XVIII asrning birinchi yarmida Yevropada xalqaro munosabatlar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	50.7KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	03 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

XVIII asrning birinchi yarmida Yevropada xalqaro munosabatlar

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA LIM, FAN VAʻ ʼ
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON MILLIY
ʻ ʻ
UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI JAHON TARIXI KAFEDRASI
Kurs ishi
Mavzu: XVIII asrning birinchi yarmida Yevropada
xalqaro munosabatlar
Bajardi:
Tekshirdi
Toshkent-2023

Mundarija
Kirish3
I.BOB: Yangi davrda xalqaro munosabatlar va diplomatiyaningtasnifi
1.1. Xalqaro munosabatlar tizimida “sharqiy” va “polyak” masalalari
Mustamlakachilik siyosati
II.BOB: XVII-XVIII asrlarda xalqaro munosabatlardagi ziddiyatlar
2.1 O’ttiz yillik urush yakunlari ba Vestfaliya sulhi
2.2 Yevropada Fransiyaning tashqi siyosiy ustivorligi
2.3 Shimoliy urush
Xulosa
Foydalanadigan adabiyotlar
2

Kirish
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Bugungi kunda
mamlakatimiz xalqining ko’p ming yillik madaniyati, milliy qadriyatlari va urf-
odatlarini tiklash hamda fuqarolarda o’zlikni anglash xalqimizning boy moddiy va
ma’naviy merosini tiklashb asrab-avaylash bo’yicha ulkan ishlar amalga
oshirilmoqda. Jahon tarixi va madaniyatida katta o’rin tutuvchi XVIII asrning
birinchi yarmida Yevropada xalqaro munosabatlarni o’rganish, o’sha davr voqea-
hodisalarini, davlat negizini tashkil etgan boshqaruv tizimini haqqoniy o’rganish
bugungi tarix fanining dolzarb mavzularidan hisoblanadi. Buyuk geografik
kashfiyotlar boshlanishi bilan birinchi mustamlaka imperiyalari — Portugaliya va
Ispaniya shakllana boshladi. Ular Sharq va Lotin Amerikasi mamlakatlari bilan
savdo monopoliyasini o'rnatdilar. Ispanlar chet el koloniyalariga begonalar
kirmasligiga qat'iy ishonch hosil qilishdi. Kamdan-kam istisnolar faqat ilmiy
ekspeditsiyalar uchun qilingan. Janubiy Amerikani nemis Aleksandr fon Gumboldt
va frantsuz aime Bonplan o'rgangan. Ularning ekspeditsiyasi ba'zan Amerikaning
ikkinchi kashfiyoti deb ataladi.
Ispaniyaning Amerika mustamlakalari vitse-qirolliklar va general-
kapitanliklarga bo'lindi. Vitse-qirollar va general-kapitanlar mahalliy amaldorlarni
tayinladilar, xazinani boshqardilar, qo'shinlarga qo'mondonlik qildilar, ruhoniylarni
lavozimga tayinladilar. Koloniyalarni boshqarishga hind qabilalarining boshliqlari
ham jalb qilingan. Katolik cherkovi lotin Amerikasi koloniyalarida katta obro'ga
ega edi. Cherkov o'quv yurtlarini nazorat qilgan, kitoblar va davriy nashrlarni
tsenzura qilgan. Ruhoniylar soliq to'lashdan ozod qilindi. Biroq, ruhoniylarning
asosiy qismi boy yashamagan, bu ularni oddiy odamlarga yaqinlashtirgan. Jahon
tarix fanida maxsus o’rganilmaganligi bois mazkur ilmiy muammo tadqiqot
mavzusi qilib olindi hamda tadqiqotda ushbu davlatning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy
tizimiga oid masalalarni yoritish mavzuning dolzarbligini belgilaydi.
Kurs ishi mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Kurs ishi
mavzuning tarixshunoslik masalalariga bag’ishlangan tadqiqotlarni uch guruhga:
1) sovet hukumati davridagi adabiyotlar,
3

2) Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan tadqiqotlar,
3) xorijiy mualliflar tomonidan yaratilgan tadqiqotlarga ajratilib o’rganildi.
Birinchi guruhga oid sovet davrida chop etilgan adabiyotlarda sinfiylik
mafkurasining ustunligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Biroq, tadqiq etilayotgan mavzu
mohiyatini ochib berishda bu adabiyotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu davrda
chop etilgan qatoriga quydagi mualliflar: A. Nikitin, S. Gergamov, V.V.Bartold,
A.A.Semyonov va P.P.Ivanov va boshqalar asarlarini kiritish mumkin.
Ikkinchi guruhni O’zbekistonda mustaqillik yillarida chop etilgan adabiyotlar
tashkil etib, o’zbek davlatchiligi tarixida alohida ahamiyat kasb XVIII asrning
birinchi yarmida Yevropada xalqaro munosabatlar tarixi nisbatan kamroq tadqiq
etildi. Shunday bo’lsada, bu davr davlatchilik, ijtimoiy-iqtisodiy tizimi ayrim
tarixchi olimlar tomonidan imkon qadar o’rganildi. Bu olimlar qatoriga: B.
Ahmedov, G.Sultonova, A.Zamonov, A.Ziyo, G.Agzamova, A.Qandaharov,
S.Inoyatov, O.Hayitova, B.Eshov, Z.Muqimov, va boshqalar ilmiy izlanishlarini
kiritildi.
Uchinchi guruhga: Xorijiy tadqiqotlar tashkil etib, ularda XVIII asrning
birinchi yarmida Yevropada xalqaro munosabatlar siyosiy faoliyati va u asos
solgan shayboniylar sulolasi hamda davlati tarixini yoritishga oid bir qator
ma’lumotlarni berib o’tgan. Ularni H.Vamberi (Vengriya), S. Adams (AQSH),
Remzi Kilich (Turkiya), D. Svetov, N. Aramin (Rossiya) va boshqa xorijlik
tadqiqotchilar ilmiy ishlari tashkil etadi.
Shuni ta’kidlash joizki XVIII asrning birinchi yarmida Yevropada xalqaro
munosabatlar ning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy tarixi xususida yozilgan manbalar
yetarlicha. Ushbu Kurs ishini yaratishda, asosan, davlatda tuzilgan turli hujjatlar
asosida yaratilgan xrestomatiyalar, XVIII asrning birinchi yarmida Yevropada
xalqaro munosabatlarga tashrif buyurgan sayyohlar, elchilar va savdogarlarning
kundaliklari, hisobotlari hamda mahalliy tarixchilarning asarlaridan, sovet va
mustaqillik yillarida mavzuga doir amalga oshirilgan ilmiy tadqiqot natijalaridan
keng foydalanildi
4

Kurs ishi mavzusining obekti: XVIII asrda. Evropa davlatlari ning o’rta
asrlar tarixi kontekstida XVIII asrning birinchi yarmida Yevropada xalqaro
munosabatlar tarixida tutgan o’rni va siyosiy hokimiyatining o’rnatilishini tadqiq
etish hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti: XVIII asrning birinchi yarmida
Yevropada xalqaro munosabatlarning o’rnatilishida yuz bergan jarayonlarni ochib
berishdan iborat etib belgilandi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi: XVIII asrning birinchi yarmida Yevropada
xalqaro munosabatlarning o’rnatilishini tadqiq qilishdan iborat bo’lib, Unda XVIII
asrning birinchi yarmida Yevropada xalqaro munosabatlar ijtimoiy-siyosiy
voqealar o’zida aks etgan manbalar ham turli davrlardagi tadqiqotlar tahlili orqali
ochib berish.
Kurs ishi mavzusining vazifalari: XVIII asrning birinchi yarmida
Yevropada xalqaro munosabatlar tarixida tutgan o’rnini turli ilmiy tadqiqot
metodlari asosida o’rganish maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi:
- XVIII asrning birinchi yarmida Yevropada xalqaro munosabatlar tarixi va
madaniyatini o’rganishdagi ahamiyatini ochib berish;
- XVIII asrning birinchi yarmida Yevropada xalqaro munosabatlar tarixining
yangi sahifalarini yoritishda muhim manba sifatida tahlil etish;
- XVIII asrning birinchi yarmida Yevropada xalqaro munosabatlar siyosiy va
iqtisodiy jarayonlarini qamrab olgan holda tadqiq etish;
- mavjud ma’lumotlarni qiyoslagan holda XVIII asrning birinchi yarmida
Yevropada xalqaro munosabatlarning siyosiy faoliyatini o’rganish hamda siyosiy
masalalariga yangidan baho berish, manbalar va so’nggi tadqiqotlar asosida ushbu
masalalarni oydinlashtirish, munozarali masalalarga aniqlik kiritish;
- manba va adabiyotlarni tahliliy o’rganib, XVIII asrning birinchi yarmida
Yevropada xalqaro munosabatlarning siyosiy faoliyatidagi ilmiy muammolarni,
ularning o’rganilishi natijalari, tadqiqotchilar xulosalarini qiyoslab, yangi asoslarda
tadqiq etish;
5

