tarixini, qurilish usullari va qoidalarini taiabalarga
xolisona o'rgatish zamoni keldi. Samarqand shahrining 2750 yillik, Buxoro, Xiva
va Termiz shaharlarining 2500 yillik, Shahrisabzning 2700 yillik, Toshkent
shahrining 2200, Marg‘ilon shahrining 2000 yillik у ubileylari nishonlandi. 2007-
yilda Islom madaniyatining poytaxti deb tan olingan Toshkent shahrida ulug'vor
inshoot - Hazrati Imom masjidi bunyod etildi.
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Kurs ishi mavzusi mintaqaning
o sha davrdagi madaniy, tarixiy va badiiy taraqqiyotini tushunish uchun judaʻ
dolzarbdir. XVI – XIX asrlarda O rta Osiyoda uchta xonliklarning hukmronligi
ʻ
mintaqa me'morchiligi va san'atiga chuqur ta'sir ko'rsatdi, ko'plab me'morchilik
durdonalari va badiiy an'analar yaratildi. Bu davr me morchiligini o rganish
ʼ ʻ
Markaziy Osiyo san atini shakllantirgan turli ta sirlar haqida tushuncha beradi. Bu
ʼ ʼ
davrda O rta Osiyo me morligi fors, islom va xitoy me morchiligi an analari kabi
ʻ ʼ ʼ ʼ
tashqi ta sirlar bilan mahalliy uslublarning uyg unligi bilan ajralib turardi.
ʼ ʻ
Mintaqaning Sharq va G‘arbni bog‘lovchi yirik savdo yo‘li bo‘lmish Ipak yo‘li
bo‘ylab joylashishi g‘oyalar, materiallar va badiiy uslublar almashinuvini
osonlashtirgan.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi: XVI – XIX asrlarda
O‘rta Osiyodagi uchta xonlikning me’morchiligi va san’ati xususida bir qancha
olimlar izlanishlar olib borganlar. Ulardan bir qanchasini keltirib o‘tishimiz
3

mumkin. Xususan, M. M. Vaxitov, Sh. R. Mirzayev 1
, U. Qoraboyev va G‘.
Soatov 2
, Azamat Ziyo 3
, Sh. Shoyoqubov 4
va boshqalar shular jumlasidandir.
Kurs ishining obyekti: Mazkur kurs ishining obyekti aynan XVI – XIX
asrda O‘rta Osiyoda mavjud bo‘lgan uchala xonlikning me’morchiligi, mazkur
davlatlarning san’ati ham xonliklarda amalga oshirilgan keng ko‘lamli qurilish
tadbirlarining mohiyati hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi: Ushbu kurs ishining yozishimizdan maqsad
XVI –XIX asrlarda O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston tarixining yuqorida qayd
etilgan davrida yaratilgan me’moriy obidalar va san’at tarixini imkon boricha
o‘rganib chiqish va to‘plangan bilimlarni keng jamoatchilikka tadbiq etishdan
iborat.
Kurs ishining tarkibi: Mazkur kurs ishi kirish qism, 2 ta bob, 5 ta
paragrif, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar bo‘limlaridan iborat. Jami 34
sahifani tashkil etadi.
I-BOB. XVI – XVIII ASRLARDA ME’MORCHILIK VA SAN’AT
1
M. M. Vaxitov, Sh. R. Mirzayev “Me’morchilik tarixi”. “Tafakkur” nashriyoti. Toshkent – 2010.
2
U.Qoraboyev , G’.Soatov –“O’zbekiston madaniyati”-2011-yil.
3
Azamat Ziyo –“O’zbek davlatchiligi tarixi” - 2000-yil.
4
Shoyoqubov Sh. “Zamonaviy O‘zbekiston miniatyurasi” Toshkent 2006 yil.
4

1.1. Shayboniylar davrida Movarounnarda me’morchilik va san’at
Shayboniylar davri davlat boshqaruvida Amir Temur va Temuriylar davrida
qaror topgan tartib-qoidalar, xususiyatlar bilan birga ko‘chmanchi o‘zbeklar
davlatiga xos an’analar ham mavjud edi. Davlat boshqaruvida islomiy shariat va
odat qonun-qoidalariga amal qilingan. Aynan shu ma’noda davlat amaldorlaridan
tashqari ruhoniy zodagonlar ham hukmron sinf toifasiga kirardi. Ulamolarning bir
qismi o‘zlarini Muhammad payg‘ambar avlodlari sayyidlar deb hisoblar edilar, bir
qismi o‘zlarini Muahmmad payg‘ambarning choryor xalfalari –Abu Bakr , Umar,
Usmon va Ali avlodlari deb hisoblar edilar va ular xo‘jalar deb atalardi. XVI
asrning o‘rtalariga kelib xo‘jalarning obro‘yi nihoyatda oshib ketdi, hatto kimning
xon bo‘lishi ham ularga bog‘liq edi. Xo‘jalar orasida eng obro‘lilari jo‘ybori
shayxlar edi. Davlat boshqaruvida harbiy-ma’muriy amaldorlardan tashqari,
ulamolar, din peshvolari, shayxlar va xo‘jalarning, xususan , shaayx ul- islom, qozi
kalon, mufti kabi diniy mansab egalarining ham ta’siri katta bo‘lgan. Bu davrda ,
ayniqsa, Buxoro yaqinidagi Joybor qishlog‘idan chiqqan xo‘jalarning mavqeyi
juda oshib ketdi. Mahalliy boshqaruv viloyat hokimlari qo‘lida bo‘lib, ular ham o‘z
boshqaruv tizimiga ega bo‘lgan. Unga qo‘shinga boshchilik qiladigan,aholidan
soliqlarni yig‘ib oladigan, shariat qonunlarining to‘gri bajarilishini nazorat
qiladigan amaldor (rais)lar kirgan. Viloyatlar o‘z navbatida kichik ma’muriy
birliklar: tuman, kasaba va mavzelarga bo‘linib idora qilingan. Mahalliy
boshqaruvning eng quyi bo‘g‘ini oqsoqol (kalontaron) tomonidan boshqariladigan
qishloq jamoalari edi. Buxoro xonligining bu davrdagi asosiy ma’muriy birligi
viloyat (ulus) bo‘lib, manbalarda Samarqand, Hisor, Balx, Termiz, Karmana,
Qorako‘l, Miyonko‘l, Shosh (Toshkent), Turkiston, Farg‘ona, O‘ratepa, Marv kabi
viloyatlar tilga olinadi. Poytaxt shahar va unga tegishli tumanlar xonning o‘zi
tomonidan tayinlangan. Viloyat hokimlari xon tomonidan tayinlangan. Odatda
bunday yuksak mavqeiga xonning yaqin va ishonchli kishilari, qarindoshlari, yirik
qabila boshliqlari, harbiy yurishlarda o‘zini ko‘rsatgan o‘zbek sultonlari muyassar
5

bo‘lgan. Shuni alohida aytib o‘tish kerakki , xonlikning davlat chegaralari doimiy
bo‘lmay, tez-tez o‘zgarib turgan. Ba’zi viloyatlar tashqi va ichki siyosiy vaziyatga
qarab markaziy hokimyatga bo‘ysunmay qo‘ygan va ularni qayta bo‘ysundirish
uchun harbiy yurishlar olib borilgan. Shayboniylar qo‘shini asosan otliq va piyoda
askarlardan tashkil topgan. Shayboniy hukmdorlar poytaxt Buxoro va uning
atroflarini obod qilishga harakat qildilar. Ayniqsa, bu ishlar Abdulaxon II (1534-
1598) davrida me’morchilikka katta e’tiborini qaratdi. Bu haqida akademik V.V.
Bartold shunday deydi “Abdulaxon ikkinchini qoraxoniy Arslonxon va Amir
Temurdan keyingi buyuk quruvchi deb atalgan. Darhaqiqat Abdulaxon ikkinchi
qurdirgan bino va inshootlarni bugungi kunda ham Buxoro viloyatidan to Sirdaryo
vohalarigacha uchratish mumkin” 5
. XVI asr davomida shu davrning barcha
muhandislik imkoniyatlari va jamiyatning ma’naviyat va madaniyati darajasiga
mos ravishda ko‘plab binolar, me’moriy majmualar, inshootlar bunyod etildi. Mir
Arab madrasasi, Masjidi Kalon, Mag‘oki Attori masjidi, Toqi Zargaron, Toqi
Sarrofon, Toqi Telpakfurushon, Karmanadagi Hazrati Qosimshayx xonaqohi, Timi
Kalon, Modarixon madrasasi, Oyposhsha oyim madrasasi, Govkushon madrasasi,
Fathulla qushbegi madrasasi, Fayzobod xonaqohi, Do‘stum madrasasi, Abdullaxon
madrasasi, Tim, Chorsu fikrimizning yaqqol dalilidir. Samarqandda ham
shayboniylar nomi bilan bog‘liq binolar anchagina. Chunonchi, Shayboniyxon
madrasasi va Abdurahim Sadr madrasasi, Toshkentda bino qilingan Baroqxon
madrasasi, Karmana yaqinida Zarafshon daryosi ustiga qurilgan ko‘prik
mashhurdir. Bu davrda Buxoro hukmdorlaridan tashqari mahalliy hukmdorlar va
zodagonlar tomonidan poytaxt Buxoro va boshqa markaziy shaharlarda ham
qurulish ishlarini amalga oshirishgan. Bularga misol tariqasida aytsak bo‘ladiki
Ubaydullaxon va Abdullaxon II ning piri Xoja Muhammad Islom Jo‘yboriy va
uning o‘g‘li Xoja Sa’duddinlarni (Xoja Sa’d) aytsak bo‘ladi. Shayboniylar davrida
qurilgan ko‘plab me’moriy obidalar (masjidlar, madrasalar, sardobalar,
hammomlar, ustaxonalar, savdo rastalari va kanallar, xonaqoh va b.) ota-o‘g‘il
Xoja Muhammad Islom Jo‘yboriy va Xoja Sa’duddinlarni nomlari bilan bog‘liqdir.
5
Rajabov Q. Qiziltepa tarixi. Tamaddun nashriyoti. 2015. 59-bet
6

