XVI-XVII asrlarda Xiva xonligida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	48.2KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	01 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Bobomurod Abdishukurov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Iyun 2024

12 Sotish

XVI-XVII asrlarda Xiva xonligida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot

Sotib olish

KURS ISHI
MAVZU: XVI XVII asrlarda Xiva xonligida ijtimoiy
iqtisodiy va madaniy hayot
1

MUNDARIJA
Kirish…………………………………………………………………………........4
I-BOB.Xiva xonligida shaharlar va ularning o rniʻ
1.1. Xiva xonligining vujudga kelishi…………………………...........………....15
1.2.Xonlikda mavjud shaharlar va ularning o rni ................................................22
ʻ
II-BOB. Xiva xonligidagi ijtimoiy-iqtisodiy hayot.
2.1. Xonlik shaharlarida ijtimoiy-iqtisodiy hayoti va aholisi................................29
2.2. Xonlikning ichki va tashqi siyosati.....................……………………............35
Xulosa…….………………………………………………………………...........37
Foydalanilgan adabiyotlar………………………...............................................39
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so’ng
barcha sohalarda islohotlar amalga oshirildi. Xususan, ta’lim sohasi ham davlat
siyosatining ustuvor ahamiyatga yo’nalishlaridan biriga aylandi.Bugun, biz
talabalarning oldida o’ta muhim vazifa turibdi, u ham bo’lsa tariximizni kelajak
avlodga haqqoniy tarix sifatida yetkazish.O’zbekistonda davlatchilik bo’lmagan,
deb orqavorotdan tashviqot yuritayotgan, xalqaro jamoatchilikni shunga
ishontirishga harakat qilayotgan kuchlarga zarba berishga tayyor bo’lishligimiz
zamon talabi bo’lib qolmoqda. Prezident I.A.Karimov aytganidek ―„Hammamiz
shu tuproqning suvini ichganmiz, non tuzini yeganmiz. Hammamiz o’zimizni
o’zbek sanaymiz. O’zligimizdan faxrlanamiz, g’ururlanamiz. Qadim ajdodlarimiz
hayotining asosini o’troq madaniyat tashkil etganmi yo ko’chmanchi? O’zbek
xalqining shakllanishida qanday elatlar ta’siri bo’lgan?¹"degan og’ir savollarni
qo’yib, unga javob topishga undaydi.
Prezidentimiz I.A.Karimov: „Ilmu fan sohasidagi harakatlarimiz ham, ilmiy
ishlarimiz va yutuqlarimiz ham dunyodagi eng ilg‘or mezonlar bilan o‘lchanishi
lozim“¹ degan edilar.
O zbekiston istiqloli (1991) yurtimizda ijtimoiy fikr erkinligi uchun kengʻ
imkoniyatlar yaratdi. Biz boy va qadimiy tariximizni qaytadan kashf etish
imkoniga ega bo'ldik. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimovto‘g‘ri
ta’kidlaganidek, o zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbottalab bo'lmagan
ʻ
ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko'tarilishi zarur”²
__________________________
¹Каримов И.А.Тарихий хотрасиз келажак йўқ.Т.: ―Шарқ .1998.12-13-бетлар.
‖
3

²Karimov I .A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q / / Muloqot. 1998. 2-son. 2—3-betlar.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi
XVIII asrning o’rtalaridan va XX asrning 20-yillarida Xiva xonligida shaharlar va
ularning o rninini yoritishdan iborat. Bunda quyidagi vazifalar belgilangan: –ʻ
XVIII asrning 50-yillari – XX asrning 20-yillari Xiva xonligida shaharlar va
shaharchalar va strukturasini o’rganish; – Xiva xonligida davlat yerlarining
Qo’qon xonligi va Buxoro amirligi davlat yerlari va yer suv munosabatlari bilan
o’zaro solishtirish, taqqoslash; – XVIII asrning 50-yillari va XX asrnin 20-yillari
Xiva xonligida shaharlarning tarixini arxiv manbalari orqali yoritib berish; –
bitiruv malakaviy ish yakuniga ko’ra zarur xulosalar berish.
Kurs ishi o’rganganlik darajasi. Xiva xonligida shaharlar va shaharchalarning
o rni tarixiy shakllari bugungi kungacha o’rganilmagan, ammo xonlik tarixining u
ʻ
yoki bu jihatlarini bir qator sharqshunos, o’lkashunos va tarixchi olimlar
tomonidan muayyan darajada ilmiy tadqiqotlar olib borilganligini e’tirof etish
lozim. Jumladan, davlatchilik soliq masalalari bo’yicha Ular qatorida xususan, E.
K. Meyendorf, A.A. Semenov, P.Ivanov, O.Chexovich, N.A.Xalfin,
G.A.Mixaleva, A.Vildanova, B.Iskandarov, A.R.Muhammadjonov,
H.N.Bobobekov, Sh.Karimov, M.Sodiqov, D.Valiyeva, I.G.Nizamuddinov,
B.Xo’jayeva, B.Mannonov, Z. Rahmonqulova, H.To’rayevlarning tadqiqotlarini
ko’rsatib o’tish mumkin2. Mustaqillik yillarida yaratilgan Xiva xonligi tarixiga oid
ayrim ma’lumotlarni bir qator tarixchilarining asarlaridan ham olish mumkin.
4

Jumladan, H. Boboyev, Z. Xidirov, R. Xoliqova, Yu. Shukurullayev, B.
Xodjayeva, B. Eshov kabi olimlar asalarini, Xivaning 270 yillik yubileyiga
bag’ishlangan turli mavzudagi risolalarni ham aytib o’tish lozim. Mazkur
manbaalarda Xiva xonligi ijtimoiy – siyosiy hayoti, amirlikrning shajaraviy tarixi,
xonlikning XX asrning 20 yillaridagi hayoti, xonlikning tugatilishi, “Yosh
Xivaliklar” harakati hamda xonlikdagi madaniy rivojlanish, ya’ni Rossiya
imperiyasi bosqinidan keyin ham Xivadagi ijtimoiy-siyosiy, madaniy sohalar
haqida qimmatli ma’lumotlar keltirilgan.
Kurs ishining nazariy-metodologik asoslari sifatida O’zbekiston Respublikasi
Sobiq Prezidenti I. A. Karimovning nutqlari, maqolalari, fundamental asarlari,
Respublika Vazirlar Mahkamasining mamlakatimiz tarixini o’rganish bilan bog’liq
Qarorlari, taniqli o’lkashunos, manbashunos, tarixchi olimlarning asarlari hamda
ilmiy tadqiqotlari xizmat qiladi. Shuningdek, mustabid sovet davri va mustaqillik
yillarida e`lon qilingan tarixiy-ilmiy asarlar, ilmiy tadqiqotlar, gazeta-jurnallarda
chop etilgan ilmiy maqolalar tashkil qiladi.
5

I-BOB.XIVA XONLIGIDA MAVJUD SOLIQ TURLARI
1.1. Xiva xonligining vujudga kelishi
Xiva xonligi — o zbek davlatchiligi tarixi bosqichlaridagi O rta Osiyodaʻ ʻ
mavjud bo lgan uchta o zbek xonliklaridan biri (1512—1920 yillarda). Poytaxti —
ʻ ʻ
Vazir, Ko hna Urganch, 16-asrning 70-yillaridan boshlab — Xiva
ʻ
shahri.Temuriylar tasarrufida bo lgan Xorazm hududini Shayboniyxon 1505 yilda
ʻ
bosib olgan. Shayboniyxon vafoti (1510 yil) dan keyin Xorazm Eron safaviylari
qo l ostiga o tdi. Ularga qarshi xalq qo zg olonlari bo lib, unga Vazir qal asi qozisi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
Umar va Baqirg on qishlog idan mulla Sayd Hisomiddin boshchilik qildi. Ikki yil
ʻ ʻ
davom etgan kurashlar natijasida eroniylar mamlakatdan quvib chiqarilgan va
xorazmliklar taklifi bilan 1511 yilda Vazir shahrini egallagan shayboniylardan
Elbarsxon Xorazm hukmdori deb tan olingan.1512 yilga kelib xonlik hokimiyati
ko chmanchi o zbeklarning boshqa urug i (shajarasi) rahbari Elbarsxon qo liga
ʻ ʻ ʻ ʻ
o tadi. Shu vaqtdan boshlab Xiva xonligi yuzaga keladi, uning poytaxti turli
ʻ
yillarda Vazir, Qo hna Urganch va Xiva shaharlari bo lgan
ʻ ʻ 1
. Xonlik tarkibiga
Xorazmdan tashqari Mang ishloq, Balxan tog lari, Dehiston, O zboy(Uzboy) va
ʻ ʻ ʻ
O rta Xuroson hududlari kirgan.Elbarsxon (1511—16) bilan birga Dashti
ʻ
Qipchoqdan Xorazmga kelgan qabilalar o troqlashganlar. Uning davrida
ʻ
xorazmliklar Turkmanistonning janubiy qismi, Eron shimolidagi Saraxs, Orol va
Mang ishloqni egallashgan. Yangi yerlarni Elbarsxon o g illari va ukasi,
ʻ ʻ ʻ
qarindoshlariga bo lib berishi natijasida mayda hokimliklar paydo bo lgan.
ʻ ʻ
Elbarsxon vafotidan keyin uzluksiz o zaro nizolar sababli xonlar tez-tez almashib
ʻ
1
Abulg oziy, Shajarayi turk, T., 1992;
ʻ
6

turgan. 16-asrda Xiva xonligini Sulton Hojixon (1516), Husaynqulixon (1516),
So fiyonxon (1516—22), Bujaqaxon (1522—26), Avaneshxon (1526—38), Alixonʻ
(1538—47), Akatoyxon (1547—56), Yunusxon (1556—57), Do stxon (1557—
ʻ
58), Hoji Muhammadxon (1559—1602) lar boshqarganlar. Bu davrda xalq,
Elbarsxon avlodlari o rtasidagi o zaro qirg inlaridan tashqari Buxoro va Xiva
ʻ ʻ ʻ
xonligi o rtasida urushlar azobini ham tortishga majbur bo lgan. Buxoroliklar
ʻ ʻ
Ubaydullaxon va Abdullaxon II hukmronlik davrlarida (1537—38; 1593; 1595—
98) Xorazmga hujumlar qilib, qisqa vaqt Xiva xonligini Buxoroga
bo ysundirganlar. Bu urushlar va 16-asrning 70-yillarida Amudaryo o zanining
ʻ ʻ
o zgarib, Kaspiy dengiziga oqmay qo yganligi ham Xorazm iqtisodiyotiga salbiy
ʻ ʻ
ta sir ko rsatgan.XVII-XVIII asrlar 17-asr boshlariga kelib, Xorazm taxti uchun
ʼ ʻ
bo lgan sulolaviy kurashlardan so ng, taxtga o tirgan Arab Muhammadxon davrida
ʻ ʻ ʻ
Xiva xonligida davlat parokandaligi o zining yuqori cho qqisiga yetgan. Rus
ʻ ʻ
kazaklari, qozoqlar va qalmiqlarning talonchilik yurishlari, Arab
Muhammadxonning o g illari Habash va Elbarslarning otalariga qarshi chiqishlari
ʻ ʻ
parokandalikni avj oldirgan. Bu kurashda ularning qo li baland kelib, otalarini qatl
ʻ
ettirishga erishadilar. Padarkush Elbars va Habash sultonlar (1621—23) akalari
Asfandiyor (Isfandiyor, 1623—43) tomonidan taxtdan tushirilib, qatl qilingan.
Eron shohi Abbos I homiyligida taxtga chiqqan Asfandiyorxon davrida mamlakat
siyosiy hayotidagi keskinlik saqlanib qoldi. Orol bo yidagi o zbek qo ng irotlari
ʻ ʻ ʻ ʻ
Asfandiyorga bo ysunmay qo yishgan. Mamlakatda tarqoqlik va zulm kuchaygan.
ʻ ʻ
Bundan foydalangan yirik mulkdorlar Abulg oziy Bahodirxonni 1643 yilda xon
ʻ
qilib ko tarishgan. Abulg oziy Bahodirxon akasi vafotidan keyin 1644 yilda Xiva
ʻ ʻ
xonligi taxtiga o tirgan. U markaziy hokimiyatni mustahkamlab, Buxoro
ʻ
xonligining Chorjo y, Vardanza, Qorako l, Karmana atroflariga bir necha marta
ʻ ʻ
7