- XVIII asrning birinchi yarmida Yevropada xalqaro munosabatlarning tutgan
o’rnini va uning siyosiy-tarixiy jarayonlarda tutgan mavqeyini yoritib berish.
Kurs ishining hajmi. Kurs ishining strukturasi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf,
xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, Kurs ishi
umumiy 30 betni tashkil etadi.
I. BOB. Yangi davrda xalqaro munosabatlar va diplomatiyaning tavsifi.
1.1. Xalqaro munosabatlar tizimida “sharqiy” va “polyak” masalalari.
XVII asrning xususiyati uning ilk yangi davrning qoq markazida
bo’lganligidadir.
Ushbu asrdagi xalqaro siyosatning mazmuni va tamoyillarini xosil
qilgan davlatlararo ziddiyatlar , bir tomondan, XVI asrning merosiga tayanardi,
ikkinchi tomondan - ushbu siyosatning kelgusi asrdagi rivojlanishini,
ma’lum darajada , belgilab berardi.Ushbu davrda diplomatiyaning tutgan o’rni
yanada axamiyatli bo’lib bordi, diplomatik 1
xizmatning oyoqqa turishi va
takomillashishi ro’y bermoqda edi. Fransuz tili diplomatik aloqalarning rasmiy
tiliga aylandi. XVII asrda paydo bo’lgan dastlabki gazeta va jurnallardan siyosiy
va diniy kurashda, demak xalqaro munosabatlarda xam , keng foydalanildi. Bundan
tashqari, diniy omilning xalqaro munosabatlar xolatiga ta’sir ko’rsatishi davom
etardi. XVII asrning o’rtalarigacha davlatlararo ittifoqlarning shakllanishi va
harbiy to’qnashuvlarning yuzaga kelishi asosan diniy tamoyillar negizida ro’y
berardi. Ko’p xollarda xristian dinidagi turli konfessiyalarning (yo’nalishlarning,
oqimlarning) vakillari prinsipial raqiblar sifatida namoyon bo’lardi.Tashqi
siyosatning asosiy ko’rinishlaridan biri - bu davlatlar tomonidan olib boriladigan
urushlar edi.Xalqaro nizolarni keltirib chiqaradigan sabablar orasida chegara
mojarolari, sulolaviy da’volar, savdo molnopoliyasi uchun kurash va boshqalarni
ko’rsatish mumkin.Uzoqqa cho’ziladigan tavsifga ega bo’lgan harbiy
operatsiyalarning ko’lami kengayib bordi.Bu esa asosan yollanma askarlardan
iborat doimiy armiyalarning mavjud bo’lishini talab qilardi.1608 - 1609 yillarda bu
1 "Xalqaro munosabatlarda kuchlar muvozanati: metaforalar, afsonalar va modellar" (Art, Robert J.):
6

yerda nemis knyazlarining , konfessional 2
(diniy) negizdagi, ikki harbiy-siyosiy
ittifoqi yuzaga keldi - Evangeliya uniyasi (Injilchilar ittifoqi) va Katolik ligasi.
Ikkala ittifoq xam xorijiy davlatlarning ko’magini oldi.1648 yilning 24 oktyabrida
Myunster va Osnabryukda imzolangan tinchlik shartnomalari nafaqat ushbu o’ttiz
yillikga, balki reformatsion kuchlari va ularning raqiblari o’rtasidagi qarama -
qarshiligi davriga yakun yasadi. Vestfaliya sulxida Yevropada xududiy
o’zgarishlar masalalari xal etilgandi. Bundan tashqari, Germaniya
imperiyasining siyosiy tuzilishi , uning xududlaridagi din masalasi, Gollandiya va
Shveysariyaning mustaqilligini xalqaro huquq tomonidan tasdiqlanishi xam
sulxida o’z aksini topdi. Tinchlik Yevropa. davlatlari tartibiga va Germaniyadagi
vaziyatga sezilarli o’zgarishlarni kiritgan majburiy yon berishlar natijasida tuzildi.
XVII asrning o’rtalari xalqaro va diplomatik munosabatlarda yangi davrni ochib
berdi. Xukmdorlarning sulolaviy manfaatlari, o’zining davlatiga Yangi yerlarni
qo’shib olishga intilish XVII asrning ikkinchi yarmi - XVIII asrda xalqaro
munosabatlarga katta ta’sir ko’rsatishni davom etardi. Shu bilan bir qatorda yangi
omil kuchayib bordi - dengiz orti mustamlakalari va dengiz yullarini egallash
uchun kurash; Yevropada va undan tashqarida xom ashyo va mol chiqarib sotish
bozorlari orqasidan raqobat.XVII asrning ikkinchi yarmi - XVIII asrning boshida
G’arbiy Yevropada Fransiya etakchilik qilardi. Yevropaning xalqaro xayotidagi
yangi vaziyat Lyudovik XIV xukmronligining boshlanishiga to’g’ri keldi. Fransiya
tomonidan Yevropada ustivorlikka intilishi bir qator urushlarni keltirib chiqardi-ki,
ularda Yevropaning ko’plab davlatlari qatnashdi. Ular turli , lekin albatta
Fransiyaga qarshi koalitsiyalarga 3
( ittifoqlarga ) birlashishdi . Fransiyaning
Yevropada tashqi siyosiy ustivorligining o ’ rnatilishiga qator qulay sharoitlar
yordam berdi . Angliyada Styuartlarning tiklanishidan so ’ ng (1660 y .) Karl II va
Yakov II muxolifat bilan kurashish uchun xorijdan, birinchi galda Lyudovik
2 "Evropa Davlatlari tarixi"
3 "Vena Kongressi, 1814-1815" (Nikolson, Garold):
7

XIVdan, yordam izlashni boshladilar. Fransiya ingliz qirollariga doimiy tarzda pul
subsidiyalarini berar
1.2. Mustamlakachilik siyosati
Parij Kommunasi va uning bo'limlari tor-mor etilgach, inqilobiy harakat
o'zining eng yuqori nuqtasiga chiqdi. Barcha hokimiyat tizimi yakobinchilar
qo'lida bo`lishiga qaramay, ular o'rtasida o'zaro kelishmovchilik boshlandi.So'l
yakobinchilar - Eber va Shomett Ozodlik va Idrok e'tiqodlarini o'tkazishda
boshchilik qilgan edilar. Ularning «o'lim mashinasi» 4
- gilotinada qatl etilishlari
Yakobinchilar o'rtasidagi kelishmovchilikni kuchaytirdi. Robesper va uning guruhi
hokimiyatni saqlab qolishgina yagona yo'li terror - jazoni kuchaytirishda deb
bildilar. Qatag'on dahshatli tus oldi «o’lim aravalarining» «qatnovi» tezlashdi.10-
iyulda maxsus qonun qabul qilindi. Bu qonunga asosan yolg'on ma'lumotlarni
tarqatgan har bir kishi o'lim jazosiga mahkum etilardi. Robespyer va uning
atrofidagi kishilarni qo'llab-quvvatlamagan har bir kishi gilotina tig'idan o'tkazilar
edi.
Kishilar endi yakka-yakka emas, balki guruhlab sud qilinar va o'lim jazosiga
mahkum etilar edilar. 150 nafar royalistlar, turli jinoyatchilar va boshqalar bir
vaqtning o'zida sud qilinib, o`limga mahkum etildilar. Bu dahshatli voqealar 46
kun davom etdi. Nihoyat, 9 termidor (1794 yil 27 iyul) kuni u nihoyasiga yetdi.
Konvent qo'qqisdan Robespyer va uning tarafdorlariga qarshi chiqib «yo'qolsin
zolimlar» hayqirig'i bilan Robespyerga so'z ham bermadilar. Oradan bir kun
o'tgach, Robespyer sudsiz, so'roqsiz qatl etildi. Robespyerning o`limi bilan
mamlakatda «oq terror» 5
avjiga chiqdi, endi yakobinchilarning o'zlari bu
qatag'onning birinchi qurbonlari bo'ldilar . Hokimiyat tepasiga yana jirondachilar
keldi. Ular mulkni va erkinlikni, tadbirkorlikni himoya qiladigan Respublika
tarafdori edilar. 1795-yilda Konvent yangi Konstitutsiya qabul qildi. U
mamlakatda respublika tizimini mustahkamladi. Inqilobning feodal tartiblarni
4 "Millatlar qonuni" (Vattel, Emmerich de)
5 "Urush va tinchlik huquqlari" (Grotius, Gyugo)
8

tugatish haqidagi barcha qarorlarini tasdiqladi. Mamlakatda 2 palatali parlament
tashkil etildi, ijroiya hokimiyat besh kishidan iborat Direktoriyaga topshirildi.
Direktoriya 1795-1799 yillar mobaynida mamlakatni boshqardi. Bu davrda
monarxiya tarafdorlari isyon ko'tardilar. Ularning maqsadi monarxiyani qayta
tiklash edi. Biroq General Napoleon Bonapart Konventning xaloskori bo'ldi. U
isyonchilar kuchini tor-mor etdi. Bu xaloskorlik unga yorqin kelajak sari yo'l
ochdi. Direktoriya Shimoliy Italiyani Avstriya qo'shinidan ozod qilishi uchun
Napoleon Bonapartga umid bog'ladi. 26 yoshli general bu vazifani sharaf bilan
uddaladi.1797-yilda u Avstriyani tinchlik shartnomasi tuzishga va Fransiyaning
g'alabasini tan olishga majbur qildi.Shu tariqa Napoleon Italiyadan Parijga shon-
shuhratga ko'milgan holda qaytib keldi.Endi hukmron tabaqalar Fransiyada
Napoleondek qattiqqo'l siyosatchining hokimiyatini o'rnatishga fursat yetdi, degan
xulosaga keldilar va davlat to'ntarishi 6
tayyorladilar. Napoleon Bonapart bunga rozi
bo'ldi. 1799-yil 9-noyabrda Davlat to'ntarishi amalga oshirildi. Parlament
Konsullik deb ataluvchi hukumat tuzishga majbur etildi. Uning tarkibi 3 kishidan
iborat bo'ldi va ularning har biri «Fransiya Respublikasining Konsuli» unvoniga
ega bo'ldi. Uch konsuldan biri Napoleon Bonapart edi. Aslida butun hokimiyat
uning qo'lida to'plandi . Buyuk fransuz inqilobining tarixiy ahamiyati katta. Uning
natijasida Fransiyada bozor iqtisodiyotiga asoslangan Yangi jamiyat qurilishi
boshlandi, mutloq hukmronlikka asoslangan va ming yildan uzoq davr mobaynida
yashab kelgan qirollik tuzumi ag'darilib, Respublika o'rnatildi.
Fransiyada feodalizmga asoslangan jamiyatga chek qo'yilib, huquq, qonun
oldida barcha teng, ozod deb e'lon qilindi. Buyuk fransuz inqilobi demokratik
inqilob bo'lib, undagi Tenglik, Ozodlik, Birodarlik g'oyalari butun Dunyo bo'ylab
tarqaldi. Buyuk fransuz inqilobi feodal tartiblarni, imtiyozli unvonlarni bekor qildi
hamda sanoat, savdo va qishloq xo'jaligini tez rivojlantirish yo'lini ochdi. Inqilob
natijasida «Inson va fuqaro huquqlari Deklaratsiyasi»ning 1789-yilda qabul
qilinishi, 1791-yil qabul qilingan Konstitutsiyaning ahamiyati nihoyatda katta.
6 "Millatlar qonuni" (Vattel, Emmerich de)
9

