XVIII-XIX Asrlarda Rossiya-Turkiya munosabatlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	53.7KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	30 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

XVIII-XIX Asrlarda Rossiya-Turkiya munosabatlari

Sotib olish

1
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO
ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX
FAKULTETI JAHON TARIXI KAFEDRASI
KURS ISHI
Mavzu: XVIII-XIX Asrlarda Rossiya-Turkiya
munosabatlari
Bajardi:
Tekshirdi:
Toshkent-2023

2
Mundarija
Kirish
I BOB. XVIII Asr Oxiri Xix Asr Boshlarida Rossiya-Turkiya
Aloqalari
1.1 Turkiya va Rossiya o’rtasidagi o’rtasidagi raqobatning asosiy
omillar
1.2 1768-1774 yillardagi rus-turk urushi natijalari
II BOB. XIX-Asr 2-Yarimida Rossiya-Turkiya Munosabatlarini
Keskinlashuvi
2.1 Qrim muammosining ildizi. Rossiya va Yevropa o’rtasidagi Qrim
urushi tarixi
2.2 1877-1878-yillardagi rus-turk urushini keltirib chiqargan sabablar
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati

3
Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin
yildan- yilga rivojlanib, oliy maqsad sari ildamlamoqda. Ozod va obod vatan, erkin
va farovon hayot uchun, olib borilayotgan amaliy islohotlar birinchi o’rinda inson
va uning manfaatlarini ko’zda tutadi. Huquqiy demokratik davlat va fuqarolik
jamiyati qurish maqsadi har bir fuqaro uchun katta ma’suliyat yuklaydi. Yurt
ravnaqiga daxldorlik tuyg’usi bilan yashash va bu yo’lda fidoiylik ko’rsatish,
darhaqiqat sharafli vazifadir. Zero, ko’plab rivojlangan mamlakatlarning taraqqiyot
xususiyatlarini va omillarini tahlil etarkanmiz, xalq fidoyiligi va vatanparvarligi,
taraqqiyotning asosiy omillaridan bo’lganiga guvoh bo’lamiz. Shunday ekan,
tadqiqotchi olimlar zimmasiga ham mazkur muqaddas ma’suliyat yuklanadi.
Tarixchilar nafaqat mamlakatimizning boy tarixini, balki xorijiy sharq va g’arb
mamlakatlarining tarixiy taraqqiyot xususiyatlari va tarixiy tajribalarini tadqiq
etish orqali mamlakat rivoji uchun muhim hissa qo’shishlari lozimdir.
”Binobabarin, biz davlatimiz kelajagini o’z qobig’imizda o’ralib qolgan
holda emas, balki umumbashariy va demokratik qadriytlarni chuqur o’zlashtirgan
holda tasavvur etamiz. Biz istiqbolimizni taraqqiy topgan mamlakatlar tajribasidan
foydalanib davlat va jamiyat boshqaruvida erkinlashtirish, huquq va erkinliklarini,
fikrlar rangbarangligini o’z hayotimizga yanada kengroq joriy qilishda ko’ramiz”.
Hammamizga yaxshi ma’lumki, “O`tmishni anglash tarixni bilishdan boshlanadi” 1
.
Tarixiy o`tmishda turkiy xalqlar bizning xalqimiz bilan turmushning siyosiy,
ijtimoiy–iqtisodiy hayotini birgalikda kechirganlar. Mazkur xalqlar bir necha
marotaba bizning xalqimiz bilan yagona davlat birligida ham hayot kechirgan,
ya’ni O`zbekiston, Rossya va Turkiya davlati tarixi bir-biri bilan o`zaro
chambarchas bog`liq desak mubolag`a bo`lmaydi.
Rossiya va Turkiya o'rtasidagi munosabatlar doimo bulutsiz bo'lmagan,
bunga bir qancha voqea ,hodisalar sabab bo'lgan. Mazkur davrda bir qancha harbiy
to'qnashuvlar bo'lib o'tdi bular quydagilar Qrim (1853-1856) va 1877-1878
yillardagi Rus-Turk urushlari) bo'lib o'tdi, bu erda asosiy bahs sabablari asosan
1
Каримов И.А. Юксак маънавият- енгилмас куч.-Тошкент: Маънавият, 2008. 114 б

