XVI-XVII asrning birinchi yarmida Nidеrlandiya - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	177.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

82 Sotish

XVI-XVII asrning birinchi yarmida Nidеrlandiya

Sotib olish

XVI-XVII ASRNING BIRINCHI YARMIDA NIDЕRLANDIYA
MUNDARIJA
KIRISH .............................................................................................................. 2
I BOB. XVI ASR OXIRI XVII ASR BOSHLARIDA
NIDЕRLANDIYANING IQTISODIY TARAQQIYOTI ......................................... 6
1.1. Nidеrlandiyaning siyosiy tuzumi ................................................................ 6
1.3. Niderlandiya san atining XVI-XVII asrlardagi gultoji davriʼ ................... 13
II BOB. NIDЕRLANDIYADAGI SIYOSIY JARAYONLAR ...................... 17
2.1. Vilgеlm Oranskiyning xalokati ................................................................ 17
2.2. Nidеrlandiya rеvolyutsiyasining tarixiy axamiyati va xaraktеri ............... 18
XULOSA ......................................................................................................... 29
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............. 30
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Milliy ma’naviyatimizni rivojlantirish, uni
xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz hayotiga singdirishda ijtimoiy-gumanitar fanlarning
ahamiyati juda katta. Afsus, bu fanlar rivoji zamondan ortda qolmoqda. Xususan,
biz uchun nihoyatda dolzarb bo‘lgan tarix fani ham bundan mustasno emas.
Tarixga oid ilmiy tadqiqot ishlari asosan bayonchilik, publitsistik usulda olib
borilmoqda. Natijada, olis va yaqin o‘tmishimizdagi ko‘pgina voqealar mohiyati,
ularni yuzaga keltirgan omillar va tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan qolmoqda.
Bir haqiqatni barchamiz chuqur anglab olishimiz zarur: milliy tarixni milliy
ruh bilan yaratish kerak. Aks holda, uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz
yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix
ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur. Buning uchun, avvalo,
O‘zbekistonda tarix fanini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini ishlab
chiqishimiz vaqti-soati keldi, deb o‘ylayman. Tarix institutini bu fanni
rivojlantirish bo‘yicha tayanch ilmiy muassasa etib belgilash kerak”, — dedi
Prezident.
Davlat rahbari Fanlar akademiyasi qoshidagi “Eng yangi tarix” markazi
xodimlarining oylik ish haqi miqdorini ilmiy-tadqiqot instituti xodimlari maoshiga
tenglashtirib, uning faoliyatini kuchaytirish kerakligini qayd etdi. 1
“Shuningdek, ta’lim muassasalarida tarix fanini o‘qitish va targ‘ib etish
ishlarini tubdan yaxshilash bo‘yicha ham aniq chora-tadbirlarni ishlab chiqish
lozim. ‘O‘zbekiston tarixi’ telekanali vatanimizning shonli tarixi va
ajdodlarimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan beqiyos hissasini to‘laqonli
ko‘rsatib beradigan, xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz sevib tomosha qiladigan ilmiy-
ma’rifiy kanalga aylanishi kerak”, — dedi davlat rahbari. Shavkat Mirziyoyev
mas’ullarga bir oy muddatda tarix fanini rivojlantirish to‘g‘risida Prezident qarori
loyihasini tayyorlash topshirig‘ini berdi.
1
Mirziyoyev Sh . M . Milliy taraqqiyot yolimizni qat ’ iyat bilan davom ettirib , yangi bosqichga kotaramiz . Toshkent -
“ Ozbekiston ”-2018 yil .539- bet .
2

Shu nuqtai nazarda muhtaram Prezdentimiz Shavkat Mirziyoyev yurtimiz
tarixi bo‘yicha quydagicha fikrlarini keltirib o‘tishimiz lozim:
- Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boyʻ ʻ
tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur
ʻ
o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak. Bu markazga kelgan
ʻ
odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi, katta ma naviyat olib ketishi
ʻ ʻ ʼ
zarur, - deb fikrlarini aytib o‘tadilar. 2
“XVI – XVII asrning birinchi yarmida Niderlandiya” mavzusi Yevropa
tarixida muhim o rin egallagan davrni o rganadi. Aynan shu davrda Niderlandiya
ʻ ʻ
Ispaniya imperiyasining tarkibidan chiqib, mustaqil Respublika sifatida shakllandi.
Siyosiy mustaqillik uchun olib borilgan kurash, diniy erkinlik, iqtisodiy taraqqiyot
va madaniy yuksalish bu davr tarixining asosiy yo nalishlarini tashkil etadi. Bu
ʻ
jarayonlar keyingi davrlarda G arbiy Yevropada demokratik boshqaruv
ʻ
tamoyillarining shakllanishiga ham ta sir ko rsatgan. Niderlandiyaning XVI-XVII
ʼ ʻ
asrlardagi jahon siyosatidagi roli juda muhim va ko p qirralidir Ushbu davrda
ʻ
Niderlandiya mustaqillik uchun kurash olib bordi va keyinchalik dunyoning eng
yirik savdo va dengiz kuchiga aylandi Uning jahon siyosatidagi ta siri bir necha
ʼ
omillar bilan bog liq bo lib, ular orasida mustaqillik urushi natijalari, savdo
ʻ ʻ
imperiyasi qurish, dengiz kuchini rivojlantirish va madaniy ta sirini kengaytirishni
ʼ
sanab o tish mumkin XVI asrning ikkinchi yarmida Ispaniyadan mustaqillik
ʻ
uchun kurash olib borgan Niderlandiya isyonining g alabasi butun Yevropa
ʻ
siyosatiga chuqur ta sir ko rsatdi Bu g alaba faqat Niderlandiyaning mustaqilligini
ʼ ʻ ʻ
emas, balki butun Yevropada monarxiyalarning mutlaq hokimiyatiga qarshi
kurashning boshlanishini ham belgilashdi Niderlandiya Respublikasi qayta
tiklangandan so ng, yagona monarxiyaga qarshi kurashning muvaffaqiyatli misoli
ʻ
sifatida boshqa mamlakatlar uchun ilhom manbai bo ldi Ingliz inqilobi va
ʻ
Amerika mustaqillik urushi kabi voqealar Niderlandiyaning mustaqillik urushi
2
Mirziyov Sh . M . Tanqidiy tahlil , qat ' iy tartib - intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik
qoidasi bo ‘ lishi k е rak . O ‘ zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil
istiqbollariga bag ’ ishlangan majlisidagi O ‘ zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining nutqi . GG Xalq so ‘ zi gaz е tasi .
2017 yil 16 yanvar , №11 .
3

tajribasidan ilhom olgan edi Niderlandiyaning jahon siyosatidagi muhim omili
uning tez rivojlangan savdo imperiyasi bo ldi XVI-XVII asrlarda Niderlandiyaʻ
savdo hajmi bo yicha dunyoda yetakchi o rinni egalladi Ularning savdo kemalari
ʻ ʻ
dunyoning turli burchaklariga sayohat qilib, Osiyo, Amerika va Afrika bilan savdo
munosabatlarini o rnatdilar Sharqiy Hindiston kompaniyasi va G arbiy Hindiston
ʻ ʻ
kompaniyasi kabi yirik savdo kompaniyalari Niderlandiyaning boylik va
qudratining asosi bo ldilar Ularning faoliyati natijasida Niderlandiya o zining
ʻ ʻ
yirik koloniyalariga ega bo ldi va dunyo bo ylab keng savdo tarmog ini yaratdi.
ʻ ʻ ʻ
Mazkur mavzu bugungi kunda ham dolzarbligini yo qotmagan.
ʻ
Niderlandiyaning XVI asrdagi ijtimoiy-siyosiy kurashlari ko plab zamonaviy
ʻ
mustaqillik harakatlari, fuqarolik jamiyatining shakllanishi va demokratik
boshqaruv tizimlari uchun tarixiy asos bo lib xizmat qilgan. Bugungi globallashuv
ʻ
davrida milliy mustaqillik, siyosiy erkinlik, diniy bag rikenglik kabi masalalarni
ʻ
tarixiy misollar orqali o rganish muhim ahamiyatga ega.
ʻ
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi
— XVI – XVII asrning birinchi yarmida Niderlandiyadagi siyosiy, ijtimoiy va
iqtisodiy o zgarishlarni tahlil qilish, ularning sabablari va natijalarini o rganish
ʻ ʻ
hamda Niderlandiyaning mustaqil respublika sifatida shakllanish jarayonini ilmiy
asosda yoritishdan iborat.
Vazifalari:
1. XVI asrda Niderlandiyaning siyosiy va iqtisodiy holatini o rganish;
ʻ
2. Ispaniya zulmiga qarshi xalq harakatlarini tahlil qilish;
3. Utrext ittifoqi va uning tarixiy ahamiyatini baholash;
4. Mustaqillik akti va Respublika tuzumining shakllanishini o rganish;
ʻ
5. XVII asrning birinchi yarmidagi Niderlandiya taraqqiyoti va uning
G arbiy Yevropa tarixidagi o rnini aniqlash.
ʻ ʻ
Kurs ishining predmei va obyekti. Kurs ishining predmeti
Niderlandiyaning XVI–XVII asr boshlaridagi siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy
jarayonlari.
4

Kurs ishining ob ekti esa Niderlandiya tarixidagi mustaqillikka erishishʼ
harakati, ispan zulmiga qarshi kurashlar, Utrext ittifoqi va Respublika tizimi
shakllanishi.
Kursh ishining tuzilishi. Kirish, 2 b о b, 5 pr а gr а f, xul о s а , f о yd а l а nilg а n
manba va а d а biy о tl а r r о yx
ʻ а tid а n ib о r а t.
5

I BOB. XVI ASR OXIRI XVII ASR BOSHLARIDA NID Е RLANDIYANING
IQTISODIY TARAQQIYOTI
1.1. Nid е rlandiyaning siyosiy tuzumi
O rta asrlarda Nidʻ е rlandiya to g risida, gapirilganda R ʻ ʻ е yn, Maas va Sh е lda
daryolarining quyi oqimidagi va Shimoliy d е ngiz buylaridagi «etak е rlar»
(Nid е rlandiya so zining asl tarjimasi shundaydir) nazarda tutilar edi. Bundan
ʻ
ilgaridayoq bu е rlar (Yuqori Lotaringiyadan va uning M е ts, Giul, V е rd е n va shu
singari shaharlaridan) farq qilib quyi Lotaringiya d е b atashar edi. Bu ulkaning
sanoat jihatidan oldinroq taraqqiy qilishi uning xarakt е rli XVIsusiyati edi. Friz
movutlari Buyuk Karl zamonidayoq dong chiqargan edi. XVI-XVIIasrlarda
Fladriya (Flamand) movut sanoati bilan raqobat qila olar edi, xolos. «Flanriyaning
eski obod shaharlari» bo lmish Bryugg
ʻ е , Ipr, G е nt shaharlariga ingliz, frantsuz va
n е mis shaharlarining uzoq vaqtgacha xavasi k е lib yurdi, chunki ular yuqori sifatli
movut ishlab chiqara olmas edi. XVI asrda Flanriyada Antv е rp е n d е gan yangi
sanoat va savdo markazi o sib chiqdi. Bu shahar Sh
ʻ е ll е r daryosining d е ngiziga
o uyiladigan joyidan sal nariroqda edi. Bu g
ʻ е ografik kashfiyotlar natijasida
Antv е rd е n Qindiston va Am е rikadagi mustamlakalar bilan jonlangan jahon portiga
aylandi. 1
Ammo Antv е rp е sanoat markazi sifatida ham taraqqiy qildi. Shu bilan
birga, Flanriyaning eski shaharlaridan farq qilib, Antv е rp е nda ishlab chiqarishning
s е x formasi emas, balki manufaktura formasi rivojlandi. Manufaktura formasi esa
qishloqdagi xonaki, kapitalistik kustar sanoatiga asoslangan edi. Flanriya bilan
qo shin bo lgan Barabandda XVI-XVI1 asrlarda Bryus
ʻ ʻ е l kattagina sanoat markazi
hisoblanar edi, bunda ham movut ishlab chiqarish sanoatining bir qismi s е x sanoati
xarakt е rida, bir qismi manufaktura sanoati xarakt е rida edi. Flandriya bilan Braband
janubiy Nid е rlandiyaning asosiy viloyatlari bo lib, ular iqtisodiy jihatdan ancha
ʻ
taraqqiy qilgan edi. Nid е rlandiyaning janubida Namyur, L е ch, Lyuks е mburgda
boy t е mir konlari bo lib, bu
ʻ е rda m е tallurgiya sanoati k е ng ko lamda rivojlangan ʻ
edi. 3
3
Sh . Ergashev “ Jahon tarixi , yangi davr 1- qism ” “ O ʻ zbekiston ” Toshkent – 2013.
6