Xoja Islomning Gavkushon va Jo‘ybor madrasalarida 8000 jildlik ulkan
kutubxonasi bo‘lgan. Xoja Sa’d rahnamoligida ham karvonsaroy, madrasa,
sardoba, hammom singari inshootlardan tashqari Buxoro vohasining turli
hududlarida (qorako‘l, Xoja Peshku, Zandana) ko‘plab masjid va minoralar
qurilgan hamda ta’mirlangan. Ulardan Buxorodagi Gavkushon va Jo‘ybor
madrasalari, minorali Xoja Kalon jome masjidi, shuningdek, Vang‘ozi
qishlog‘idagi Toshmasjid va Vang‘ozi minorasi bizgacha saqlanib qolgan
vahobatli me’moriy inshootlaridan hisoblanadi 6
. Ko‘pgina qadimiy turarjoy
binolari tagtugi bilan yo‘q bo‘lib ketgan. Ammo Shayboniylar davri me’morchiligi
san’atining o‘zi bir alohida madaniy meros sifatida namoyon bo‘lib turibdi. Shu
yerda ta’bir joiz bo‘lsa, rus yozuvchisi N.V.Gogolning quyidagi fikrini bayon etish
maqsadga muvofiqdir: “…Me’morchilik ham xalqning toshga bitgan yilnomasidir
va u halok bo‘lgan xalq haqida va uning adabiyoti va na afsonalari so‘zlay
olmagandagina tilga kiradi. Haqiqatdan ham me’morchilik tarixi insoniyat jamiyati
taraqqiyotining naqadar ulkan va mashaqqatli yo‘lni bosib o‘tganligidan dalolat
berib turadi. Shunday ekan Buxoro turar joy binolari me’morchiligi esa
me’morchilik san’ati tarixini o‘rganishda butun bir xazina bo‘lib xizmat qiladi.
Shayboniylar davri madaniyatining rivojiga bevosita sulola vakillarining
o‘zlari sezilarli ta’sir ko‘rsatdilar. Chunki sulolaning Muhammad Shayboniyxon,
Ubaydulloxon, Rustam Sulton, Abdulazizxon, Abdulazizxon II va boshqa
hukmdorlarning o‘zlari o‘qimishli kishilar bo’lishib, hatto she’riyatda qalam
tebratganlar. Shayboniylar ta’lim sohasida ham islohot o’tkazdilar. Bu islohotning
o’tkazilishiga amaldorlar guruhini vujudga keltirish va ularni hokimiyatning asosiy
tayanchiga aylantirish zaruriyati sabab bo’ldi. Shayboniylar davrida fan va
madaniyat sezilarli darajada rivojlangan. Bunga ushbu sulola hukmdorlari orasidan
o’z davrining yetuk ilm-fan arboblari yetishib shiganligi ham ta’sir ko’rsatgan 7
.
Shuningdek bundan tashqari, Movarounnahrda Mirzo Ulug’bek akademiyasi
an’analarini davom ettiruvchi fidokor olimlar yetishib chiqdi. Masalan Samarqand
6
Rajabov Q. Qiziltepa tarixi.Tamaddun nashriyoti.2015.60-bet
7
U.Qoraboyev , G’.Soatov –“O’zbekiston madaniyati”-2011-yil. 211-b.
7

va Buxoro madrasalarida madarrislik qilgan mavlono Kamoliddin Ibrohim,
Abdullaxonning mullimi xo’ja Muhammad, yulduzshunos Qiyomiddin Shaydo,
Hakim Shaxrisabziy, Jarroh mavlono Baqo, Muhammad Mazid, mavlono Rofe,
Muhammad Husayn va Shiroq Samarqandiy, Shohali Sulaymon, Abdulkarim ibn
Sulton shular jumlasidandir. Abdullaxon II zamonida Buxoro xonligi da
dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq rivojlangan, madaniy hayot ancha
yuksalgan. Juda kup sug orish inshootlari: Abdullaxon bandi, Tuyatortar kanali,ʻ
Oqchopsoy to g oni va suv ombori, Vaxshdan chiqarilgan ko plab ariqdarning
ʻ ʻ ʻ
qurilishi dehqonchilikni rivojlantirdi. Bu vaqtlarda Buxoro xonligi da bug doyning
ʻ
10 xil turi, suli, qo noq, jo xori, mosh, no xat, makkajo xori, loviya, sholi, paxta,
ʻ ʻ ʻ ʻ
kunjut, beda, arpa, sabzavot va poliz ekinlari ekilgan, bog dorchilik, chorvachilik
ʻ
va ipakchilik rivojlangan. Samarqand, Buxoro, Marg ilon, Xo jand, Andijon,
ʻ ʻ
Toshkent, Jizzax, O ratepa, Shaxrisabz va boshqa yirik shaharlarda
ʻ
hunarmandchilik taraqqiy qilgan.
Samarqand qozi kalonining hujjatlaridan ma lum bo lishicha, XVI asrda
ʼ ʻ
Samarqandda hunarning 61 turi mavjud bo lgan. Movarounnahrlik kosiblar zo r
ʻ ʻ
san at bilan turli tuman metall buyumlar, ip va ipak matolar, a lo navli qog ozlar
ʼ ʼ ʻ
ishlab chiqarganlar 8
. Buxoro shahri bir muncha kengaytirilgan, devor va harbiy
istehkomlar qaytadan qurilgan. Shaharda madrasalar, xonaqoh va karvonsaroylar,
yangi rastalar barpo qilingan. Shaharlar o rtasidagi savdo yo llarida tim
ʻ ʻ
(Abdullaxon timi), ko chalar chorrahasi ustiga gumbaztoqlar, hammomlar, karvon
ʻ
yo llarida sardobalar, karvonsaroylar, ko priklar qurilgan. Shayboniylar zamonida
ʻ ʻ
Buxoro xonligining Hindiston, Turkiya, Rossiya bilan savdo va diplomatik
munosabatlari rivojlangan. Samarqand va Buxoro madrasalarida mudarrislik qilgan
mavlono Kamoliddin Ibrohim, Abdullaxonning muallimi Xoja Muhammad,
yulduzshunos Qiyomiddin Shaydo, iftixor ulatibbo (tabiblar iftixori) unvonini
olishga sazovor bo’lgan Muhammad Mazid, Hakim Shahrisabziy, jarroh mavlono
Baqo, mavlono Rafe, 1541-yilda ilmi tibb va dori-darmonlar haqida asar yozgan
Muhammad Husayn ibn Shiroq Samarqandiy, ko’z kasalliklarini davolashda nom
8
Azamat Ziyo –“O’zbek davlatchiligi tarixi” - 2000-yil. 211-B.
8

chiqargan Shohali ibn Sulaymon, Xoja Hakim (vafoti 1585), natijat-ul-atibbo
unvonini olgan Abdulhakim ibn Sulton Mahmud kabilar shular jumlasidandir.
Xoja Hasan Nisoriy "Muzakkiri ahbob" asarida matematika va astronomiya ilmida
shuhrat topgan mavlono Kavkabiyni alohida qayd etadi. Matematika va
astronomiya sohasida yozilgan kitoblardan Muhammad Amin ibn Ubaydulla
Mo’minobodiyning "Hisobi amali shabaka", (Shabaka jadvali amali hisobi; 1550),
Bobokalon muftiy Samarqandiyning "Risola dar ilmi hisob", "Vaziyat bar sahor
qism" Tursun Zominiyning "Tuxfayi amir", Muhammad Husayn munajjim
Buxoriyning "Ma’rifat samti qibla" (Qibla tomonni topish ma’rifati) Mahmud ibn
Ahmad Foriziyning "Risola dar muaddili qamar" (Oy fazolarining tengligi haqida
risola; 1517), Tojis-Sayidiyning "Hoshiy li shahri ashkoli ta’sis" (Asoslash
shakllari sharhiga izohlar; 1568), Said Muhammad Tohir Ibn Abul qosimning,
"Ajoyib ut-tabaqot" (1545-1550) asarlari va boshqalarni ko’rsatish mumkin.
Tibbiyot sohasida Sultonali Samarqandiy 1526-yili "Dastur aliloj", "Muqaddimoti
dastur al-iloj" (Davolash bo’yicha dastur) asarlarini yozgan. Ubaydulloh Qahhol
ibn Muhammad Yusuf ham o’z davrining yetuk tabibi, tib olimi, Baroqxonning
o’rtancha o’g’li Toshkand hokimi Darvishxonning buyrug’iga binoan 1598-yilda
"Shifo ul -ilal" (Kasalliklar shifosi) asarini yozadi. Asar 500 varaqdan ko’p bo’lib,
uzoq vaqtgacha tib ilmidan asosiy qo’llanma tarzida undan foydalanilgan. Bir
necha bitik nusxasi bizgacha yetib kelgan 9
.
Shayboniylar davlatining dastlabki poytaxti Samarqand, so‘ngra Buxoro
(1560) bo‘lgan va Sirdaryodan markaziy Afg‘onistongacha bo‘lgan joylarni,
Xuroson va Turkistondagi barcha xalqlarni o‘z qo‘li ostida (qaramog‘iga) olgan.
Shayboniylar davrida Buxoro, Samarqand, Toshkent, Balx, Hisorda uning eng
yirik mulklardan bo‘lgan. Shayboniyxon o‘ldirilgandan (1510) so‘ng davlat
parchalanib, ko‘p qismi Savafiylar (Ismoil) qo‘liga o‘tadi. Bu davrda yagona
Movarounnahrgina Shayboniylar qo‘lida qoladi 10
.
9
Q.Usmonov, U.Jo’rayev, N.Norqulov -“O’zbekiston tarixi”-2014-yil.
10
Shoyoqubov Sh. “Zamonaviy O‘zbekiston miniatyurasi” Toshkent 2006 yil. 58-b.
9

Shayboniylar davrida Samarqandda diniy akademiya qurilgan. Bunda
madrasa va kutubxona bo‘lib, u madaniyat rivojiga ham hissa qo‘shgan.
Shayboniyxon davrida yaratilgan ishlar sirasiga “Fatxnoma” bo‘lib hisoblanadi. Bu
tarixchi Mulla Muhammad Shodi tomonidan yozilgan bo‘lib, Shayboniyxon
g‘alabalari solnomasiga rasmlar ishlangan. Shayboniyxon barcha temuriylar kabi
madaniyat va sanoat homiysi bo‘lgan: u davrda Samarqandda madrasa va
kutubxonalar qurilishi boshlanadi. Adabiy kechalar, baxslar o‘tkazilar edi. Tarix
uchun nodir yodgorlik bo‘lib qolgan Temuriylar kiyimidagi Shayboniyxonning
portreti buyuk musavvir Behzod mo‘yqalamiga mansubdir. Shunday qilib,
Shayboniyxon davrida Movarounnahr miniatura maktabi o‘zining an’anasi:
Xuroson va Movarounnahrning madaniy meroslari umumiyligidan kelib chiqqan
holda xarakterlanadi. Bu davr miniatyuralarining xususiyati –inson bilan tabiatning
birligi yo‘sinida izohlanadi. Shayboniyxon o‘limidan so‘ng davlat poytaxti Buxoro
va Samarqand o‘rtasida bo‘ldi. 1533-yilgacha poytaxt Samarqandda edi, 1533-
1539 yillarda Buxoroda, 1540-1551-yillarda Buxoro va Samarqand deyarli teng
ravishda poytaxtlik vazifasini bajardilar. XVIasrning ikkinchi yarmidan boshlab,
tadqiqotchilarning bayon qilishlaricha, Movarounnahrga Buxoro hokimlik qilgan,
uning zamondoshi Mirza Muhammad Haydarning yozib qoldirilishicha Buxoro
ham, xuddi Mirzo Sulton Husayn davridagi hukmronlik Hirot singari ilm-fan va
san’at markaziga aylangan. XVIasr boshlariga kelib Ubaydullaxon hukmronligi
ostida Buxoroda Hirot madaniy hayoti ancha jonlanadi: majlis yigilishlari, tarixiy
anjumanlar, adabiy to‘garaklar tuziladi. Tarixga «Taxtda darvish» nomi bilan
kirgan Ubaydullaxon ma’rifatli, adabiy-diniy ma’lumotga ega kishi edi 11
. Buxoro
rangtasvir san ati ustalari ishiga Hirot maktabining kompozitsion vosita va usullari‟
mustahkam o‘rnashib qolgan. Hirotning o‘ziga xos mahalliy uslubi XVI asrning
birinchi yarmiga saqlanib qolgan. Oldin aytib o‘tganimizdek, poytaxt Tabrizga
ko‘chishi munosabati bilan ustalar poytaxtga ko‘chadilar. Bu holat Hirotni
Ubaydulloxon egallashi va (1529 yil) ko‘pgina mohir qo‘li kitob san’ati ustalarini
Movarounnahrga olib ketishigacha davom etdi.
11
Mamurova, F. T., Abdullayeva, N. K., & Mallaboyev, N. (2019). USING THE «ASSESSMENT»
METHOD IN ASSESSING STUDENTS KNOWLEDGE.Theoretical & Applied Science, (11), 80-83.
10