4
Bolqon yarim oroli va Kavkazorti pravoslav slavyan birodarlarini turklar
hukmronligidan ozod qilish edi. Rossiya Qrim kompaniyasini yo'qotdi va 1877-
1878 yilgi rus-turk urushi paytida Bolqon birodarlar va Turk Armanistonining bir
qismini Usmonlilar hukmronligidan uzoq kutilgan ozod qilishni muvaffaqiyatli
amalga oshirdi. O'sha yillardagi iqsodiy-ichtimoiy va siyosiy jarayonlar va
hodisalar tufayli zamonaviy rus-turk munosabatlarini yaxshiroq tushunishga imkon
beradigan voqealar yuz berdi
Mavzuning o'rganilish darajasi. O'tgan 300 yil davomida Turkiya
munosabatlari ko'plab tarixiy tadqiqotlar mavzusi bo'ldi. Jahon xaritasida asrlar
davomida keskinlik o'chog'i bo'lgan nuqtalar mavjud. Ular orasida Afg‘oniston,
Bolqon va albatta Turkiya ham bor. Uning qulay geografik joylashuvi va nisbatan
zaif siyosiy va iqtisodiy rivojlanishi Turkiyani sharqda Rossiya, Buyuk Britaniya,
Fransiya va Germaniya kabi nufuzli Yevropa davlatlari o rtasida ta sir o tkazishʻ ʼ ʻ
jarayonida asosiy ob’ertalabdan biriga aylantirdi. Bu savollar ko'plab
tarixchilarning e'tiborini tortdi. Masalan, ingliz tarixchisi M. Andersen rus-turk
munosabatlarida Bolqon muammosidan ko'ra Kavkaz muammosi ko'proq narsani
anglatadi, degan fikrni bildirgan.
Kurs ishda men ko'plab mualliflarning g'oyalarini ishlatganman. Izohlarda
va bibliografiyada aks ettirilgan. Ammo ish mavzusini tadqiq qilishda men uchun
ikkita monografiya ayniqsa foydali bo'ldi: I. Krpuxlinning “Rus-Turk urushlari” va
men aytib o'tgan "Nikolay 1ning tashqi siyosati" >> N. S. Krivushin barcha yirik
rus-turk urushlarining borishi va natijalari va sabablari haqida batafsil ma’lumotlar
beradi 2
.
Imperatorlar, qo'mondonlar kitoblari, tarixiy siyosatchilarga qiziqish doimo
mavjud bo'lgan. Ammo sovet davrida tarixchilarni, birinchi navbatda,
avtokratiyaga va uning hukumatlariga qarshi kurashgan inqilobiy harakat
yetakchilari o'ziga tortdi va ular podsholar, qirollar, imperatorlar haqida so'nggi
yillarda faqat salbiy gapirdi. yengib o‘tdi: maqolalar paydo bo‘ldi. Rossiya
avtokratlarining tarbiyasi, ta'limi, oilaviy munosabatlari, xarakterini shakllantirish,
2
Крикунин И. Русско-турецкие войны. Кругосвет Энциклопедия, 2006.Стр.32