Davlatni boshqarishning yangi tizimi joriy etildi, ularda mahalliy hokimiyat
organlari -munitsipalitetlarning roli osha boshladi.1794-yil iyul oyi norozilik va
omma ahvolining nihoyatda og'irlashishi natijasida Robespyer boshchiligidagi
yakobinchilarning zo'ravonlikka asoslangan o'ta so'l diktaturasi ag'darib tashlandi.
Ko'p o'tmay 1795-yilda yangi konstitutsiya qabul qilindi. Saylab qo'yiladigan
qonun chiqaruvchi korpus ta'sis qilindi, ijroiya hokimiyat esa 5 a'zodan iborat
direktoriyaga (fransuzcha «direktoire» 7
boshqaruv, rahbarlik ma'nosini anglatadi)
topshirildi. Direktoriya hukmronligi (1795-1799) davrida ichki kurash bilan bir
qatorda Fransiyaning Yevropadagi feodal monarxiyalari va Angliyaga qarshi
urushi davom ettirildi. Rahbarlar ichida ayyor, ig'vogar Barras 8
ajralib turar,
hokimiyatning boshqaruv tizimlari ham uning qo'lida edi. Ammo, xalq orasida
respublika g'oyalari keng tarqalib, fransuz qo'shinlari tashqi dushmanlar ustidan
birin-ketin g'alabalarni qo'lga kiritayotgan edilar. Fransiya ilg'or ijtimoiy tizimi,
rivojlanayotgan san'ati, erkin dehqonlardan tuzilgan muntazam armiyasi tufayli
Yevropadagi feodal qirolliklardan harbiy ustunlikka erishmoqda edi. Reynning so'l
sohili bilan Belgiya Fransiyaga qo'shib olindi, Gollandiya esa qaram respublikaga
aylantirildi.
Fransiya qo'shinlari qayerga borsalar, dehqonlar va hunarmandlar yordamida
ko'pgina feodal tartiblarni tugatib, yangi zamonaviy tartiblar o'rnatdilar. Mamlakat
ichkarisida esa hamon direktoriya hokimiyatiga qarshi ilgarigadek isyonlar tez-tez
bo'lib turar edi. Anna shunday isyonlardan biri Parijda yuz berdi. Bu isyonni
bostirishda yosh general Napoleon Bonapart o'zining harbiy san'atini namoyish
etdi. Fransiyaning Yevropa qirollik davlatlariga qarshi olib borgan urushlari asta-
sekin bosqinchilik va boylik orttirish urushlariga aylandi. Urush natijasida pul,
oziq-ovqat zaxiralari, nodir rasmlar, haykalchalar, san'at asarlarini tortib olish
birinchi o'ringa chiqarildi. Bu narsalar o'lja sifatida Parijga tashila boshlandi. Ichki
va tashqi urushlar natijasida armiya hamda uning generallarining Direktoriyaga
ta'siri kuchaydi. 1799- yilgi davlat to'ntarilishdan so'ng Fransiyaning 1- konsuliga
7 "Evropa Davlatlari tarixi"
8 "Urush va tinchlik huquqlari" (Grotius, Gyugo):
10

aylangan Napoleon Bonapart endi yakka hokimlikka intila boshladi . Napoleon
Bonapart 1769-yilda Korsika orolida kambag'allashgan dvoryan oilasida dunyoga
keldi. Bonapartlar oilasida 8 farzand bo'lib, ular 5 o'g'il va 3 qiz-Jofer, Napoleon,
Lyusen, Eliza, Lui, Pashna, Karolina va Jeromdan iborat edi. Napoleon ikkinchi
farzand edi. Otasi uni harbiy bilim yurtiga berdi. Napoleon bilim yurtini tugatib, 24
yoshidayoq general unvonini oldi. Napoleon Avstriya qo'shinlari egallab turgan
shimoliy Italiyaga yurishga tayyorlanayotgan armiyaga qo'mondon etib tayinlandi.
Bonapart armiyasi shimoliy Italiyaga bostirib kirib, Avstriya qo'shinlarini
tor-mor etdi. 1797-yilda Napoleon Bonapart Avstriyani taslim bo'lish sulhini
imzolashga va Fransiyaning g'alabasini tan olishga majbur etdi.Shundan so'ng
Italiya Fransiyaga qaram bo'lgan bir necha kichik respublikalarga bo`linib
ketdi.1798-yilning may oyida Napoleon 30 mingdan oshiq kishilik armiya bilan
350 ta kemada Misrga yo'l oldi. Quruqlikda fransuz qo'shinlari Misr otliq armiyasi
ustidan g'alaba qozondilar. Ammo tezda ingliz floti Misr sohillariga yetib kelib,
fransuz kemalarini yondirib yobordi. Napoleon qo'shinlari Fransiyadan ajratib
qo'yilib, halokatga mahkum etildi. Suriyaga qilingan hujum arablar bilan bilan turk
qo'shinlarning qattiq qarshiligiga duch keldi. Shu paytning o'zida Suvorov
qo'mondonligidagi rus armiyasi Shimoliy Italiyada fransuz qo'shinlarini
mag'lubiyatga uchratdi.Napoleon Bonapart o'z armiyasini tashlab,poytaxt Parijga
shoshildi, u hokimiyat uchun kurashda asosiy da'vogarlardan biri edi. Napoleon
Fransiyaga qaytgan paytda mamlakatda vaziyat og'ir edi. Direktoriya o'z obro'sini
yo'qotib, ko'pchilik Napoleon Bonapart shaxsida o'z najotkorini izlayotgan edi. U
armiya va xalq orasida katta obro'ga ega edi. Napoleon Fransiyaga qaytib kelgach,
oradan bir oy o'tar o'tmas, 1799-yilning 9-noyabrida Direktoriya a'zolarining
iste`fo berishlariga erishdi. Ertasi kuni o'z ukasi, deputat Lyusen Bonapart
yordamida sadoqatli qo'shinlar bilan qonun chiqaruvchi korpusni qurshab oldi.
Deputatlarga hokimiyatni Napoleon boshchiligidagi uch konsulga (lotincha
«consul» 9
so'zidan kelib chiqqan bo'lib, Fransiyaga saylab qo'yiladigan ijro etuvchi
hukumat rahbarlari) topshirish to'g'risidagi talab taqdim etildi.
9 "Urush va tinchlik huquqlari" (Grotius, Gyugo):
11

Tez orada yangi Konstitutsiya loyihasi ishlab chiqildi va konsullar ichida
Napoleon keng vakolatlarga ega bo'lib, u 10 yillik muddat davomida shu lavo zimni
egallab turishi kerak edi. Konstitutsiya va Napaleonning birinchi konsullikka
tayinlanishi umumxalq ovoziga qo'yildi va deyarli ko'pchilik, ya'ni 3,5mln kishi
uni yoqlab ovoz berdi. Konsullik davrida davlat tizimi ancha mustahkamlandi,
harbiy diktatura siyosati davom ettirildi. 1804-yilda Napoleon Bonapartni
Napoleon I nomi bilan Fransiya imperatori deb e'lon qildi, mamlakatda monarxiya
tuzumi qaytadan tiklandi.Biroq mazkur monarxiya feodallar, dvoryanlar,
ruhoniylar manfaatini emas balki yangidan rivojlanib kelayotgan o'rta tabaqalar,
bankirlar, zodagonlar, armiya va amalorlarga tayanuvchi harbiy byurokratik
monarxiya edi. Mulk, oila, savdo to'g'risidagi qonunlarning majmualari, jinoyat
kodeksi tuzib chiqildi. «Napoleon kodeksi» deb nom olgan «fuqarolik kodeksi»
ularning eng muhimi edi. Har qanday miqdordagi xususiy mulkka ega bo'lish
huquqini mustahkamlab berish bu kodeksni asosiy vazifasi edi. Xususiy mulkka
ozgina bo`lsa ham tajovuz qiluvchilarga juda qattiq jazo joriy qilindi.
II BOB. XVII - XVIII asrlarda xalqaro munosabatlardagi
ziddiyatlar
2.1 O’ttiz yillik urush yakunlari ba Vestfaliya sulhi
O’ttiz yillik urush va Vestfaliya sulhi. O’ttiz yillik urush (1618-48)
– gabsburglar bloki (Papalik va Rech Pospolita tomonidan qo’llab-quvvatlangan
Ispaniya va Avstriya gabsburglari, Germaniyaning katolik knyazlari) bilan
gabsburglarga qarshi koalitsiya (Angliya, Gollandiya va Rossiya quvvatlab
turgan german protestant knyazlari , Fransiya, Shvetsiya , Daniya) o’rtasidagi urush.
Gabsburglar bloki katolitsizm tarafida, gabsburglarga qarshi koalitsiya esa
(ayniqsa, urushning boshlanish paytida) protestantizm bayrog’i ostida harakat
qilgan.
Bu urush bir necha davrlarga bo’lingan:
12