Hirotda bu davrda yaratilgan Muhammad al-Xusayn al Viraminiyning
«Axson al-kibar» kitobi qo‘lyozmasiga ishlangan miniatyurani misol sifatida
keltirish mumkin. (B.P.Denike, M.Dyakonov va boshqalar). Miniatura san’atining
Samarqand guruhi haqida so‘z yuritganda, shuni aytish joizki, bu yerda
Movarounnahr rangtasviridagi obrazlar va ideallar o‘ziga xos uslubga ega. Buxoro
miniatura san’ati Samarqand rangtasvir maktabidan bu davrda o‘zining
an’anaviyligi va klassik yo‘nalishda bo‘lganligi bilan farq qiladi. Ularga
Abdulazizxon (1540-1549) va ularning vorislari Yormuhammad va Navro‘z
Ahmad davrida poytaxt badiiy maktabining katta ta’siri ko‘rinadi. Bunda
adabiyotning yuksak namoyondalari Sa’diy, Jomiy, Navoiylarga ixlos bilan qarash
kuzatiladi 12
. Shu bilan bir qatorda Buxoro maktabi o‘ziga xos badiiy xususiyatlarga
ega bo‘lgan. Abdullaxon (1557-1598) hokimligi davri o‘zining bir qadar adabiyot
va san’atning rivojlanganligi, ko‘pgina mamlakatlar Hindiston, Turkiya, Moskva
davlatlari bilan madaniy aloqalar o‘rnatilishi bilan xarakterlanadi. Bu O‘rta
Osiyoning bir qancha hududlari birlashgandan so‘ng yuz berdi. Shayboniylar
sulolasining vakili Abdullaxon portreti 1572-yilda noma’lum musavvir tomondan
bajarilgan. U o‘z hukmronlik davrida Buxoroda savdo aloqalarini jonlantirgan.
Abdullaxon bu davrda qator katta me’moriy ishnootlar bunyod ettirdi. Madrasa va
xonaqohlar, karvon saroy va sardobalar, ko‘prik va savdo rastalari shular
jumlasidandir 13
. Portret eski uslubda bajarilgan. Shoh uy sharoitida yerga o‘tirgan
holda tasvirlangan. Shoh qo‘lidagi qovunni kesishga tayyorlanmoqda. Oldinda
turgan borkashga qovun va non qo‘yilgan. Miniaturada xon nisbatan kattaroq
tasvirlangan. Yuz ifodalari, milliy kiyim va o‘tirish holatlari O‘rta Osiyoliklarga
xos. Asar mayda detallardan holi, ortiqcha, bezaksiz. Portret bir qarashda bizga
Behzod ishlagan Shayboniyxon portretini eslatadi. Unda ham shoh tasviri kata
planda tasvirlangan, uy sharoitidagi xalatda o‘tirishi va boshqalarni misol qilib
keltirishimiz mumkin. Biz sharq miniaturasining rivojlanishida, - deb yozadi u,
ikkita yirik «O‘rta Osiyo» va «Hirot» yo‘nalishlari aniq ko‘rinadi. Uzviy aloqada
12
Mamurova, F. I. (2021). Factors for Forming the Professional Competence of Building Engineers in the
Context of Information Education.EFFLATOUNIA-Multidisciplinary Journal,5(2).
13
Zuhra Rahmatova “Shayboniylar davri miniaturasi” Journal of Advanced Research and Stability ISSN: 2181-2608
11

bo‘lgan bu ikki yo‘nalishda O‘rta Osiyo rangtasvirining umumiy uslubini
shakllantirishga erishilgan. San’atshunoslikda O‘rta Osiyo miniatyura maktabini
ba’zida «Moravounnahr maktabi» deb ham ataydilar. To‘gri, lekin biz
hisoblaymizki, «O‘rta Osiyo maktabi» degan so‘z jug‘rofiy jihatdan va
«Movarounnahr»ga nisbatan tarixiy davrni ko‘proq kechirgani sababli to‘g‘riroq
bo‘lsa kerak. «Movarounnaxr» so‘zi ma’lum bir tarixiy davrnigina o‘z ichiga oladi.
Bu ilmiy aniqlik isboti, XV-XVIIasr xronologik diapozonida miniatyuraning yirik
markazlaridan Buxoro va Samarqanddan tashqari Toshkent ham bo‘lgan. Bular
«O‘rta Osiyo» rangtasvir maktabi» degan tushunchani mustahkamlaydi.
Samarqand miniatura maktabiga mansub go‘zal san’at asarlaridan biri «Sirdaryo
qirg‘og‘ida o‘z o‘g‘illarini qabul qilayotgan Chingizxon» deb nomlanadi va u 1540
yillar atrofida bajarilgan. Miniatura mavzusi Maxsud ibn Usman Kuxistoniyning
«Tarixi Abduxayrxon»idan olingan. Chingizxon o‘rta taxtda o‘tirgan holda
tasvirlangan. Oldida o‘g‘illari. Yon tomonda Saroy ahli ko‘rpachalarda
o‘tiribdilar 14
.
1.2. XVII asrda Buxoro xonligida me’morchilik va san’atning rivojlanishi
(Ashtarxoniylar davrida).
O‘rta Osiyo, ayniqsa Buxoro karvon yo‘llari kesishmasida joylashgan
muhim ahamiyatga ega shahar sanalganligi uchun bu shaharda xo‘jalik, ma’muriy
va madaniy ahamiyatga ega. Buxoroda sulolalar almashinuvi ko‘p kuzatilgan
14
Zuhra Rahmatova “Shayboniylar davri miniaturasi” Journal of Advanced Research and Stability ISSN: 2181-2608
12

bo‘lishiga qaramay, shaharda qurilgan binolar o‘zining bezak uslublari,
foydalanish jihatlariga ko‘ra o‘zgarib borgan. Ayniqsa, Buxoro va Samarqand
shaharlarida me’morchilik binolarida avval mavjud bo‘lgan an’analardan
foydalanilgan va ularga qisman o‘zgartirishlar kiritib me’morchilik ishlari olib
borilgan. Buxoro Shayboniylar sulolasi taxtdan ketib, ashtarxoniylar sulolasi
vakillari hokimiyat tepasiga kelgandan keyin ham o‘zining poytaxt maqomi va
rolini saqlab qoldi. Buxoro xonligi tasarrufiga kirgan hududlarida shaharsozlik va
me’morchilik avvalgi mahobat bilan bo‘lmasa-da ancha rivoj topdi. Ko‘plab
ma’rifiy va ma’muriy xo‘jalik binolari, jumladan, masjid, madrasa, karvonsaroy,
bozor, xonaqoh va hammomlar barpo etildi. Faqatgina ularning tashqi qiyofasidagi
ayrim o‘zgarishlarni inobatga olmaganda, avvalgi davrlar an’anasi mavjud bo‘lib
qoldi. Buxoro xonlik poytaxti bo‘lgan davrda alohida me’morchilik maktablari
tashkil etilib, nafaqat poytaxtda, balki boshqa shaharlarda ham shaharsozlik
borasida katta ishlar amalga oshirilganini ko‘rishimiz mumkin. Siyosiy vaziyat
qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, hukmdorlar va ularning amaldorlari tarafidan
qurilish ishlariga alohida e’tibor qaratilgan. Buning natijasi o‘laroq, poytaxtda
Abdulazizxon, Ubaydullaxon madrasalari, Boqi Muhammad, Ubaydullaxon
masjidlari, Subhonqulixon Registonda qazdirgan quduq, Dor ash-shifo, Balxda
Nodir Muhammad va Subhonqulixon madrasalari, uning atrofida chorbog‘lar, Balx
arkidagi imoratlar, hazrati Ali mozoridagi gumbaz hamda boshqalar fikrimizning
yorqin tasdig‘idir 15
.
Ushbu davrda Buxoro me’morchilik maktabi namoyondalari tomonidan
barpo etilgan inshootlarda alohida o‘ziga xoslik mavjud bo‘lib, ular bir-birini
takrorlamaydi, ya’ni har biri alohida geometrik (aniqrog‘i stereometrik) chizmalar
asosida qurilgan. Me’morchilik inshootlarining interer qismlari yangi bunyod
etilayotganlari uchun rivojlanish yo‘lida manba bo‘ldi va bu an’ana keyingi davr
tarixiy yodgorliklariga ko‘chib o‘tdganiga guvoh bo‘lamiz. Ashtarxoniylar
sulolasining poytaxti bo‘lmish Buxoro shahri me’morchiligida ushbu davrda
15
Мирза Салимбек. Тарих-и Салими (Источник по истории Бухарского эмирата) / Перевод с персидкого,
вводная статя и примечания: Н.Норкулов. – Т.: 2009. C- 178
13