5
shaxsini keng tahlil qiladi. Biroq, bu sohada Rossiya hukmdorlari o'zlarini mohir
diplomat sifatida ko'rsatgani ma'lum bo'lsa-da, ularning faoliyati u qadar diqqatni
tortmadi. Kinyatinaning "Nikolayning tashqi siyosati " kitobi ushbu mavzuga
bag'ishlangan bo'lib, bu menga asosan Nikolay I davridagi rus diplomatlarining
turk-rus mojarolarini hal qilishda va Rossiya diplomatiyalarining faoliyatiga
bag'ishlangan kurs ishining ikkinchi bobini yozishda yordam berdi. Ishning ilmiy
yangiligi sifatida Nikolay 1-ga siyosatchi-diplomat sifatida rus-turk qarama-
qarshiliklarini hal qilish bo'yicha katta e'tibor qaratilishi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari: XVIII-XIX asrlarda Rossiya va
Turkiya o'rtasidagi munosabatlarini ko'rib chiqish va tavsiflash va xalqaro
munosabatlar. Kurs ishining vazifalari: rus-turk mojarolarining sabablarini
aniqlash, XVIII-XIX-asrlarda rus-turk munosabatlari tarixidagi izlarini yoritish,
asosan munosabatlarni harbiy xarakterga egaligi ochib berish, tinchlik
shartnomalarini har bir rus-turk urushining yakuniy hujjatlari sifatida tahlil qilish,
Nikolay I ning Yevropa davlatlari va urush maydonida siyosatchi-diplomat rolini
ko'rsatish, Rossiya-turk urushlarining umumiy natijalarini umumlashtirish va
Rossiyaning ichki siyosatiga ta'sirini ko'rib chiqish.
Kurs ishi tuzilish shakli: Kirish, 2-ta bob va 4-ta bo'lim, asosiy qism- 29
betdan iborat, Xulosa, Foydalanilgan Adabiyotlardan iborat.
I BOB. XVIII Asr Oxiri Xix Asr Boshlarida Rossiya-Turkiya
Aloqalari
1.1 Turkiya va Rossiya o’rtasidagi o’rtasidagi raqobatning asosiy
omillari
Agar Turkiyani Usmoniylar davlatining merosxo'ri va Rossiyani Rus
imperiyasi va keyinchalik Sovet Ittifoqining merosxo'ri deb oladigan bo'lsak, bu
ikki tuzilma orasida hech qachon uzoq muddatli tinchlikka erishilmagan. Ushbu
kurs ishimizda nima uchun Rossiya va Turkiya tarixan va hozirgi holatda do'st

6
mamlakatlar bo'la olmasligi va bugungi kunda keskinlashayotgan to'qnashuvning
qanchalik uzoqqa borishishi mumkinligi haqida ma'lumotlar boraman.
Avvalambor, ikki tomonning tarixiy shakllanishiga e'tibor bersak va
ular bugun ushbu tarix bilan o'zlarini qanchalik bog'lashlarini qarab chiqsak. Ikki
davlat orasidagi qurolli to'qnashuvlar Usmoniylar imperiyasining kuchayishi va
Rossiya imperiyasining 1556-yilda Astraxan xonligini bosib olishi bilan
boshlangan 3
. Astraxan xonligini bosib olish bilan Ivan Grozniy O'rta Osiyo orqali
Qrim xonligi va Usmoniylar imperiyasini bog'lovchi savdo yo'llarini kesib qo'yadi
va bu Usmoniylarning iqtisodiy ta'sirini pasayishiga olib keladi. Shu davrdan
boshlab ikki davlat uzluksiz urushlar zanjiriga kiradilar. Umumiy hisobda ikki
tomon o'rtasida 13 urush bo'lgan va oxirgi to'qnashuv 1918-yilda Sovet Ittifoqining
paydo bo'lishi bilan yakun topgan. Umumiy hisobda Rossiya urushlarda g'olib
chiqqan deb hisoblasak adashmaymiz. Ushbu urushlar ortida geopolitik va
strategik maqsadlar turgan bo'lsa-da, doim ikki tomon ham o'z ommasini
dushmanga qarshi qaratish uchun masalaning diniy-ideologik tomoniga urg'u
berib, bu quroldan samarali foydalanib kelganlar.
Harbiy to'qnashuvlardan ancha oldin ikki taraf orasida diniy-ideologik
qarama-qarshilik juda kuchli edi. Islomni qabul qilgan Turk-Mo'g'ul istilolari
Ruslar xotirasida chuqur jarohat sifatida iz qoldirgan bo'lib, ularga qarshi kurashda
millatni birlashtirish uchun Rus davlati Vizantiyadan meros qilib olgan Pravoslav
dinidan keng ko'lamda foydalanadi. Vizantiya ham o'z navbatida Sharqiy
xristianizmning yoyilishi yo'lida Rus podshohlari bilan qarindosh tutinadi va bu
narsa bugungi biz ko'rib turgan Rossiya o'zligining shakllanishida juda muhim
bosqich bo'lgan. Vizantiyani Usmoniylar tomonidan ishg'ol etilishi va
Konstantinopolni Musulmonlarga taslim bo'lishi Rus podshohlari nazdida Sharqiy
Xristianizmning katta yo'qotishi bo'ldi. Bu G'arbiy Rimdagi "adashgan"
katoliklardan so'ngi ikkinchi katta yo'qotish edi. Endilikda Rossiya o'zini
Xristianizmning haqiqiy mazhabini asrab-avaylovchi davlat sifatida ko'rdi va butun
millat ruhini ushbu yo'nalishda shakllantirdi. Ayniqsa Konstantinopolning
3
Век Екатерины II . Россия и Балканы. М., 1998.Стр.78