harbiy yurishlar qildi 2
. Abulg oziy Bahodirxon 1662 yilda Buxoro xoniʻ
Abdulazizxon bilan sulh tuzib, 1663 yilda hokimiyatni o g li Anushaxonga
ʻ ʻ
topshirgan. Shunga qaramay Xiva qo shinlari Buxoro, Samarqand, Qarshiga
ʻ
talonchilik yurishlarini davom ettirgan. 1685 yilda Xiva qo shinlari G ijduvon
ʻ ʻ
yaqinida mag lubiyatga uchragach, Buxoroning Xiva xonligiga ta siri kuchaygan.
ʻ ʼ
Buxoro xoni Subhonqulixon Anushaga qarshi fitna uyushtirib, uning o g li Arang
ʻ ʻ
Muxammadxonga taxtni egallashga yordam berdi. Lekin uning hukmronligi juda
qisqa bo lgan. 17-asrning oxiri — 18-asr boshlarida Xiva xonligida Xudoydodxon
ʻ
(1687—88), O zbekxon—Arnakxon (1688—90), Jo ji Sulton (1694—97), Valixon
ʻ ʻ
(1697—99), Shohniyozxon (1699—90), Shohbaxtxon (1702—03), Sayid Alixon
(1703—05), Musaxon (1705—06), Yodgorxon (1706—13) kabi o nlab xonlar
ʻ
almashgan. Bu mamlakat ahvolini yanada og irlashtirgan. Xuddi shu davrga kelib
ʻ
Rossiyaning Sharqqa bo lgan qiziqishi ortgan va Petr I 1714—17 yillarda
ʻ
Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy boshchiligida Xivaga harbiy ekspeditsiya
jo natgan. Xiva xoni Sherg ozixon (1714—28) Qayrag och darasidagi ochiq
ʻ ʻ ʻ
to qnashuvda katta talafotga uchragach, harbiy hiyla ishlatib, rus qo shinlarini 5 ta
ʻ ʻ
shaharga bo lib yuborgan va ularni alohida-alohida qirg in qilgan. Bu paytda ichki
ʻ ʻ
nizolar, zulm avj olgan, Orol bo yi aholisi Xivaga bo ysunmay qo ygan edi. 1728
ʻ ʻ ʻ
yilda Xivadagi Sherg ozixon madrasasi qurilishida qullar qo zg olon ko tarib, xon
ʻ ʻ ʻ ʻ
va uning mulozimlarini qatl qilishgan. Shu voqeadan keyin Xiva xonligida siyosiy
o yin yana avj olgan. Xiva xonligidagi o zaro urushlarda Elbarsxon (1728—39)
ʻ ʻ
hokimiyatni qo lga kiritgach, ichki nizolarni bostirib, qo shni hududlarga
ʻ ʻ
bosqinchilik yurishlarini amalga oshirgan. 1740 yilda Eron shohi Nodirshoh Xiva
xonligiga bostirib kirib, uni o ziga bo ysundirgan
ʻ ʻ 3
. 1741 yilda xorazmliklarning
2
Mamedov M. A., Muradov R. G., Srednevekovie pismennie istochniki o Drevnem Urgenche, Ashxabad, 200.
3
Agzamova G. A. So'nggi o'rta asrlar O'rta Osiyo shaharlarida hunarmandchilik va savdo. – T., 200. – 52 b.
8

qo zg oloni eroniylar tomonidan bostirilgan.Buxoro xonligi bilan O rta Osiyodaʻ ʻ ʻ
hukmronlik huquqi yo lidagi kurashda Xiva askarlari Qorako l, Chorjo y,
ʻ ʻ ʻ
Vardanzini xorabazorga aylantirdi va Karmanagacha yetib keldi. 1662 yil Xiva
xoni Abulg ozi navbatdagi urushdan so ng Buxoro xoni Abulaziz bilan sulh tuzdi.
ʻ ʻ
Lekin uning o g li Anushaxon (1663-1687yy.) davrida Buxoroga hujumlar yana
ʻ ʻ
davom ettirildi. 1685 yil xivaliklar Samarqandni egallab olishga muvaffaq
bo lishdi. Lekin G ijduvon yonida Anushaxon mag lubiyatga uchradi va
ʻ ʻ ʻ
Samarqandni tashlab chiqishga majbur bo ldi. Ko p o tmasdan Buxoro xoni
ʻ ʻ ʻ
Anushaxonga qarshi fitna uyushtirdi, unda Anushaning o g li Ernak(Ereng) ham
ʻ ʻ
ishtirok etdi. 1687 yil Anusha hibsga olinib, ko zi ko r qilindi. 1668 yil Buxoro
ʻ ʻ
xoni Subxonquli Xorazmni o ziga bo ysindirdi va uning hukmdori etib
ʻ ʻ
Shohniyozni tayinladi- keyinchalik u xonlik unvonini qabul qildi. Shohniyoz
xonlik hokimiyatini mustahkamlash va Buxoroga tobelikdan xalos bo lishga
ʻ
intildi. Shu maqsadda 170 yil Buxorodan yashirin holda Pyotr I ga elchi jo natib,
ʻ
qo l ostidagi xalqi bilan o zini Rossiya fuqaroligiga qabul qilishni so radi. Xon
ʻ ʻ ʻ
Arab Muhammad (1702-1714yy.) ham Rossiya ko magiga umid qilgan ko rinadi.
ʻ ʻ
Sherg ozixon (1715-1728yyy.) hukmronligi davrida feodal fitnalari davlatni
ʻ
bo lak-bo lakka ajratib tashlagan. 1717 yil Xiva xonligi Rossiya davlatining
ʻ ʻ
A.Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi harbiy ekspedisiyasi hujumini bartaraf
etishga muvaffaq bo lgan. Sherg ozidan so ng xonlik taxtiga Ilbars (1728-174yy.)
ʻ ʻ ʻ
o tirdi. Eron shohining Afg oniston va Hindistonga qilgan yurishidan foydalangan
ʻ ʻ
Ilbars Xurosonga hujum qildi. Ushbu voqea, shuningdek Xiva tomonidan Eron
hukmronligining rad etilishi va Buxoroni harbiy jihatdan qo llab quvvatlanishi
ʻ
Nodirshohni Xorazmga yurish qilishga undadi. Hazorasp yonida Ilbars mag lub
ʻ
bo ldi. To rt kunlik qamaldan so ng Nodirshoh poytaxtni zabt etdi. Xiva
ʻ ʻ ʻ
armiyasining katta qismi Nodirshoh qo shinlari tarkibiga kiritildi. Xivada
ʻ
9

Nodirshoh vakili va Eron harbiy garnizoni qoldirildi 4
. Lekin xonlikning shimoliy
qismida Eron hukmronligi kuchga ega emas edi. Bu yerda orolliklar orasida 1730
—1732 yillarda Rossiya fuqaroligini qabul qilgan Kichik qozoq ulusi xoni Abul
Xayrning o g li Nuralining mavqei baland edi. 1741 yil xivaliklar Eronga qarshiʻ ʻ
bosh ko tarishdi. Xiva qo zg olonchilar tomonidan ozod etildi hamda vakil va
ʻ ʻ ʻ
garnizon yo q qilindi. Xonlik taxtini Nurali egalladi. Bu voqealardan xabar topgan
ʻ
Nodirshoh o g li Nurullomirzoga Xorazmga qarshi yurishni buyuradi. Nuralini
ʻ ʻ
taxtga ko targan Xiva korchalonlari Marvga bo yin egib borishadi. Ularning
ʻ ʻ
iltimosiga ko ra Nodir Xiva xonligiga Ilbarsning o g li Abu Muhammadni
ʻ ʻ ʻ
tayinlaydi. 18 asrning 40-yillarida Xivada bir necha xon almashdi.18-asr
o rtalaridagi xonlar goh Eron shohlarining xohishi, goh Buxoro hukmdorlarining
ʻ
ta siri, goh mahalliy aholi qo ng irot urug ining yordami bilan tez-tez almashinib
ʼ ʻ ʻ ʻ
turgan. Bu davrda Tohirxon (1739—40), Abulxayrxon (7—8 kun), Nuralixon
(1740—42), Abulg oziyxon II (1742—46), G oyibxon (1746—56), Qoraboyxon
ʻ ʻ
(1756—57), Temurg oziyxon (1757—64) va boshqalar Xiva xonligida rasman
ʻ
hukmronlik qilishgan. 18-asrning 60-yillaridan badavlat shaharliklar va
ruhoniylarning qo llab-quvvatlashiga erishgan o zbek qo ng irot urug lari Xiva
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
xonligida hokimiyatni qo lga ola boshlagan
ʻ 5
. Inoq Muhammad Amin (1770—90)
1770 yilda turkmanlarning qarshiligini sindirib, 1782 yilda Buxoro amirligi
hujumini qaytarib, Xiva xonligida o zbek qo ng irotlarning amaldagi hokimiyatini
ʻ ʻ ʻ
mustahkamlagan. Avaz Muhammad Inoq davrida Xiva xonligida markaziy
hokimiyat mustahkamlanib, iqtisodiy ahvol birmuncha yaxshilangan.XIX asrda.Bu
bilan 19-asr boshlarida o zbek qo ng irotlar sulolasi hokimiyatni rasman
ʻ ʻ ʻ
4
Agzamova G. A. K istorii torgovli Buxari XVI–pеrvoy polovini XIX vеka // Obshеstvеnniе nauki v Uzbеkistanе. –
Tashkеnt, 1991. – №9-10-11. – S.56–63.
5
Agzamova G. A. K istorii torgovli Buxari XVI–pеrvoy polovini XIX vеka // Obshеstvеnniе nauki v Uzbеkistanе. –
Tashkеnt, 1991. – №9-10-11. – S.56–65.
10