Frantsiyaga yondosh bo lgan janubiy-g arbiy oblastlar Gʻ ʻ е nn е gau artua.
Aksincha d е hqonchilik oblastlari edi. Shimolda esa eng taraqqiy qilgan viloyatlar
Z е llandiya. Gollandiya va Utr е XVI е r edi. Bu е rda ham movut sanoti
rivojlanayotgan edi. Bundan tashqari zig ir tolasidan gazlama tukini, surp va shoyi
ʻ
to qish sanoati ancha taraqqiy qildi. Savdo viloyati bo lgan gollandiya k
ʻ ʻ е masozlik,
paraxodchilik va baliq ovlashning markazi edi. Amst е rdam ok е an orqali savdo,
kr е dit op е ratsiyalari va birja bitimlari jihatidan antv е ri е nning jiddiy raqobatchisi
bo lib qoldi.
ʻ
Niderlandiyaning XVI-XVII asrlar boshlarida ijtimoiy siyosiy tuzumi
murakkab va dinamik jarayonlar bilan belgilangan davr bolib, uning ildizlari o rta
ʻ
asrlarning oxirlariga borib taqaladi. Ushbu davrda Niderlandiya Ispaniya qiroli
Filipp II ning hukmronligiga qarshi kurash olib borgan, bu esa mamlakatning
siyosiy va ijtimoiy tuzilmasiga chuqur ta sir ko rsatgan. Avvalo, XVI asrning
ʼ ʻ
ikkinchi yarmida boshlangan isyon va mustaqillik uchun kurash mamlakatni
chuqur bo linishga olib keldi. Janubiy Niderlandiya (hozirgi Belgiya) Ispaniya
ʻ
ta siri ostida qolsa, Shimoliy Niderlandiya esa mustaqillikka erishdi va Gollandiya
ʼ
Respublikasini tashkil qildi. Gollandiya Respublikasining siyosiy tuzumi o ziga
ʻ
xos XVIsusiyatlarga ega edi. U monarxiyaga emas, balki respublika tuzumiga
asoslangan edi. Biroq, bu respublika hech qachon markazlashtirilmagan edi.
Mamlakat ettita provinsiyadan iborat bo lib, har bir provinsiyaning o zining Stati
ʻ ʻ
Generali deb ataluvchi vakillik organi va stadtholder deb ataluvchi amaldori
bo lgan. Stati Generali davlatning umumiy siyosatini belgilab, soliqlarni yig ish,
ʻ ʻ
armiyani saqlash va tashqi siyosat masalalarini hal qilar edi. Stadtholder esa
provinsiyaning harbiy kuchlariga boshchilik qilib, asosan harbiy masalalarda katta
kuchga ega edi. Orange-Nassau oilasi stadtholderlik lavozimini o z qo lida ushlab,
ʻ ʻ
aslida mamlakat siyosatiga katta ta sir ko rsatishgan. Shunday qilib, Gollandiya
ʼ ʻ
Respublikasining siyosiy tuzumi murakkab va ko p qirrali bo lib, markazlashgan
ʻ ʻ
hokimiyatning yo qligi va provinsiyalararo kuchlar muvozanati bilan ajralib
ʻ
turardi. Ijtimoiy tuzumga kelsak, Gollandiya Respublikasida turli ijtimoiy
qatlamlar mavjud edi. Boy savdogarlar va bankirlar sinfi mamlakat
7

iqtisodiyotining asosiy kuchiga aylandi. Ularning boyligi dengiz savdosi va
moliyaviy operatsiyalar tufayli ortdi. Bu sinf nafaqat iqtisodiyotga, balki siyosatga
ham katta ta sir ko rsatar edi. Shuningdek, hunarmandlar va dehqonlar sinfi hamʼ ʻ
mavjud edi. Dehqonlar aholining katta qismini tashkil etar edi, lekin ular siyosiy
jarayonlarda chetda qolgan edilar. Hunarmandlar esa shaharlarda yashab, o z
ʻ
hunarlarini rivojlantirib, iqtisodiyotga hissasi qo shishgan. Din masalasi
ʻ
Gollandiya Respublikasining ijtimoiy-siyosiy hayotida muhim o rin egallagan.
ʻ
Isyon Ispaniya qirolining katolik dinini majburan qabul qilish siyosatiga qarshi
kurash sifatida boshlangan edi. Mustaqillikka erishgandan so ng, Gollandiya
ʻ
Respublikasida diniy bag rikenglik hukm surgan, ammo bu bag rikenglik
ʻ ʻ
cheklangan edi. Katoliklar davlat organlarida yuqori lavozimlarni egallash
huquqiga ega emas edilar. Protestantizmning turli yo nalishlari mavjud bo lib, ular
ʻ ʻ
orasida kalvinchilik hukmronlik qilgan. Gollandiya Respublikasining iqtisodiy
yuksalishi uning dengiz savdosi va moliya sohasidagi muvaffaqiyatlari bilan
bog liq edi. Mamlakatning qudratli dengiz floti dunyoning turli burchaklariga
ʻ
savdo yo llarini o rnatgan. Gollandiya savdogarlari Osiyo, Afrika va Amerikadan
ʻ ʻ
qimmatbaho tovarlarni olib kelishgan. Amsterdam jahonning yirik savdo va
moliya markaziga aylandi. Banklar va birjalar rivojlandi, moliya operatsiyalari
keng miqyosda amalga oshirila boshlandi. Bu iqtisodiy yuksalish Gollandiya
Respublikasini Yevropaning eng boy va qudratli davlatlaridan biriga aylantirdi.
Gollandiya Respublikasining madaniy hayoti ham o ziga xos edi. Ushbu davrda
ʻ
rassomlar, yozuvchilar va olimlar faol ijod qilishgan. Rembrandt, Frans Hals va
boshqa rassomlarning asarlari dunyo miqyosida tan olingan. Gollandiya
Respublikasining ilmiy va texnologik rivojlanishi ham ahamiyatli edi. Ko plab
ʻ
ixtirolar va kashfiyotlar shu davrga to g ri keladi. XVI-XVII asrlar boshlaridagi
ʻ ʻ
Niderlandiya tarixi mustaqillik uchun kurash, murakkab siyosiy tuzum, iqtisodiy
yuksalish va gullab-yashnash davri bo ldi. Gollandiya Respublikasining siyosiy
ʻ
tuzumi o ziga xos XVIsusiyatlarga ega bo lib, provinsiyalararo muvozanat va
ʻ ʻ
markazlashtirilmagan hokimiyat bilan ajralib turardi. Mamlakatning iqtisodiy
yuksalishi uning dengiz savdosi va moliya sohasidagi yutuqlari bilan bog liq edi.
ʻ
8

Madaniy va ilmiy sohada ham katta yutuqlarga erishilgan. Bu davr
Niderlandiyaning tarixida muhim o rin egallab, uning keyingi rivojlanishiga asosʻ
yaratdi. Respublikaning mustaqilligi, garchi bir necha bor xavf ostida qolgan
bo lsa-da, Yevropa tarixida muhim hodisa bo lib, milliy ong va o ziga xos
ʻ ʻ ʻ
madaniy identifikatsiyaning shakllanishiga turtki bo ldi. Ushbu davrning voqealari
ʻ
hozirgi zamon Niderlandiyasining siyosiy va madaniy hayotiga katta ta sir
ʼ
ko rsatgan.
ʻ
1.2.Niderlandiya madaniyatining XVI-XVII asrlardagi o ziga xos
ʻ
xvisusiyatlar i
Niderlandiya madaniyatining XVI-XVII asrlardagi o ziga xos XVIsusiyatlari
ʻ
Gollandiya oltin asri deb ataluvchi davrda shakllangan boy va murakkab madaniy
landshaftni aks ettiradi. Bu davr siyosiy mustaqillik, iqtisodiy taraqqiyot va
gullab-yashnash bilan birga, san at, fan, adabiyot va falsafa sohalarida o ziga xos
ʼ ʻ
taraqqiyotni ham o z ichiga olgan. Gollandiya Respublikasining paydo bo lishi va
ʻ ʻ
mustaqillik uchun kurash madaniyatga kuchli ta sir ko rsatgan, milliy ongning
ʼ ʻ
shakllanishiga va o ziga xos madaniy identifikatsiyaning rivojlanishiga turtki
ʻ
bo lgan. Ushbu davrning eng muhim XVIsusiyatlaridan biri realistik tasviriy
ʻ
san atning yuksalishi hisoblanadi. Flamand maktabining an analarini davom
ʼ ʼ
ettirib, gollandiyalik rassomlar dunyoni aniq, tafsilotlarga boy va ob ektiv ravishda
ʼ
aks ettirishga intilishgan. Rembrandt van Reyn, Frans Xals, Yan Vermeer kabi
buyuk ustalar oddiy odamlarning kundalik hayoti, portretlari, manzaralari va janr
sahnalarini juda yuqori mahorat bilan yaratishgan. Ularning asarlarida yorug lik
ʻ
va soyani ustalik bilan qo llashi, ranglarning boy gammasi va hissiyotlarning
ʻ
chuqur ifodasi o z ifodasini topgan. Bunday realistik uslub nafaqat san atning
ʻ ʼ
o zida, balki butun madaniy muhitga ham o z ta sirini o tkazgan. Adabiyot
ʻ ʻ ʼ ʻ
sohasida ham yangi yo nalishlar paydo bo lgan. Gollandiyalik yozuvchilar
ʻ ʻ
kundalik hayotni, odamlarning his-tuyg ularini va ichki dunyosini aks ettiruvchi
ʻ
realistik asarlar yaratishgan. Pieter Brederode, Joost van den Vondel kabi
adiblarning asarlarida milliy ong, mustaqillik g oyasi va ijtimoiy muammolar
ʻ
yoritib berilgan. Ularning ijodida qadimgi yunon va rim adabiyotidan ta sirlar
ʼ
9