7
Musulmonlar qo’liga tushishi va nomini Istanbulga o’zgartirilishi Rus
cherkovining eng alamli xotirasiga aylandi. Shu alam hissiga tayainb, Rus
imperiyasida katta obro’ga ega bo’lgan Pravoslav cherkovi doimo hukumatni
ikkinchi Rim bo’lmish Konstantinopolni Musulmon bosqinchilaridan ozod qilishga
chaqirib kelgan. Bungay ruhiyat Rossiya o’zini abadiy dushmanlar bilan o’rab
olingan va muqaddas Xristianizmning asl iymonini himoya qilishni oldiga maqsad
qilib olgan millat sifatida ko’rishiga olib keldi. Shu sababdan ham Rossiya doimo
o’z qo’shnilari va Yevropaga nisbatan agressiv diplomatiya siyosatini qo’llab
keldi. Hatto Chor Rossiyasiga qarama-qarshi bo’lgan Sovet Ittifoqi davrida ham
ushbu ruh mamlakatni tark etmadi va uni o’ziga xos mamlakat sifatida
izolyatsiyaga tushishiga olib keldi.
Bunday o’ziga xoslik tuyg’usi faqat Rossiyaga emas, balki Turkiyaga ham
tegishlidir. Arab bo’lmagan yagona Xalifalik, Turk dunyosining eng buyuk millati,
Yevropani titratgan Musulmon davlati, birinchi Musulmon dunyoviy davlati yoki
ilk demokratik Musulmon mamlakati kabi yorliqlar Turklar milliy g’ururining
poydevorini tashkil qiladi. Huddi Ruslar kabi Turklarda ham «Dushmanlar bilan
o’rab olinganlik» 4
fikri omma orasida keng tarqalgan. Haqiqatdan, kelib chiqishi
O’rta Osiyoga borib taqaladigan Turklar tarixiy jihatdan Anatoliyada joylashgan
xalqlar bilan qorishib bugungi zamonaviy Turk millatini shakllantirishgan bo’lsa-
da, ularning sharqiy qo’shnilari Armaniston, Eron, janubda Suriyaliklar va Kurdlar,
G’arbda va Shimolda Pravoslav bo’lgan Greklar, Ruslar va Sharqiy Yevropa
xalqlari bilan munosabatlari havas qiladigan darajada bo’ldi deb ayta olmaymiz.
Aynan ushbu turli xalqlar kesishgan hududda millat sifatida mavjud bo’lish uchun
Turklarga kuchli o’zlik yaratish lozim edi. Ushbu o’zlikni yaratilishida milliy
o’zlikdan ko’ra diniy o’zlik kattaroq ahamiyatga ega bo’lgan. Milliy tushunchalar
esa so’ngi 100 yillikda shakllantirilgan. Turklarning Ruslarga munosabati ham
shundan kelib chiqadi, ya’ni Xalifalik sifatida Usmoniylar Ruslarga qarshi
urushlarga diniy tus bergan holda ular bilan amalga oshirish mumkin bo’lgan har
qanday hamkorlikni bo’g’ib kelishgan. Ruslar Turklarni Yevropa va O’rta
4
Кривушин И. Русско-турецкие войны. Кругосвет Энциклопедия, 2006.Стр.158