egallashiga zamin tayyorlagan. Muhammad Amin Inoq va Avaz Muhammad
Inoqlar chingiziy sultonlar nomidan hokimiyatni boshqargan bo lsalar, ularningʻ
vorisi Eltuzar (1804—06) 1804 yilda Abulg oziyxon V Yodgorxon o g li (1802—
ʻ ʻ ʻ
04)ni taxtdan tushirib, o zini xon deb e lon qilgan. Shuning uchun ham Eltuzarxon
ʻ ʼ
Xiva xonligi taxtiga o tirgan qo ng irotlar sulolasining 1-xoni hisoblanadi. Uning
ʻ ʻ ʻ
vorisi, inisi Muhammad Rahimxon I Xiva xonligini birlashtirishni nihoyasiga
yetkazgan. 1811 yilda bir qancha yurishlardan keyin qoraqalpoqlarni ham Xiva
xonligi tarkibiga qo shib olgan. U o tkazgan siyosiy, ma muriy, iqtisodiy islohotlar
ʻ ʻ ʼ
natijasida boshqaruv tizimi takomillashib, soliqlar tartibga tushgan.Olloqulixon
(1825—42), Rahimqulixon (1842—45) va Muhammad Aminxon (1846—56)
davrlarida Xiva qo shinlarining Xurosonga yurishlari kuchaydi, Marv shahri uchun
ʻ
Buxoro amirligi bilan tez-tez urushlar bo lib turgan. Xiva xonlari bu davrda
ʻ
Sirdaryoning Orol dengiziga quyiladigan joyidan Turkmaniston hududidagi
Kushkagacha bo lgan yerlarni boshqargan. 1855 yilda Saraxsni qamal qilish
ʻ
paytida Muhammad Aminxonning halok bo lishi mamlakatda parokandalikka
ʻ
sabab bo lgan. Abdullaxon (1855—56), Qutlug murodxonlar (1856) 6 oydan ko p
ʻ ʻ ʻ
hukmronlik qilmaslaridan o ldirilgan. 1856 yilda taxtni Sayd Muhammadxon
ʻ
(1856—64) egallagan.Xiva xonligida so nggi mustaqil hukmdor Feruz taxallusi
ʻ
bilan ijod qilgan Muhammad Rahimxon II (1864—1910) bo lgan. Uning davrida
ʻ
xonlikning siyosiy, iqtisodiy, madaniy jihatdan o sishi ko zga tashlanadi. Lekin,
ʻ ʻ
1873 yilda Rossiya Xiva xonligini bosib olgan, Muhammad Rahimxon II va
K.P.Kaufman imzolagan Gandimiyon shartnomasiga ko ra, Xiva xonligi
ʻ
Rossiyaga qaram davlatga aylanib qolgan. Asfandiyorxon (1910—18) Rossiyadagi
o zgarishlar sabab Xiva xonligida zulmni kuchaytirgan. Shu bilan birga Rossiya
ʻ
hukumati talabi bilan 1910—13 yillarda vazir Islomxo ja boshchiligida islohotlar
ʻ
o tkazishga harakat qilgan. 1914—16 yillarda soliqlarning ko payishi, iqtisodiy
ʻ ʻ
11

ahvolning og irlashishi sababli xalqning norozilik harakati kuchaydiʻ 6
. 1917 yilda
Rossiyadagi fevral inqilobi ta sirida Yosh xivaliklar va boshqa siyosiy kuchlarning
ʼ
talabi bilan Asfandiyorxon majlis chaqirish va nozirlar kengashini tuzish
to g risidagi manifestga imzo chekkan. 1917 yil oxirlarida Xiva xonligidagi
ʻ ʻ
sovetlarga moyil kuchlarning olib chiqib ketilishi majlisning tugatilishiga asos
bo lgan. 1918 yilning yanvarida so nggi rus askarlarining Xiva xonligidan chiqib
ʻ ʻ
ketishi Junaidxon Xiva shahrini egallashiga imkon bergan. Asfandiyorxon
Junaidxon qo lida qo g irchoq hukmdorga aylanib qolgan. Siyosiy o yinlar sababli
ʻ ʻ ʻ ʻ
1918 yil oktabr oyida Junaidxon tomonidan Asfandiyorxon o ldirilgan va so nggi
ʻ ʻ
xon Sayd Abdullaxon (1918 yil oktabr — 1920 yil 2 fevral) taxtga chiqarilgan. Bu
davrda Xiva xonligi mustaqil davlat sifatida faoliyat yurgizgan. Yosh xivaliklar
qizil armiyaning yordami bilan 1920 yil 2 fevralda Sayd Abdullaxonni taxtdan
tushirishgan va Xiva xonligi tugatildi deb e lon qilishgan.Hududiy tuzilishi 16—
ʼ
19-asrlar davomida Xiva xonligi hududlari doimo o zgarib turgan. Dastlab xonlik
ʻ
hududi Xorazm vohasidagina joylashgan bo lsa, keyinchalik uning chegarasi
ʻ
janubda Eron va Marvgacha, shimolda Ural daryosigacha bo lgan yerlarga
ʻ
cho zilgan, sharqda Buxoro amirligi, g arbda esa Kaspiy dengizi qirg oqlarigacha
ʻ ʻ ʻ
yetgan. Ruslar bosqinidan keyin Amudaryoning chap qirg og ida 62237,2 km² yer
ʻ ʻ
maydoniga ega kichik vassal davlatga aylanib qolgan. Aholisining soni ham doimo
o zgarib turgan. O rtacha 1 mln. kishi atrofida aholi yashagan. Uning ko pchiligini
ʻ ʻ ʻ
o zbeklar, turkmanlar, qoraqalpoqlar, kam sonli forslar, arablar, ruslar va boshqalar
ʻ
tashkil qilgan.Xiva xonligi boshqaruv tizimi, asosan, Buxoro va Qo qon
ʻ
xonliklaridek bo lib, farqi, 19-asr boshlaridan xon huzurida Kengash (Devon)
ʻ
bo lgan. Eng yuqori amaldorlardan tashkil topgan kengash vakolati cheklangan.
ʻ
Asosiy qarorlar xon tomonidan qabul qilingan bo lsada, amaldorlarning xonlik
ʻ
6
O zbekiston tarixi Ma ruzalar matni
ʻ ʼ
12

boshqaruvidagi mavqei baland edi. Mansab va unvonlar harbiyma muriy, harbiy vaʼ
diniy toifalarga bo lingan. Inoq, otaliq, biy, amir ulumaro, mehtar, qushbegi,
ʻ
beklarbegi, devonbegi va boshqa unvon va mansablar xonlik iqtisodiy, siyosiy,
moliyaviy, harbiy hayotida muhim o rin tutgan. Xonlik sud ishlari, asosan, diniy
ʻ
ulamolar qo lida bo lib, ularning mamlakat hayotida ta siri kuchli
ʻ ʻ ʼ
bo lgan.Xonlikda davlat tili o zbek tili bo lib, Buxoro va Qo qondan farqli o laroq
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
barcha farmonlar, davlat hujjatlari faqat o zbek tilida yozilgan. 16 — 18-asrlarda
ʻ
Xiva xonligining ma muriy jihatdan bo linishi viloyat deb atalgan bo lsa, 18-
ʼ ʻ ʻ
asrdan beklik deb atala boshlagan. Dastlab xonlikda 16 ta viloyat, 2 ta noiblik
bo lgan bo lsa, keyinchalik viloyatlar soni 22 taga yetgan. Ularni xon tomonidan
ʻ ʻ
tayinlangan hokim va noiblar boshqargan. Xiva sh. esa xon va bosh vazir
tomonidan boshqarilgan.Ijtimoiy hayotda xon va uning amaldorlari va diniy
ulamolarning mavqei yuqori bo lib, iqtisodiy hayotning asosini tashkil qiluvchi yer
ʻ
ham, asosan, ular qo lida bo lgan. Kam yerli va yersiz dehqonlar ulardan ijaraga
ʻ ʻ
yer olib ishlaganlar va ularning ahvoli juda og ir bo lgan. Sun iy sug orishga
ʻ ʻ ʼ ʻ
asoslangan dehqonchilik mamyaakat iqtisodida muhim o rin tutgani uchun
ʻ
Amudaryodan chiqarilgan kanallarni qazish davlat ahamiyatiga molik ish
hisoblangan 7
. Shuningdek, chorvachilik, hunarmandchilik, savdosotiq ham
iqgisodiy hayotda muhim o rin tutgan.Xonlik harbiy qo shini va qurol aslahasini
ʻ ʻ
yaxshilash juda past darajada bo lgan. Qo shinni ko proq yarim ko chmanchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
turkmanlar tashkil etgan. Oldingi davrlardagi harbiy sohadagi ijobiy tajribalar
rivojlantirilmay tashlab qo yilgan.Xiva xonligi Buxoro, Qo qon, Eron va Rossiya
ʻ ʻ
kabi qo shni davlatlar bilan savdosotiq ishlari olib borgan. Soliqdar barcha
ʻ
musulmon davlatlaridagidek xiroj, zakot, boj va juz yadan iborat bo lgan. Shu
ʼ ʻ
bilan majburiy mehnatning ba zi turlari amalga oshirilgan.Boshlang ich maktabda
ʼ ʻ
7
Agzamova G. A. O karavannix putyax iz Xivi v Orеnburg // Obshеstvеnniе nauki v Uzbеkistanе. – Tashkеnt, 1991.
– №12. – S. 43–48.
13

o qish, yozishni o rgangan bolalar madrasalarda o qitilgan. 19-asrda Xivaʻ ʻ ʻ
xonligida 150 ga yaqin boshlang ich maktab va 103 Madrasa mavjud bo lgan.
ʻ ʻ
Xiva shahrining o zida 22 ta Madrasa bo lgan. 19-asrda Xiva xonligida adabiyot,
ʻ ʻ
tarixnavislik, xattotlik, musiqa san ati, me morlik va madaniyatning boshqa
ʼ ʼ
sohalarida muayyan yutuqlar qo lga kiritilgan.Munis, Ogahiy, Feruz, Komil
ʻ
Xorazmiy, Kamron, Bayoniy, Xisraviy, Murodiy, Rojiy, Mutrib Xonaxarobiy,
Laffasiylar asarlari o zbek adabiyoti rivojida o ziga xos o ringa ega. Tanbur
ʻ ʻ ʻ
chizig i notasini yaratgan Komil Xorazmiy „Maqomi Feruz Shohiy“ asari va
ʻ
„Panjgoh“ maqomi bilan o zbek millati san atiga katta hissa qo shgan.
ʻ ʼ ʻ
Abulg oziyxon „Shajarayi turk“, „Shajarayi tarokima“ asarlari bilan Xorazm
ʻ
tarixnavislik maktabini boshlab bergan bo lsa, Munis va Ogahiylar tarixnavislik va
ʻ
tarjimonlik maktabini yaratib, „Firdavs uliqbol“, „Zubdat uttavorix“, „G iyos
ʻ
uddavlat“, „Jome ulvoqeoti sultoniy“, „Shohid ul iqbol“ asarlari bilan tarix
sohasini rivojlantirdilar. Bayoniyning „Shajarayi Xorazmshohiy“, „Xorazm tarixi“
asarlari O zbekiston tarixini o rganishda asosiy manbalar hisoblanadi.Hozirgi Xiva
ʻ ʻ
shahrida saqlanib qolgan qad. me morlik inshootlari, asosan, xonliklar davrida
ʼ
qurilgan. Bularga Anushaxon hammomi, Sherg ozixon madrasasi, Muhammad
ʻ
Aminxon madrasasi, Ko hna Ark, Toshxovli, Karvonsaroy, Islomxo ja minorasi,
ʻ ʻ
Qal a devori, Nurillaboy saroyi va boshqa kiradi
ʼ 8
.
Mustaqillik yillarida mavzuning yoritilishi muhim ahamiyatga ega bo‘lib,
xonlikning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy ahvoliga oid asosiy
ma'lumotlarni chuqur o‘rganish, yangicha qarash va yondashuvlarni
umumlashtirish imkoniyati vujudga keldi.
8
Ogahiy, Asarlar, 56j., T., 1978— 80;
14