bilan birga, milliy an analar va folklor ham muhim o rin egallagan. XVII asrda fanʼ ʻ
va texnologiya sohalarida ham sezilarli taraqqiyot kuzatilgan. Gollandiya
mikroskoplar, teleskoplar, kemasozlik va suv tashish tizimlari sohasida o zining
ʻ
muhim yutuqlariga erishgan. Antoni van Levengukning mikroskopik kashfiyotlari
biologiyaga yangi istiqbol ochgan bo lsa, Xristian XVIygensning fizikaviy
ʻ
tadqiqotlari zamonaviy fizikaning asoslarini yaratishga hissa qo shgan. Bularning
ʻ
barchasi Gollandiya madaniyatining ilmiy va texnologik rivojlanishga qiziqishini
ko rsatadi. Musiqa sohasida ham Gollandiya o zining o ziga xos an analarini
ʻ ʻ ʻ ʼ
shakllantirgan. XVII asrda Gollandiyada Jan Piterzoon Svarte, Jakob van Eyck
kabi bastakorlarning ijodi Gollandiya musiqa madaniyatining taraqqiyoti uchun
muhim bo lgan. Ularning asarlarida barokko uslubi bilan birga, milliy ohanglar va
ʻ
xalq musiqasi elementlarining ta siri seziladi. Gollandiya musiqasi ko proq kamer
ʼ ʻ
musiqasi va cherkov musiqasi shaklida rivojlangan. XVII asr Gollandiya
madaniyati, shuningdek, diniy bag rikenglik bilan ham ajralib turgan. Garchi
ʻ
katoliklik asosiy din bo lsa-da, protestantizm va boshqa diniy oqimlar ham o z
ʻ ʻ
erkinligini topishgan. Bu diniy bag rikenglik madaniy hayotning rivojlanishiga
ʻ
ijobiy ta sir ko rsatib, turli madaniyatlarning o zaro boyitish jarayonini
ʼ ʻ ʻ
tezlashtirgan. Bunday bag rikenglik muhit madaniy almashinuvga imkon yaratdi
ʻ
va Gollandiyaning dunyo madaniyati bilan bog lanishini kuchaytirdi. Gollandiya
ʻ
madaniyatining o ziga xos XVIsusiyati shundaki, u bir vaqtning o zida ham milliy
ʻ ʻ
ongning shakllanishiga, ham dunyo madaniyatiga integratsiyaga xizmat qilgan.
Ushbu davrda yaratilgan san at asarlari, adabiy va musiqiy namunalar nafaqat
ʼ
Gollandiyaning o zida, balki jahon miqyosida tan olingan va hozirgacha dunyo
ʻ
madaniyati xazinasi sifatida qadrlanadi. Gollandiya oltin asri madaniyati o zining
ʻ
realistikligi, milliyligi va kosmopolitizmning uyg unligi bilan ajralib turadi.
ʻ
Ushbu davrning boy merosi bugungi kunda ham Gollandiya madaniyati va milliy
identifikatsiyasining poydevorini tashkil etadi. XVI-XVII asrlardagi Gollandiya
madaniyati nafaqat o z davrining, balki butun jahon madaniyatining rivojlanishiga
ʻ
katta hissa qo shgan noyob va betakror hodisadir. Qadimgi Niderlandiya hududida
ʻ
neolit davrining sopol idishlari, toshdan qurilgan megalitik inshootlari, miloddan
10

avvalgi 1-ming yillikka mansub kelt manzilgoxlari, milodiy I-III asrlar qadimiy
Rim binolarining qoldiqlari, olmonlarning metall, zargarlik buyumlari saqlangan.
O rta asr me morligi namunalari Amsterdam, Gaaga va boshqa shaharlarda mavjudʻ ʼ
(shahar devorlari, saroy, qal a, uylar). Mamlakatda tuproqning botqokligi, tosh
ʼ
tanqisligi binolarning g isht va yog ochdan qurilishiga sabab bo lgan.
ʻ ʻ ʻ
XVI-XVII asrlar tasviriy san atida turmush manzaralari, natyurmort, portret
ʼ
janri rivojlandi (yana qarang Niderland san ati). XVII asr o rtalarida
ʼ ʻ
klassitsizmning golland badiiy maktabi rivoj topdi (binolarning sodda va qulay
bo lishiga ko proq e tibor berildi). XVII asr 2-yarmida fransuz klassitsizmining
ʻ ʻ ʼ
boy saroy va park me morligi ta siri kuchaydi. Jamoat, savdo va ishlab chiqarish
ʼ ʼ
binolari (ratusha, birja, savdo rastalari va boshqa) qurildi (me morlar Ya. van
ʼ
Kampen, P. Post, aka-uka F. va Yu. Vingbons va boshqa). XVII asrda
haykaltaroshlik unchalik rivojlanmadi (binolar haykal bilan kamdankam bezatildi,
portret haykallar juda kam ishlandi). Rassomlik va grafika esa keng rivoj topdi.
Realistik rassomlik yuksalib, butun Yevropa tasviriy san atiga samarali ta sir
ʼ ʼ
o tkazdi. Golland rassomlari, odatda, biror janrga ixtisoslashgan. Portret (F. Xals),
ʻ
dehqonlar hayoti (A. van Ostade) va shahar hayoti (Ya. Sten, G. Terborx va
boshqa), ifodali maishiy janr, manzara (Ya. Porsellis, Ya. van Ryoysdal) va boshqa
janrlarda qim-matli asarlar yaratildi. Rembrandt, F. Xale, K. Fabritsius kabi buyuk
rassomlarning ijodida demokratik kayfiyatlar mohirona ifodalandi.
XIX asrda shaharlarda aholi tig izlashdi, ixcham, tejamkor me morlik
ʻ ʼ
shakllariga e tibor kuchaydi. Tasviriy san atda oddiy mehnatkash kishilar hayotiga
ʼ ʼ
ahamiyat berildi. Ikkinchi jahon urushidan so ng Amsterdam, Gaaga, Rotterdam va
ʻ
boshqa shaharlarda binolarning oqilona joylashishiga erishildi, milliy romantik
tamoyillar bilan sug orilgan funksionalizm yetakchi oqim bo lib qoldi. XIX asr 2-
ʻ ʻ
yarmida Gaaga rang tasvir maktabi, XX asrda golland haykaltaroshlik maktabi
shakllandi. Hozirgi zamon Niderlandiya tasviriy san atida turli modernistik
ʼ
okimlar yoyilgan, ammo demokratik tamoyillar ham (Charli Torop, X. Shabo, P.
Alma ijodida) sezilib turadi.
11

Niderlandiyaning musiqa madaniyatiga doir dastlabki ma lumotlar ilk o rtaʼ ʻ
asrlarga mansub. XII asrdan ritsarlik lirikasi rivoj topdi. XIV asrda menestrellar
deb atalgan sayoq sozanda va xonandalar xalq qo shiqchiligini professional san at
ʻ ʼ
darajasiga ko tardilar. Bayram, yarmarka, turli musobaqalarda musiqa asboblari
ʻ
jo rligida ashula va raqslar ijro etish odat tusiga kirdi. XV-XVI asrlarda musiqa
ʻ
san ati, ayniqsa, yuksaldi. Xususan, Uyg onish davrida vujudga kelgan Niderland
ʼ ʻ
maktabi Yevropaning kompozitorlik ijodiyotiga ta sir o tkaza boshladi. XVII asrda
ʼ ʻ
musiqa asboblarini ishlab chiqarish ham rivojlandi. XVII asr oxirlaridan
Niderlandiyada ingliz, fransuz, italyan musiqalari ta siri oshdi, komik operalar
ʼ
sahnaga qo yiddi. K. Haquartning „Ishq tantanasi“ (1678) klassitsizm uslubidagi
ʻ
birinchi golland operasidir. Shu yillarda musiqa jamiyatlari tashkil etildi. XIX
asrning 1-yarmidan milliy-demokratik musiqa madaniyati rivoj topa boshladi.
Amsterdam konservatoriyasi (1884), Niderlandiya musiqachilari qirollik jamiyati
(1875), Milliy opera (1916—23), Niderlandiya kompozitorlari jamiyati (1911) va
boshqa tashkilotlar mamlakatda musiqa madaniyati rivojida muhim ahamiyatga
ega bo ddi. Amsterdamda 1948-yildan yozgi musiqa festivallari o tkazib turiladi.
ʻ ʻ
Mamlakatda bir necha opera va balet teatrlari, 12 simfonik orkestr, 7
konservatoriya (ba zilarida Sharq musiqasi o rganiladi), 3 musiqa litseyi,
ʼ ʻ
Amsterdam, Leyden va Utrext universitetlarida musiqa tarixi va nazariyasi
fakultetlari bor. Kompozitorlardan G.Landre, S.Bessem, K. van Baren,
dirijyorlardan P. Xyupperts, B.Xaytink, musiqa ijrochilaridan K.de Grot, L.Ponse,
G.Leonhardt, T.Olof, T.Bayle va boshqa mashhur.
Baleti o rta asrlardan vujudga kela boshlagan, bayram va karnavallarda
ʻ
raqslar ko p ijro etilgan. 1959-yilda Amsterdam balet truppasi tuzilgan. Uning
ʻ
S.Gaskell truppasi (1954) bilan qo shilishi (1961) tufayli Niderlandiya milliy baleti
ʻ
tashkil topgan. Gaagada 1961-yildan Niderlandiya rake teatri ishlaydi. 1945-yildan
bolalaruchun spektakllar qo yadigan „Skapino“ truppasi ishlab turibdi. O.de Xaye,
ʻ
Ya. Fliyer, I.Sanders Niderlandiya operasini rivojlantirishga katta hissa qo shdi
ʻ
12