1. Chexiya davri (1618–23) – gabsburglarga qarshi Chexiya qo’zg’oloni
(1618–20) va chexlarning Belaya Gora yaqinida mag’lubiyatga uchrashi
(1620);
2. Daniya davri (1625–29)da gabsburglar bloki qo’shinlari (qo’mondonlari A.
Vallenshteyn, I. Tilli) Daniyani yengib , Germaniya hududidan daniyaliklarni
quvib chiqargan;
3. Shvetsiya davri (1630–35)da shved armiyasi (qo’mondoni Gustav II
Adolf) Germaniyaga bosib kirib , Breytenfeld (1631), Lyutsen (1632) yonida
g’alaba qilgan, ammo Nyordlingan (1634) yaqinida mag’lubiyatga uchragan;
4. Fransiya Shvetsiya davri (1635–48) da Fransiya urushga kirishi bilan
gabsburglarga qarshi koalitsiyaning ustunligi yaqqol ko’rindi.
Natijada gabsburglarning «jahonshumul imperiya» tuzish va milliy davlatlarni
bo’ysundirish haqidagi rejalari barbod bo’ldi, siyosiy hukmronlik Fransiya qo’liga
o’tdi. 1648 yil Vestfaliya sulhi bilan tugagan.Vestfaliya 10
sulhi – Germaniya ,
Shvetsiya, Fransiya bilan Muqaddas Rim imperiyasi o’rtasida Vestfaliya
(Germaniya)ning Myunster shahrida 1648 yil 24 oktyabrda imzolangan sulh
yevropadagi 30 yillik urushga barham berdi , uning oqibatida yevropada sodir
bo’lgan hududiy o’zgarishlar, imperiyadagi diniy munosabatlar va siyosiy tuzumga
oid masalalarni hal etdi. Shvetsiya va Fransiya imperiyaga qarashli ayrim yerlarni
o’z tasarrufiga oddi, Shveytsariya va Gollandiya imperiya tarkibidan chiqib ,
mustaqillikka erishdi. Oqibatda Germaniya kuchsizlanib, parchalana boshladi.
2.2. Yevropada Fransiyaning tashqi siyosiy ustivorligi.
Parij Kommunasi va uning bo'limlari tor-mor etilgach, inqilobiy harakat
o'zining eng yuqori nuqtasiga chiqdi. Barcha hokimiyat tizimi yakobinchilar
10 "Urush va tinchlik huquqlari" (Grotius, Gyugo):
13

qo'lida bo`lishiga qaramay, ular o'rtasida o'zaro kelishmovchilik boshlandi. So'l
yakobinchilar - Eber va Shomett Ozodlik va Idrok e'tiqodlarini o'tkazishda
boshchilik qilgan edilar. Ularning «o'lim mashinasi» - gilotinada qatl etilishlari
Yakobinchilar o'rtasidagi kelishmovchilikni kuchaytirdi. Robesper va uning guruhi
hokimiyatni saqlab qolishgina yagona yo'li terror - jazoni kuchaytirishda deb
bildilar. Qatag'on dahshatli tus oldi «o’lim aravalarining» «qatnovi» tezlashdi.
10-iyulda maxsus qonun qabul qilindi. Bu qonunga asosan yolg'on
ma'lumotlarni tarqatgan har bir kishi o'lim jazosiga mahkum etilardi. Robespyer va
uning atrofidagi kishilarni qo'llab-quvvatlamagan har bir kishi gilotina tig'idan
o'tkazilar edi. Kishilar endi yakka-yakka emas, balki guruhlab sud qilinar va o'lim
jazosiga mahkum etilar edilar. 150 nafar royalistlar, turli jinoyatchilar va boshqalar
bir vaqtning o'zida sud qilinib, o`limga mahkum etildilar. Bu dahshatli voqealar 46
kun davom etdi. Nihoyat, 9 termidor (1794 yil 27 iyul) kuni u nihoyasiga yetdi.
Konvent qo'qqisdan Robespyer va uning tarafdorlariga qarshi chiqib «yo'qolsin
zolimlar» hayqirig'i bilan Robespyerga so'z ham bermadilar. Oradan bir kun
o'tgach, Robespyer sudsiz, so'roqsiz qatl etildi. Robespyerning o`limi bilan
mamlakatda «oq terror» avjiga chiqdi, endi yakobinchilarning o'zlari bu
qatag'onning birinchi qurbonlari bo'ldilar. Hokimiyat tepasiga yana jirondachilar
keldi. Ular mulkni va erkinlikni, tadbirkorlikni 11
himoya qiladigan Respublika
tarafdori edilar. 1795-yilda Konvent yangi Konstitutsiya qabul qildi. U
mamlakatda respublika tizimini mustahkamladi. Inqilobning feodal tartiblarni
tugatish haqidagi barcha qarorlarini tasdiqladi. Mamlakatda 2 palatali parlament
tashkil etildi, ijroiya hokimiyat besh kishidan iborat Direktoriyaga topshirildi.
Direktoriya 1795-1799 yillar mobaynida mamlakatni boshqardi. Bu davrda
monarxiya tarafdorlari isyon ko'tardilar. Ularning maqsadi monarxiyani qayta
tiklash edi. Biroq General Napoleon Bonapart Konventning xaloskori bo'ldi. U
isyonchilar kuchini tor-mor etdi. Bu xaloskorlik unga yorqin kelajak sari yo'l
ochdi. Direktoriya Shimoliy Italiyani Avstriya qo'shinidan ozod qilishi uchun
11 "Xalqaro munosabatlarda kuchlar muvozanati: metaforalar, afsonalar va modellar" (Art, Robert J.):
14

Napoleon Bonapartga umid bog'ladi. 26 yoshli general bu vazifani sharaf bilan
uddaladi.1797-yilda u Avstriyani tinchlik shartnomasi tuzishga va Fransiyaning
g'alabasini tan olishga majbur qildi. Shu tariqa Napoleon Italiyadan Parijga shon-
shuhratga ko'milgan holda qaytib keldi. Endi hukmron tabaqalar Fransiyada
Napoleondek qattiqqo'l siyosatchining hokimiyatini o'rnatishga fursat yetdi, degan
xulosaga keldilar va davlat to'ntarishi tayyorladilar. Napoleon Bonapart bunga rozi
bo'ldi. 1799-yil 9-noyabrda Davlat to'ntarishi amalga oshirildi. Parlament
Konsullik deb ataluvchi hukumat tuzishga majbur etildi. Uning tarkibi 3 kishidan
iborat bo'ldi va ularning har biri «Fransiya Respublikasining Konsuli» unvoniga
ega bo'ldi. Uch konsuldan biri Napoleon Bonapart edi. Aslida butun hokimiyat
uning qo'lida to'plandi. Buyuk fransuz inqilobining tarixiy ahamiyati katta.
Uning natijasida Fransiyada bozor iqtisodiyotiga asoslangan Yangi jamiyat
qurilishi boshlandi, mutloq hukmronlikka asoslangan va ming yildan uzoq davr
mobaynida yashab kelgan qirollik tuzumi ag'darilib, Respublika o'rnatildi.
Fransiyada feodalizmga asoslangan jamiyatga chek qo'yilib, huquq, qonun oldida
barcha teng, ozod deb e'lon qilindi. Buyuk fransuz inqilobi demokratik inqilob
bo'lib, undagi Tenglik, Ozodlik, Birodarlik 12
g'oyalari butun Dunyo bo'ylab
tarqaldi.
Buyuk fransuz inqilobi feodal tartiblarni, imtiyozli unvonlarni bekor qildi
hamda sanoat, savdo va qishloq xo'jaligini tez rivojlantirish yo'lini ochdi. Inqilob
natijasida «Inson va fuqaro huquqlari Deklaratsiyasi»ning 1789-yilda qabul
qilinishi, 1791-yil qabul qilingan Konstitutsiyaning ahamiyati nihoyatda katta.
Davlatni boshqarishning yangi tizimi joriy etildi, ularda mahalliy hokimiyat
organlari -munitsipalitetlarning roli osha boshladi.1794-yil iyul oyi norozilik va
omma ahvolining nihoyatda og'irlashishi natijasida Robespyer boshchiligidagi
yakobinchilarning zo'ravonlikka asoslangan o'ta so'l diktaturasi ag'darib tashlandi.
Ko'p o'tmay 1795-yilda yangi konstitutsiya qabul qilindi. Saylab qo'yiladigan
qonun chiqaruvchi korpus ta'sis qilindi, ijroiya hokimiyat esa 5 a'zodan iborat
direktoriyaga (fransuzcha «direktoire» boshqaruv, rahbarlik ma'nosini anglatadi)
12 "Xalqaro munosabatlar: qonun, siyosat va amaliyot" (Cornelis Roelof van Fema)
15