Xiva xonligining XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr 20-30 yillari
tarixshunosligini o‘rganishning dolzarbligi shu bilan belgilanadiki, bunday
tadqiqot vatan olimlari tomonidan muammoni o‘rganishning manbalarini aniqlash,
sovet va xorij tarixchilari tomonidan uni o‘rganish bosqichlarini tavsiflash, XXI
asrda Xiva xonligini o‘rganish tarixining dolzarb yo‘nalishlarini ta’riflashga imkon
beradi. Shunday qilib, XIX – XXI asrning boshlarida ushbu muammoni kompleks
tadqiq etish va qayta baholash tahlillarning yangi yo‘nalishlarini belgilab, mustaqil
O‘zbekiston davlatchiligining ko‘p jildli tarixini yaratish maqsadlariga xizmat
qiladi.
Xiva tarixi manbalarini o‘rganishda xorijlik sharqshunos olimYu.Bregel
tadqiqotlari muhim o‘rin egallaydi.Tadqiqotchi Ogahiylarning “Firdavs ul- iqbol”
asarining tanqidiy matni nashr qilingan. Asarning so‘z boshisida mavzu
tarixshunosligi berilgan bo‘lib,muallif asarning qay darajada o‘rganilganligiga
asosiy e'tiborini qaratgan15. Ushbu asarning ingliz tiliga tarjima qilinishi xori
Xorazmdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va harakatlarga oid O.Qo‘shjonov va N.
Polvonov monografiyasining birinchi bobida Xiva xonligi tarixining so‘nggi davri
manbashunosligi va tarixshunosligi xususida so‘z yuritilgan24.XIX – XX asr
boshlaridagi Xiva xonligining tarixiga oid ma'lumotlar nomzodlik
dissertatsiyalarida ham keng o‘rin olgan. Jumladan,O. Masalieva tadqiqotida
e'tiborini Xiva xonligi tarixining XX asr xorijiy tarixshunosligida o‘rganilishiga
qaratsa25, U.A. Abdurasulov tadqiqotida Xiva xonligidagi yer munosabatlari
masalalarining o‘rganilish darajasi ilmiy tahlil etilgan 9
.
1.2.Xonlikda mavjud shaharlar va ularning o rni ʻ
9
Ogahiy, Asarlar, 56j., T., 1978— 80;
15

Xiva — O zbekistonning qadim shaharlaridan biri. Arxeologik ma lumotlargaʻ ʼ
ko ra, shahar miloddan avval 5-asrda barpo etilgan. Uning nomi shaharning
ʻ
qadimiy qismida joylashgan Xivaq (Xeyvaq) qudugi bilan bog liq. Ba zi
ʻ ʼ
tadqiqotchilar shahar nomini xorazmiy tiliga yaqin bo lgan qadimgi osetin tilidagi
ʻ
„Xiauv“ — qal a so zidan, boshqalari bu atamani antik davrdan Xiva hududidan
ʼ ʻ
okib o tgan Xeykaniq (hozirgi Polvonyop) kanalining o zgartirilgan (Xeykaniq-
ʻ ʻ
Xeyvaniq-Xeyvaq-Xeva-Xiva) nomidan kelib chiqqan deydilar. Xorazmlik tarixchi
solnomachi Xudoyberdi Qo shmuhammad o zining 1831-yilda yozgan „Dili
ʻ ʻ
G aroyib“ asarida Xorazmning qadimiy shaharlarini nomma-nom sanar ekan, „Bu
ʻ
mamlakatning yana bir qal asi — Qal ai Ramldir. Bu qal aga Som ibn Nuh asos
ʼ ʼ ʼ
solgan bo lib, u hozirgi Xivaq nomi ila mashhurdir“ deydi.Xalq rivoyatlarida ham
ʻ
shaharning bunyod etilishi Nuh zamonlariga borib taqaladi. Bunda Nuhning o g li
ʻ ʻ
Som bo lajak shahar yoniga kelib quduq qazdirgan va shu bilan Xivaga asos
ʻ
solgan. Haqiqatan ham Xivaning Ichan qal asida qadimiy Xeyvaq (Xivak) qudug i
ʼ ʻ
saqlanib qolgan.Xiva haqidagi dastlabki ishonchli ma lumotlar 10-asrdan boshlab
ʼ
arab va fors tilidagi tarixiy-geografik manbalarda uchraydi. Istaxriy (930) Xivani
o sha davrdagi eng yirik 30 ta shahar ro yxatiga kiritgan. U. Xivani Hazoraspdan 8
ʻ ʻ
farsax masofada Jurjoniya (Gurganj) yo lida joylashganligini qayd qiladi.
ʻ
Muqaddasiyning ma lumotlariga ko ra esa Xiva bilan Hazorasp o rtasidagi masofa
ʼ ʻ ʻ
8 dovon (10 farsax)dan iborat bo lgan. Xiva Yoqut Xamaviy (13-asr), Nizomiddin
ʻ
Shomiy (14-asr) asarlarida ham karvon yo lida joylashgan shahar sifatida eslatib
ʻ
o tiladi. Xiva o zining tarixiy o tmishi, me moriy tuzilishi, obidalarining yaxlit
ʻ ʻ ʻ ʼ
saqlanganligi jihatidan mazkur qad. shaharlar orasida alohida o rin tutadi. Yer
ʻ
kurrasida mashhur bo lgan Qohira shahriga tengdosh bo lgan bu shaharning Ichan
ʻ ʻ
qal a qismi (1990) Jahon merosi ro yxatiga kiritilgan 10 shahar bo lib, dunyoga
ʼ ʻ ʻ
al-Xorazmiy, Najmiddin Kubro, Shihabuddin Xivaqiy, Pahlavon Mahmud,
16

Muhammad Rahimxon (Feruz), Munis va Ogahiy kabi buyuk zotlarni yetkazib
bergan azim zamin hisoblanadi. Miloddan avval 5-asr oxirigacha Xiva Xorazm
tarkibida Ahamoniylar davlati tasarrufida, so ngra mustaqil Xorazm davlatiʻ
tarkibida bo lgan. Ilk o rta asrlarda Xiva orqali Sharqni G arb bilan bog lovchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
Buyuk ipak yo li o tgan. 4-asr boshlaridan Xiva — Xorazm bilan birga Sosoniylar
ʻ ʻ
davlati tarkibiga kirgan. Budavrda u qal a devori bilan o rab olingan.712-yil
ʼ ʻ
Xivani arablar istilo qilgan. Arab sayyohlari Istaxriy va Muqaddasiy
qo lyozmalarida keltirilishicha, Xiva 10-asrda Xorazm vohasida eng yirik
ʻ
shaharlardan biri bo lgan. 1221-yildan mo g ullar imperiyasi, 1388-yildan
ʻ ʻ ʻ
temuriylar davlati tarkibida, 16-asr boshlaridan 1920-yil 2-fevralgacha Xiva
xonligi poytaxti bo lgan. Xonlik 1873-yil rus qo shinlari tomonidan zabt qilinib,
ʻ ʻ
Gandimiyon shartnomasiga ko ra, Rossiya imperiyasi protektoratiga aylantirilgan.
ʻ
1920-24-yillarda Xiva Xorazm Xalq Sovet Respublikasi poytaxti bo lib turgan.
ʻ
Xivani arxeologik jihatdan o rganish qisman S. P. Tolstov, Yahyo G ulomov, A. I.
ʻ ʻ
Terenojkin va boshqa tomonidan 20-asr o rtalarigacha olib borilgan. 1984-1993-
ʻ
yillarda arxeologik kazishma ishlari rejali ravishda keng miqyosda olib borildi.
Qazishmalar O zbekiston Fanlar Akademiasi Qoraqalpog iston bo limi
ʻ ʻ ʻ
arxeologlari va xorazmlik arxeologlar hamkorligida amalga oshiridi. Shahar
hududida 6 ta stratigrafik qazilma va 7 shurf belgilandi 10
. Xivaning qadimiy qismi
— Ichan qal ada 120 m² bo lgan maydon qazib o rganildi. Arxeologik
ʼ ʻ ʻ
ashyolarning 7 metrgacha chuqurlikdan topilganligi, shaharning paydo bo lish
ʻ
davri qadimiy ekanligidan dalolat beradi. Shahar tarixiy taraqqiyotining ilk davrida
Ichan qal a o rnida odamlar yashay boshlagan. Arxeologik materiallarning
ʼ ʻ
shahodaticha, bu davr miloddan avval 5-asrga to g ri keladi. Kulolchilik charxida
ʻ ʻ
tayyorlangan sopol buyumlar majmuasi, shuningdek, paxsa devor qoldiqlari shu
10
Xiva ming gumbaz shahri, T., 1997.
17