8
Osiyodan uzilib qolishlariga asosiy sababchi bo’lib qolmasdan, Kavkazdagi
Xrsitian aholini ishlatish orqali Turkiyani ushbu hududdan siqib chiqarishga ham
muvaffaq bo’lganlar. Turklar uchun Usmoniylar imperiyasining inqirozga yuz
tutishida Rossiya bilan bo’lgan urushlar katta rol o’ynaydi. Bu esa kechirib
bo’lmas jarohatli tarixiy omildir.
Tarixiy omildan tashqari geografik omil doimo Turkiya va Rossiya
munosabatlarida muhim rol o’ynagan. Buyuk geografik kashfiyotlar tufayli
quruqlikdagi savdo yo’llari inqirozga yuz tutib, dengiz yo’llari dunyo tijoratini
asosiy qon tomirlariga aylana boshladi. O’zining ulkan hududiga qaramasdan Ruz
imperiyasi ushbu yangi geopolitik reallikdan chetda qolib ketayotgan edi. Chunki
Rossiya quruqlikdagi eng katta davlat bo’lishiga qaramasdan, uning dengizga
chiqish yo’llari bir qancha noqulayliklar tug’dirar edi. Shimolda Shimoliy muz
okeani yilning faqat 4 oyi davomida qiyin sharoitlarda kemalar qatnovini yo’lga
qo’yishga imkon bersa, Boltiq dengizi va Qora dengizi orqali okeanga chiqish
Rossiyaga xayrixoh bo’lmagan mamlaktlar hududlariga to’g’ri kelgan.
Shu sababdan Rossiy doimo issiq dengiz qirg’oqlariga intilgan holda yangi
yerlarni ishg’ol qilishga harakat qilgan. Lekin Rossiya uchun ham tarixiy, ham
ideologik, ham geografik jihatidan Bosfor bo’g’ozi eng optimal tanlov edi. Bosfor
orqali Rossiya bugungi kunda nafaqat O’rtayer dengiziga, balki Gibraltar bo’g’ozi
orqali Atlantika okeaniga va Suvaysh kanali orqali Hind okeaniga chiqish
imkoniga ega. Bosfor bo’g’ozidan kuniga 140 kema o’tadi. Boshqacha qilib
aytganda, har 10 daqiqada bir kema bo’g’ozni shimoldan janubga yoki janubdan
shimolga kesib o’tadi. Ushbu dengiz yo’li Rossiya iqtisodining asosiy motorlaridan
biri hisoblnadi. Bo’g’ozni ishg’ol qilish uchun bir qancha urinishlar Rossiya va
Turkiya munosabatlari buzilishiga olib kelgan. Hammamizga ma’lum, Rossiya
Bosforni qo’lga kirita olmasdan, bo’g’oz hozirgacha Turkiyaning hududi
hisoblansa-da, 1936-yilgi Montryo konvensiyasiga ko’ra Bosfor va Dardanel
bo’g’ozlarida erkin kema qatnovlari yo’lga qo’yilgan. Boshqacha qilib aytganda
Qora dengizdan O’rta Yer dengiziga o’tuvchi dengiz yo’li uchun hech kim boj ola
olmaydi.