me’morlar inshootlarning qurilishiga alohida e’tibor berishgan hamda binolarning
bezak ishlarida naqshinkor usuldan foydalanganlar. Ammo siyosiy va iqtisodiy
tanazzul tufayli ularda ishlatilgan bezaklarning sifati tobora pasayib borgan.
Buxoro me’morchilik maktabi Temuriylar davrida bunyod etilgan Ulug‘bek
madrasasi asosida shakllangan bo‘lib, buning o‘ziyoq mintaqada me’morchilik
an’anasiga aylanadi. Bu shakldagi binolarni barpo etish usuli O‘rta Osiyoning
boshqa inshootlarida ham aniq va yaqqol ko‘zga tashlanadi 16
. Ma’lumki, XVII asr
boshlarida Shayboniy Abdullaxon II davrida erishilgan me’morchilik yutuqlardan
kam foydalanilib, asosan Temuriylar davri me’moriy inshootlariga taqlid kuchaya
borgan. Shu bilan birga yirik ansambllar barpo etish an’anasi qayta tiklana
bordigan. Ashtarxoniylar davriga kelib monumental qurilishlar kamaysa-da,
shaharning markaziy qismlarida vujudga kelayotgan ansambllar o‘ziga xosligi va
betakrorligi bilan alohida ajralib turavergan. Jumladan, Labi Xovuz ansambli
fikrimiz isboti. Abdulazizxon madrasasi bunyod etilishi bilan Buxoroda qo‘sh
madrasalar soni yana bittaga ortgan. Bundan tashqari, 1617-yilda Registon
maydonida Poyandabiy masjidi barpo etiladi. 1637-yilda esa Mag‘oki Ko‘rpa
masjidi qad ko‘tarildi. Hukmdor qarorgohi sanalmish Ark qo‘rg‘onida joniylar
hukmronligi davrida ko‘plab inshootlar qad rosladi. Bu haqda Nosirxon To‘raning
“Tahqiqoti Arki Buxoro” kitobida etarlicha ma’lumotlarni uchratishimiz mumkin.
Masalan, Abdulazizxon davrida barpo etilgan Marosimxona binosi, Subhonqulixon
davrida qad ko‘targan Jome’ masjidi binolari shular jumlasiga kiradi. Buxoro
shahrining Labi hovuz ansambli sharqiy qismida joylashgan Nodir Devonbegi
madrasasi Buxoro xoni Imomqulixonning vaziri Nodir Devonbegi (Nodir mirzo
Tog‘ay ibn Sulton) tomonidan bunyod etilgan. U yuz urug‘i boshliqlaridan bo‘lib,
XVI asr oxiri – XVII asr boshlarida yashab faoliyat ko‘rsatgan. Madrasa 1622-
1623-yillar oralig‘ida bunyod etilgan. Me’moriy obida Sharq me’morchiligi
an’analariga tayangan, naqshinkor, “Chor” uslubidaqad ko‘targan 17
. Madrasa o‘z
davrida ilm-ma’rifat o‘chog‘i bo‘lgan, u yerda talabalarga diniy va dunyoviy
16
O‘zbekiston tarixiy obidalaridagi bitiklar. Buxoro/ Mualliflar jamoasi. -Toshkent: 2016.
17
Mirzo Salimbek. “Kashko‘li Salimiy” /Fors–tojik tilidan Narzulla Yo‘ldoshev tarjimasi. - Buxoro: “Buxoro”
nashriyoti, 2003.
14

fanlardan saboq berilgan. Me’moriy obidaning o‘ziga xos tomonlari haqida
gapiradigan bo‘lsak, inshoot dastlab karvonsaroy sifatida qurilgan, xonning qarori
bilan madrasa holiga keltirilgan. Unda madrasalarga xos ayvon, masjid va katta
darsxona yo‘q. Madrasa fasadining bezatilishi, fantastik qush tasvirining
tushirilishi kabi jilolar bilan e’tiborlidir. Shu tomonlari bilan Buxorodagi boshqa
me’moriy obidalardan ajralib turgan. XVII asrda Samarqand Registon
ansamblining hozirgi qiyofasi shakllantirildi. Samarqand hokimi Yalangto‘sh
Bahodir 1619-1635-yillarda Samarqanddagi Ulug‘bek madrasasi qarshisida,
vayron etilgan xonaqoh o‘rnida Sherdor madrasasini, 1646-1659-yillarda Tillakori
masjid-madrasasini barpo ettiradi. Samarqand Registon ansambli o‘zining
hashamati rang-barang koshinkor bezaklari, naqshinkor peshtoqlari, ulkan
gumbazlari bilan O‘rta Osiyo me’morchiligining noyob tarixiy yodgorligi
sanaladi 18
. XVII asrning 60-yillaridan Buxoro siyosiy kurashlar maydoniga aylanib
boraverishi natijasida uning madaniy va iqtisodiy hayotida biroz pasaygandek
bo‘ldi. O‘sha davrda Eronga tashrif buyurgan polyak elchisi kuzatuvlariga
qaraganda, Abdulazizxon “Turli fan sohalarida, ayniqsa, matematika sohasida
yetuk olim odam” bo‘lgan. U forslarga tez-tez o‘z kuchini his qilish imkoniyatini
berardi. Shu o‘rinda yana bir ma’lumot, qolgan ashtarxoniy hukmdorlar singari
Abdulazizxon ham ijod kishisi sanalgan. Jumladan, u “Aziziy” taxallusi bilan bir
qator she’rlar bitgan. Shuningdek, u nasx va nasta’liq xatida yozishni, maktub va
insho mashqini zamonasining eng sara allomalaridan o‘rgangan edi. Keyinchalik
oliy hukmdor darajasiga etishganda, Hindiston, Eron va Rumga xoh turkiy, xoh
forsiyda bo‘lsin, noma bitilarkan, ularni o‘zi tahrir qilib, yoqmasa boshqatdan o‘zi
yozar ekan. Abdulazizxon hukmronligi davrida me’morchilik sohasiga alohida
e’tibor qaratilib, Buxoroda o‘z nomi bilan va Volidai Abdulazizxon, Samarqandda
Tillakori madrsalarini barpo ettiradi. Ular orasida tashqi peshtoqi muqarnasi
betakror sanaladigani bu Buxoro shahridagi Abdulazizxon madrasasi sanaladi.
O‘rta osiyo mem’orchiligining XVII asrdagi g‘oyat ulkan me’morchilik namunasi
haqida Pugachenkova hamda Rempelning “Ocherki iskusstva Sredney Azii”
18
Q.Usmonov, U.Jo’rayev, N.Norqulov -“O’zbekiston tarixi”-2014-yil.
15

kitobida etarlicha ma’lumot berilganiga guvoh bo‘lamiz. Shuningdek, hukmdor o‘z
davrida qo‘lyozmalar kutubxonasini tashkil etadi. Abdulazizxon tomonidan barpo
etilgan Mirakon, Bozori Go‘sfand, Xiyobon madrasalarining ayrimlari bizning
davrimizgacha etib kelgan. O‘rta Osiyo me’morchiligining noyob namunasi
sanalgan Abdulazizxon madrasasi tashqi intereri o‘ta nozik did bilan ishlanganligi
bilan alohida boshqa inshootlardan ajralib turadi. Unda bir-biriga yaqin bo‘lgan
ranglar uyg‘unligi muqarnas qismida ajoyib manzara kasb etib turadi. 19
Madrasada
ishlatilgan hamma bezaklar – yangi va qadimgi usullarning uyg‘unligi
qo‘llanilishining ensiklopediyasi deb hisoblash mumkin. Sababi ajoyib va
husunkor ushbu madrasaning kitobalari uch xil usulda bezatilgan. Shunday qilib
Ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligida katta qurilish va obodonchilik ishlari olib
borilgan.
XVII asr miniatura va kitobat san’ati ham boy tarixga ega. Bu asrda
san’atning shu turlarida nodir asarlar yaratildi. Saroy qoshidagi kutubxonalarda
rassom va xattotlarning katta guruhi mehnat qilgan. Jumladan, musavvirlar Xo’ja
Gado, Avaz Muhammad, Xo’ja Muqim, Mulla Behzod, xattotlar Mirza Barki,
Mirza Mir Munis va Arabshoh saroy kutubxonasida yashab ijod etgan. Bulardan
tashqari, xonlar taklifi va buyurtmalari asosida tashqaridan ham iste’dodli
rassomlar kitoblar ko’chirish va bezash ishlariga jalb etilgan. Jumladan, 94
ashtarxoniylardan Abdulazizxon uchun ko’chirilgan Sa’diyning “Bo’ston” asari
uchun ko’chirilgan qo’lyozmada (1649) Farhod ismli musavvir dasxati uchrashi
shundan dalolat beradi 20
. Nizomiyning “Xamsa” asari qo’lyozmasida esa
Muhammad Muqim (Xo’ja Muhammad), Muhammad Amin, Behzod dastxatlari
bor. Xiva xonligining me’morchiligi rivojining yangi davri XVIII asr oxri XIX asr
boshlariga to’g’ri keladi. Bu davrda Temur va temuriylar davri me’morchilik
san’ati an’analarida binolar qad ko’tardi. Xiva, Xazorasp, Toshhovuz, Gurlan va
Kenja kabi shaharlarda hayot, savdo-sotiq, hunarmandchilik rivojlanadi.
Qo’ng’irot urug’idan bo’lgan Muhammad Raxim (1806- І 825) davrida katta
19
O‘zbekiston tarixiy obidalaridagi bitiklar. Buxoro/ Mualliflar jamoasi. -Toshkent: 2016.
20
Bulatov S., Mansurov O‘. Milliy me’morchilikda amaliy san’at falsafasi. Toshkent , 2005.
16

qurilishlar amalga oshiriladi, bojxona va zarbxonalar tashkil topadi. Xivaning
mashhur yodgorliklari o’zining tugallangan ko’rinishga ega bo’ladi. Darvozalar
karvonsaroylar va madrasalar hisobiga shahar ko’rki ochiladi. Pahlavon Mahmud
maqbarasi (1810), Toshhovli (1838) kabi yodgorliklar bugungi kunda bezakdorligi
va go’zalligi bilan kishilarni hayratga soladi. Ichan qal’ada xon qarorgohi va
boshqa ma’muriy binolar joylashgan. Qal’aning bosh maydoni bo’lib, u yerda
savdo ishlari olib borilgan, turli yig’inlar o’tkazilgan. 1710-yilda O’rta Osiyoda
yangi davlat Qo’qon xonligi tashkil topadi. Xonlardan Olimxon (1800-1810),
Umarxon (1810-1822) Muhammad Ali (1822-1842) hukmronligi yillarida xonlik
chegaralari mustahkamlana boshladi, Toshkent, Chimkent, Sayram erlari hisobiga
xonlik chegaralari kengaydi 21
. Shu davrda qator qal’a va qo’rg’onlar qad ko’tardi.
Mahram qal’asi, Oqmachit (hozirgi Qizil O’rda), Avliyo ota (Jambul), Pishpak
(Bishkek) kabi qator harbiy istehkomlar bunyod qilindi, ayniqsa, xonlik poytaxti
Qo’qon shahrida katta qurilish ishlari amalga oshirildi, machit va madrasalar qad
ko’tardi. Shahar markazida bozor va guzarlar, chorrahalarda esa katta bo’lmagan
karvonsaroylar qurildi. Bu davr me’morchiligi kam bezakli bo’lib, binolarni katta
qismi loy va paxsadan bunyod etildi. Farg’ona vodiysi me’morchiligi o’ziga xos
ko’rinishga ega ekanligini e’tirof etish kerak. Jumladan, Farg’onaning bosh shahri
Marg’ilondagi Zulqarnayn maqbarasi minorali bo’lib, ular(ikkita minorasi saqlanib
qolgan)ning tepa qismi muqarnasli. Bundan tashqari, Farg’onada avliyolarga atab
qurilgan qator mozorlar saqlanib qolgan. Bular uncha katta bo’lmagan peshtoq- 95
qubbali binolar bo’lib ularning eshiklari o’ymakorlik san’ati bilan pardozlangan.
Bu davrda ishlatilgan ustunlar ham muqarnasli bo’lib, ularning ustunlari ham
o’ymakorlik san’ati bilan pardozlangan 22
. XVIII asr o’rtalaridan Ho’qand qishlog’i
Qo’qon xonligi poytaxtiga aylantirildi. Shahar qurilishi uchun buxorolik ustalarni
yangi poytaxtga taklif qildidilar. Natijada bu yerga Buxorodan ko’plab ustalar
ko’chib kela boshladi. Natijada qurilgan binolar bezagi va tarxida Buxoro ta’siri
sezilarli o’rinni egalladi. Buni Norbo’ta biy madrasasi ko’rinishida ko’rish
mumkin. Bino uchun ishlangan o’yma eshik esa o’z ishlanishining yuksakligi bilan
21
Настенная живопись Центральной Азии. Ташкент, 2006.
22
Сухарева О.А. Поздне феодальный город Бухара. Ташкент, 1962.
17