davrga mansub. Miloddan avval 5-asr oxirida Xorazm Eronning siyosiy tazyiqidan
xalos bo lgach, Xivada shahar sistemasining asosiy elementlari shakllana boshladi.ʻ
Miloddan avval 4-3-asrlarda qal a atrofi 2 qavatli qalin devor bilan o rab olindi.
ʼ ʻ
Devor oldin paxsa, uning ustiga xom g isht terilib, bunyod etilgan. G ishtlarning
ʻ ʻ
aksariyatiga tamga bosilgan. Devor orasida (ichida) eni 2 m li yo lak bo lgan.
ʻ ʻ
Devor bo ylab, har 22- 27 m masofada minoralar tiklangan. Devordagi minoralar
ʻ
to g ri burchakli bo lgan. Qal a devorining butun tizimi asosiy devordan 4,4-8,5 m
ʻ ʻ ʻ ʼ
masofadagi qo shimcha to siq — devor bilan o rab chiqilgan. Devor ichi va
ʻ ʻ ʻ
yo laklardan topilgan sopol buyumlar miloddan avval 4-3-asrlarga taalluqli. Bo yin
ʻ ʻ
qismi ingichka, nozik kilib ishlangan xum va xumchalarning sirtiga och pushti
rangda gul naqshi solingan. Yana bir nodir topilma — ko zachaning sher kallasi
ʻ
shaklidagi dastasidir. Qadimiy qal a devori va yo laklar Xiva o sha davrda vohada
ʼ ʻ ʻ
yirik shaharlardan biri sifatida Xeykaniq (Polvonyop) kanali sohillari hamda
sohilga yaqin hududlarni nazorat qilib turganligini tasdiqlovchi dalildir. Xiva
dastlab agrarhunarmand shahar sifatida rivojlandi. Miloddan avval 2-asrda
Xivaning katta qismi qum ostida qolgach, aholi shaharni tark etdi. Ichan qal a
ʼ
devorlari vayron bo ldi. Milod boshlarida shaharda hayot yana tiklana boshladi.
ʻ
Qal a devorining g arbiy qismida ark bunyod etildi
ʼ ʻ 11
. 1-3-asrlarda (Kushonlar
davri) Xiva Ichan qal a devorlari tashqarisidan qalin g ishtin devor bilan
ʼ ʻ
mustahkamlandi, natijada shahar devori qalinligi 7,5- 9 m ga yetdi.Arxeologik
tadqiqotlarning ko rsatishicha, milodiy 4-5-asrlarda shaharni yana qum bosgan. 6-
ʻ
8-asrlarda Xiva qayta tiklana boshladi. Xiva xududida zamindorlarning dastlabki
ko shklari paydo bo la boshladi. Ichan qal ada shunday ko shklardan 2 tasi
ʻ ʻ ʼ ʻ
topilgan.Shahar Xorazmshoxdar davri (12-13-asr boshi) ravnaq topib, hududi
kengaydi. 1220-21 yillarda Xiva Chingizxon qo shinlari tomonidan vayron etildi.
ʻ
11
Xiva ming gumbaz shahri, T., 1997.
18

Keyinroq qayta tiklana boshladi. Hunarmandchilik (kulolchilik, koshinkorlik va
boshqalar) rivojlandi.Urganch shahri bundan 360 yil oldin hozirgi o rniga kelibʻ
joylashgan. Shahar oldin Turkmaniston hududida joylashgan bo lib u qariyb 300
ʻ
yillik tarixga ega. Xiva xoni Abulg ozi Bahodirxon 360 yil oldin Amudaryo
ʻ
o zanini Kaspiy dengiziga o zgartirib shahar aholisi suvsizlikdan qiynalgani uchun
ʻ ʻ
Urganchni Amudaryoning o ng qirg oqiga ko chirihga amr etgan. Shaharga 1646-
ʻ ʻ ʻ
yilda Xiva xoni Abulg oziy Bahodirxon tomonidan asos solingan. Amudaryo o z
ʻ ʻ
yo nalishini o zgartirib Orol dengizi tomon oqa boshlaganidan so ng Gurganj
ʻ ʻ ʻ
shahri (Ko hna Urganch) suvsiz qolgan. Abulg oziy Bahodirxon Gurganj, Vazir
ʻ ʻ
qal a (shahar)larida va ular atroflarida tarqoq holda yashagan aholini ko chirib
ʼ ʻ
Amudaryoning jan. qismlarida joylashtirgan va aholi o rnashgan hudud atrofini
ʻ
qal a devori bilan mustahkamlab unga „Toza Urganch“, ya ni „Yangi Urganch“
ʼ ʼ
deb nom bergan. Shundan keyin qadimgi Gurganj shahrining nomi Ko hna
ʻ
Urganch bo lib qoldii. Yangi Urganch bilan Ko hna Urganch oralig i 170 km
ʻ ʻ ʻ 12
.
Yangi Urganch (hozirgi Urganch) shahri Buyuk ipak yo lida joylashganligi
ʻ
tufayli tez sur atlar bilan rivojlangan savdo va hunarmandchilik markaziga
ʼ
aylangan. Abulg oziy Bahodirxonning og li Anushaxon (Anushashoh) davrida
ʻ ʻ
(1664—89) Yangi Urganch yaqinida katta kanal qazilib, unga Shohobod (Shovot)
nomi qo yilgan.Mahalliy tarixchi olimlarning ma lumotlari bo yicha, Yangi
ʻ ʼ ʻ
Urganch 17—18 asrlarda balandligi 4-5 m li devor bilan o ralgan qo rg on
ʻ ʻ ʻ
(shaharcha) bo lgan. Shaharchada taxminan 5 ming kishi yashagan; ko plab mayda
ʻ ʻ
do konlar, ustaxonalar ishlab turgan. 1873-yil avgust oyida Turkiston viloyati
ʻ
gazetasida Yangi Urganch haqida: „Kattaligi Orol bo yidagi Kazalinskiy shahricha
ʻ
keladi, atrofi qal a devorlari bilan o rab olingan, Amudaryodan 12 chaqirim narida
ʼ ʻ
joylashgan kichkina shahar. Orol dengizidan to Xivaga kelguncha Urganchdek
12
Xiva ming gumbaz shahri, T., 1997.
19

go zal shahar yo q. U bog lar va ariqlar bilan o rab olingan“, deb yozilgan. O shaʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
davrda Yangi Urganchda 6 mingga yaqin aholi yashagan. 1889-yilda shaharda
Yaroslavl manufakturasi korxonasiga qarashli paxta tozalash zavodi, 19-asr oxiri
— 20-asr boshlarida „Xayriya jamiyati“, RusOsiyo banki, rustuzem maktabi,
xotin-qizlar maktablari ochildi. 1931-yilda viloyat teatri Xiva shahridan Urganchga
ko chib o tdi. 1935-yilda shaharda o qituvchilar instituti faoliyat ko rsata boshladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
1952-yilda Chorjo y-Urganch—Qo ng irot temir yo li qurib bitkazildi. 1959-
ʻ ʻ ʻ ʻ
yildan Urganch Taxiatosh elektr energiyasini ola boshladi, 1963-yilda O rta Osiyo
ʻ
— Markaz magistral gaz quvuriga ulandi.Shahar nomining kelib chiqishi miloddan
avvalgi 7—6-asrlarga borib ta qaladi. „Avesto“ kitobida Vurukash (Orol) dengizi
ʼ
bo yida Urga (Urva) shahri bo lganligi qayd etilgan. Tabiiy ofatlar (suv toshqini,
ʻ ʻ
qurg oqchilik) tufayli Urga hozirgi Ko hna Urganch hududiga ko chirilgan. 8-
ʻ ʻ ʻ
asrgacha „Gurganj“ nomi bilan yuritilgan. 712 yilda shahar arablar tomonidan
bosib olinganidan keyin „Jurjoniya“ deb ataldi 13
. 1221-yil mo g ullar egallagandan
ʻ ʻ
so ng shahar nomi Urganch shaklida yuritila boshladi. 14-asr Yevropa manbalarida
ʻ
shahar (Ko hna Urganch) Urganch shaklida tilga olinadi.Mustaqillik yillarida
ʻ
Urganchda qurilish ishlari avj oldi. Urganchning shimoliy g arbiy qismida
ʻ
„Navro z“, „Taraqqiyot“, „Universitet“ shaharchalari paydo bo ldi. Urganch—
ʻ ʻ
Xiva oralig ida 30 km li trolleybus qatnovi (1997) yo lga qo yildi.Urganchda paxta
ʻ ʻ ʻ
tozalash, ekskavator, o t o rish mashinalari zavodi, „Urganchyog “ zavodlari,
ʻ ʻ ʻ
pillakashlik, tikuvchilik, poyabzal fabrikalari, O zbekistan—Turkiya „Nurtop“
ʻ
qo shma korxonasi va boshqalar faoliyat ko rsatadi.Urganchda, Toshkent birinchi
ʻ ʻ
tibbiyot institutining filiali, 36 umumiy ta lim, 3 musiqa, 2 kasbhunar maktablari, 8
ʼ
kasbhunar kolleji mavjud. Viloyat musiqali drama va komediya teatri, kartinalar
galereyasi, 27 kutubxona, madaniyat va istirohat bog i, „Olimpiya“ sport
ʻ
13
Agzamova G. A. O karavannix putyax iz Xivi v Orеnburg // Obshеstvеnniе nauki v Uzbеkistanе. – Tashkеnt,
1991. – №12. – S. 43–48.
20

majmuasi, stadionlar, sport zallari va maydonchalari, tennis kortlari bor. 21
kasalxona, poliklinika, dorixonalar va boshqa tibbiy muassasalar aholiga xizmat
ko rsatadi. 4 sanatoriy, dam olish maskanlari ishlab turibdi. 1992—203-yillardaʻ
„Buyuk allomalar xiyoboni“, „Al-Xorazmiy“, „Al-Beruniy“, „Amir Temur“,
„Mirzo Ulug bek“, „Abulg oziy Bahodirxon“, „Ogahiy“, „Komiljon Otaniyozov“,
ʻ ʻ
„Avaz O tar“, „Humo“, „Jaloliddin Manguberdi“, „Avesto“ yodgorlik majmualari
ʻ
bunyod etildi.1999-yilda shaharda Jaloliddin Manguberdining 80 yilligi, 201-
yilda „Avesto“ kitobi yaratilganligining 270 yillik yubileylari xalqaro miqyosda
nishonlandi. 203-yilda shaharda tantanali ravishda Xorazmda „Umid nihollari“
respublika sport musobaqalarining o tkazilishi munosabati bilan bir qancha yirik
ʻ
sport inshootlari bunyod etildi. Qadimiy Xiva bilan bog liq holda turizm
ʻ
rivojlangan. Mahalliy va xorijiy mehmonlar va sayyohlarga „O zbekturizm“
ʻ
kompaniyasining bo limi, „Jayhun“, „Xorazm Palas“, „Avesto“ mehmonxonalari
ʻ
xizmat ko rsatadi.Shaharda 27 nomda gazeta va jurnallar (jumladan, „Xorazm
ʻ
haqiqati“, „Urganch oqshomi“, „Yoshlar ovozi“, „Tujjor“ va boshqalar) nashr
etiladi. Me moriy yodgorliklardan Doshqinbobo me moriy majmuasi (1827),
ʼ ʼ
Salimjonovlar uyi (1902), pochta binosi (1915), Boboxun Salimov uyi (20-asr
boshi) va boshqalar saqlangan
II-BOB. XIVA XONLIGIDAGI IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOT.
2.1. Xonlik shaharlarida ijtimoiy-iqtisodiy hayoti va aholisi
Aholisi. XIX asr 20-yillari boshlarida Xiva aholisi 80 ming kishini tashkil
etgan. XIX asr o'rtalarida poytaxt Xiva shahrida 20 mingdan ortiq aholi yashagan.
Hunarmandchilikning 50 dan ortiq turi rivoj topgan, 70 dan ortiq
hunarmandchilik ustaxonasi, 20 dan ortiq savdo do'koni, 3 ta kata va 15 ta kichik
bozorlar bo'lgan. Xonlik aholining katta qismini turli qabilalarga mansub o'zbеklar
21