topshirildi. Direktoriya hukmronligi (1795-1799) davrida ichki kurash bilan bir
qatorda Fransiyaning Yevropadagi feodal monarxiyalari va Angliyaga qarshi
urushi davom ettirildi. Rahbarlar ichida ayyor, ig'vogar Barras ajralib turar,
hokimiyatning boshqaruv tizimlari ham uning qo'lida edi. Ammo, xalq orasida
respublika g'oyalari keng tarqalib, fransuz qo'shinlari tashqi dushmanlar ustidan
birin-ketin g'alabalarni qo'lga kiritayotgan edilar. Fransiya ilg'or ijtimoiy tizimi,
rivojlanayotgan san'ati, erkin dehqonlardan tuzilgan muntazam armiyasi tufayli
Yevropadagi feodal qirolliklardan harbiy ustunlikka erishmoqda edi. Reynning 13
so'l sohili bilan Belgiya Fransiyaga qo'shib olindi, Gollandiya esa qaram
respublikaga aylantirildi.Fransiya qo'shinlari qayerga borsalar, dehqonlar va
hunarmandlar yordamida ko'pgina feodal tartiblarni tugatib, yangi zamonaviy
tartiblar o'rnatdilar. Mamlakat ichkarisida esa hamon direktoriya hokimiyatiga
qarshi ilgarigadek isyonlar tez-tez bo'lib turar edi. Anna shunday isyonlardan biri
Parijda yuz berdi. Bu isyonni bostirishda yosh general Napoleon Bonapart o'zining
harbiy san'atini namoyish etdi. Fransiyaning Yevropa qirollik davlatlariga qarshi
olib borgan urushlari asta-sekin bosqinchilik va boylik orttirish urushlariga
aylandi. Urush natijasida pul, oziq-ovqat zaxiralari, nodir rasmlar, haykalchalar,
san'at asarlarini tortib olish birinchi o'ringa chiqarildi. Bu narsalar o'lja sifatida
Parijga tashila boshlandi. Ichki va tashqi urushlar natijasida armiya hamda uning
generallarining Direktoriyaga ta'siri kuchaydi. 1799- yilgi davlat to'ntarilishdan
so'ng Fransiyaning 1-konsuliga aylangan Napoleon Bonapart endi yakka
hokimlikka intila boshladi. Napoleon Bonapart 1769-yilda Korsika orolida
kambag'allashgan dvoryan oilasida dunyoga keldi. Bonapartlar oilasida 8 farzand
bo'lib, ular 5 o'g'il va 3 qiz-Jofer, Napoleon, Lyusen, Eliza, Lui, Pashna, Karolina
va Jeromdan iborat edi. Napoleon ikkinchi farzand edi. Otasi uni harbiy bilim
yurtiga berdi. Napoleon bilim yurtini tugatib, 24 yoshidayoq general unvonini oldi.
Napoleon Avstriya qo'shinlari egallab turgan shimoliy Italiyaga yurishga
tayyorlanayotgan armiyaga qo'mondon etib tayinlandi.
13 "Urush va tinchlik huquqlari" (Grotius, Gyugo):
16

Bonapart armiyasi shimoliy Italiyaga bostirib kirib, Avstriya qo'shinlarini
tor-mor etdi. 1797-yilda Napoleon Bonapart Avstriyani taslim bo'lish sulhini
imzolashga va Fransiyaning g'alabasini tan olishga majbur etdi. Shundan so'ng
Italiya Fransiyaga qaram bo'lgan bir necha kichik respublikalarga bo`linib ketdi.
1798-yilning may oyida Napoleon 30 mingdan oshiq kishilik armiya bilan 350 ta
kemada Misrga yo'l oldi. Quruqlikda fransuz qo'shinlari Misr otliq armiyasi
ustidan g'alaba qozondilar. Ammo tezda ingliz floti Misr sohillariga yetib kelib,
fransuz kemalarini yondirib yobordi. Napoleon qo'shinlari Fransiyadan ajratib
qo'yilib, halokatga mahkum etildi. Suriyaga qilingan hujum arablar bilan bilan turk
qo'shinlarning qattiq qarshiligiga duch keldi. Shu paytning o'zida Suvorov
qo'mondonligidagi rus armiyasi Shimoliy Italiyada fransuz qo'shinlarini
mag'lubiyatga uchratdi. Napoleon Bonapart o'z armiyasini tashlab, poytaxt Parijga
shoshildi, u hokimiyat uchun kurashda asosiy da'vogarlardan biri edi. Napoleon
Fransiyaga qaytgan paytda mamlakatda vaziyat og'ir edi. Direktoriya o'z obro'sini
yo'qotib, ko'pchilik Napoleon Bonapart shaxsida o'z najotkorini izlayotgan edi. U
armiya va xalq orasida katta obro'ga ega edi. Napoleon Fransiyaga qaytib kelgach,
oradan bir oy o'tar o'tmas, 1799-yilning 9-noyabrida Direktoriya a'zolarining
iste`fo berishlariga erishdi. Ertasi kuni o'z ukasi, deputat Lyusen Bonapart
yordamida sadoqatli qo'shinlar bilan qonun chiqaruvchi korpusni qurshab oldi.
Deputatlarga hokimiyatni Napoleon boshchiligidagi uch konsulga (lotincha
«consul» so'zidan kelib chiqqan bo'lib, Fransiyaga saylab qo'yiladigan ijro etuvchi
hukumat rahbarlari) topshirish to'g'risidagi talab taqdim etildi. Tez orada yangi
Konstitutsiya loyihasi ishlab chiqildi va konsullar ichida Napoleon keng
vakolatlarga ega bo'lib, u 10 yillik muddat davomida shu lavozimni egallab turishi
kerak edi. Konstitutsiya va Napaleonning birinchi konsullikka tayinlanishi
umumxalq ovoziga qo'yildi va deyarli ko'pchilik, ya'ni 3,5mln kishi uni yoqlab
ovoz berdi. Konsullik davrida davlat tizimi ancha mustahkamlandi,
harbiy diktatura siyosati davom ettirildi. 1804-yilda Napoleon Bonapartni
Napoleon I nomi bilan Fransiya imperatori deb e'lon qildi, mamlakatda monarxiya
tuzumi qaytadan tiklandi. Biroq mazkur monarxiya feodallar, dvoryanlar,
17

ruhoniylar manfaatini emas balki yangidan rivojlanib kelayotgan o'rta tabaqalar,
bankirlar, zodagonlar, armiya va amalorlarga tayanuvchi harbiy byurokratik
monarxiya edi. Mulk, oila, savdo to'g'risidagi qonunlarning majmualari, jinoyat
kodeksi tuzib chiqildi. «Napoleon kodeksi» 14
deb nom olgan «fuqarolik kodeksi»
ularning eng muhimi edi.
Har qanday miqdordagi xususiy mulkka ega bo'lish huquqini mustahkamlab
berish bu kodeksni asosiy vazifasi edi. Xususiy mulkka ozgina bo`lsa ham tajovuz
qiluvchilarga juda qattiq jazo joriy qilindi. Napoleon Bonapart «orqa-o'ngiga
qaramay» harakat qilib, Yevropada yangi-yangi yerlarni bosib olaverdi. Uning
farmoniga binoan Pyemont va Genuya Fransiyaga qo'shib oldi. Bonapart
Angliyaga desant tushirish rejasini tuzdi, bunga u tumanli ob-havoga va
Ispaniyaning yordamiga umid qildi. Ammo, Angliya bilan birga Avstriya va
Rossiya Napoleonga qarshi chiqdilar, o'z qo'shinlari bilan Reyndan o'tib, General
Mak boshchiligidagi Avstriya armiyasini Ulm shahrida qurshab oldi. Avstriya
qo'shinlari jangsiz taslim bo'ldilar. Ammo, Trafalgar burni yaqinida 1805-yil
oktabr oyida Fransiya va Ispaniyaning deyarli barcha kemalarini ingliz eskadrasi
yondirib, g'arq qilib yubordi. Eskadraga qo'mondonlik qilayotgan istedodli ingliz
admirali Nelson shu dengiz jangida qattiq yaralandi. Ammo, fransuz armiyasi
quruqlikda katta muvaffaqiyatlarni qo'lga kiritdi. 1805-yil 2-dekabrda Napoleon
Austerlis yonida Avstriya va Rossiya armiyalari ustidan hal qiluvchi g'alaba
qozondi. Birinchi imperiya (1804-1814) tuzumi o'n yil davomida Fransiyada
hukmronlik qildi. Shu davr mobaynida Yevropaning turli burchaklarida Napoleon
harbiy san'at nuqtai-nazaridan ajoyib g'alabalarni qo'lga kiritdi. Hatto, birgina
uning nomini eslash yoki tilga olish Yevropa monarxlarini 15
, ularning atrofidagi
zodagonlarni dahshatga solar edi.Ulm Austerlis, Yyepa, Eylau, Fridland, Vagram -
bu joylarda Napoleon qo'shinlari yuksak mahorat bilan o'z dushmanlari ustidan
qator g'alabalarni qo'lga kiritdilar. Bu g'alabalarni taminlashda jonbozlik
14 "Urush va tinchlik huquqlari" (Grotius, Gyugo):
15 "Xalqaro munosabatlar" (Endryu Heyvud)
18