1.3. Niderlandiya san atining XVI-XVII asrlardagi gultoji davriʼ
Niderlandiya san atining XVI-XVII asrlardagi gultoji davri G arbiy Yevropa
ʼ ʻ
san at tarixida alohida o rin tutadi. Bu davr Niderlandiyaning Ispaniyadan
ʼ ʻ
mustaqillik uchun kurashi bilan bir vaqtga to g ri keladi va mamlakatning ijtimoiy-
ʻ ʻ
iqtisodiy taraqqiyoti bilan chambarchas bog liqdir. Gollandiya Respublikasining
ʻ
paydo bo lishi va savdo-sotiqning rivojlanishi san atning gullab-yashnashiga turtki
ʻ ʼ
bo ldi. Boy savdogarlar va boy fuqarolar sinfi o zlarining boyligini namoyish etish
ʻ ʻ
uchun san at asarlariga buyurtma berishdi. Bu davrning asosiy XVIsusiyati
ʼ
realizmning yuksalishi, kundalik hayot va tabiat manzaralarining aniq tasvirlanishi
hisoblanadi. XVI asrning ikkinchi yarmida Niderlandiyada ikkita asosiy san at
ʼ
maktablari shakllandi: janubiy Niderlandiya (hozirgi Belgiya) va shimoliy
Niderlandiya (hozirgi Gollandiya) maktablari. Janubiy Niderlandiya maktabi
asosan rasmiy portretlar, diniy va mifologik mavzulardagi asarlar bilan ajralib
turardi. Bu maktabning yorqin vakillari orasida Piter Paul Rubens, Anton van
Dayk va Yans Bruegel kabi buyuk rassomlar bor edi. Ularning asarlarida barokko
uslubining jo shqinligi va dramatizmi seziladi, ranglarning boyligi va
ʻ
kompozitsiyaning murakkabligi bilan ajralib turadi. Shimoliy Niderlandiya
maktabi esa kundalik hayot, tabiat manzaralari, janr sahnasi va portretlarga
ko proq e tibor qaratdi. Bu maktabning rivojlanishiga bir qator omillar sabab
ʻ ʼ
bo ldi: birinchidan, diniy san atga bo lgan talabning pasayishi, ikkinchidan, boy
ʻ ʼ ʻ
savdogarlar va fuqarolar sinfi tomonidan kundalik hayotni aks ettiruvchi asarlarga
buyurtma berilishi, uchinchidan, yangi texnologiyalar va materiallar bilan
tanishish. Shimoliy Niderlandiya maktabining eng mashhur vakillaridan biri
Rembrandt van Reyn edi. U o zining yorug lik va soya bilan mohir ishlashi,
ʻ ʻ
psixologik chuqurligi va insoniy tuyg ularni aniq ifodalashi bilan mashhur edi.
ʻ
Rembrandtning portretlari va diniy asarlari juda realistik va hissiy bo lib,
ʻ
tomoshabinni o ziga jalb qiladi. Uning «Tungi soqchi», «Dudasijon»,
ʻ
«Avtoportret» kabi asarlari jahon san ati xazinasi hisoblanadi. Yana bir ajoyib
ʼ
rassom Jan Vermeer Delfftdan edi. Vermeer o zining kundalik hayotdagi
ʻ
manzaralarni juda aniq va tafsilotli tasvirlash bilan mashhur edi. Uning asarlarida
13

yorug lik va soyani mukammal ishlashi, ranglarning uyg unligi vaʻ ʻ
kompozitsiyaning soddaligi seziladi. 2
Vermeerning «Qiz bilan marvaridli sirg a»,
ʻ
«Sut quyayotgan qiz», «Geographer» kabi asarlari o zining go zalligi va sirliligi
ʻ ʻ
bilan ajralib turadi. Frans Hals ham shimoliy Niderlandiya maktabining yorqin
vakili hisoblanadi. U o zining dinamik va hissiy portretlari bilan mashhur bo lgan.
ʻ ʻ
Halsning portretlari odatda qisqa, ammo aniq bo yoq zarbalari bilan bajarilgan
ʻ
bo lib, modellarining shaxsiyatini va his-tuyg ularini aniq ifodalaydi. Uning
ʻ ʻ
portretlaridagi realistiklik va jonli ifoda gollandiyalik portret san atining
ʼ
yuksalishiga turtki bo ldi. XVII asrda Niderlandiya san ati manzara janrida ham
ʻ ʼ
katta yutuqlarga erishdi. Yangi uslublar va texnikalar paydo bo lib, manzara
ʻ
tasvirlashda chuqurlik va realistiklikning yangi darajalariga erishildi. 3
Yakov van
Ruysdael, Villiam van de Velde kabi rassomlar manzarani nafaqat tabiatning
go zal manzarasi sifatida, balki inson bilan tabiatning munosabati sifatida
ʻ
tasvirlashgan. Ularning asarlarida tabiatning kengligi, osmonning ko kligi,
ʻ
daryolarning tinchligi va daraxtlarning salobatliligi aniq ko rinadi. Bundan
ʻ
tashqari, Niderlandiya san atida janr sahnasi, ya ni kundalik hayot sahnalarini
ʼ ʼ
tasvirlash alohida o rin tutadi. Bu janrda ishlayotgan rassomlar odamlarning
ʻ
harakatlarini, kayfiyatlarini, turmush tarzini juda aniq va realistik aks ettirishgan.
Yans Steen, Gabriel Metsu kabi rassomlar o z asarlarida kundalik hayotning turli
ʻ
jabhalarini — ichimlikbozlik, o yin-kulgi, uy ishlari va boshqalarni aks ettirib, o z
ʻ ʻ
davrining hayotini aniq tasvirlab berishgan.
XVI-XVII asrlarda Niderlandiya san ati o zining yuksalishi davrini boshdan
ʼ ʻ
kechirdi. Bu davrda realistik uslubning rivojlanishi, turli janrlarning boyligi va
mahoratli rassomlarning ko pligi tufayli jahon san ati xazinasi boyitildi.
ʻ ʼ
Rembrandt, Vermeer, Frans Hals va boshqa ko plab rassomlarning asarlari nafaqat
ʻ
o z davrining tarixini, balki insoniy his-tuyg ularini va tabiatning go zalligini ham
ʻ ʻ ʻ
aks ettirib, bugungi kunda ham o zining ahamiyatini saqlab qolmoqda. Bu davr
ʻ
Niderlandiya san atining «oltin davri» deb atalishi bejiz emas.
ʼ
XV-XVI asrlarda Niderlandiyadagi ilm-fan va texnika taraqqiyoti G arbiy
ʻ
Yevropadagi boshqa davlatlar singari, murakkab va ko p qirrali jarayon bo lib,
ʻ ʻ
14

ijtimoiy-iqtisodiy o zgarishlar, diniy islohotlar va savdo-sanoatning rivojlanishiʻ
bilan chambarchas bog liq edi. Ushbu davr Niderlandiya uchun yangi geografik
ʻ
kashfiyotlar davri, kapitalizmning shakllanishi va ilmiy inqilobning boshlanishi
bilan tavsiflanadi. XVI asrning boshlarida Niderlandiyada universitetlar, ayniqsa
Leyda va Utrext universitetlari, ilm-fanning rivojlanishiga katta hissa qo shdi. Bu
ʻ
universitetlarda matematika, astronomiya, tibbiyot va falsafa kabi fanlar chuqur
o rganildi. Astronomiya sohasida Niderlandiyalik olimlar Kopernikning
ʻ
geliosentrik nazariyasini qizg in muhokama qilishdi va uni qo llab-quvvatlashdi.
ʻ ʻ
Bu davrda matematik Tyxo Brahe kabi mashhur olimlar Niderlandiyada faoliyat
olib borishdi. Uning aniq kuzatishlari keyinchalik Keplerning sayyoralar
harakatlari qonunlarini yaratishida muhim rol o ynadi. Tibbiyot sohasida esa,
ʻ
anatomiya va fiziologiya bo yicha yangi kashfiyotlar amalga oshirildi. XVII asr
ʻ
esa, Niderlandiyada «Oltin asr» deb nom olgan davr bo lib, u san at, fan va texnika
ʻ ʼ
taraqqiyoti bilan ajralib turdi. Bu davrda ilm-fanning rivojlanishiga boy savdo va
sanoatning taraqqiyoti katta turtki bo ldi. Savdo flotlari uzoq mamlakatlardan turli
ʻ
xil buyumlarni olib kelar, bu esa yangi texnologiyalar va ilmiy bilimlarni
o rganishga turtki bo lar edi. Masalan, kema qurish texnologiyasi, navigatsiya
ʻ ʻ
asboblari va kartografiyaning rivojlanishi dengiz savdosining kengayishi bilan
chambarchas bog liq edi. Mikroskopning ixtiro qilinishi va uning takomillashuvi
ʻ
Niderlandiyada biologiya va tibbiyotning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega
bo ldi. Anton van Levengukning mikroskopik kuzatishlari tufayli
ʻ
mikroorganizmlar, bakteriyalar va bir hujayrali organizmlar kashf etildi. Uning
ishlari hujayra biologiyasi va mikrobiologiya fanlarining asosini tashkil etdi.
Shuningdek, XVII asrda Niderlandiyada optik texnologiyalarning rivojlanishi
sohasida sezilarli yutuqlar qayd etildi. Yaxshilangan teleskoplar astronomlarga
koinotni yanada chuqurroq o rganish imkonini berdi. Kimyo fani ham tez sur atlar
ʻ ʼ
bilan rivojlandi. Jan Baptista van Helmont kabi olimlar kimyoviy tajribalarni
o tkazish orqali yangi moddalarni sintez qilish va ularning xossalarini o rganish
ʻ ʻ
bilan shug ullanishdi. Ularning tadqiqotlari kimyoviy reaktsiyalar va
ʻ
moddalarning tarkibi haqida chuqurroq tushunchaga ega bo lishga yordam berdi.
ʻ
15

XVII asrda Niderlandiya olimlarning yutuqlari nafaqat mahalliy miqyosda, balki
butun Yevropada keng tan olindi. Niderlandiyalik olimlar o zlarining tadqiqotlariʻ
natijalarini nashr etish orqali jahon ilmiy hamjamiyatiga muhim hissa qo shdilar.
ʻ
Ularning ilmiy ishlari boshqa mamlakatlardagi olimlar tomonidan o rganilib, yangi
ʻ
kashfiyotlar uchun asos bo ldi. Niderlandiyaning rivojlangan savdosi va boy
ʻ
madaniy hayoti ilm-fanning taraqqiyoti uchun qulay muhit yaratdi. Boy
savdogarlar va zodagonlar ilmiy tadqiqotlarni moliyalashtirishga qiziqish
bildirdilar va olimlarga o zlarining izlanishlarini davom ettirish uchun imkoniyat
ʻ
yaratdilar. Bu davrda ko plab ilmiy jamiyatlar va akademiyalar tashkil etildi, bu
ʻ
esa olimlar o rtasida axborot almashinuvi va hamkorlikni kuchaytirdi. Shunday
ʻ
qilib, XVXVI asrlarda Niderlandiyada ilm-fan va texnika taraqqiyoti, ijtimoiy-
iqtisodiy o zgarishlar, savdo-sanoatning rivojlanishi va ilmiy inqilobning
ʻ
boshlanishi bilan chambarchas bog liq edi. Bu davrda erishilgan yutuqlar
ʻ
Niderlandiyaning Yevropadagi ilmiy va texnologik markazlardan biriga
aylanishiga va jahon ilmiy taraqqiyotiga katta hissa qo shishiga sabab bo ldi.
ʻ ʻ
Niderlandiyalik olimlar tomonidan qilingan kashfiyotlar va ixtirolar zamonaviy
ilm-fan va texnologiyaning asosini tashkil etdi va keyingi avlodlar uchun ilhom
manbai bo lib xizmat qildi. Ularning tadqiqotlari va yutuqlari nafaqat
ʻ
Niderlandiyaning o zida, balki butun dunyo bo ylab ilmiy fikrning rivojlanishiga
ʻ ʻ
kuchli ta sir ko rsatdi. XVII asr Niderlandiyaning «Oltin asri» deb atalishi bejiz
ʼ ʻ
emas, chunki bu davrda ilm-fan va texnika taraqqiyoti jamiyatning barcha
jabhalariga ta sir ko rsatdi va mamlakatning jahon miqyosidagi obro sini yanada
ʼ ʻ ʻ
mustahkamladi.
16