ajralib turadi. Bu davrda Qo’qon xonligida hunarmandchilik rivoj topdi, ajoyib
koshinlar, sirli sopol buyumlar, o’ymakor eshiklar shu davrga xos ko’tarinki ruhni
o’zida aks ettiradi 23
.
1.3. XVI – XIX asrlarda Xiva me’morchiligi
Biz Xiva xonligi me’morchiligi haqida gapirar ekanmiz, eng avvalo, Xiva
shahrida joylashgan Ichan qal’a me’moriy ansambili xususida alohida to‘xtalib
o‘tmasligimizning iloji yo‘q. Ichan qal’ada me’moriy va shaharsozlik
kompozitsiyalarini o‘rganish uchun keng imkomiyatlar mavjud. Ichan qal’a
Xivaning ichki qal'a qismidir. U Dishan qal’adan kungurador devor bilan qisman
ajratilgan. Dishan qal’adan baland qo‘rg‘ontepaga o‘xshab ko‘rinadi. Ichan qal’aga
23
Ремпель Л.И. Далёкое и близкое Бухарские записи. Ташкент, 1962.
18

Bog‘cha, Polvon, Tosh va Ota deb nomlangan darvozalaridan kirilgan. Ichan
qal’aning yaratilish tarixi uch davrga bo‘linadi: mo‘g‘ullar istilosidan keyingi
tiklanish (Sayd Alovuddin maqbarasi va boshqalar), XVI-XVII asrlardagi tiklanish
(Anushaxon hammomi, 1657-yil; peshayvonli Oq masjid, 1675-yil;
Xo'jamberdibek madrasasi, 1688-yil; xonning qabulxonasi, 1686-1688-yillar),
XVIII - XX asrlardagi tiklanish. Uchinchi davrda mahalliy me’morchilik
an’analari asosida masjid, madrasa, tim va toqlar qurilgan, Ota va Polvon
darvozalari orasida katta yo‘l o‘tkazilgan, masjid qayta qurilgan, minoralar qad
rostlagan. Qutlug‘ Murod Inoq madrasasiga qaratib tim va toqlar qurilgan.
Muhammad Rahimxon (1806-1825-yillar), Olloqulixon (1825-1842-yillar),
Muhammad Aminxon (1845-1855-yillar) hukmronligi yillarida bu yerda qurilish
avj olib ketgan 24
. Muhtasham saroy, madrasa, maqbaralar barpo etilgan. Toshhovli
saroyi qurilgan. Pahlavon Mahmud maqbarasi qad ko'targan. Kalta Minor yuzaga
kelgan va hokazo. Ichan qal’a qurilishida Markaziy Osiyoda qadimdan qo‘llanib
kelingan uslub - inshootlarni yuzma-yuz qurish uslubi (qo‘sh) dan foydalanilgan.
Binolarning alohida ansambl holida qurilishi ham Xiva me'morchiligining o‘ziga
xos jihatlaridan biri hisoblanadi. Masalan, Juma masjid yonida ikkita kichik
madrasa, Muhammad Amin Inoq va Muhammad Aminatpanoboy minorasi hamda
Matniyoz Devonbegi madrasasi qurilishi ancha yirik ansamblni tashkil etgan.
Polvon darvoza oldida bir necha masjid va madrasalar, hammom, toqi,
karvonsaroy va xon saroyini barpo etilishi o‘ziga xos ansamblni tashkil etgan.
Qutlug‘ Murod Inoq bilan Olloqulixon madrasasi, Tosh hovli bilan Oq masjid
o‘rtasidagi maydoncha shu ansamblning kompozitsion markaziga aylangan. Xiva
yodgorliklari yog‘och o‘ymakorligi, sangtaroshlik, ganchkorlik, sirkor sopol va
boshqa rang-barang naqqoshlik bezaklari bilan bezatilgan. Shaharning vertikal
dominanti - koshinlari quyoshda yaltirab turuvchi Islom hoji minorasidir. Minora
bilan uning yaqinidagi Pahlavon Mahmud maqbarasining gumbazi bilan birgalikda
tevaraklaridagi pastroq inshootlarni yaxlitlikka keltirib turadi. Maqbara ro‘parasida
supa tarzli Sherg‘ozixon madrasasi qurilgan. Ichki shaharning asosiy ko‘chalari
24
Архитектура гражданских и промышленных зданий, Учебник в 5 томах, том 1, История архитектуры.
Гуляницкий Н. Ф., Москва, Стройиздат, 1986.
19

Xivaning rabotida - tashqi shaharda, Dishan qal’ada davom etib, to‘rt tarafidagi
boshqa shahar va qishloqlarga olib boradi. Dishan qal’ada jami o‘nta darvoza
bo'lib, ulardan shimol tomondagi Urganchga olib boradigan ochiq qiyofali Qo‘sh
darvoza o‘ziga alohida e’tiborni tortadi 25
.
XVIII asrda barpo etilgan ko'p ustunli Juma masjidi alohida ajralib turadi.
Uning konstruktiv yechimi Arabistonning qadimgi masjidlari bilan hamohang
ekanligidan dalolat beradi. Juma masjid ilk bor X - XI asrlarda qurilgan. Juma
masjiding dastlabki binosi buzilib ketgan va o'rniga 1788-yilda xuddi shu usulda
undan kattaroq yangi masjid qurilgan. Masjidning minorasi ham yangidan
tiklangan. Juma masjidi tekis tomli, bir qavatli imoratdir. Uni o‘ziga xos o‘yma
naqshli ustunlar qo‘riqxonasi deyishadi. Bino tomini 218 ta naqshinkor ustun
ko‘tarib turadi. X - XI asrlarda qo'yilgan naqshkor ustunlardan hozirgi vaqtda 25
tasi saqlangan. Masjidning avvalgi ustunlari Xorazmdagi turli binolardan yig‘ilib
kelingan 26
. Hamma ustunlar muayyan kompozitsiya asosida joylashtirilgan. Bu
inshootning eng nodir tomoni uning ustunli yechimidadir. Ustunlar pastdan
yuqoriga qarab qadahsimon shaklda yo‘g‘onlashib boradi. Ustun o‘rtasi kufiy
usulda yozuv bilan naqshlanib, pastki qismi juda qalin. Ustki qismi nisbatan siyrak
o‘yma naqshlar bilan bezatilgan. Eng qadimgi ustunlarga uchburchak shaklidagi
chuqur relyefli, o'simliksimon naqshlar solingan. XII asr ustunlarida
avvalgilarining shakl mutanosibligi takrorlangan, biroq naqshlar birmuncha qayta
ishlangan, ulardagi kufiy yozuvlari barg va gul naqshlari bilan chirmashtirib
yuborilgan. Juma masjid ustunlarida Xorazm xalq o‘ymakorligining boy ijodiy
imkoniyatlari mujassamlashgan 27
.
Kalta Minor Muhammad Aminxon madrasasi yonida 1855-yilda qurila
boshlangan. Xonning fikricha, bu minora Markaziy Osiyodagi minoralarning eng
go‘zali, eng kattasi va eng balandi bo‘lishi kerak edi, lekin uning xotinini bevaqt
o‘limi tufayli minora oxirigacha qurilmay chala qolgan. Kalta nomi ham ana
25
Vohidov M . M . Xiva me ’ moriy obidalari . «Buxoro», 2009. 134-b.
26
Vohidov M.M. O‘zbekiston milliy m e’morchiligi. «Buxoro», 2009.
27
Vohidov M.M. Xiva me’moriy obidalari. «Buxoro», 2009. 136-b.
20

shundan qolgan. Inshootning hozirgi balandligi 26 m, asosining diametri 14,2 m ni
tashkil etadi. O‘z salobati, ko‘lami, oq, yashil, firuza rangdagi koshinli naqshlari
bilan minora jozibadordir. Uning bezagida ko‘k-firuza rangli koshinlar ko‘p
ishlatilgan, shu tufayli u Ko‘k Minor deb ham ataladi. Muhammad Rahimxon
madrasasi kattaligi jihatdan Muhammad Aminxon madrasasidan keyingi o‘rinda
Muhammad Rahimxon madrasasi turadi. Madrasa yozgi va qishki masjid,
darsxona, kutubxona va hujralardan iboratdir. Binoning old tomoni ikki qavatli,
qolgan tomonlari bir qavatli. Bino burchaklarida burjlar ishlangan, sirti sirkor
parchinlar bilan bezatilgan. Uning umumiy tuzilishi Xivaning boshqa
madrasalaridan bir oz farq qiladi. Xushqad peshtoqning ikki yonida besh ravoqli
galereyalari bor. Darvozaxona atrofidagi 9 ta xonaning usti gumbazlar bilan
yopilgan. Binoning ichki tuzilishi ham boshqa madrasalardan bir oz farq qiladi.
Hovli 76 ta bir qavatli hujralar bilan o‘ralgan, tashqi ayvonning ko‘cha tomoni past
devor bilan to‘silgan. Pahlavon Mahmud maqbarasi Xiva arxitektura
yodgorliklaridan biri Pahlavon Mahmud maqbarasidir. U moviy gumbazli
xonaqoh, maqbara va ziyoratxonadan iborat kompleksdir. Maqbara Pahlavon
Mahmud daxmasi ustida 1664-yilda qurilgan kichik sinch imorat o‘rnida 1810 -
1835-yillarda bunyod etilgan. Unga peshtoqli darvozaxona orqali kiriladi, so‘ng
kichik hovliga o'tiladi. Qarshida buyuk peshtoq va gumbazli xonaqoh, maqbara,
g'arbda qorixona, sharqda nafis o ‘ymakor ustunli ayvon joylashgan. Hovli sahnida
«muqaddas» quduq bor. Xonaqoh peshtoqining yuzasi g‘ishtin; gumbazi moviy
rang sirkor koshinlar bilan bezatilgan. Maqbaraning ichkarisi ham gumbaz
qubbasigacha moviy rang sopol bilan juda nozik va nafis ishlangan. Bezak gullar
orasidagi so'zlar Pahlavon Mahmud ruboiylaridan keltirilgan. Kompleks Xiva
me’morchiligining noyob namunasi bo‘lib, unda XIX asrdagi badiiy san'at uslubi
yorqin aks etgan 28
.
Xiva me’morlari tarixiy obidalarning zilzilabardoshligiga ham e’tibor
berganlar. Yerni tekislab bo'lgach, uni ganch yoki gil qorishmasi bilan qoplaganlar
(masalan, Xivada Sherg‘ozixon madrasasi), so‘ngra qum solganlar. Bu yo‘l bilan,
28
Vohidov M.M. Xiva me’moriy obidalari. «Buxoro», 2009. 138-b.
21