tashkil etgan, undan kеyingi o'rinni turkman, qoraqalpoq va qozoqlar egallagan.
Qabilalarning har biri o'zlariga ajratilgan еrlarda joylashgan, har biri alohida
kanalga ega bo'lib, kanali ham shu qabila nomi bilan atalgan, har bir qabila
o'zlariga qarashli sug'orish inshootlarini tiklash va ta'mirlashda qatnashgan. Davlat
tuzumi va boshqaruv tizimi. Xiva xonligi ma'muriy jihatdan 15 ta viloyatga:
Pitnak, Hazorasp, Xonqa, Urganch, Qo'shko'pir, G'azovot, Qiyot, Shohabbos,
Toshhovuz, Ambar-Manoq, Gurlan, Ko'hna Urganch, Xo'jayli, Chumanoy,
Qo'ng'irot va 2 ta noiblikka bo'lingan. Viloyatlar: shahar va masjid qavmlarini
(qismlarni) o'z ichiga olgan. Masjid qavmlari obro'li oqsoqollar, qozilar va
miroblar tomonidan boshqarilgan.Davlat boshlig'i – xon hokimiyati vakolati
nasldan naslga o'tgan, xonlik mutlaq monarxiya edi 14
. M.Rahimxon I davrida
davlat boshqaruv tizimida islohat o'tkazgan. Xon huzurida yuqori ma'muriy organ
– Oliy Kеngash ta'sis etilgan, u qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud
hokimiyatini bajargan. Oliy Kеngashga xon rahbarlik qilgan, uning ishida xonning
yaqin qarindoshlari, mеhtar, qo'shbеgi, dеvonbеgi, naqib, shayxulislom, bosh qozi,
inoq, otaliq va biylar qatnashgan. Oliy Kеngash majlisi haftada bir marta
o'tkazilgan va unda ichki va tashqi siyosatga oid eng muhim masalalar muhokama
etilgan. Kundalik masalalarni hal etish uchun Kichik Kеngash ham ta'sis etilgan,
uning ishida xondan tashqari mеhtar, qo'shbеgi, dеvonbеgi, naqib va shayxulislom
qatnashgan.Mеhtar – bosh vazir hisoblanib, u xon safarda paytida xonlikni idora
qilgan. Mеhtar va qo'shbеgi soliqlar yig'ilishiga javobgar bo'lgan. Xonlikda 3 ta
dеvon (vazirlik): xo'jalik, ijtimoiy-siyosiy, harbiy ishlar bilan shug'ullanuvchi
dеvonlar faoliyat ko'rsatgan, unga dеvonbеgi rahbarlik qilgan. Qo'shinga
yasovulboshi qo'mondonlik qilgan. Xonlik tarkibidagi qozoq va qoraqalpoqlar o'z
biylari tomonidan, turkmanlar esa ularning vakili tomonidan boshqarilgan,
14
Bayoniy, Shajarai Xorazmshohiy, T., 1994;
22

ularning lavozimi nasldan naslga mеros bo'lib o'tsada, nomzodini xon tasdiqlashi
shart bo'lgan.Еr egaligi shakllariga ko'ra Xiva xonligi еrlari ham 3 ga bo'lingan: 1.
Davlat еrlari (podshohi). 2. Xususiy mulk (xususiy еrlar). 3. Vaqf еrlari. Еr -
xonlikning asosiy boyligi hisoblanib, sug'oriladigan (axya) va sug'orilmaydigan
(adra) еrlardan iborat edi. Barcha еrlarning dеyarli yarmiga Xon va uning
qarindoshlari, oliy martabali amaldorlar, ruhoniylar, savdo-sotiq tabaqalari egalik
qilishgan. Amaldorlarning еrlari 2-3 ming tanobni tashkil qilgan, xon va uning
qarindoshlari undan ham katta еr maydoniga egalik qilgan. Qolgan еrlar (vaqf
еrlaridan tashqari) davlat ixtiyoriga olingan. Davlat еrlarida va xususiy mulk
еrlarida ijarachi dеhqonlar mеhnat qilgan.Davlat еrini ijaraga oluvchilar bеvatan,
xususiy еrlarni ijaraga oluvchilar koranda, vaqf еrlarini ijaraga oluvchilar vaqfchi
dеb atalgan. Xonning qarindoshlari, ruhoniylar, katta amaldorlar, tarxon еr olganlar
xususiy еridan soliq to'lamagan yoki davlat solig'idan ozod etilgan 15
. Soliqni bu
еrlarda ishlovchi ijaradorlar, ya'ni mеhnatkashlar to'lashgan. Shaharlar
taraqqiyotdan orqada qolishi, sanoatning yo'qligi oqibatida G'arbiy Еvropada еrsiz
dеhqonlar shaharga ish izlab borishdеk imkoniyatga ega bo'lmagan. Oqibatda ular
qishloqda qolishga majbur bo'lgan. Suv tanqisligi tufayli Amudaryodan suv
chiqarishga e'tibor bеrildi. XVIII asrning 70-yillarida Davkor ko'li yonida kanal,
XIX asr boshlarida Lavzan, Qilich Niyozbiy, Katta Xonobod kanallari qazilgach
еrni sug'orish holati yaxshilandi.Soliq va majburiyatlar. Xiva xonligida asosiy soliq
еr solig'i - salg'ut edi. Hunarmandlar, tashqi savdo bilan shug'ullanuvchi
savdogarlar, chorvadorlar zakot to'lagan. Mеhnatkashlar bir qancha majburiyatlar
ham o'tagan: 1. Bеgar - rasman 12 kunlik davlat majburiyati; har bir xonadondan 1
kishi har yili kanal qazish, yo'l va saroy qurilishida ishlagan. 2. Qazu – butun
qishloq aholisini kanallarni tozalashga safarbar etish. 3. Ichki va obxo'ra qazu - har
15
Bayoniy, Shajarai Xorazmshohiy, T., 1994;
23

yili kanallarning suv taqsimlagichini tozalash majburiyati. 4. Hachi - himoya
dambalari qurish va mustahkamlashda qatnashish majburiyati. Sug'orish
inshootlari qurish va ta'mirlash bilan bog'liq majburiyatlar mashaqqatli ish edi. Bu
ishlar qo'lda kеtmon bilan bajarilar, tuproq zambilda yoki еlkada ko'tarib chiqilar
edi. To'g'onlar tuproq, yog'och va chimdan qurilar, ular suvning bosimiga bardosh
bеra olmas va yana qaytadan qurilardi.Xiva xonligining iqtisodiy va madaniy
hayoti Shaharlar. Xiva xonligida Xiva, Ko'hna Urganch, Yangi Urganch, Vazir
kabi o'nlab shaharlar bo'lgan. Ulardan eng qadimiysi Xiva shahri bo'lib, u “Ming
gumbaz shahri” nomi bilan mashhurdir. XIX asr 1-yarmida Xiva shahrida 2 ta xon
saroyi, 17 ta masjid va 22 ta madrasa bo'lgan. 1997 y. uning 250 yilligi
nishonlandi, bu haqda YuNESKO 1995 y. qaror qabul qilgan edi 16
. Xiva shahri
mil. av. V asrda bunyod etilganidan buyon mashhurligi Sharq bilan G'arbni
bog'lovchi savdo yo'li o'tganligi bilan izohlanadi. Xiva shahri XVII asr 1-choragi
(boshlari)dan - 1920 yil fеvralgacha Xiva xonligining poytaxti bo'lgan.Yangi
Urganch dеb atalgan hozirgi Urganch shahriga 1646 y. Abulg'oziyxon asos soldi.
Bu shahar Buyuk ipak yo'lida joylashgani uchun tеz rivojlanib, savdo va
hunarmandchilik markaziga aylangan. Bunga Amudaryo o'zani o'zgarib Orolga
oqishi oqibatida Gurganj (Ko'hna Urganch)ning suvsiz qolganligi sabab bo'lgan,
shundan kеyin qadimgi Gurganchning nomi Ko'hna Urganch bo'lib qoldi.
Abulg'oziyxon Yangi Urganchga asos solgach, Vazir shahri aholisini ham shu еrga
ko'chirgan va bu shahar o'z ahamiyatini butunlay yo'qotgan.Hunarmandchilikning
27 sohasi borligi Xiva xonligi tarixiy manbalarida qayd etilgan, amalda bundan
ham ko'p bo'lgan. Hunarmandlar o'z uyushmalariga ega bo'lib, uyushmalar
hunarmandlar faoliyatini tartibga solib, ularning manfaatini himoya qilgan.
Uyushma boshlig'i xonning xazina siyosatini o'tkazuvchi shaxs hisoblanardi. Xiva
16
Bayoniy, Shajarai Xorazmshohiy, T., 1994;
24

ustalarining juda oz qismi xususiy ustaxona - do'koniga ega edi. Hunarmand o'z
uyida ham do'kon ochishi mumkin edi. Ko'pchilik hunarmandlar xonga va badavlat
kishilarga tеgishli do'konlarni ijaraga olgan. Ayrim hunarmandlar buyurtma
asosida ham ishlagan. Qishloq xo'jaligining 2 asosiy sohasi dеhqonchilik va u bilan
bog'liq bo'lgan chorvachilik edi. Xonlik aholisi asosan qishloq xo'jaligi bilan
shug'ullangan. Dеhqonchilikda g'alla, paxta va poliz mahsulotlarni еtishtirish
еtakchi o'rin egallagan. Ekinzorlarning yarmidan ortig'ida g'alla еtishtirilgan.
G'allachilikda kuzgi bug'doy ekish еtakchi o'rin egallagan 17
. Dеhqonlarning don
ekinlaridan mo'l hosil olishlariga chеt elliklar ham tan bеrib, "mеn Gеrmaniyaning
o'zida dalada ishlovchilarning Xivadagidеk mirishkorligini ko'rmaganman" dеgan.
Don ekinlari ichida bug'doydan kеyin 2-o'rinda jo'xori ekish turgan. Suv ko'p
hududlarda asosan sholi еtishtirilgan. Ekinzorlarning 1/5 qismiga paxta ekilgan.
Xiva iqtisodiyotida pillachilik ham muayyan ahamiyatga ega bo'lgan. Poliz
mahsulotlari ichida Xorazm qovunining dong'i kеng yoyilgan. Xivada
bog'dorchilik ham dеhqonchilikning rivojlangan sohalaridan biri bo'lgan. Ichki va
tashqi savdodan davlat xazinasiga durustgina daramod tushgan. Xivaning usti
yopiq bozori ichki savdoda alohida ahamiyatga ega bo'lgan. Bozor yo'lining 2
tarafida ustoxona-do'konlar qurilgan. Bozordagi savdo o'rinlaridan foydalanganlik
uchun tagjoy dеb ataluvchi alohida soliq olingan. Xiva xonligidan qorako'l tеri,
gilam, hunarmandchilik mahsulotlari Eron, Hindiston, Xitoy va Turkiyaga eksport
qilingan. Xiva XVI asr oxiridan boshlab Rossiya bilan savdo-sotiqni yo'lga qo'ya
boshladi. Xiva elchilari Rossiyaga gazlama va to'qilgan buyumlar olib borishgan.
Xiva elchisi 1620 y. Qozon shahrida 670 kiyimlik mato sotganligi manbalarda
qayd etilgan. Rossiyaga gilam, qoqi mеva, qorako'l tеri, o'simlikdan tayyorlangan
bo'yoq olib borilgan. Xiva savdogarlari Rossiyaning Nijniy Novgorod
17
Pilyavskiy V. Urgench i Mizdaxkan. — M., 1947. („Sokroviщa zodchestva narodov SSSR“ seriyasi).
25