II BOB. NIDЕRLANDIYADAGI SIYOSIY JARAYONLAR
2.1. Vilg е lm Oranskiyning xalokati
Margarita Parmskaya o rniga kʻ е lgan Alba akkupatsiya qilingan mamlakatda
qonho rlik r
ʻ е jimi o rnatildi. Ko plab qamoqqa olish, qatl qilish va mol-mulkini ʻ ʻ
musodara qilishlar boshlandi. Xato aristokratik oppozitsiyani mu tadil rahbarlari
ʼ
bo lgan Egmont bilan goorn ham 1568 yilda yozda qatl qilindilar. Anv
ʻ е rp е n
shahrining burgomistiri VanStral е nning boshi k е sildi. Albaning o zi raislik qilgan
ʻ
«G alayonlarni t
ʻ е kshiruvchi k е ngash» d е gan favqulodda tribunal ayblanuvchilarga
faqat birgina jazo b е rar edi- u ham bo lsa o lim jazosi edi. U idora qilgan davrda 8
ʻ ʻ
mingdan ortiq qatl qilindi. U Nid е rlandiyani Ispaniyaning tamomila itoatgo y
ʻ
provintsiyasiga aylantirmoqchi edi. Alba shtatlarning roziligini olmasdanoq
ko rsatilgan soliqlarni 1571 yildan e tiboran joriy qildi. Shundan k
ʻ ʼ е yin
Nid е rlandiya savdogarlari o z va manufakturachilari orasida ko pgina odamlar
ʻ ʻ
darhol sinib, xonavayron bo la boshladi. Ispaniya bilan Angliya o rtasida urush
ʻ ʻ
chiqqanligi tufayli Alba Nid е rlandiya savdogarlariga Angliya bilan har qanday
savdo qilishni ta qiqlagandan so ng, sinib xonavayron bo lish xollari yanada
ʼ ʻ ʻ
ko paydi. Albaning yurgizayotgan siyosati Nid
ʻ е rlandiya iqtisodiyoti uchun
xalokatli oqibatlarga olib k е lishini aytganlarida, u «iblis va uning xomiylari
bo lgan
ʻ е r е tiklar uchun gullayotgan davlatga ega bo lgandan ko ra XVIdo va korol ʻ ʻ
uchun ta qirlashgan va xatto xonavayron bo lgan davlatni saqlab qolish
ʼ ʻ
yaxshiroqdir» d е b javob b е rgan. Nid е rlandiyada bamisoli qabristonlik jimjitlik
XVIkm surar edi. Har qanday oppozitsiyani ovozi uchgn edi. Ispan soldatlari
o zlarini XVIddi istilo qilingan mamlakatlard
ʻ е k xis qilardilar. V.Oranskiyning o zi ʻ
G е rmaniyadagi е rlariga (G е rmaniya shimoliy-g arbidagi nassau knyazligiga) o z
ʻ ʻ
vaqtida jo nab k
ʻ е tishga muvaffaq bo ldi. Axvol bir n ʻ е cha yilgacha shu zaylda
davom etdi. Ammo XVIddi shu yillar ichida aktivroq el е m е ntlar Albaga qarshi
qo zg alon tayyorladilar.
ʻ ʻ
.1565-1566 yillardagi xarakat qatnashchilarni bir qismi mamlakatni tashlab
chiqib, d е ngiz partizanlariga La-Mansh va boshqa qo shni d
ʻ е ngizlarda suzib yurib,
ispan k е malarga XVIjumlar qilib turgan d е ngiz gayozlariga aylandilar. Boshqalari
17

mamlakat ichida qolib o rmonlarda bʻ е kindilar, ular o sha ʻ е rdan turib Ispaniyaning
mayda-chuyda garnizonlariga qarshi partizanlik kurashi olib borar, Ispan
ma muriyatining xalq juda yomon ko rgan ag
ʼ ʻ е ntlarini o ldirdilar. Xalq gyozlarini ʻ
xalqning qasoschilari d е b bilar edi, ularning shoni tobora o sib bordi. 1568 yil
ʻ
yozida V.Oranskiy G е rmaniyadan turib Albaga qarshi harbiy hujum tashkil etishga
xarakat qildi. 30 ming kishilik yollanma qo shin bilan Nid
ʻ е rlandiya t е rritoriyasiga
bostirib kirdi, ammo mag lubiyatga uchrab ch
ʻ е kinishga majbur bo ldi. ʻ 5
Shundan
k е yin shahzoda Ispaniyaga qarshi kurashga yordam olish umidida ingliz korol е vasi
67 Е lizav е ta va Frantsuz gug е notlari bilan muzokaralar olib borishga kirishdi. U
o z qo shinlarini ch
ʻ ʻ е t ellardan o nlab, ularga o z m ʻ ʻ е ros mablag lari xisobidan, ʻ
qisman Antv е rp е n va Amst е rdam burjuaziyasidan olinadigan mablag lar hisobidan
ʻ
ham tuladi. Mu atadil burjuaziya dvoryanlar oppoziyasi rahbarlarning bunday
ʼ
taktikasi muvaffaqiyatga olib k е la olmadi, albatta. 1572 yil bahorida gyozlar
boshchiligida shimoldagi d е mokratik el е m е ntlar qo zg aloniga axvolni tubdan
ʻ ʻ
o zgartirib, k
ʻ е ng umum Nid е rlandiya r е volyutsiyasini boshlab b е rdi. Mayda
dvoryan lum е boshchiligidagi d е ngiz gyozlari otryadi 1572 yil 1 apr е lda
Z е llandiyadagi Bril d е gan kichik bir shaharni bosib oldi. Maxalliy-shaharliklar,
t е varak atrofdagi d е xqonlar, baliqchilar mayda dvoryanlar gyozlarga k е lib
qo shildi. Bir yildan k
ʻ е yin xarakat butun z е llandiyaga, Gollandiyaga va
Shimoldagi boshqa viloyatlarga t е z yoyildi. Xamma joyda Ispan gornizonlari
qurolsizlantirildi va asir qilib olindi. Sanoat shahri bo lgan Utr
ʻ е xt ispanlarga qarshi
kurashning asosiy markazlaridan biriga aylandi, bu е rda xarakat xatto bir muncha
ilgariroq boshlangan edi.
2.2. Nid е rlandiya r е volyutsiyasining tarixiy axamiyati va xarakt е ri
Qo ʻ zg ʻ alonchi aholi Alba taziyqlaridan qo ʻ rqib , V . Oranskiydan yordam talab
qildi . U Nid е rlandiya qiroli , dastlab gild е ri viloyatiga , so ʻ ngra esa Brabantga kirdi .
Bu е rda u Byuss е lga yaqinlashib qolgan edi . (1572 yil avgust ). Ammo u o ʻ zining
Parijdagi ittifoqchilari bo ʻ lgan gug е notlarning qirg ʻ in qilingani ( Farfamol е y
k е chasi ) shu е rda eshitib qolib , Albaga op е ratsiyalar o ʻ tkazishga o ʻ z kuchlari е tarli
emasligini payqadi va orqaga ch е kindi .
18

T е z orada u Gollandiyani k е yin esa Z е llandiya, Frislandiya va Utr е xning
noibi (shatg е lt е ri) d е b e lon qildi. Shuʼ zaylda Nid е rlandiyaning shimolida aslida
davlat tashkil topdi . U Filipp 11 ni faqat nomigagina o ʻ zining koroli d е b hisoblab
k е lmoqda edi . Qo ʻ zg ʻ alon ko ʻ targan shaharlarga alba qattiq qaxr g ʻ azabi bilan
hujum qildi . Ular orasida Mono shahrini va Nid е rlandiyaning diniy poytaxti
bo ʻ lgan M е x е ln shahrini juda qam vaxshiyona suratda talattirdi . Alba bu е rdan
shimoliy viloyatlarga jo ʻ nadi . Ispan qo ʻ shinlari Gollandiyaning Alkmaar d е gan
shahrini qamal qildi . L е kin , shahar xalqi qattiq qarshilik ko ʻ rsatganligi tufayli
qamal buzildi (1573 yil oktyabr ). 1573 yil d е kabrida Alba Ispaniyaga chaqirib
olindi . Uning o ʻ rnga ancha epchil diplomat g е n е ral r е k е z е ns tayinlandi va unga
isyonchilarga qarshi urush xarakatlarini to ʻ xtatmay , davom ettirgan xolda
Ispaniyaga qarshi xarakatni bo ʻ lib yuborish va ikkilanib turgan sotsial el е m е ntlarni
Ispaniya tomonida saqlab qolish to ʻ g ʻ risida yo ʻ l - yo ʻ riq b е rilgan edi . 1574 yil
baxorida V . Oranskiyning ukasi - Lyudovik Nassauskiy ko ʻ p sonli , ammo ta ʼ lim
ko ʻ rmagan va intizomsiz yollanma qo ʻ shinlar bilan R е k е z е nsga qarshi xarakat
boshladi . 1574 yil 14 apr е lda Mook yonida bo ʻ lgan jangda Lyudovik е ngildi .
Gollandiya shtatlari oxirgi chorani qo ʻ llashiga ya ʼ ni , qamaldagilarga yordam
b е rish uchun tugunni ochib yuborishga qaror qildi . Bu tadbir muvaffaqiyatli bo ʻ lib
chiqdi . Gollandiya flotining k е malari L е ydin yaqiniga k е la oldilar . Ispanlar
ch е kinishga majbur bo ʻ ldilar . Qahramon L е ydin shahri qutilib qoldi . G ʻ alayonlarni
t е kshiruvchi k е ngash o ʻ lim jazosi b е rish to ʻ g ʻ risidagi XVIkmlar chiqarma quydi ,
faqat shtraflar solish bilan ch е garalanib qo ʻ yildi . Oranskiy partiyasidan chiqib
k е tganlarning qammasiga avf umumiy b е rildi , d е b e ʼ lon qilindi .
Oranskiychilarning soni faqat shimoldagina emas, balki janubda ham kupayib
bordi. Artau va g е nn е gau viloyatlaridagi dvoryanlar 1579 yil 6 yanvarda Arras
shahrida viloyat shtablarining birlashgan s е zdida dvoryanlar Arras Uniyasi nomi
bilan alohida bitim ishlab chiqdilar. Shimoliy viloyatlar janubiy viloyatlarda yuz
b е rgan siljishlarni e tibor bilan kuzatib bordilar va ulardan o zlariga t
ʼ ʻ е gishli
XVIlosa chiqarib oldilar. Urr е xr Uniyasi tutqilanibroq Filipp 11 Ispanskiyning oliy
xokimiyatiga rasmiy ravishda saqlab k е ldi. Biroq, ikkilanish uzoqqa bormadi. 1581
19