birinchidan - poydevorni yer osti sho‘r suvlaridan himoya qilganlar, ikkinchidan -
seymoizolyatsiya tadbirlarini amalga oshirganlar. Zilzila to‘lqinlari bu qatlamda
ancha so‘nib qolgan. Geologik va gidrogeologik sharoitlardan kelib chiqib,
poydevor qismi 0,5 m dan 2,0 m gacha chuqurlikda o‘rnatilgan. G'ishtlarning
poydevor konstruksiyasida yotiq qatorlar bo‘ylab emas, balki yon tomoni bilan
yuzma-yuz qilib terilganligi zilzila vaqtida seysmik kuchlarni bir tekisda
taqsimlanishiga imkoniyat yaratgan. Inshootning yer usti qismida, 0,5 m
balandlikda yog‘och g‘o‘la yoki toshlardan maxsus qorishma bilan prokladka
qo‘yilgan. Ko‘pchilik hollarda prokladka sifatida bir necha qatlam qamish
ishlatilgan. Bu tadbir seysmik to‘lqin energiyasini ancha yutgan va tepaga deyarli
kam qismini o‘tkazgan. U gidroizolyatsiya vazifasini ham o‘tagan. Qadimiy
mas’ul obyektlardan muhimi minoradir. Uni ustalaridan hisoblash matematikasi,
geometriya, arxitekturaviy proporsiyalaming uyg‘unligini seza olish malakalari
talab etilgan. Injenerlik yechim nuqtai - nazaridan minorani zilzila vaqtidagi
holatini tashhislash qiyin masala hisoblanadi. Minora balandligining oshib borishi,
uning inersiya massasini oshishiga, boshqacha aytganda, zilzila davrida seysmik
kuchlarning kattalashuviga olib keladi. Minora balandligiga qarab zilzila inshootni
egilish yoki ko‘chishiga olib kelishi mumkin. Bu masalani hal qilish uchun
me’morlar va binokorlar dono yechim ishlab chiqqanlar. Minora balandlashgan
sari uning diametri kichiklasha borgan. Bu me’moriy yechim zilzila vaqtida
inshootni ustivorligini ta’minlay olgan. Xivadagi Islom hoji minorasining
taxminan 1,2 m balandligida qalinligi 18 sm bo‘lgan marmar toshlardan
gidroizolyasiya qatlami. uning ostiga seysmik himoya vazifasini bajaruvchi qamish
qatlami o ‘rnatilgan. Demak, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan va odamlarni u yoki
bu holatda qo‘rquvga soladigan tabiiy va sun’iy hodisalarga inshootlarning
qarshiligini oshirish masalasiga ham qadimgi m e’morlar katta e’tibor berganlar.
Xiva shahrining ham madaniy meros obyektlariga munosabat mustaqillik yillarida
yaxshilikka tomon keskin o‘zgardi 29
. Ularni kelajak avlodlarga bus-butunligicha
yetkazish maqsadida madaniy meros obyektlarini avvalgi holatiga keltirish ishlari
29
Vohidov M.M. Binokorlik bezakchiligi. «Buxoro», 2009.
22

jonlanib ketdi. Me'moriy yodgorliklar sifatli va mustahkam restavratsiya
qilinmoqda va asl holatiga qaytarilmoqda. Tarixiy yodgorliklardan ularning
shaklini o‘zgartirmasdan hozirgi zamon talablariga mos shart - sharoitlar yaratilgan
imoratlar sifatida foydalanish va obidalar sifatida asralishini ta ’minlashga katta
ahamiyat berilmoqda.
II-BOB. XVIII – XIX ASRLARDA MOVAROUNNAHRDA
ME’MORCHILIKNING RIVOJLANISHI.
2.1. Qo‘qon xonligida me’morchilikning rivojlanishi
XVIII asrning ikkinchi yarmi – XIX asr boshlarida Qo qon xonligi kuchliʻ
markaziy hokimiyatga ega bo lgan markazlashgan davlat sifatida qaror topishi
ʻ
natijasida iqtisodiyotning birmuncha jonlanishi madaniy hayotga ta’sir etmay
qolmadi. Mamlakat poytaxti Qo qon va boshqa shaharlarda bir qator me’morchilik
ʻ
obidalari, yo llar, ko priklar, hammomlar qurildi, amaliy va hattotlik san’ati rivoj
ʻ ʻ
topdi. XIX asrning birinchi yarmida xonlikda Umarxon, Muhammadalixon,
23

Nodirabegim, Xudoyorxon, Sulton Murodbek, Sulton Sayidxon, harbiy
boshliqlardan Musulmonquli, Aliquli,Xolmuhammad mingboshilar va
zamonasining ilg or, ma’rifatli kishilari tomonidan me’moriy obidalar qurdirildi,ʻ
shaharsozlik tez sur’atlar bilan rivojlandi. Me’morchilikda asosiy e’tibor
madrasalar, masjidlar, xonaqolar, darvesh va qalandarlar uchun takyaxonalar,
qorixonalar, sardobalar, ko priklar, hammomlar, bozor rastalari barpo etish
ʻ
ishlariga qaratilgan. Me’morchilik imoratlarining markazi Qo qon shahri bo lib,
ʻ ʻ
1842-yilgi ma’lumotlarga ko ra, bu yerda 15 ta madrasa mavjud bo lib, eng ko zga
ʻ ʻ ʻ
ko ringanlari Hakim to ra, Mohlar oyim, Muhammadalixon, Norbo tabek, Jomiy,
ʻ ʻ ʻ
Oliy, Sulton Murodbek, Xo ja dodxoh, Ming oyim madarasalari bo lgan
ʻ ʻ 30
. Shahar
markazi Chorsuda to rtta yirik madrasa qad ko targan. Ushbu madrasalarning 38
ʻ ʻ
tadan 108 tagacha hujrasi bo lgan. Bu davrda Toshkent shahrida ham bir qancha
ʻ
madrasalar barpo etilgan. Jumladan, Umarxon davrida Tinchbof go zarida
ʻ
Shukurxon madrasasi, Ko kcha dahasida Eshon Bo rixo ja Sanchiqmoni madrasasi
ʻ ʻ ʻ
qurilgan. Keyinroq Muhammadalixon farmoni bilan shahar registonida madrasa
qad rostlagan va unga Mir Inoyatulloh bosh mudarris etib tayinlangan. Isoxo ja
ʻ
madrasasi, Charxchiko cha madrasasi, Mahmud dasturxonchi madrasalari ham shu
ʻ
davrda bunyod etilgan. Shuningdek, Marg ilonda Saidahmadxo ja madrasasi,
ʻ ʻ
Andijon shahri atrofida Otaqo zi madrasasi, Mirzaquli Bo lish madrasasi kabilar
ʻ ʻ
qurilgan. Umuman olganda, xonlikning Qo qon, Toshkent, Andijon, Xo jand,
ʻ ʻ
O ratepa, Marg ilon, Turkiston kabi shaharlarida 200 dan ortiq madrasalar barpo
ʻ ʻ
etilgan. Xonlikda Jome (juma va hayit namozlarini o qish uchun) va mahalla (besh
ʻ
vaqt namoz o qish uchun) masjidlari qurilishiga alohida e’tibor qaratilgan. Jome
ʻ
masjidlari o zining salobatligi bilan ajralib turgan. Ular baland gumbazli va tekis
ʻ
shiftli bo lib, har ikkala turdagi binoning ichki ko rinishidagi shiftiga va tashqi
ʻ ʻ
ko rinishidagi gumbaz bezagiga alohida e’tibor berilgan. Masjidlar binosining
ʻ
qurilishi va ularning ta’miri asosan vaqflar hisobidan amalga oshirilgan. Qo qon
ʻ
xonligida maqbaralar xonlar, sayyid va xo jalar qabrlari ustida barpo qilingan va
ʻ
ularning qurilishi hamda ta’mirlanishi savobli ishlardan hisoblangan. Shuningdek
30
Vohidov M.M., Mirzayev Sh.R. Binolar va inshootlar konstruksiyalari. Toshkent, Mehnat, 2003.
24