ko'rsatgan, fransuz armiyasiga qo'mondonlik qilgan, harbiy rejalarni ishlab chiqqan
qo'shinni ruhlantirgan shaxs ham Napoleon I ning o'zi edi.
Napoleon, uning qo'shinlari, generallari Angliya ustidan hal qiluvchi
g'alabani qo'lga kirita olmadilar. 1805-yil 21-oktabr Trafalgardagi dengiz
mag'lubiyatidan so'ng Napoleon I Angliyaga nisbatan iqtisodiy qamal e'lon
qildi. Angliya uchun Yevropaning barcha bandargohlari berkitilib, Angliya bilan
savdo-sotiq qilish Fransiyaga tobe bo'lgan barcha davlatlar uchun taqiqlandi. Shu
yo'l bilan Napoleon I Angliya va uning rahbarlarini taslim qilmoqchi bo`ldi, ammo
Angliyaning rivojlangan iqtisodi va kuchli dengiz floti Napoleon I ga o'z oldiga
qo'ygan maqsadiga erishishiga yo'l bermadi. Iqtisodiy tazyiq Angliyadan ko'ra
Fransiyaning o'ziga katta zarar keltirdi. Bundan tashqari Angliya hukumati o'z
oltinlari yordamida va ayg'oqchiligi bilan Napoleon I ni tez-tez chalg'itib turdi.
Angliyaning Napoleon Fransiyasiga qarshi ishlatgan yana bir quroli bu targ'ibot
bo'lib, Fransiya, ayniqsa Napoleon shaxsga qarshi turli bo'htonga to'la adabiyotlar
Angliyada nashr etilar va Fransiya hududida xalq o'rtasida tarqatilar edi. Bu
adabiyotlar maqola, kashfiyot (Inglizcha «pamphlet 16
» so'zidan olingan bo'lib,
shaxs yoki biror voqeylikni qoralovchi tanqidiy asar) varaqa, karikatura (italyancha
«caricature» shaxs va hodisalarni kulgili qiyofada tasvirlash) shaklida bo’lib,
yolg'on bo'lsada, fransuzlarga salbiy ta'sir ko'rsatar edi.
Angliyadan Fransiya hududiga tarqatilgan soxta xotiralar ham quruq yolg'on
va tuhmatlardan iborat bo'lib, asosan Napoleon shaxsiga teguvchi uydirmalaridan
iborat edi. Shunday qilib, tashqi siyosatda Napoleon I Yevropada Fransiya
hukmronligini o'rnatish uchun urush olib bordi. 1810-1811 yillardan boshlangan bu
urushlar fransuz askarlari va hukmron doiralarning tinka madorini quritdi.
Napoleon I urushlari uzil-kesil bosqinchilik urushlariga aylandi. Napoleon
Shimoliy Italiyada Avstriya armiyasini tor-mor qildi. Italiyada yana Fransiya
hukmronligi o'rnatildi. Avstriya Belgiyaning va Reynning chap sohilining
Fransiyaga o'tganligini e'tirof qildi. Fransiyaning katta raqobatchisi Angliya edi.
Napoleon fransuz burjuaziyasining Yevropada va jahonda hukmronligini
16 "Ulchov. Yovvoyi xalqaro munosabatlar tarixi" (G.P. Gooch va H. Temper)
19

o'rnatishga intilardi. Angliya mustamlakalarda, dengizlarda hukmron bo'lishga va
Yevropa ishlarini o'z foydasiga hal etishni taminlashga intilardi. 1805-yilda
Bulonda, La-Mansh sohilida, Napoleon Angliyaga desant tushirish uchun 130
ming kishidan iborat armiya va 2300 mayda kema to'pladi . “Menga uch kun
tumanli ob-havo kerak, shundan keyin men Londonga xo'jayin bo'lib olaman” -
degan edi Napoleon . Angliya esa Fransiyaga qarshi darhol yangi ittifoq tuzdi: bu
ittifoqqa Avstriya va Rossiya kirdi.
Avstriya va rus qo'shinlarining harakat boshlaganini bilgach Napoleon
Bulon lagerini yig'ishtirib, armiyani Germaniyaga yo'lladi. U avstriyaliklarni ruslar
bilan qo'shilishdan oldin tor-mor etishga ahd qildi va o'z rejasini porloq suratda
amalga oshirdi. Ko'p o'tmay Napoleon Venaga kirdi. Bu orada Trafalgar burni
yonida jang bo'ldi. (1805 yil oktabr) Ispan porti Kadisda turgan Fransiya va
Ispaniya qo'shma floti Napoleondan O'rta dengizda Gibraltar orqali harakat qilib,
inglizlar bilan jangga kirishishi to'g'risida buyruq oldi. Angliya flotiga admiral
Napoleon qo'mondonlik qilar, avvalgi janglarda u bir ko'zidan va o'ng qo`lidan
ajralgan edi. Trafalgar jangida u o'ldi, lekin fransuz floti dahshatli mag'lubiyatga
uchradi. Bu tarixda fransuz floti ingliz floti bilan kuch sinashishga jur'at etgan
oxirgi jang edi. Shu paytdan to XX asrning boshlarigacha dengizlarda Angliya
hukmronligi o'rnatildi. Fransiya bilan Angliya urushini sher bilan kitning yakkama-
yakka olishuvi deb ataydilar. Dengizda Angliya bilan kurashish uchun
Fransiyaning yetarli darajada kuchli floti yo'q edi. Angliyani esa Fransiyani
quruqlikda yengish uchun armiyasi yo'q edi.
Rus armiyasi va Avstriya armiyasining qoldiqlari Venaning shimolida
turardi. Eng tajribali rus sarkardasi Kutuzov to rezervlar kelguncha jangdan tortinib
turmoq zarur deb hisoblardi. Uning maslahatlariga qaramasdan, Aleksandr I
Napoleon bilan jang boshlashga qaror qiladi. 1805-yil dekabrda Austrlits qishlog'i
(hozir Chexoslavakiyadagi Slavko shahri) yonida qonli jang avj oldi. Napoleon
dushmanni muzlagan hovuzlarga surishga muvaffaq bo'ldi; fransuzlarning
arttilleriyasi muzga o'q ota boshladi. Muz yorildi. Ko'p soldatlar suvga cho'kib
ketdi. Biroq ruslarning asosiy kuchlari sabot-matonat ko'rsatib, jang maydonidan
20

chekindi. Avstriya Fransiya bilan og'ir shartlar asosida sulh tuzdi. Rossiya urushni
davom ettirdi. 1806-yilda Prussiya urushga kirdi. Ichki jangda fransuzlar pruss
armiyasini tor-mor keltirdi, natijada urush boshlanganidan keyin oradan bir hafta
o'tgach, pruss armiyasi tor-mor qilindi. Prussiyani fransuzlar okkupatsiya
qildilar.1806-yilda Berlinda Napoleon blokada haqidagi dekretga imzo chekdi.
«Britaniya orollari blokada holatida deb e'lon qilinadi. Bu orollar bilan har qanday
savdo-sotiq qilish va aloqa bog'lash taqiqlanadi» - deyilgan edi dekretda. Angliyani
harbiy yo'l bilan qahshatish umidi puchga chiqqach Napoleon uni iqtisodiy
jihatdan bo`g'ishga harakat qildi va uning uchun Yevropa bozorlarini yopib qo'ydi.
O'z maqsadini qisqacha tarzda: «men yerning qudrati bilan dengizni zabt
etmoqchiman» 17
deb ifodalagan edi.
Hamma mamlakatlar qo'llab-quvvatlaganda qamal muvaffaqiyatli bo'lishi
mumkin edi. Lekin buning uchun Napoleonga butun Yevropani itoat ettirish zarur
edi. 1807-yilda qonli janglardan so'ng Napoleon o'z armiyasi bilan Rossiya
chegaralariga yaqinlashib keldi. Uning qo'shini holdan toygan bo'lib, urushni
davom ettirolmas edi. 18
Napoleon Aleksandr I ga sulh tuzishni taklif etdi. Ikki imperator Nemap
daryosi bo'yidagi Tilzit shahri yaqinida uchrashishdi. Nemap daryosi o'rtasida
solda ular uchun chodir tikilgan edi.
Napoleon bilan Aleksandr yuzma-yuz suhbatlashishgach, quchoqlashib
chodirdan chiqdilar. Tilzit sulhi (1807) shu tariqa tuzilgan edi. Rossiya
Napoleonning hamma istilolarini tan oldi va kontinental blokadaga qo'shildi.
Lekin shu bilan birga Rossiya o'z mustaqilligini va buyuk davlat mavqeini
saqlab qoldi. Prussiyaga Napoleon juda katta o'lpon soldi va uning territoriyasini
ancha qisqartirib tashladi.
XIX asrning boshlarida Germaniya 300 ta feodal davlatlarga bo'lingan edi va
bu davlatlar rasman «muqaddas Rim imperiyasi» ga birlashgan edilar. Bu o'rta asr
17 "Ulchov. Yovvoyi xalqaro munosabatlar tarixi" (G.P. Gooch va H. Temper)
18 Xalqaro huquqning mablag'lariga doir" (Emer de Vattel)
21

imperiyasi haqiqiy ahamiyatini allaqachon yo'qotgan edi, chunki har bir davlat
o'ziga mustaqil edi.
Napoleon 200 ga yaqin mayda nemis davlatlarini yo'q qilib, ularning
yerlarini kattaroq davlatlarga qo'shdilar. Imperiya tugatildi. Yirikroq davlatlardan
Napoleon Fransiyaga itoat qiluvchi Reyn ittifoqini tuzdi. Butun Germaniya ustidan
Fransiyaning hukmronligi o'rnatildi. Tilzit sulhidan keyin Napoleon qudratining
cho'qqisiga yetdi. Napoleonning harbiy muvaffaqiyatlarining sababi faqat uning
atoqli sarkardaligida emas edi. Shu narsa yana katta ahamiyatga ega ediki, Fransiya
ilg'or burjua davlati bo'lib, qolgan feodal monarxiyalarning armiyalari bilan urush
olib borgan edi. Fransiya armiyasi ozod dehqonlardan iborat edi. Revolyutsiya
yillaridayoq bu armiyada xalq orasidan chiqqan ko'p talantli kishilar komandirlik
lavozimlariga ko'tarilgan edi, ular generallar va marshallar bo'lib qolgan edilar.
Shunday qilib, Napoleon g'alabalarining sababi avvalo shu ediki, Fransiyada
revolyutsiya bo'lib, feodal tuzumni tugatgan edi.
22