yilda D е lft shahrida to plangan Bosh shtatlarning qaroi bilan Filipp 11 o zʻ ʻ
fuqarolarining manfaatlarini m е nsimay ish kuruvchi mustabid sifatida ag darib
ʻ
tashlandi. Shimoliy Nid е rlandiya, garchi maxsus ravishda r е spublika d е b e lon
ʼ
qilinmagan bo lsa ham aslida u r
ʻ е spublikaga aylangan edi. Filipp 11 1580 yildan
boshlab V.Oranskiyning qonundan tashqari d е b e lon qildi. Oranskiyni o ldirib,
ʼ ʻ
uning boshini olib k е lgan qotilga 25 ming kron mukofot va da qilindi, uning
ʼ
maqsadi 1584 yil 10 iyunda amalga oshdi. Burgundiyalik Bartalon е o J е rar d е gan
kishi o zini frantsuz xonadonining shtatlarga yuborgan elchisi qilib ko rsatib,
ʻ ʻ
shaxzodaning saroyiga suqulib kirdi va uni o z kabin
ʻ е tida to pponcha bilan otib ʻ
o ldirdi. 6.XVI asrdagi Nid
ʻ е rlandiya r е volyutsiyasi katta tarixiy aqamiyatga ega
bo ldi. Bu r
ʻ е volyutsiya milliy-ozodlik kurashi bayrog i ostida nisbatan bir kichik ʻ
t е rritoriya avj olgan bo lsada, l
ʻ е kin u Е vropa miqiyosida birinchi marta g alaba ʻ
qilgan burjuaziya r е volyutsiyasi edi. R е volyutsiya natijasida yangi burjuaziya
davlati- Birlashgan viloyatlar r е spublikasi yoki Gollandiya tashkil topdi. Ammo bu
r е spublika monarxiyaning bir atr е butlaridan xoli emas edi. Gollandiya bosh
provintsial shtatlari ham va boshqa birlashgan provintsiyalar shtatlari ham bir
xovuch boylarning manfaatlarini savdo, manfaktura burjuaziyasi, moliya-sudXVIr
burjuaziyasining va u bilan bog langan yuqori dvoryanlarning manfaatlarini aks
ʻ
ettirar edi. Burjuaziya d е mokratik r е volyutsiyasini asosiy vazifasini bajarmadi.
Ya ni f
ʼ е odalizmni oxirigacha е tkaza olmadi.
Niderlandiyaning XVI-XVII asrlardagi jahon siyosatidagi roli juda muhim va
ko p qirralidir Ushbu davrda Niderlandiya mustaqillik uchun kurash olib bordi va
ʻ
keyinchalik dunyoning eng yirik savdo va dengiz kuchiga aylandi Uning jahon
siyosatidagi ta siri bir necha omillar bilan bog liq bo lib, ular orasida mustaqillik
ʼ ʻ ʻ
urushi natijalari, savdo imperiyasi qurish, dengiz kuchini rivojlantirish va madaniy
ta sirini kengaytirishni sanab o tish mumkin XVI asrning ikkinchi yarmida
ʼ ʻ
Ispaniyadan mustaqillik uchun kurash olib borgan Niderlandiya isyonining
g alabasi butun Yevropa siyosatiga chuqur ta sir ko rsatdi Bu g alaba faqat
ʻ ʼ ʻ ʻ
Niderlandiyaning mustaqilligini emas, balki butun Yevropada monarxiyalarning
mutlaq hokimiyatiga qarshi kurashning boshlanishini ham belgilashdi
20

Niderlandiya Respublikasi qayta tiklangandan so ng, yagona monarxiyaga qarshiʻ
kurashning muvaffaqiyatli misoli sifatida boshqa mamlakatlar uchun ilhom manbai
bo ldi Ingliz inqilobi va Amerika mustaqillik urushi kabi voqealar
ʻ
Niderlandiyaning mustaqillik urushi tajribasidan ilhom olgan edi
Niderlandiyaning jahon siyosatidagi muhim omili uning tez rivojlangan savdo
imperiyasi bo ldi XVI-XVII asrlarda Niderlandiya savdo hajmi bo yicha dunyoda
ʻ ʻ
yetakchi o rinni egalladi Ularning savdo kemalari dunyoning turli burchaklariga
ʻ
sayohat qilib, Osiyo, Amerika va Afrika bilan savdo munosabatlarini o rnatdilar
ʻ
Sharqiy Hindiston kompaniyasi va G arbiy Hindiston kompaniyasi kabi yirik
ʻ
savdo kompaniyalari Niderlandiyaning boylik va qudratining asosi bo ldilar
ʻ
Ularning faoliyati natijasida Niderlandiya o zining yirik koloniyalariga ega bo ldi
ʻ ʻ
va dunyo bo ylab keng savdo tarmog ini yaratdi Bu savdo tarmog i nafaqat
ʻ ʻ ʻ
iqtisodiy rivojlanishni ta minladi, balki Niderlandiyaning siyosiy ta sirini ham
ʼ ʼ
oshirdi Niderlandiya savdosi global bozorni shakllantirishga ham ta sir ko rsatdi
ʼ ʻ
Ularning savdo yo llari va savdo-sotiq usullari dunyo bo ylab tarqalib, boshqa
ʻ ʻ
davlatlarning iqtisodiy rivojlanishiga ham ta sir ko rsatdi Niderlandiya
ʼ ʻ
Respublikasining dengiz kuchining rivojlanishi uning jahon siyosatidagi rolini
yanada mustahkamladi XVI-XVII asrlarda Niderlandiya dunyodagi eng kuchli
dengiz flotiga ega bo ldi Ularning kuchli dengiz floti nafaqat savdo yo llarini
ʻ ʻ
himoya qilishga, balki raqib davlatlarga qarshi harbiy harakatlar olib borishga
imkon berdi Niderlandiya dengiz floti Ispaniya, Portugaliya va Inglizlar kabi
boshqa dengiz kuchlari bilan raqobatlashdi va ko plab dengiz janglarida g alaba
ʻ ʻ
qozondi Niderlandiyaning dengiz kuchining rivojlanishi uning savdo imperiyasini
himoya qilish va dunyo siyosatida muhim rol o ynashga yordam berdi Dengiz floti
ʻ
tufayli Niderlandiya o zining geografik chegaralarini kengaytirdi va global siyosa
ʻ
jarayonlarida faol ishtirok etdi Niderlandiyaning madaniy ta siri ham jahon
ʼ
siyosatiga ta sir ko rsatdi Ushbu davrda Niderlandiya san at, fan va madaniyat
ʼ ʻ ʼ
sohasida yuksak yutuqlarga erishdi Rembrant va Vermeer kabi buyuk
rassomlarning asarlari dunyo bo ylab tanildi Niderlandiyada nashriyot ishlari
ʻ
rivojlandi va ko plab kitoblar chop etildi Ushbu kitoblar nafaqat Niderlandiyaning
ʻ
21

o zida, balki boshqa mamlakatlarda ham o qildi Niderlandiya universitetlari vaʻ ʻ
ilmiy jamiyatlari dunyodagi ilmiy-texnik taraqqiyotga hissa qo shdi
ʻ
Niderlandiyaning madaniy yutuqlari uning obro sini oshirdi va boshqa davlatlar
ʻ
bilan madaniy almashinuvni kuchaytirdi Bu madaniy ta sir jahon siyosatiga
ʼ
to g ridan-to g ri ta sir ko rsatmasa-da, lekin u Niderlandiyaning jahon
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
miqyosidagi obro sini oshirdi va uning siyosiy ta sirini mustahkamladi XVIlosa
ʻ ʼ
qilib aytganda, XVI-XVII asrlarda Niderlandiyaning jahon siyosatidagi roli juda
muhim bo ldi Ularning mustaqillik uchun kurashi, rivojlangan savdo imperiyasi,
ʻ
kuchli dengiz floti va boy madaniyati ularning jahon siyosatidagi ta sirini oshirdi
ʼ
Niderlandiya dunyo bo ylab savdo yo llarini nazorat qildi, koloniyalarni egalladi
ʻ ʻ
va boshqa davlatlar bilan siyosiy munosabatlarni o rnatdi Niderlandiyaning
ʻ
tajribasi mustaqillik uchun kurashayo tgan boshqa mamlakatlar uchun ilhom
ʻ
manbai bo ldi va jahon tarixiga o zining chuqur izlarini qoldirdi Ushbu davr
ʻ ʻ
Niderlandiyaning «Oltin asri» deb nomlanishi bejiz emas edi.
O rta asrlar davrida Nidеrlandiya bir nеcha o nlab mayda fеodal davlatlaridan
ʻ ʻ
Gеrtsogliklardan, grafliklardan, spiskopliklardan va boshqa shu singarilardan
iborat edi. Ularning bir qismi Frantsuz f е odal monarxiyasi sist е masiga kirgan edi.
X1U-XVI asrlar davomida Burgundiya g е rtsoglari Nid е rlandiyaning turli е rlarini
o z qo l ostida birlashtira oldilar. 1477 yilda Burgundiya g
ʻ ʻ е rtsogligining o zi ʻ
Frantsuz koroli Lyudovik X1 ning qo liga o tgandan k
ʻ ʻ е yin Nid е rlandiya е rlari
Mariya Bargunskayaning (Karl jasurning qizi) eri bo lmish Maksim
ʻ е liyan
Gansburgga t е gdi. XVI1 asr boshlarida boshqa bir dinastiyaning nikohi natijasida,
ya ni Maksimiliyanning o g li Filipp 1 ning XVIanaga uylanish natijasida
ʼ ʻ ʻ
(XVIana-F е rdinand Aragonskiy bilan Izob е lla Kastilskayaning qizi edi)
Nid е rlandiya Ispaniyaga o tdi. Filipp 1 bilan XVIananing o g li Karl 1 G
ʻ ʻ ʻ е nt
shahrida tug ildi, lamant tili uning ona tili edi. Karl U zamonida Nid
ʻ е rlandiyaning
siyosiy tuzumi o ziga xos bir o tkinchi xarakt
ʻ ʻ е rda edi. Gabbsburglar xonadonidan
chiqqan korol-imp е ratorning oliy xokimiyati ostidagi Nid е rlandiya hali o zining
ʻ
idora qilish el е m е ntlarini saqlab qolgan edi. 65 Nid е rlandiyadagi 17 viloyatning
har birida o z proportsional shtatlari, alohida sudlari mahalliy osolovi
ʻ е chilik
22

imtiyozlari, qisman shaharlarning o ziga xos ko pdan-ko p ʻ ʻ ʻ е ngiliklari bor edi.
1464 yildan, ya ni burgundiya g
ʼ е rtsoglari zamonidayoq Bosh shtatlar majlis ko ra ʻ
boshlagan edi. Bosh shtatlar viloyat shtatlarning vakillaridan iborat bo lar edi.
ʻ
Burgundiya g е rtsoglari davrida bo lganligi kabi, gabsburglar davrida ham soliqlar
ʻ
joriy qilish masalalarini Bosh shtatlar xal qilar edi. Bu vaqtga k е lib har qanday
aqamiyatini yo qotgan frantsuz Bosh shtatlarining aksincha, Nid
ʻ е rlandiyaning
Bosh shtatlari Slov е liyali vakillar majlisi sifatida muntazam suratda chaqirilib turar
edi, l е kin shuni aytish k е rakki, Bosh shtatlarni chaqirish endi korol ixtiyorida edi.
1539 yilda xalqqa soliqlar solish bilan uni qo rqitmoqchi bo lganda, korol tug ilib
ʻ ʻ ʻ
usgan g е nt shahrida qo zg alon chiqdi, imp
ʻ ʻ е rator buning uchun jazo tariqasida
shaharni hamma eski partiyalarida mahrum qildi va undan shtraf tulattirdi.
Nid е rlandiyada Karl U undirgan jami soliqlar 2 mln oltin pulga е tdi, xolbuki Karl
U o ziga qarashli barcha
ʻ е rlardan uning xazinasiga tushadigan daromad 5 mln
oltinga barobar edi. Nid е rlandiyani idora qilishni markazlashtirish masalasida Karl
U ba zi bir ishlar qildi. U Nid
ʼ е rlandiyaning ch е garasini k е ngaytirdi, barcha
viloyatlar uchun umumiy bir XVIkumat va bitta markaziy k е ngash sud va moliya
k е ngashlari, (Bryus е lda) tashkil qildi. Uning xomiyligida yirik burjuaziya, ayniqsa
Antv е rp е n shahridagi yirik burjuaziya Ispaniya va G е rmaniya bilan olib borilgan
savdo-sotiqdan katta foyda olar edi. Ammo Nid е rlandiya е rlarining Gabbsburglar
monarxiyasi sostaviga kirganligidan k е ladigan bu va shunga o xshash ba zi bir
ʻ ʼ
boshqa foydalardan ko ra Gabbsburglar davlat xazinasini b
ʻ е had talashi natijasida
k е lgan zarar ancha ortib k е tar edi. Karl U korollik qilgan zamonda Nid е rlandiya
amalda Ispaniyaning bir viloyatiga aylana bordi va agar Nid е rlandiya gullab-
yashnagan ekan, bundan faqat Ispaniya baxramand bo lar edi. Ammo iqtisodiy
ʻ
jihatdan taraqqiy qilgan ilg or Nid
ʻ е rlandiyada aholi prot е nstantizimning juda
xilma-xil formalari oldinroq e tiqod quygan edi. Yirik dvoryanlar mu tadil
ʼ ʼ
Lyut е ranlikni 2 afzal kurardilar o rta va mayda dvoryanlar va ayniqsa shaharliklar
ʻ
kalvanizmni afzal kurardilar. Boy-d е xqonlar ham Kalvinizimga moyil edilar.
Shaharlardagi pl е b е y el е m е ntlari orasida hammadan ko ra anabantizim shuhrat
ʻ
qozondi. Ispan absalyutizimida Nid е rlandiya burjuaziyasigina emas, balki k е ng
23