maqbaralar qurdirish obro orttirish vositasi ham bo lgan. Farg ona vodiysidaʻ ʻ ʻ
XVIII – XIX asrlarda qurilgan maqbaralarning ichki ko rinishida XI – XII asrlarga
ʻ
xos an’analar ko zatiladi. Xonlik me’morchiligi tarixida jamoat binolari sirasiga
ʻ
kiruvchi hammomlar alohida o rin egallaydi. Hammomlar pishiq g ishtdan, bir
ʻ ʻ
necha gumbazli qilib qurilgan va ular egasining nomi bilan atalgan. Xonlikda
me’morchilikning rivojlanishi savdo-sotiq munosabatlari bilan bog liq bo lgan
ʻ ʻ
inshootlar qurilishida ham kuzatiladi. Xonlik hududlarida markaziy yo llar bo ylab
ʻ ʻ
rabot va karvonsaroylar faoliyati davom etgan, bozorlar rivojlangan. Jumladan,
Toshkentda Chorsu bozori sakkizta ko chani birlashtirgan. Bu bozor o nga yaqin
ʻ ʻ
savdo maydonlari va qirqqa yaqin savdo – hunarmandchilik rastalarini o z ichiga
ʻ
olgan. Rastalar ko chaning ikki tomoni bo ylab joylashgan va ularni ko cha
ʻ ʻ ʻ
o rtasini egallagan baland tim birlashtirgan. Tim yog och tirkagich va to siqlardan
ʻ ʻ ʻ
tashkil topgan. Bunday bino va inshootlar hukmdorlar, alohida amaldorlar va
shaxslar tomonidan qurdirilgan 31
. Xonlik me’morchiligiga yog och, temir, pishiq
ʻ
yoki xom g isht, yupqa sopol g isht, ganch, marmar, xarsang tosh, sog tuproq va
ʻ ʻ ʻ
ohak asosiy qurilish materiallari bo lgan. Temir va yog och kam bo lganligi bois
ʻ ʻ ʻ
qurilishda ko proq pishiq yoki xom g isht, ganch, tosh, loy, somon va ohak
ʻ ʻ
ishlatilgan. Binolar poydevoriga xarsangtosh yoki marmartosh yotqizilgan.
Qurilishda terak, tol, tut, yong oq, qayrag och va archa yog ochlaridan keng
ʻ ʻ ʻ
foydalanilgan. Pishiq g isht, ganch, yupqa sopol g ishtlar maxsus xumdonlarda
ʻ ʻ
pishirib tayyorlangan. Xonlikda qurilgan binolarning umumiy tuzilishi va
rejalashtirishida an’anaviylik saqlanib qolgan bo lsa-da, Qo qon me’morchiligida
ʻ ʻ
tashqi aloqalarning ham ta’siri seziladi. Binolarning bezaklarida rang-barang
g ishtlar ko p ishlatilgan. Shiplarga solingan gullar O rta Osiyodagi qadimiy
ʻ ʻ ʻ
yodgorliklardan o zining jimjimadorligi, bo yog ining yorqinligi, ularning ba’zan
ʻ ʻ ʻ
ko zni qamashtiradigan darajada aralash – quralash bo lib ketganligi bilan farq
ʻ ʻ
qilgan. Qo qon xonligida qurilish va me’morchilik bilan birga amaliy san’at ham
ʻ
rivoj topgan. Xususan, amaliy san’atning naqqoshlik, yog och va ganch
ʻ
o ymakorligi sohalari yuksak darajada taraqqiy etgan bo lib, ularda
ʻ ʻ
31
Vohidov M.M. O ‘zbekiston milliy m e’morchiligi. «Buxoro», 2009.
25

me’morchilikda keng foydalanilgan. Amaliy san’atning yuqori darajasi
Xudoyorxon saroyida, Oltiariqdagi Do sti Xudo masjida ayvonida ishlanganʻ
nashqlarda Andijon atrofidagi Otaqo zi madrasasi bezaklaridagi islimiy
ʻ
naqshlarda, Chodak masjidining yog och va ganch o ymakorligida, Rishtondagi
ʻ ʻ
Xo ja Ilg or masjidining shift bezaklarida yaqqol ko zga tashlanadi. Qo qon
ʻ ʻ ʻ ʻ
xonligi me’morchiligi va amaliy san’atida butun O rta Osiyo uchun xos bo lgan
ʻ ʻ
an’anaviy uslublar bilan bir qatorda mahalliy xususiyatlar ham saqlangan. Qo qon,
ʻ
Toshkent me’morchilik maktablarining vakillari jamoat binolarini qurish va ularni
bezashda, naqshlar tanlashda o z maktablarining an’analarini takomillashtirganlar
ʻ
hamda rivojlantirganlar. Qo qon va Toshkentning mahalliy me’morchilik
ʻ
maktablari o zlarining keng rejali, hajmli manzaralari, bezak va jihozlarning g oyat
ʻ ʻ
nafisligi, ranglarning sho xchanligi hamda yog och va ganch o ymakorligi bilan
ʻ ʻ ʻ
ajralib turadi. Xonlik me’morchiligida chiroyli qilib aylantirib urg u berilgan,
ʻ
ichiga islimiy naqshlar tushirilgan, ko proq qizil hamda yashil bo yoqlar bilan
ʻ ʻ
jilolangan bezaklar ko pchilikni tashkil etadi. Bu davrda xonlikda hattotlik va
ʻ
kitobat san’ati ham rivoj topgan edi 32
. Qo qon xonligining o z hattotchilik maktabi
ʻ ʻ
bo lib, mamlakatda ko plab xattotlar yashab, ijod qilganlar. Xattotlarning
ʻ ʻ
aksariyati shoir, tarixchi bo lgan yoki miniatyura san’ati bilan shug ullangan.
ʻ ʻ
Qo qonlik Muhummad Latif, Abdulg ozi Xo ja Xo qandiy, Mirzo Bobokalon
ʻ ʻ ʻ ʻ
Xo qandiy, Ahmadjon kotib, Abdug afur xattot, Mirzo Sharif Dabir, toshkentlik
ʻ ʻ
Muhammad Yunus Toyib Toshkandiy, Abdulvahobxo ja muhrkan, eshon
ʻ
Abdusami’xo ja Xatib o g li kabilar ko zga ko ringan xattotlardan bo lgan. Bu
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
xattotlar nasx, shikasta, nasta’liq kabi yozuv usullarini puxta egallaganlar.
Xattotlik san’ati asosan Qo qon, Toshkent, Andijon, Xo jand, O ratepa kabi
ʻ ʻ ʻ
shaharlarda ko proq rivoj topgan.
ʻ
32
Vohidov M.M. O‘zbekiston milliy me’morchiligi. «Buxoro», 2009.
26

2.2. XVIII – XIX asr birinchi yarmida O‘rta Osiyo xonliklarida me’morchilik
XVIII asrda Turkiston yerlarida davlatning yaxlitligi yo'qoldi. Bunga siyosiy
beqarorlik va o'zaro urushlar asosiy sabab bo'lgan edi. Yagona davlat o'rniga
birnecha davlat va davlatchalar vujudga keldi. Hatto bir shaharning o'zida ham
yagona hokimiyati bo'lmagan hollar ham uchragan. Bunga misol - Toshkentning
chorhokimlik davri. Vaziyat, ayniqsa, XVIII asrning birinchi yarmida va o'rtasida
og'ir edi. Ba'zi shaharlik oilalar chekka joylarga ko'chib ketdi. Shunday payt ham
keldiki, bir vaqtlar savdoyu, tijoratu, qurilishlar kechayu-kunduz tinmagan
Samarqandda tarixchilarning yozi- shicha, bir necha o'n oilalargina qoldi. Burun
salobatli, lekin bu vaqtda qarovsiz qolgan madrasa, masjid kabi jamoat binolari
to'kilayozdi. Ayrim hollarda jamoat binolari o'z funksiyasida foydalanilmadi:
27

masalan, Toshkentdagi Ko'kaldosh madrasasi bir qancha vaqtgacha molxona
sifatida foydalanilgan. Turkiston shaharining ko'rkamligini ko'p jihatdan bog'lar
ta'minlagan edi. Bog'larga, asosan mevali daraxtlar ekilgan. Ular ko'proq shahar
chekkalarida va qo'rg'on devor tashqarisida barpo etilgan. Yuqorida zikr etilgan
mavzu va bog'otlaming asosiy qismini bog'lar, polizlar tashkil etgan 33
. Ularning
orasida dala hovlilari (uylar) joylashar edi. Shaharlarning qiyofasini undagi turli
binolar me'morligi shakllantirgan. Qurilmalarning eng ko'p tarqalgan turi turar uy
(hovli)lar edi. Shahar markazida uylar odatda zich, hovlilari torroq bo'lib,
chekkasiga kelib uylar siyrakroq, xovlilari keng bo'lgan. Dala hovlilari esa tarqoq,
bir-biri bilan tutash- tirilmagan holda vujudga kelgan. Qadimgi shaharlarning
tarxlarida ko'chalar yuzaki qaraganda bir xildek betartib va tasodifiy holatda paydo
bo'lgan- dek tuyuladi. Aslida esa ko'chalarning tizimi shaharning joylashuviga,
past-balandliklariga, irrigatsiyasiga va tarixiy sharoitga qarab shakllangan. Ularda
mantiqiylik, ratsionallik, badiiylik mavjud. Shaharlarning tarxiy tizimi aksari
quyidagicha bo'lgan. O'rtada shaharning asosiy markazi bo'lmish bozor joylashgan.
Registon ham shu yerda bo'lgan. Bosh, birinchi darajali ko'chalar markazdan radial
yo'nalishda tarqalgan. Ular odatda shaharning qo'rg'on devoridagi darvozalar
mavjudligi bilan ajraladi va devor ortida boshqa shahar va qishloqlarga olib
boradigan yo'lga aylanib ketadi. Bosh ko'chalar bir muncha to'g'riligi hamda biroz
kengligi bilan xarakterlanadi. Bosh ko'chalarning ichida ham asosiylarini ajratish
dar- kor. Ular karvon yo'llari negizida tashkil topgan, yaxlit yo'nalishdagi bir yoki
ikki juft bosh ko'chalardan hosil bo'ladi. Bosh ko'chalarga ikkinchi va uchinchi
darajali ko'chalar tutashtirilgan. Oraliqlarida mayda ko'chalar hosil bo'lgan. Ko'p
hollarda shaharning qo'rg'on devorlari o'rnida hal- qa yo'l shakllangan. Uning sodir
bo'lishi shunday kechgan: turli davrlarga mansub bo'lgan qo'rg'on devorlar bo'ylab
yo'l paydo bo'ladi, devor yo'q bo'lib ketgach yo'l ko'chaga aylanadi. Mavqeyi
jihatidan bunday ko'chalar ikkinchi darajalidirlar 34
. Odatda, ular bosh ko'chalar
bilan birgalikda shaharning radial — halqa sxemasini tashkil qilgan. Shaharning
33
R.R.Alimova. O’rta Osiyo xonliklarining qo’shni davlatlar bilan diplomatik va savdo-iqtisodiy munosabatlari. T.
2017. B.94
34
Alisher Shavkatovich Rajabov. Mirbobo Naqshbandi on the truth of the soul. / Youth, science, education: topical
issues,achiievements and innovations.2022 Prague, Czech: 1 (7), 93-101
28