yarmarkasida faol qatnasha boshlaganlar. Ilm-fan taraqqiyotida XVI-XVIII asr 1-
yarmida Xiva xonligida tarix ilmi o'ziga xos o'rinda turadi. Abulg'oziyxon Xiva
tarixshunosligi maktabiga asos soldi. Abulg'oziyxon fan va madaniyat tarixida 2
asari: "Shajarai turk" va "Shajarai tarokima" bilan o'chmas nom qoldirdi. "Shajarai
turk" asarining 9-bobi Xorazmning 1512-1663 yy. ijtimoiy-siyosiy tarixiga
bag'ishlangan, unda aniq tarixiy voqеalardan tashqari, turkiy xalqlar an'analari,
Xiva-Buxoro munosabatlari, pul muomalasi haqida ma'lumotlar bеrilgan.
Abulg'oziyxonning yana bir katta xizmati u asarlarini oddiy kitobxon uchun turkiy
tilda yozgan. Olimlar uning asarlarini yangi o'zbеk tili yozma yodgorligi dеb
hisoblashadi. Vеngriyalik sharqshunos A.Vambеri "Abulg'ozining "Shajarai turk"i
uchun butun dunyo undan minnatdor" dеb yozgan edi. Abulg'ozixonning
topshirig'i bilan "Dasturul amal" asari yozilgan, biroq muallifi nomalum. "Dasturul
amal" asarida A.Tеmurdan tortib Boburga qadar tеmuriylar shajarasi qisqacha
sharhlangan. Har bir hukmdorga bir bo'lim bag'ishlangan. Xattotlik, husnixat
maktabi Xiva xonlari saroy kutubxonalarida XVI asrda shakllandi.
Eshmuhammadxonga 1556 y. xattot Hamadoniy "Shohnoma"ni miniatyuralar
uchun ochiq joy qoldirib ko'chirib bеrdi. Xivada XVII- XVIII asrlarda Muhammad
Yusuyu Rojiy, Bobojon Sanoiy, Muhammad Rizo Oxund kabi usta xattotlar ijod
qilganlar. Har bir kitobni ko'chirishda bir nеcha soha ustalari: qog'oz qirquvchi,
kotib-xattot, muzahhib (oltin suvni yurituvchi), lavvoh (sarlavha yozuvchi),
miniatyurachi rassom, sahhof (muqovalovchi)lar ishtirok etganlar 18
.
2.2. Xonlikning ichki va tashqi siyosati
18
Pilyavskiy V. Urgench i Mizdaxkan. — M., 1947. („Sokroviщa zodchestva narodov SSSR“ seriyasi).
26

Xiva xonligining tashqi siyosati.Xivaning Osiyo davlatlari bilan aloqalari. XIX
asr 1-yarmida Xiva xonligining Buxoro, Qo'qon, Afg'oniston, Eron, Hindiston va
Turkiya bilan savdo-elchilik aloqalari rivojlandi. Bunga sabab: 1) Xiva xonligi
hududi o'rta osiyolik savdogarlar va Hajga boruvchilarning Kaspiy orqali Makka
va boshqa shaharlarga o'tish manzilgohiga aylanganligi. 2) chеt davlatlar bilan
savdoni rivojlantirish xazinaga yaxshi daromad kеltirayotganligi edi.Xiva-Buxoro
munosabatlari har doim ham silliq kеchmagan. Xiva xoni M.Rahimxon I Buxoro
amirligi bilan elchilik aloqalarini qayta tiklashga va 2 davlat o'rtasida savdoni
rivojlantirishga harakat qilgan. Xivaga 1811-1812 yy. Buxorodan O'rozboy Jo'ra
va Avaz Murod yasovulboshi boshchiligida elchilar kеlgan. M.Rahimxon I bunga
javoban Buxoroga Hasan Murod otaliq boshchiligida elchilar va savdo karvonlarini
yuborgan. Ayni paytda bu 2 davlat manfaatlari Marv viloyatida to'qnash kеlgan.
Marv O'rta Osiyo davlatlarini Eron bilan bog'lovchi savdo yo'lida joylashgan edi.
XIX asr 1-yarmida bu 2 davlat o'rtasida bir nеcha bor o'zaro urushlar yuz bеrgan.
M.Rahimxon I Marvni1822 y. Buxorodan qaytarib olgan. O'zaro urushlarga
qaramay, savdo aloqalari to'xtab qolmagan.Eron va qozoqlarning O'rta juz
xonligidan 1812 y. Xivaga elchilar kеlishgan, ular bilan chеgara xavfsizligi va
savdo masalalarida kеlishildi. Xiva va Afg'oniston o'rtasida XIX asr boshlarida
elchilik o'rnatilgan, M.Rahimxon I Afg'onistonda shoh Mahmudning 2-marta
hokimiyatga kеlishiga yordam bеrgan. Evaziga Afg'oniston Xiva xonligi
savdogarlariga Kobul bozorida erkin savdo qilish huquqini bеrgan. Xiva Qo'qon
xonligi bilan munosabatlarni mustahkamlashga harakat qilgan. Xivaga 1843-1844
yy. Qo'qon xonligi elchilari kеlishgan, 2 davlat o'rtasida hamdo'stlik o'rnatishga va
o'zaro savdo aloqalarini yanada rivojlantirishga kеlishildi. Xiva xoni Olloqulixon
(1825-1842) chеt el savdogarlariga qulay sharoit yaratish uchun mе'moriy obida,
Karvonsaroy majmuasini bunyod ettirgan. Bu majmua 14 gumbazli tim (yopiq
27

bozor), karvonsaroy va omborxonadan iborat bo'lgan. Bozorda Hindiston, Xitoy,
Eron, Rossiya, Buxoro va Qo'qondan kеltirilgan mollar sotilgan. Tim yozda savdo
uchun qulay va salqin bo'lgan. Karvonsaroy esa 2 qavatli bo'lib, 105 hujrali edi.
Xiva xonligining anori, qovuni, uzumi, nashvatisi, anjiri va o'rigi chеt davlatlarda
mashhur bo'lgan.Xiva-Rossiya munosabatlarida muhim jihat - o'zaro savdodan 2
davlat ham birdеk manfaatdor edi: Xiva savdogarlari uchun Rossiyaga boradigan
savdo yo'llari xavfsiz edi; Rossiyada ishlab chiqarilgan tayyor istе'mol mollariga
Xiva xonligida ehtiyoj baland edi. Rossiya Xiva xonligiga o'z mahsulotlarini
sotadigan bozor dеb qarar edi, chunki: 1) Rossiya mahsulotlari Еvropa tovarlari
bilan raqobat qila olmayotgan bir davrda bu "bozor" juda muhim edi; 2) Xiva
xonligi Rossiya sanoati uchun arzon xomashyo еtkazib bеruvchi o'lka
hisoblanardi 19
. Xivadan Rossiyaga paxta, ipak, bo'z, gilam, hunarmandchilik
mahsulotlari, quritilgan mеva olib borilgan. Xiva savdogarlari Nijniy Novgorod
yarmarkasida qatnashganlar. Rossiyadan Xivaga mеtall, to'qimachilik mahsulotlari,
rangli bo'yoqlar, mo'yna tеrilari, qurol kеltirilgan. Biroq, Xiva-Rossiya o'rtasida
yaxshi qo'shnichilik munosabatlariga to'sqinlik qilgan omillar: savdo karvonlariga
hujum xavfining mavjudligi, 2 davlat ham Kichik juz qozoqlarini va
qoraqalpoqlarni o'z fuqarolari dеb hisoblashlari; har 2 davlatning o'zaro savdodan
olinadigan boj hajmi masalasida uzoq vaqt bir to'xtamga kеla olmaganliklari bilan
bog'liq edi. Xiva-Rossiya munosabatlari kеskinlashuvi. Rossiyaning maqsadi O'rta
Osiyo davlatlarini, xususan Xivani egallash bo'lib, turli bahonalarni ro'kach qilib,
bosim o'tkazishni kuchaytirib borgan. Ayni paytda, qozoq juzlarini,
qoraqalpoqlarni va turkman qabilalarini Xivaga bo'ysunmaslikka da'vat etgan.
Podsho Rossiyasi Xiva xonligi tarkibidagi turkmanlarning yovmut qabilasini
Rossiya fuqaroligiga o'tish istiqbollarini hamda savdo karvonlari xavfsizligini
19
Pilyavskiy V. Urgench i Mizdaxkan. — M., 1947. („Sokroviщa zodchestva narodov SSSR“ seriyasi).
28

ta'minlash bahonasida chеgarada istе'hkomlar qurish imkoniyatini o'rganish
maqsadida 1819 y. Xivaga zobit N.Muravyov boshchiligida ekspеdisiya yuborgan.
Rossiyaning tajovuzkorligi 1822 y. O'rta juz, 1824 y. Kichik juz xonliklarini
bo'ysundirganida yaqqol ko'rindi. Endi Rossiya chеgarasi Xiva xonligi chеgarasiga
yaqinlashib qoldi. Xiva xonligi qozoq cho'llarining 2 davlatni ajratib turuvchi
hudud bo'lib qolishi uchun harakat qildi. Rossiya esa buni istamadi, natijada 2
davlat o'rtasidagi munosabat kеskinlasha bordi. Xiva-Rossiya munosabatlari
kеskinlashgan sharoitda Rahimxon 1 vafot etdi, taxtga o'tirgan o'g'li Olloqulixon
Xiva-Rossiya munosabatlaridagi kеskinlikni yumshatishga urindi 20
. Eron-Rossiya
(1826-1829) va Rossiya-Turkiya (1828-1829) urushlari Rossiyani Xiva bilan
munosabatlarini yanada kеskinlashtirishdan o'zini tiyishga majbur etdi. Bu orada
Markaziy Osiyo xonliklarga Buyuk Britaniya razvеdkasi suqilib kira boshladi,
shunday sharoitda B.Britaniya tovarlarining xonliklar bozorini to'ldirish xavfi ham
vujudga kеldi. Eron bilan urush oqibatida Rossiya-Eron savdo ishlarining
yomanlashgani sababli Markaziy Osiyo xonliklari bilan savdoni har qachongidan
ko'ra rivojlantirish dolzarb masalaga aylandi. Rossiya Xivaga nisbatan o'z talablari
ko'lamini tobora kеngaytirib bordi, kеyinchalik Xivadan Amudaryoda Rossiya
savdo kеmalarining suzishiga ruxsat bеrishini talab qila boshladi. Rossiya Xiva
bilan munosabatlarni harbiy kuch orqali tartibga solish yo'lini tanladi, shu
maqsadda 1839 y. V.Pеrovskiy harbiy ekspеdisiyasi tashkil etildi. Pеrovskiy
ixtiyorida 4 ming piyoda askar, 12 ta to'p va yuk ortilgan 10 ming tuya bor edi.
Ustyurtning qattiq sovug'i, oziq-ovqat va еm-xashak еtishmagani uchun
ekspеdisiya talofat ko'rdi va Pеrovskiy orqaga qaytishga majbur bo'ldi. Lеkin
ekspеdisiya izsiz kеtmadi, Pеrovskiy ekspеdisiyasi Xiva xonini Pеtеrburg bilan
kеlishuv yo'lini axtarishga majbur etdi. "Majburiyatlar akti". Rossiya zo'r bеrib
20
Nurjanov K., Matnazarova G., Xorazm tarixi, 1—2 j., Urganch, 1995;
29