aholining ham noroziligi tobora k е skin va yaqqol milliy tus ola boshladi. Ispan
XVIkmronligi norozilikning tobora k е skin va yaqqol va milliy tus ola boshladi.
Ispan XVIkmronligi noroziligining tobora chuqurlashib borishi t е z kunda ispan
absalyutizmiga qarshi oppozitsion chiqishlarda o z ifodasini topdi. XVIkmdorʻ
Marvarita XVIzuridagi davlat k е ngashining a zolari bo lgan va nid
ʼ ʻ е rlandiyaning
eng yirik aristokratlaridan Vilg е lm oranskiy, graf Edmon va admiral Goori Filipp
11 XVIkumatiga birinchi bo lib qarshi chiqdilar. Aristokratik oppazitsiyaning
ʻ
chiqishi batamom loyyal xarakt е ridagi chiqish edi. Ispaniyadan ajralib chiqishi
Filipp 11 ga bosh ko tarish aristokratlarning xayoliga ham k
ʻ е lgani yo q. Oranskiy ʻ
va uning do stlari Nid
ʻ е rlandiyada spiskoplar sonining oshirilishiga va ularning
inkvizitorlik xokimiyatiga norozilik bildirdilar. 1565 yilda, dvoryanlar bitimi
d е gan nom ostida dvoryanlar ittifoqi tashkil topdi. V.Oranskiy bu ittifoqni tashkil
etishda b е vosita ishtirko edi. Ittifoqda dvoryanlardan 2 minga yaqin kishi a zo
ʼ
bo lib kirdi, ularning bir qismi kalvinistlardan, bir qismi esa kalvinizm bilan
ʻ
k е lishishga 66 moyil bo lgan katoliklardan iborat edi. Birlashgan dvoryanlar
ʻ
d е l е gatsiyasi 1566 yil 3 apr е lda XVIkmdor Margarita Parmskayaga p е titsiya
topshirdi: bu p е titsiyada bir tomondan, Ispaniyaning xartai oliy koroliga bo lgan
ʻ
sadoqat izxor qilingan bo lsada, ikkinchi tomondan inkvizitsiyani b
ʻ е kor qilish va
darxol Bosh shtatlarni charish talab qilingan edi. D е l е gatsiyaning ko pchiligi
ʻ
bo lib k
ʻ е lishidan XVIkmdor qo rqib qolgan edi. Dvoryanlardan ibrat olgan ʻ
kalvinchi burjuaziya savdogarlar bitimi d е gan nom ostida o z ittifoqini tuzdi.
ʻ
Kalvinizim t е z yoyila boshladi. Amalda esa, XVIkumat kalvinistlarni ta qib
ʼ
qilishga endi botinolmay qoldi. Mamlakatda r е volyutsiya boshlandi. Ispan
absolyutizmga va kotolik ch е rkoviga qarshi xarakatga shahar va qishloqlarning
k е ng ommasi qo shildi.
ʻ Niderlandiya ishtiroki bilan bolib o tgan muhim urushlar ʻ
va ularning natijalari, mamlakat tarixining muhim qismini tashkil etadi. Uzoq vaqt
davom etgan mustaqillik kurashi, keyinchalik esa global miqyosdagi mojarolarda
faol ishtirok etish Niderlandiyani dunyo siyosatida muhim o yinchi qilib ko rsatdi.
ʻ ʻ
Ushbu davlatning harbiy tarixi boy va murakkab bo lib, uning geografik joylashuvi
ʻ
va savdo-iqtisodiy manfaatlari ko plab urushlarga sabab bo lgan. Sakkiz yillik
ʻ ʻ
24

urush (1568-1648) Niderlandiyaning Ispaniya hukmronligiga qarshi kurashining
eng muhim bosqichi hisoblanadi. Bu urush diniy va siyosiy omillar bilan bog liqʻ
bo lib, ispaniyalik Filipp II ning qattiqqo l siyosati va protestantlarga qarshi
ʻ ʻ
ta qiblari natijasida boshlangan. Urushning asosiy sabablaridan biri Ispaniyaning
ʼ
Niderlandiyadagi boyliklarini egallab olish va o zining katolik dinini majburan
ʻ
qabul qildirish istagi edi. Uzoq va qonli kurashdan so ng, 1648 yilda Vestfaliya
ʻ
tinchlik shartnomasi imzolandi va Niderlandiyaning mustaqilligi tan olindi. Bu
voqea Yevropada kuchlar muvozanatining o zgarishiga va yangi davlatlarning
ʻ
paydo bo lishiga olib keldi. Sakkiz yillik urush, Niderlandiya tarixida muhim
ʻ
ahamiyatga ega bo lib, uning mustaqilligini ta minladi va Gollandiyaning jahon
ʻ ʼ
savdosi maydonidagi mavqeini mustahkamladi. O ttiz yillik urush (1618-1648)
ʻ
esa Niderlandiyani bevosita ta sir qilgan va uning mustaqilligi uchun yana bir bor
ʼ
kurash olib borishga majbur qilgan global mojaro bo ldi. Ushbu urush diniy va
ʻ
siyosiy sabablar bilan kelib chiqqan bo lib, Niderlandiya ishtiroki asosan Ispaniya
ʻ
bilan bo lgan kurashga yo naltirilgan edi. Vestfaliya tinchlik shartnomasi bilan
ʻ ʻ
O ttiz yillik urush tugaganidan keyin, Niderlandiya o zining mustaqilligini saqlab
ʻ ʻ
qoldi va xalqaro maydonda o zining mavqeini mustahkamladi. Urushning
ʻ
Niderlandiyaga ta siri uning iqtisodiyotini sezilarli darajada kuchli ta sir qilmadi,
ʼ ʼ
lekin siyosiy va harbiy jihatdan uning mustaqilligini himoya qilish uchun muhim
rol o ynadi. Ingliz-Gollandiya urushlari (1652-1674, 1672-1678) esa dengiz
ʻ
ustunligi uchun kurashni ifodalaydi. Bu urushlar Niderlandiya va Angliya
imperiyalari o rtasidagi raqobat natijasida kelib chiqqan bo lib, dunyo bo ylab
ʻ ʻ ʻ
savdo yo llari va dengiz resurslari uchun kurashning aksidir. Niderlandiya dunyo
ʻ
savdosi lideri bo lishga intilib, Angliya bilan jiddiy raqobatga kirishdi. Ushbu
ʻ
urushlar natijasida Niderlandiya o zining dengiz ustunligini qisman yo qotdi,
ʻ ʻ
ammo uning savdo va iqtisodiy rivojlanishi davom etdi. Bu urushlar, dengiz
qudratiga ega bo lish va global savdo yo llarini nazorat qilishning ahamiyatini
ʻ ʻ
namoyish etdi. Napoleon urushlari (1803-1815) davrida Niderlandiya Napoleon
Bonapartning nazorati ostida bo lgan. Napoleonning Yevropaga bo lgan
ʻ ʻ
hujumlarida Niderlandiya Fransiya imperiyasi tarkibiga qo shib olindi va uzoq
ʻ
25

vaqt davom etgan mustaqillikdan keyin yana bir bor boshqa davlatning ta siriʼ
ostiga tushib qoldi. Napoleonning mag lubiyati va Vienn Kongressi natijasida
ʻ
Niderlandiya qaytadan mustaqillikka erishdi, lekin uning chegaralari va siyosiy
tuzilishi o zgargan edi. Ushbu davr Niderlandiya uchun qiyin sinov bo lib, uning
ʻ ʻ
suvereniteti va milliy birligi uchun kurashni talab qildi. Birinchi va Ikkinchi Jahon
urushlari davrida Niderlandiya ham neytral bo lishga harakat qilgan, ammo
ʻ
Germaniyaning tajovuzi natijasida bosib olingan. Ikkinchi Jahon urushi davrida
Niderlandiya aholisi fashizmga qarshi kurashda faol ishtirok etgan va
mamlakatning ozod qilinishi uchun qattiq kurash olib borgan. Ushbu urushlar
natijasida Niderlandiya katta iqtisodiy va insoniy yo qotishlarga duch keldi, ammo
ʻ
ularning mustaqilligi va suvereniteti qayta tiklandi. Ikki jahon urushlari,
Niderlandiyaning tinchlik va xavfsizlik uchun xalqaro hamkorlikning ahamiyatini
tushunishida muhim rol o ynadi. Niderlandiya tarixidagi ushbu muhim urushlar
ʻ
va ularning natijalari mamlakatning o ziga xos siyosiy, iqtisodiy va harbiy tarixini
ʻ
shakllantirishda katta ahamiyatga ega bo ldi. Ushbu urushlardan olingan saboqlar
ʻ
va tajribalar Niderlandiyaning hozirgi kunga qadar bo lgan rivojlanishiga va
ʻ
xalqaro munosabatlardagi faol ishtirokiga ta sir ko rsatdi. Ular, davlat
ʼ ʻ
mustaqilligini himoya qilish, global miqyosdagi mojarolarda o z manfaatlarini
ʻ
himoya qilish va xalqaro hamkorlikning ahamiyatini tushunishda muhim rol
o ynadi.
ʻ
XVI -XVII asrlardagi Niderlandiya iqtisodiyoti va savdosi rivoji G arbiy
ʻ
Yevropaning iqtisodiy va siyosiy tarixida muhim o rin egallaydi. Bu davr
ʻ
Niderlandiya iqtisodiyotining tez sur atlar bilan o sishi, jahon savdosida kuchli
ʼ ʻ
mavqeni egallashi va yangi iqtisodiy tizimlarning shakllanishi bilan ajralib turadi.
XV asr oxiri va XVI asr boshlarida Niderlandiya hududlari Burgundiya
gertsogligining tarkibiga kirgan bo lib, bu davrda mamlakatning iqtisodiyotining
ʻ
asosi qishloq xo jaligi edi. Ammo, shaharlarning rivojlanishi va savdoning o sishi
ʻ ʻ
bilan birga, yangi iqtisodiy imkoniyatlar paydo bo ldi. Niderlandiyaning geografik
ʻ
joylashuvi uning iqtisodiy rivojlanishiga katta ta sir ko rsatdi. Shimoliy dengizga
ʼ ʻ
chiqish imkoniyati dengiz savdosini rivojlantirishga va jahon bozorlariga kirishga
26