2.3 Shimoliy urush
Yetti yillik urush (1756—1763) — XVIII-asrning katta voqeasi, Yangi
davrning eng katta urushi. Yetti yillik urush harakatlari Yevropa va okean
ortida: Shimoliy Amerikada , Vest Indiyada , Hindistonda , Filippinda olib borilgan.
Urushda o sha paytdagi Yevropaning barcha buyuk davlatlari, o rtac va kichikʻ ʻ
davlatlar, bir qancha hindular qabilalari qatnashgan. Uinston Cherchill tomonidan
urush „Birinchi Jahon urushi“ deb atagan. Urushni kolonial, birinchi okop va
birinchi artilleriya urushi deb ham atashadi.
Yevropadagi Avstriya va Prussiya qirolligi o rtasida asosiy raqobatga
ʻ
Avstriya tomonidan oldingi Sileziya urushlarida yo qotilgan
ʻ Sileziya sababchi
bo lgan. Shu sababli bu urushni
ʻ Uchinchi Sileziya urushi deb ham atashadi. Shved
tarixchiligida urush Pomeraniya urushi , Kanadada Bosqinchilik urushi va
Hindistonda Uchinchi Karnat urushi deb nomlanadi. Shimoliy Amerikadagi urush
harakatlarini Fransuz-hindu urushi deb atashadi.
Urushga „yetti yillik“ 19
degan nomni XVIII-asrning 80-yillarida olgan, u
paytgacha urushni „yaqinda bo lgan urush“ deb atashgan.
ʻ
Yeetti yillik urush (1756-63) — Avstriya, Fransiya, Rossiya, Ispaniya,
Saksoniya va Shvesiya bilan Prussiya, Buyuk Britaniya, Portugaliya o rtasida
ʻ
bo lgan urush. Angliya va Fransiyaning o zga hududlar uchun kurashi hamda
ʻ ʻ
Prussiya siyosiy manfaatlarining Avstriya, Fransiya va Rossiya manfaatlari bilan
to qnashuvi tufayli kelib chiqqan.
ʻ
1761-y.da Prussiya halokat yoqasida edi, ammo yangi rus imperatori Pyotr
III u bilan sulh uzgan (1762) (Yekaterina II uni bekor qilgan, birok, urushni davom
ettirmagan). Shiddatli kurashlar mustamlakalarda va dengizda ham sodir bo lgan.
ʻ
Prussiya Gubertusburg sulhi (1763) ga asosan, Saksoniya bilan Sileziyani o ziga
ʻ
qo shib olgan. Parij tinchlik bitimi (1763) ga asosan, Fransiyadan Buyuk
ʻ
Britaniyaga Kanada, Sharqiy Luiziana, fransuzlarning Hindistondagi mulklarining
ko p qismi o tgan. Ye.y. u. ning asosiy natijasi
ʻ ʻ — Buyuk Britaniyaning Fransiya
19 "Urush va tinchlik huquqlari" (Grotius, Gyugo):
23

ustidan mustamlaka va savdo sohasidagi kurashda qozongan g alabasi bo lgan.ʻ ʻ
Yetti yillik urush e lon qilinmasidanoq Yevropada emas, balki okean ortida
ʼ
boshlangan. 1754—1755-yillarda Shimoliy Amerikadagi anglo-fransuz kolonial
raqobati ingliz va fransuz kolonistlari o rtasidagi chegara to qnashuvlariga olib
ʻ ʻ
keldi. 1755-yilning yozida to qnashuvlar ochiq urush harakatlariga
ʻ
(qarang Fransuz-hindu urushi ) aylanib ketdi. Unda ittifoqchi hindular bilan birga
doimiy harbiy bo linmalar qatnasha boshlashdi. 1756-yilda
ʻ Buyuk
Britaniya Fransiyaga qarshi rasmiy tarzda urush ochdi. Bu urush Yevropadagi
tashqi-siyosiy ittifoqlar tizimini buzib, ko plab Yevropa davlatlarini o z tashqi
ʻ ʻ
ittifoqlarini o zgartirishga majbur qildi.
ʻ
Avstriya va Fransiya o rtasidagi qit ada yetakchi bo lish uchun doimiy
ʻ ʼ ʻ
raqobat uchinchi kuch: Prussiya paydo bo lishi bo lishi bilan pasaya boshladi.
ʻ ʻ
Prussiyada hokimiyat tepasiga 1740-yilda Fridrix II kelishi bilan Prussiya Yevropa
siyosatida yetakchi bo lishga harakat qila boshladi. Fridrix Sileziya urushlarida
ʻ
g alaba qozonib Avstriyaning eng boy viloyatlaridan biri Sileziyani tortib oldi. Bu
ʻ
g alaba natijasida Prussiya hududi 118,9 ming km²dan 194,8 km²ga kengayib,
ʻ
aholisi 2 240 000 mingdan 5 430 000ga yetdi. Tabiiyki, Avstriya Sileziya
yo qotilishiga shunday qarab tura olmasdi.Fransiyaga qarshi urush ochgan Buyuk
ʻ
Britaniya 1756-yilda Prussiya bilan ittifoq tuzdi . Bu ittifoq ingliz qirolining qit ada
ʼ
mulki bo lgan
ʻ Gannoverni Fransiyadan himoya qilish uchun tuzildi. 20

Fridrix Avstriya bilan urushni muqarrar deb bilganligi va o z resurslari
ʻ
cheklanganligi bilganligi sababli „ingliz oltini“ ni tanladi. U shuningdek, bu bilan
Britaniya ta siri kuchli bo lgan Rossiyani urushga aralashtirmaslik uchun harakat
ʼ ʻ
qildi. Britaniyaning Rossiyaga ta sirini juda yuqori baholab yuborgan Fridrix
ʼ
o zining ingliz-pruss ittifoqi bilan Fransiyaning jahli chiqishini o ylamadi.
ʻ ʻ
Natijada Fridrix qit adagi eng kuchli uch davlat ittifoqiga qarshi kurashishga
ʼ
majbur bo ldi. Bu ittifoqni u „uch xotin ittifoqi“
ʻ 21
deb atagan. Dushmanlarini
20 "Xalqaro munosabatlarda kuchlar muvozanati: metaforalar, afsonalar va modellar" (Art, Robert J.):
21 "Vena Kongressi, 1814-1815" (Nikolson, Garold):
24

shunday deb mazah qilgan Fridrix o z kuchlariga judayam ishonmagan: o ziningʻ ʻ
askarlari soni kam bo lgan, piyoda qo shinlari kuchsiz bo lgan itifoqchi Angliya
ʻ ʻ ʻ
puldan boshqa hech narsani Prussiyaga bera olmasdi. Ingliz-pruss ittifoqi tuzilishi
Avstriyani o zining raqibi Fransiya bilan birlashtirishga majbur bo ldi. Sileziya
ʻ ʻ
urushlarida Prussiyani qo llab-quvvatlab, Avstriya kuchini sindirish uchun o z
ʻ ʻ
qo lidagi o yinchoq qilmoqchi bo lgan Fransiya uchun Prussiya dushmanga
ʻ ʻ ʻ
aylandi. Yangi tashqi-siyosat muallifi o sha paytlardagi mashhur Avstriya
ʻ
diplomati graf Kaunits bo ldi. Fransiya va Avstriya o rtasida Versalda ittifoq
ʻ ʻ
tuzildi. 1756-yilda bu ittifoqga Rossiya ham qo shildi.
ʻ
Prussiyaning kuchayishi Rossiya tomonidan uning g arbiy chegaralariga
ʻ
xavf tug ilishi deb qabul qilindi.
ʻ Avstriya bilan yaqin aloqalar, 1746-
yilda imzolangan ittifoq bitimi bo lajak urushda Rossiya kimning tarafdori
ʻ
bo lishini aniqlashtirib qo ygandi. An anaviy yaqin aloqalar Angliya bilan ham
ʻ ʻ ʼ
mavjud edi. Shunisi qiziqki urush boshlanmasidanoq Prussiya bilan diplomatik
aloqalarni uzgan Rossiya butun urushda davomida Angliya bilan diplomatik
aloqalarni uzmaydi. Na Avstriya, na Fransiya va na Rossiya Prussiyani yo q
ʻ
qilishni xohlamasdi, lekin, ularning maqsadi Prussiyani Sileziya urushlarigacha
bo lgan chegaralarga qaytarish edi. Shunday qilib, ittifoqchilarning maqsadi
ʻ
Avstriya vorisligi uchun urushda vayron qilingan qit adagi eski siyosiy
ʼ
munosabatlarni tiklash edi. Umumiy dushmanga qarshi birlashgan bu uch davlat
o zlarining an anaviy tushunmovchiliklarini esdan chiqarmadilar. Prussiyaning
ʻ ʼ
urushda butunlay mag lub bo lmasligiga ham raqiblar orasidagi dushmanlik va
ʻ ʻ
kelishmovchiliklar sabab bo ldi.
ʻ
Bu urushni David va „Goliaf“ o rtasidagi kurash deb ham atashgan. Fridrix
ʻ
IIning 200 000 askari va yollanma 50 000 Gannover askarlariga dushmanning 419
000 askari bor edi. Shu urushdan so ng Fridrix „Buyuk“ degan nom
ʻ
oldi.Dushmanlari o z askarlarini to plamasidanoq Fridrix II
ʻ ʻ 1756-yil 29-
avgustda Avstriya chegaradoshi Saksoniyaga to satdan bostirib kirib, Saksoniyani
ʻ
egalladi va urush harakatlarini boshladi. 1756-yil 11-sentabrda Yelizaveta
Petrovna Prussiyaga qarshi urush e lon qildi.
ʼ 9-sentabrda prusslar Pirnada turgan
25

sakson armiyasini o rab olishdi.ʻ 1-oktabrda saksonlarga yordamga
kelayotgan feldmarshal Broun boshchiligidagi 33,5 ming kishilik Avstriya
armiya Lobozitsda mag lub etildi. Qiyin ahvolda qolgan 18 000 kishilik Saksoniya
ʻ
armiyasi 16-oktabrda taslim bo ldi.
ʻ
Asir qilib olingan sakson askarlari majburan Prussiya armiyasiga o ʻ tkazildi .
Keyinroq ular dushman tarafga o tib ketishlari orqali Fridrixga „rahmat aytishadi“.
ʻ
tasvir: Seven years war.gif|left|thumb|300 px|Yetti yillik urush Yevropada
Yarimta armiya korpusiga teng armiyasi bo lgan va
ʻ Polshadagi doimiy
muammolarga uchrab yuradigan. Saksoniya Prussiyaga umuman xavf
tug dirmasligi aniq edi. Fridrixga Saksoniyaga qarshi agressiyasiga quyidagilar
ʻ
sababchi bo ldi:
ʻ
1. Saksoniyani Avstriyaga tegishli Bogemiya va Moraviyaga bostirib kirish
uchun qulay baza sifatida ishlatish;
2. urushni dushman hududiga o tkazish orqali urushga pul to lamaslik;
ʻ ʻ
3. boy Saksoniyaning resurslarini o z foydasiga ishlatish. Bu maqsadini Fridrix
ʻ
shu darajada yaxshi uddalaganki, ba zi saksoniyaliklar
ʼ
haligacha Berlin va Brandenburglilarni yoqtirishmaydi.
26