Xiva xonligiga o'z hukmini majburan o'tkazishga kirishdi. Bu maqsadga erishish
uchun G.Danilеvskiy boshchiligidagi elchilik missiyasini yubordi. Muzokara
davom etayotgan kunlari Olloqulixon vafot etib, taxtni o'g'li Rahimqulixon (1842-
1845) egalladi. Rossiya bosimi ostida 1842 y. 27 dеkabrda Xiva-Rossiya o'rtasida
"Majburiyatlar akti" dеyilgan shartnoma imzolandi. Shartnomada Rossiya bilan
tinchlik, do'stlik munosabatida bo'lishi e'lon qilindi 21
. Xiva xoniga: Xivaning
Rossiyaga nisbatan dushmanlik harakatlari sodir etmaslik; savdo karvonlarining
talanishiga yo'l qo'ymaslik; Rossiya fuqarolarining shaxsiy va mulkiy xavfsizligini
ta'minlash kabi majburiyatlar yuklandi. Aslida bu Rossiyaning o'z istaklarini
majburan bajartirishdan boshqa narsa emas edi. Shuningdеk 2 davlat o'rtasidagi
savdo aloqalariga ham katta e'tibor bеrildi: boj to'lovlari Rossiya tovarlari
qiymatining 5% miqdoridan oshmasligi bеlgilab qo'yildi. Biroq Rossiya
shartnomaning anna shu bandini ham amalda bajarmagan. Oqibatda o'zaro
munosabatlar kеskinlashib borgan. Xiva xonligining ichki siyosati.Bu bilan 19-asr
boshlarida o zbek qo ng irotlar sulolasi hokimiyatni rasman egallashiga zaminʻ ʻ ʻ
tayyorlagan. Muhammad Amin Inoq va Avaz Muhammad Inoqlar chingiziy
sultonlar nomidan hokimiyatni boshqargan bo lsalar, ularning vorisi Eltuzar (1804
ʻ
—06) 1804 yilda Abulg oziyxon V Yodgorxon o g li (1802— 04)ni taxtdan
ʻ ʻ ʻ
tushirib, o zini xon deb e lon qilgan. Shuning uchun ham Eltuzarxon Xiva xonligi
ʻ ʼ
taxtiga o tirgan qo ng irotlar sulolasining 1-xoni hisoblanadi. Uning vorisi, inisi
ʻ ʻ ʻ
Muhammad Rahimxon I Xiva xonligini birlashtirishni nihoyasiga yetkazgan. 1811
yilda bir qancha yurishlardan keyin qoraqalpoqlarni ham Xiva xonligi tarkibiga
qo shib olgan. U o tkazgan siyosiy, ma muriy, iqtisodiy islohotlar natijasida
ʻ ʻ ʼ
boshqaruv tizimi takomillashib, soliqlar tartibga tushgan.Olloqulixon (1825—42),
Rahimqulixon (1842—45) va Muhammad Aminxon (1846—56) davrlarida Xiva
21
Mamedov M. A., Muradov R. G., Srednevekovie pismennie istochniki o Drevnem Urgenche, Ashxabad, 200.
30

qo shinlarining Xurosonga yurishlari kuchaydi, Marv shahri uchun Buxoroʻ
amirligi bilan tez-tez urushlar bo lib turgan. Xiva xonlari bu davrda Sirdaryoning
ʻ
Orol dengiziga quyiladigan joyidan Turkmaniston hududidagi Kushkagacha
bo lgan yerlarni boshqargan. 1855 yilda Saraxsni qamal qilish paytida Muhammad
ʻ
Aminxonning halok bo lishi mamlakatda parokandalikka sabab bo lgan.
ʻ ʻ
Abdullaxon (1855—56), Qutlug murodxonlar (1856) 6 oydan ko p hukmronlik
ʻ ʻ
qilmaslaridan o ldirilgan. 1856 yilda taxtni Sayd Muhammadxon (1856—64)
ʻ
egallagan.Xiva xonligida so nggi mustaqil hukmdor Feruz taxallusi bilan ijod
ʻ
qilgan Muhammad Rahimxon II (1864—1910) bo lgan. Uning davrida xonlikning
ʻ
siyosiy, iqtisodiy, madaniy jihatdan o sishi ko zga tashlanadi. Lekin, 1873 yilda
ʻ ʻ
Rossiya Xiva xonligini bosib olgan, Muhammad Rahimxon II va K.P.Kaufman
imzolagan Gandimiyon shartnomasiga ko ra, Xiva xonligi Rossiyaga qaram
ʻ
davlatga aylanib qolgan. Asfandiyorxon (1910—18) Rossiyadagi o zgarishlar
ʻ
sabab Xiva xonligida zulmni kuchaytirgan. Shu bilan birga Rossiya hukumati
talabi bilan 1910—13 yillarda vazir Islomxo ja boshchiligida islohotlar o tkazishga
ʻ ʻ
harakat qilgan. 1914—16 yillarda soliqlarning ko payishi, iqtisodiy ahvolning
ʻ
og irlashishi sababli xalqning norozilik harakati kuchaydi. 1917 yilda Rossiyadagi
ʻ
fevral inqilobi ta sirida Yosh xivaliklar va boshqa siyosiy kuchlarning talabi bilan
ʼ
Asfandiyorxon majlis chaqirish va nozirlar kengashini tuzish to g risidagi
ʻ ʻ
manifestga imzo chekkan. 1917 yil oxirlarida Xiva xonligidagi sovetlarga moyil
kuchlarning olib chiqib ketilishi majlisning tugatilishiga asos bo lgan. 1918 yilning
ʻ
yanvarida so nggi rus askarlarining Xiva xonligidan chiqib ketishi Junaidxon Xiva
ʻ
shahrini egallashiga imkon bergan. Asfandiyorxon Junaidxon qo lida qo g irchoq
ʻ ʻ ʻ
hukmdorga aylanib qolgan. Siyosiy o yinlar sababli 1918 yil oktabr oyida
ʻ
Junaidxon tomonidan Asfandiyorxon o ldirilgan va so nggi xon Sayd Abdullaxon
ʻ ʻ
(1918 yil oktabr — 1920 yil 2 fevral) taxtga chiqarilgan. Bu davrda Xiva xonligi
31

mustaqil davlat sifatida faoliyat yurgizgan. Yosh xivaliklar qizil armiyaning
yordami bilan 1920 yil 2 fevralda Sayd Abdullaxonni taxtdan tushirishgan va Xiva
xonligi tugatildi deb e lon qilishganʼ 22
.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, XVI-XVII asrlarda Xiva xonligi boy madaniy
merosga ega bo‘lgan murakkab va harakatchan jamiyat edi. Ijtimoiy tuzilma
ierarxik bo lib, tepada hukmron sulola va zodagonlar, undan keyin turli tabaqalar
ʻ
erkin odamlar, quyida esa qullar turar edi. Iqtisodiyot asosan dehqonchilik,
chorvachilik va savdoga asoslangan bo lib, Xiva Ipak yo lidagi muhim bekat
ʻ ʻ
bo lib xizmat qilgan.
ʻ
Xivaning madaniy hayoti hukmron elitaning san atga homiyligi,
ʼ
me morchilik va shaharsozlikning rivojlanishi, diniy va ilmiy an analarning gullab-
ʼ ʼ
yashnashi bilan ajralib turardi. Xiva xonligi islom ilmining muhim markazi bo lib,
ʻ
22
Mamedov M. A., Muradov R. G., Srednevekovie pismennie istochniki o Drevnem Urgenche, Ashxabad, 200.
32

olimlar astronomiya, matematika va adabiyot kabi sohalarga o z hissalariniʻ
qo shganlar.
ʻ
Xonlikning siyosiy qudrati asrlar davomida o‘sib, susaygan bo‘lsa-da,
Xivaning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy asoslari asosan buzilmagan. Jamiyat
o'zgaruvchan sharoitlarga moslasha oldi, o'zining asosiy o'ziga xosligi va
an'analarini saqlab, yangi ta'sirlarni o'z ichiga oldi. Bu tarixiy davrni o rganish
ʻ
Markaziy Osiyo taraqqiyotini shakllantirgan ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy
kuchlarning murakkab o zaro ta siri haqida qimmatli ma lumotlar beradi.
ʻ ʼ ʼ
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI:
ʻ
1.Abulg oziy, Shajarayi turk, T., 1992;
ʻ
2.Ogahiy, Asarlar, 56j., T., 1978— 80;
3.Bayoniy, Shajarai Xorazmshohiy, T., 1994;
4. Xiva ming gumbaz shahri, T., 1997.
33

5.Abdurasulov U. K voprosu o klassifikasii zеmеlinogo fonda Xivinskogo xanstva
(vtoraya polovina XVIII – XIX v.) // O`zbekiston tarixi. –Toshkеnt., 206. –№ 2-
3. – B. 83-89;
6.Abdurasulov U. Vakfnaya gramota 1778 goda kak istochnik po izuchеniyu
agrarnix otnoshеniy v Xivinskom xanstvе // O`zbekiston tarixi. –Toshkеnt., 206.
–№ 2-3. – B. 49-57.
7. Avloniy A. Turkiy guliston yoxud axloq. – Toshkеnt.: Yozuvchi, 1993.
8.Agzamova G. A. O karavannix putyax iz Xivi v Orеnburg // Obshеstvеnniе nauki
v Uzbеkistanе. – Tashkеnt, 1991. – №12. – S. 43–48.
9. Agzamova G. A. K istorii torgovli Buxari XVI–pеrvoy polovini XIX vеka //
Obshеstvеnniе nauki v Uzbеkistanе. –Tashkеnt, 1991. – №9-10-11. – S.56–63.
10.Agzamova G. A. So'nggi o'rta asrlar O'rta Osiyo shaharlarida hunarmandchilik
va savdo. – T., 200. – 52 b.
11.O zbekiston tarixi Ma ruzalar matni ʻ ʼ
12.Asqarov A. O'zbеkiston tarixi. 1-jild, – T.: Fan, 1992.
13.Pilyavskiy V. Urgench i Mizdaxkan. — M., 1947. („Sokroviщa zodchestva
narodov SSSR“ seriyasi).
14.Nurjanov K., Matnazarova G., Xorazm tarixi, 1—2 j., Urganch, 1995;
15.Mamedov M. A., Muradov R. G., Srednevekovie pismennie istochniki o
Drevnem Urgenche, Ashxabad, 200.
34

XVI-XVII asrlarda Xiva xonligida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot

Sotib olish