asosiy funksional (va aksar hollarda geometrik ham) markazi bozor edi. Unda
nafaqat turli savdo yoki xizmat (charxchiliq, chegachilik kabi) jarayonlar baja-
rilibgina qolmay, balki ba'zi hunarmandlar o'z mahsulotlarini ishlab chiqargan.
Masalan, temirchilar tesha, bolta kabilarni bozorda ham tayyorlaganlar, ham
sotganlar. Bunday maskan- larda qurilmalarning asosiy tipi — do'konlar bo'lgan.
Hunarmandlik joylari, asosan rasta, ya'ni muayyan kasbhunarga tegishli tartib
qator asosida tashkil bo'lgan. Pichoqchi, baqqol, mahsido'z kabi hunarmandlar o'z
rastalariga ega bo'lish- gan. Rastalar, odatda, oddiy do'konlardan iborat edi. Shu
bilan birga, bozorda qurilmalarga hojat bo'lmagan turli mahsulot bilan savdo qilish
uchun ochiq maskanlar — maydonlar tayin qilingan edi. Masalan, un bozor, qo'y
bozorlar ochiq joylarda uyushtirilgan. Dishan qal'a Xivaning rabodi bo'lib, Ichan
qal'aning te- varagida, sharqdan g'arbga qarab cho'zilgan. Xorazm xoni
Olloquluxon (XIX asr o'rtasi) aholini qo'shni qabilalar hu- jumidan saqlash
maqsadida Dishan qal'ani uzunligi 6 km bo'lgan devor bilan o'ratadi. Quriliishda
Xorazm aholisining ko'p qismi qatnashib olti haftada bitqaziladi. Dishan qal'ada 10
ta darvoza bo'lgan. Bular: Xazorasp (yoki Quyi), Pishkanik, Bog'i shamol,
Shayhlar, Tozabog', Shohimardon, Dosh oyoq, Ko'sh, Gadoylar va Gandumiyon
darvozalaridir. Dishan qal'aning bosh ko'chalari Ichan qal'a ko'chalarini davom
ettiradi. Shaharning bozor, tim va rastalari, asosan Dishan qal'ada bo'lgan. Buxoro
shahri Turkiston zaminidagi asosiy shahardan biri bo'lgan. XVI asrda shakllangan
holati, asosan saqlangan. O'zgarish ko'proq qurilmalarning zichlanishi hisobiga
bo'lgan. Shaharning qo'rg'on devori ichidagi hududi o'sha davrda, XVI asrda
vujudga kelganicha qolgan. Tarxi umuman doiraga yaqin bo'lib shaharning awalgi
yerlariga g'arb tarafdan lo'y- bor yerlari qo'shilgach Buxoro cho'zinchoqroq shaklni
oldi. Toshkent Registoni XX asrning birinchi yarmigacha oqib o'tgan ariqning
nomida saqlangan edi. Tarixiy, toponimik ma'lumotlarga qaraganda, Toshkent
Registonida Mahkama masjidi, Xonaqoh (Buzruk xonaqohi), hovuz, atrofida tut
daraxtlari ekilgan edi. Qo'qon Registoni Chorsuning yaqinida joylashgan edi.
Fazoviy jihatidan u bozor muhitiga singib ketgan bo'lishi kerak. Xivada bosh
maydon Ko'hna Arkning sharq tomoniga tutash bo'lgan muhitdan iborat bo'lgan.
29

Registonlar ko'p hollarda ark yoki hokim saroyi yonida barpo bo'lgan (Buxoro,
Shahrisabz, Xiva), ya'ni ular funksional jixatdan ma'muriy-siyosiy tiynatga ega
bo'lgan. Toshkentdagi Mahkama masjidining nomi ham maydonning ma'muriy
jihatiga ishora qiladi. Registonlarning me'morligi vaqt o'tishi bilan, aksari davrma-
davr rivojlanib borgan, tobora hashamatli qiyofaga kirgan 35
.
XVIII asr va undan keyingi davrlarda Samarqand shahri ko‘p janglar, shu
jumladan Buxoro va Qo‘qon xonliklari orasida urushlar natijasida ko‘pgina
talofotlar ko‘rgan, me’morchilik unchalik tez rivojlanmagan. Ichki feodallar
orasidagi munosabatlar keskinlashuvidan foydalangan Rus podshosi XIX asrning
ikkinchi yarmida Markaziy Osiyo shaharlarini bosib olgan. O‘sha davrda Turkiston
o‘lkasining barcha aholi yashaydigan joylari singari Samarqand shahri ham ruslar
qo‘liga o‘tgan. 1887-yildan boshlab Samarqand shahri shu nomli viloyatning
markaziga aylangan. Rus podshohligi davrida Samarqandda bino va inshootlar
qurilishi yevropacha tus ola boshlangan. Biroq bu davrda ko‘zga yaqqol
tashlanadigan arxitekturaviy inshoot barpo etilmagan desa xato bo‘lmaydi. 1875-
yilda hozirgi SamDU bosh binosi oldida niholchilik bog‘i tashkil qilinib, 1881-
yildan boshlab u yerdagi Abram bulvariga yosh nihollar o'tkazilgan.
35
Vohidov M.M. Binokorlik bezakchiligi. «Buxoro», 2009.
30

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, XVI – XIX asrlarda O rta Osiyo me morchiligi vaʻ ʼ
san atini o rganish mintaqaning boy madaniy merosi va tarixiy taraqqiyoti haqida
ʼ ʻ
qimmatli ma lumotlar beradi. Turli me moriy uslublar, badiiy uslublar va madaniy
ʼ ʼ
ta sirlarni o rganish orqali biz O rta Osiyoning o sha davr badiiy landshaftini
ʼ ʻ ʻ ʻ
shakllantirishdagi muhim rolini chuqurroq anglashimiz mumkin. Ushbu kurs
ishining asosiy natijalaridan biri bu davrda O rta Osiyo me morchiligiga xos
ʻ ʼ
bo lgan xilma-xil badiiy an analarning ajoyib uyg unlashuvidir. O rta Osiyoning
ʻ ʼ ʻ ʻ
Ipak yo li bo ylab strategik joylashuvi turli sivilizatsiyalar o rtasida g oyalar,
ʻ ʻ ʻ ʻ
materiallar va badiiy uslublar almashinuvini osonlashtirdi, natijada fors, xitoy, hind
va mahalliy turkiy ta sirlarning o ziga xos uyg unlashuviga olib keldi. Bu madaniy
ʼ ʻ ʻ
sintez mintaqadagi ulug‘ madrasalar, masjidlar, maqbaralar kabi me’morchilik
durdonalarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari, kurs ishi Markaziy
Osiyodagi arxitektura va ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar o‘rtasidagi yaqin
bog‘liqlikni ko‘rsatadi. Qudratli hukmdorlar va sulolalarning homiyligi ularning
31

hokimiyati va obro‘-e’tiborining ramzi bo‘lib xizmat qilgan monumental
inshootlarni qurishda hal qiluvchi rol o‘ynadi. Buxoro xonligi, Xiva xonligi va
Qo‘qon xonligining me’moriy loyihalari, jumladan, me’morchilik, hokimiyat va
mafkura o‘rtasidagi ana shunday chambarchas bog‘liqlik namunasidir. Qolaversa,
ushbu kurs ishi XVI – XIX asrlarda O rta Osiyo me morchiligida qo llanilganʻ ʼ ʻ
murakkab bezak elementlari va badiiy motivlarni yoritib beradi. Murakkab
koshinlar, nafis geometrik naqshlar, xattotlik va rang-barang devoriy suratlar
binolarning sirtini bezatib, hududning boy badiiy an’analarini aks ettirdi. Ushbu
bezak elementlari nafaqat inshootlarning estetik go'zalligini oshirdi, balki diniy,
madaniy va ramziy ma'nolarni ham berdi. Umuman olganda, XVI – XIX asrlarda
O rta Osiyo me morchiligi va san ati bo yicha olib borilgan tadqiqotlar mintaqa
ʻ ʼ ʼ ʻ
madaniy merosining dinamik va murakkab xarakterini ko rsatadi. Unda turli badiiy
ʻ
ta’sirlarning o‘zaro ta’siri, siyosiy va ijtimoiy omillar ta’siri, Markaziy Osiyo
hunarmandchiligining o‘zgarmas merosi ochib berilgan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. M. M. Vaxitov, Sh. R. Mirzayev “Me’morchilik tarixi”. “Tafakkur” nashriyoti.
Toshkent – 2010
2. U. Qoraboyev , G’. Soatov –“O’zbekiston madaniyati”-2011-yil
3. Azamat Ziyo –“O’zbek davlatchiligi tarixi” - 2000-yil.
4. Shoyoqubov Sh. “Zamonaviy O‘zbekiston miniatyurasi” Toshkent 2006 yil.
5. Rajabov Q. Qiziltepa tarixi. Tamaddun nashriyoti. 2015.
6. Azamat Ziyo –“O’zbek davlatchiligi tarixi” - 2000-yil.
7. Q.Usmonov, U.Jo’rayev, N.Norqulov -“O’zbekiston tarixi”-2014-yil
32

8. Mamurova, F. T., Abdullayeva, N. K., & Mallaboyev, N. (2019).
USING THE «ASSESSMENT» METHOD IN ASSESSING STUDENTS
KNOWLEDGE.Theoretical & Applied Science, (11), 80-83.
9. Shoyoqubov Sh. “Zamonaviy O‘zbekiston miniatyurasi” Toshkent 2006 yil.
10. Mamurova, F. T., Abdullayeva, N. K., & Mallaboyev, N. (2019).
USING THE «ASSESSMENT» METHOD IN ASSESSING STUDENTS
KNOWLEDGE.Theoretical & Applied Science, (11), 80-83.
11. Zuhra Rahmatova “Shayboniylar davri miniaturasi” Journal of Advanced
Research and Stability ISSN: 2181-2608
12. Мирза Салимбек. Тарих-и Салими (Источник по истории Бухарского
эмирата) / Перевод с персидкого, вводная статя и примечания: Н.Норкулов. –
Т.: 2009.
13. O‘zbekiston tarixiy obidalaridagi bitiklar. Buxoro/ Mualliflar jamoasi. -
Toshkent: 2016.
14. Mirzo Salimbek. “Kashko‘li Salimiy” /Fors–tojik tilidan Narzulla Yo‘ldoshev
tarjimasi. - Buxoro: “Buxoro” nashriyoti, 2003.
15. Bulatov S., Mansurov O‘. Milliy me’morchilikda amaliy san’at falsafasi.
Toshkent , 2005.
16. Настенная живопись Центральной Азии. Ташкент, 2006.
17. Сухарева О.А. Поздне феодальный город Бухара. Ташкент, 1962.
18. Ремпель Л.И. Далёкое и близкое Бухарские записи. Ташкент, 1962.
19. Архитектура гражданских и промышленных зданий, Учебник в 5 томах,
том 1, История архитектуры. Гуляницкий Н. Ф., Москва, Стройиздат, 1986.
20. Vohidov M . M . Xiva me ’ moriy obidalari . «Buxoro», 2009. 134-b.
21. Vohidov M.M. O‘zbekiston milliy m e’morchiligi. «Buxoro», 2009.
22. Vohidov M.M. Binokorlik bezakchiligi. «Buxoro», 2009.
33

23. Vohidov M.M., Mirzayev Sh.R. Binolar va inshootlar konstruksiyalari.
Toshkent, Mehnat, 2003.
24. R.R.Alimova. O’rta Osiyo xonliklarining qo’shni davlatlar bilan diplomatik va
savdo-iqtisodiy munosabatlari. T. 2017.
25. Alisher Shavkatovich Rajabov. Mirbobo Naqshbandi on the truth of the soul. /
Youth, science, education: topical issues,achiievements and innovations.2022
Prague, Czech: 1 (7), 93-101
34

Sotib olish