Xulosa
Monarxlarning diplomatik manfaatlari, o’zlarining davlatlariga yangi erlarni
bosib va qo’shib olishga intilishlari XVII – XVIII asrlar ikkinchi yarmining
xalqaro munosabatlariga avvalgiday katta ta’sir ko’rsatar edi. Shuning bilan
birgalikda yangi bir omil – dengiz orti kolonialar uchun kurash, dengiz yo’llariga
egalik qilish, Evropada va undan tashqarida xom ashyo sotish maqsadida bozorlar
uchun kurash kundan – kunga o’zini namoyon qila boshladi. Ushbu omillarning
ta’siri davlatlar o’rtasidagi kuchlar tanasubligiga ham sezilarli darajada o’zgartirish
kiritdi. XVII asrning ikkinchi yarmi – XVIII asrning birinchi yarmida sahnaga
avvalroq markazlashgan monarxiyalar va umumdavlat manfaatlarining sulolaviy
manfaatlaridan ustun turgan hududlardagi davlatlar chiqa boshladi. Bularning
hammasi XVIII asrning birinchi yarmidagi uchta yirik urushlar jarayonidagi
kuchlar balansiga ham ta’sir ko’rsatadi; «ispan vorisligi» uchun 1701 – 1714
yillardagi; Shimoliy 1700 – 1721 yillardagi va «Avstriya vorisligi» uchun 1740-
1748 yillradagi urushlar; natijada buyuk davlatlar qatoriga Angliya, Frantsiya,
Rossiya, Avstriya va Prussiya qo’shildi, Ispaniya, Portugaliya, Daniya, Gollandiya,
Shvetsiya va Rech Pospolita esa ikkinchi o’ringa o’tishga majbur bo’ldi. Va aynan
birinchi beshta davlat XVIII asrning o’rtasidan to Buyuk Frantsuz revolyutsiyasiga
qadar dunyo xalqaro munosabatlari tizimini belgilab beradigan bo’ldi.
Xalqaro arenada kuchlarni qayta taqsimlanishi – xalqaro munosabatlardagi
yirik muammo – Usmon (sharqiy) masalasida to’g’ridan – to’g’ri namoyon bo’ldi.
Bu davrda kuchlarni qayta taqsimlanishi Evropa davlatlari va Usmon imperiyasi
o’rtasidagi o’zgarishlar xususiyati bilan bog’liq edi.
XVII – XVIII asrlarda Evropa mamlakatlarining xalqaro munosabatlari
geografiyasi ko’zga ko’rinarli darajada kengaydi. O’z asosida evromarkazlashgan
bo’lsa – da, xalqaro munosabatlar o’z orbitasiga ayrim qit’alar va hududlarni jalb
etdi – yangi dunyo (Amerikani) Uzoq Sharq (Xitoy va Yaponiyani), Afrikaning
g’arbiy va sharqiy sohillarini. Kolonial, yoki mustamlaka muammolari xom
ashyo manbalari va savdo makonlarini bosib oilsh asta – sekin yangi zamon
xalqaro munosabatlardagi bosh muammolarning biriga aylana boshladi. XVII –
27

XVIII asrda kolonial muammo xalqaro munosabatlarning muhim masalasiga
aylandi. «Eski» kolonial mamlakatlarga (Ispaniya va Portugaliya) qarshi «yangi»
(Gollandiya va Angliya) kolonial mamlakatlar chiqa boshladi. Tijorat sohasida
kolonial raqobat jarayoniga Frantsiya ham kirib keldi. Koloniyalar uchun Yangi
dunyoda, Janubiy – Sharqiy Osiyoda, Hindistonda, G’arbiy Afrikada shiddatli
kurash boshlanib ketdi.
Koloniyalarni bosib olish va talash metropoliya mamlakatlarida katta boylik
to’plashga, manufaktura ishlab chiqarishini o’sishiga sabab bo’ldi. Shu vaqtning
o’zida kolonial mamlakatlarning xalqlari misli ko’rinmagan ekspluatatsiyaga, och
qolish va qoloqlikka muftalo bo’ldilar. Bu davrning asosiy xususiyatlari –
aksariyat xollarda, davlat panohida bo’lgan monopol savdo kompaniyalarining
faoliyati tijorat kapitalini rivojlanishi bilan bog’liq bo’lgani bilan belgilanadi.
XVII – XVIII asrlar kolonial siyosati son – sanoqsiz harbiy to’qnashuvlarga
aylangan – evropa davlatlari o’rtasida kolonial va savdo ustunligi uchun «tijorat
urushlari» ning (anglo – golland, franko – golland, anglo – frantsuz va h) beshafqat
raqobatlikda kechishi bilan belgilanadi. Savdo – kolonial raqobat ushbu
davrning barcha yirik urushlarida (xususan, «ispan vorisligi» uchun va Etti yillik
urushlarda) muhim rol o’ynar edi. Tijorat urushlari jahonning turli joylarida
olib borilar edi, va urush jarayonida har bir davlat kolonial tijoratni o’z qo’liga
olishga harakatda edi. Ayrim mamlakatlar kolonial imperiyasining
shakllanishiga qator sabablar ta’sir ko’rsatar edi: metropoliyaning ijtimoiy –
iqtisodiy ahvoli, bosib olingan erlardagi rivojlanish darajasi va aholining zichligi,
shakllanayotgan kapitalning dunyo bozoridagi o’rni va hokazolar. XVIII
asrning oxirgi yigirma yilida asosiy Evropa davlatlari siyosiy kuchlarining
taqsimlanishiga e’tiborli darajada o’zgartirish kiritdi. Bu erda ikkita muhim omil
yangi edi. Shimoliy Afrikadagi urushda bandligi bois kontinental Evropa ishlariga
1775-1783 yillarda Angliya diqqatining vaqtincha zaiflashgani bo’lsa va ikkinchisi
– inqilob va chet el tajavvuziga qarshi turish bilan bog’liq bo’lib Frantsiyani
Sharqiy Evropadagi (1789-1794 yillarda) mamlakatlararo kurashdan chiqishi
bo’ldi. Amerika inqilobi «Shimoliy tizimni» jiddiy sinovdan o’tkazdi va
28

XVIII asr 80-nchi yillarining boshlariga kelib «tizimni» barbod bo’lishiga olib
keldi.
Rossiyani xalqaro maydondagi muvaffaqiyatlari Angliyani Shimoliy
Afrikadagi urush tugashi bilan yana «sharqiy to’siq» g’oyasiga qaytishga majbur
qildi. Rossiya uchun muvaffaqiyatli bo’lgan rus – turk va rus – shved
urushlarining natijasi Buyuk frantsuz inqilobi boshlanishi bilan Evropadagi xalqaro
vaziyatni umumiy o’zgarishlar bilan ham bog’liq edi. U, ya’ni inqilob Baltikadagi
kurash va sharqiy masalani vaqtincha ikkinchi o’ringa surib qo’ydi, lekin Markaziy
Evropada Frantsiyani Avstriya va Prussiya bilan bo’lgan eski mojarosini hamda
Angliya bilan bo’lgan kolonial baxsni o’ta keskinlashtirdi. Frantsiya bilan
kurash, aksilfrantsuz kaolitsiyani tashkil qiluvchi evropa mamlakatlari kuchini
qayta taqsimladi.1792 yildan boshlab xalqaro munosabatlar yangi davrga kirib
bordi – inqilobiy va napoleon urushlari hamda dunyo va evropa siyosiy
xaritasini tubdan qayta o’zgarish davriga kirib bordi
29

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
1. Emer de Vattel. "Xalqaro huquqning mablag'lariga doir". T. G’ofur
G’ulom.2013.
2. G P Gooch, H. Temper. "Ulchov. Yovvoyi xalqaro munosabatlar tarixi" T.
O’qituvchi.2008.
3. Endryu Heyvud. "Xalqaro munosabatlar" T. O’zbekiston.2008.
4. Paul R. Viotti, Mark V. Kapi."Xalqaro munosabatlar va diplomatiya" T.
O’qituvchi.2008
5. Cornelis Roelof van Fema "Xalqaro munosabatlar: qonun, siyosat va amaliyot"
T. O’zbekiston. 2014.
6. Vattel, Emmerich de "Millatlar qonuni". T. Sharq.2006.
7.Vattel. V Gyugo. "Urush va tinchlik huquqlari"T. Sharq.2001.
8. Nikolson, Garold "Vena Kongressi, 1814-1815 " T. G’ofur G’ulom.2014.
9. Art, Robert J. "Xalqaro munosabatlarda kuchlar muvozanati: metaforalar,
afsonalar va modellar" T. O’zbekiston.2013.
10. D. Fransua."Evropa Davlatlari tarixi" T. Sharq.2001
Qo`shimcha va internet manbalari:
1. www.Fayllar.org
3.www.Ziyonet.uz
4.www.History.ru
5.www.Atayli.net
6.www.Hrono.ru
31

XVIII asrning birinchi yarmida Yevropada xalqaro munosabatlar

Sotib olish