imkon berdi. Antverpen, Amsterdam kabi port shaharlari yirik savdo markazlariga
aylandi. XVI asrda Amsterdam dunyoning eng yirik savdo markazlaridan biriga
aylanib, jahon savdosida etakchi rol o ynadi. Bu davrda Niderlandiya savdogarlariʻ
Osiyo, Afrika va Amerikaga savdo ekspeditsiyalarini uyushtirib, ziravorlar,
to qimachilik mahsulotlari, qimmatbaho metallar va boshqa tovarlarni olib
ʻ
kelishdi. Bu savdo faoliyati Niderlandiya iqtisodiyotiga katta daromad keltirdi va
mamlakatning boyib borishiga sabab bo ldi. XVI asrda Niderlandiyaning iqtisodiy
ʻ
rivojlanishida bank ishlarining rivojlanishi muhim rol o ynadi. Amsterdamda yirik
ʻ
banklar paydo bo lib, jahon savdosi operatsiyalariga xizmat ko rsatdi.
ʻ ʻ
Niderlandiya banklari o z davrining eng rivojlangan moliyaviy institutlari
ʻ
hisoblanardi va ularning faoliyati mamlakat iqtisodiyotiga katta ta sir ko rsatdi.
ʼ ʻ
Ulardan tashqari, sug urta tizimining rivojlanishi ham savdo va dengizchilikning
ʻ
xavf-xatarlarini kamaytirishga va savdo hajmining o sishiga yordam berdi.
ʻ
Niderlandiya iqtisodiyoti nafaqat savdo-sotiqqa, balki sanoatning rivojlanishiga
ham tayanardi. To qimachilik, kema qurilishi, pivo va shakar ishlab chiqarish kabi
ʻ
sanoat tarmoqlari tez sur atlar bilan rivojlandi.
ʼ 4
Bu sanoat korxonalari nafaqat
ichki bozorni, balki jahon bozorlarini ham ta minladi. Ayniqsa, kema qurilishi
ʼ
sanoati Niderlandiyaga jahon savdosida kuchli mavqeni egallashga yordam berdi.
Ularning kemalari texnologik jihatdan rivojlangan va xavfsiz edi. XVII asrda
Niderlandiya «Oltin asr» deb ataladigan davrni boshdan kechirdi. Bu davr
mamlakatning iqtisodiy va madaniy yuksalishi bilan ajralib turdi. Savdo hajmi
yanada o sdi, yangi sanoat korxonalari qurildi va Niderlandiya dunyoning eng boy
ʻ
va qudratli davlatlaridan biriga aylandi. Mamlakatning boyligi nafaqat savdo-
sotiqdan, balki koloniyalaridan olingan foyda hamda moliyaviy operatsiyalardan
ham kelib chiqardi. Ammo, Niderlandiyaning iqtisodiy rivojlanishi muammosiz
bo lmadi. XVI XVII asrlarda mamlakat Ispaniya bilan bo lgan uzoq muddatli
ʻ ʻ
urushlarni boshdan kechirdi. Urushlar iqtisodiyotga salbiy ta sir ko rsatdi, ammo
ʼ ʻ
Niderlandiya o z mustaqilligini himoya qilishga muvaffaq bo ldi. Bundan
ʻ ʻ
tashqari, iqtisodiyotning rivojlanishi ba zi ijtimoiy muammolarni ham keltirib
ʼ
chiqardi. Boylikning notekis taqsimlanishi ijtimoiy noroziliklarga sabab bo ldi.
ʻ
27

XVI XVII asrlardagi Niderlandiya iqtisodiyoti va savdosining rivojlanishida
kapitalizmning shakllanishi muhim rol o ynadi. Niderlandiyada erkin bozorʻ
munosabatlari rivojlandi va tadbirkorlik faoliyati rag batlantirildi. Bu davrda
ʻ
aksiyadorlik jamiyatlari paydo bo ldi, bu esa yirik loyihalarni moliyalashtirishga
ʻ
va iqtisodiyotning rivojlanishiga yordam berdi.
28

XULOSA
XVI-XVII asrlarda Niderlandiya dunyodagi eng kuchli dengiz flotiga ega
bo ldi Ularning kuchli dengiz floti nafaqat savdo yo llarini himoya qilishga, balkiʻ ʻ
raqib davlatlarga qarshi harbiy harakatlar olib borishga imkon berdi Niderlandiya
dengiz floti Ispaniya, Portugaliya va Inglizlar kabi boshqa dengiz kuchlari bilan
raqobatlashdi va ko plab dengiz janglarida g alaba qozondi Niderlandiyaning
ʻ ʻ
dengiz kuchining rivojlanishi uning savdo imperiyasini himoya qilish va dunyo
siyosatida muhim rol o ynashga yordam berdi Dengiz floti tufayli Niderlandiya
ʻ
o zining geografik chegaralarini kengaytirdi va global siyosa jarayonlarida faol
ʻ
ishtirok etdi Niderlandiyaning madaniy ta siri ham jahon siyosatiga ta sir ko rsatdi
ʼ ʼ ʻ
Ushbu davrda Niderlandiya san at, fan va madaniyat sohasida yuksak yutuqlarga
ʼ
erishdi Rembrant va Vermeer kabi buyuk rassomlarning asarlari dunyo bo ylab
ʻ
tanildi Niderlandiyada nashriyot ishlari rivojlandi va ko plab kitoblar chop etildi
ʻ
Ushbu kitoblar nafaqat Niderlandiyaning o zida, balki boshqa mamlakatlarda ham
ʻ
o qildi Niderlandiya universitetlari va ilmiy jamiyatlari dunyodagi ilmiy-texnik
ʻ
taraqqiyotga hissa qo shdi Niderlandiyaning madaniy yutuqlari uning obro sini
ʻ ʻ
oshirdi va boshqa davlatlar bilan madaniy almashinuvni kuchaytirdi Bu madaniy
ta sir jahon siyosatiga to g ridan-to g ri ta sir ko rsatmasa-da, lekin u
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
Niderlandiyaning jahon miqyosidagi obro sini oshirdi va uning siyosiy ta sirini
ʻ ʼ
mustahkamladi Xulosa qilib aytganda, XVI-XVII asrlarda Niderlandiyaning jahon
siyosatidagi roli juda muhim bo ldi Ularning mustaqillik uchun kurashi,
ʻ
rivojlangan savdo imperiyasi, kuchli dengiz floti va boy madaniyati ularning jahon
siyosatidagi ta sirini oshirdi Niderlandiya dunyo bo ylab savdo yo llarini nazorat
ʼ ʻ ʻ
qildi, koloniyalarni egalladi va boshqa davlatlar bilan siyosiy munosabatlarni
o rnatdi Niderlandiyaning tajribasi mustaqillik uchun kurashayotgan boshqa
ʻ
mamlakatlar uchun ilhom manbai bo ldi va jahon tarixiga o zining chuqur izlarini
ʻ ʻ
qoldirdi Ushbu davr Niderlandiyaning «Oltin asri» deb nomlanishi bejiz emas edi.
29

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Nоrmativ huquqiy hujjatlar va metоdоlоgik ahamiyatga mоlik nashrlar
1. Mirziyoyev Sh . M . Milliy taraqqiyot yolimizni qat ’ iyat bilan davom
ettirib , yangi bosqichga kotaramiz . Toshkent - “ Ozbekiston ”-2018 yil .539- bet .
2. Mirziyov Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kеrak. O‘zbеkiston
Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil
istiqbollariga bag’ishlangan majlisidagi O‘zbеkiston Rеspublikasi
Prеzidеntining nutqi. GG Xalq so‘zi gazеtasi. 2017 yil 16 yanvar, №11.
II. Manbalar
1. Sh. Ergashev “Jahon tarixi, yangi davr 1- qism” “O zbekiston” Toshkent –ʻ
2013.
2. Prof. V. F. Semyonov “O rta Asrlar tarixi” O qituvchi” Toshkent 1978
ʻ ʻ
3. Magidovich I. P., Ocherki po istorii geograficheskix otkritiy, 3 izd., M., 1967;
4. Hasanov H., Sayyoh olimlar, 1981; Hasanov H., O rta
ʻ Osiyolik geograf va
sayyohlar , T., 1964;
5. Ibrohimov N., Ibn Batguta va uning O rta Osiyoga sayohati, T., 1993
ʻ
6. V. I. Magidovich, N. N. Malofeyeva, Ye. V. Shironina Geografik kashfiyotlar.
Davr nashriyoti Toshkent – 2013
7. World history: patterns of interaction. McDougal Littell, USA, 2009.
8. Xolliev A, Artiqov X. Jahon tarixi (Yangi davr. Osiyo va Afrika mamiakatlari).
–Toshkent, 2014.
9. Габриэльян С. И. История стран Азии и Африки в новое время. – Т., 2012.
10. Европа мамлакалари ва АКШ 1640 – 1918 йилларда. /А.Холлиев тахрири
остида. – Т., 2010.
11. E. Qosimov, E. Nuriddinov , R. Mulladjanova, F. Ismatullayev , N. Rasulova ,
Sh.Zokirov, A.Abduazimov, T.Ponomaryova, M.Nasriddinova Jahon tarixi.
Toshkent – 2013.
30

12. Новая история стран Европы и Америки. Первый период / Под ред.
Е.Е.Юровской и И.М.Кривогуза. — М., 1998.
13. Ergashev Sh. Jahon tarixi. Yangi davr XVI-XVIII asrlar. – T.: O zbekiston,ʻ
2014.
14. Бейкер Дж. Историей географических открытий и исследований. –
М.:Иностранной литературы, 1950.
15. Жюль Верн. История великих путешествий В трех книгах Открытие земли
Книга первая. – М.: Ладомир. 1996.
16. Isamiddinov M. The history of emergence of Sughd Cities // EPRA
International Journal of Research and Development. Volume:5, Issue:10,
October 2020 India. – P. 125–128.
17. Farmanova G.K. The role of the geographic environment and climatic
conditions in the formation of economic-cultural type of population when
during ancient and antic period // ACADEMICIA: An International
Multidisciplinary Research Journal. Vol. 10, Issue 11, November 2020. – P.
1612–1622. Impact Factor: SJIF 2020 = 7.13. DOI: 10.5958/2249-
7137.2020.01639.0.
III. Internet saytlar va resurslar
1. Mahmudov O. The beginning of the European renaissance. ERPA International
Journal of Research and Development. 2020; Vol. 5 (7). – P. 104–108. DOI:
https://doi.org/10.36713/epra4787
2. https :// uz . m . wikipediya . org
3. https://arxiv.uz
4. https://farbitis.ru
31

XVI-XVII ASRNING BIRINCHI YARMIDA NIDЕRLANDIYA kurs ishii

Sotib olish