9
Rus-turk urushlari XVIII-asda Rossiya bilan Turkiya o rtasida Qora dengizʻ
va uning atrofidagi hududlarga egalik qilish uchun olib borilgan urushlar: 1. 1735-
1739 yillardagi urush. Qora dengizga chiqish va qrimtatarlarning talonchilik
yurishlariga chek qo yish uchun Rossiya Avstriya bilan ittifoqlikda tomonidan olib
ʻ
borilgan 5
. Rus qo shinlari Azov, Ochakov, Xotin, Yassini, 2 marta Qrimni
ʻ
egallagan. Belgrad 1739 yil sulh shartnomasiga ko ra, Rossiya Azovni o ziga
‐ ʻ ʻ
qaytarib olgan; 2.1768 — 1774 yillardagi urush. Rossiya o z qo shinlarini
ʻ ʻ
Polshadan olib chiqib ketishni rad etgandan keyin Turkiya tomonidan boshlangan.
Ruslar tomonidan Larga va Kagulda turk qo shinlari va Chesma jangida turk floti
ʻ
tormor etilgan, Qrim egallangan. Kuchuk—Qaynarji sulh shartnomasiga ko ra,
ʻ
Rossiya Janubiy Ukrainaning Janubiy Bug daryosigacha bo lgan hududini va Qora
ʻ
dengizga erkin chiqish huquqini olgan; 3. 1787 — 1791 yillardagi urush. Turkiya
tomonidan Qrim va boshqa hududlarni qaytarib olish maqsadida boshlangan.
A.V.Suvorov qo’mondonligidagi rus qushinlari Kinburn, Fokshana, Rimnik,
Izmailda, F.F.Ushakov qo mondonligidagi rus floti Kaliakriyada g alaba
ʻ ʻ
qozongan. Yassi sulhi (1791)ga kura, Qrimning Rossiyaga qo shilishi tasdiklangan
ʻ
va rusturk chegarasi Dnestr daryosidan deb belgilangan.
1.2 1768-1774 yillardagi rus-turk urushi natijalari
Shartnoma Rossiyaning urush davrida erishgan ba zi hududiy yutuqlarini
ʼ
tasdiqladi va unga ko ra:
ʻ Azov shahri, Janubiy Bug va Dnepr (sharqiy Yedisan)
orasidagi cho l yerlari, shu jumladan Kinburn qal’asi Rossiya imperiyasiga o tdi.
ʻ ʻ
Shartnoma 1700-yildagi Konstantinopol shartnomasidan tashqari, Usmonli va
Rossiya imperiyalari o rtasidagi avvalgi tuzilgan barcha shartnomalarni bekor
ʻ
qildi. Qrim xonligining mustaqilligi va uning ishlariga Rossiya va Turkiya
tomonidan aralashmaslik, shuningdek, Kerch shahri va unga yaqin joylashgan
„Yeni-Kale“ qal’asining Rossiya imperiyasiga o tkazilishi abadiy tan olinadi.
ʻ
Rossiya kemalariga Bosfor va Dardanel bo ylab, shuningdek,
ʻ Dunay daryosi
bo ylab erkin o tishga ruxsat berildi. Rus armiyasi urush paytida bosib
ʻ ʻ
5
Киняти. 1. Внешняя политики Николя 1.- Новая и новейшая история,2001.Стр.87

10
olingan Bessarabiya, Valaxiya va Moldaviya knyazligi hududlarini tark etib, ularni
Usmonlilar imperiyasiga qaytardi.
Shartnoma 1779-yilda „Aynali-Kavak“ konventsiyasi bilan to ldirilib, uʻ
„Kyuchyuk-Kaynarja“ kelishuvining bir qismi deb e lon qilingan. Bu
ʼ
konventsiyada Qrim xonligining mustaqilligini va uning hududidan rus
qo shinlarining olib chiqilishi tasdiqlandi.1783-yilda shartnomadagi Qrimning
ʻ
mustaqilligiga oid moddalari bekor qilindi va Qrim xonligi Rossiya imperiyasiga
qo shib olindi
ʻ 6
. 1783-yil 28-dekabrda Rossiya va Usmonlilar „Ikkala davlatning
tinchligi, savdosi va chegaralari to g risidagi akt“ni imzoladilar. Bu esa Qrim
ʻ ʻ
xonligining mustaqilligi haqidagi Kyuchyuk-Kaynarja tinchlik shartnomasining 3-
moddasini bekor qildi.
Ushbu tinchlik shartnomasi Usmonli imperiyasining bosqichma-bosqich
zaiflashishi va shu bilan birga Bolqon yarim orolida Rossiya ta sirining kuchayishi
ʼ
boshlanganining belgisi edi. Aynan 1774-yilgi shartnoma Shimoliy Qoradengiz
mintaqasi, Gruziyaning Kuban va Qoradengizbo yi hududlari
ʻ Rossiya
imperiyasiga qo shilish jarayonini boshlagan va 1810-
ʻ
yillarda Bessarabiyaning qo shib olinishi va Gruziyaning g arbiy hududlarning
ʻ ʻ
bosib olinishi bilan yakunlangan.
Usmonli imperiyasi birinchi navbatda Moldaviya va Munteniya bilan
bog liq shartlarni qayta ko rib chiqishga harakat qilib, shartnomani ratifikatsiya
ʻ ʻ
qilishni kechiktirdi. Rossiyaning Dunay knyazliklarida o sib borayotgan ta siridan
ʻ ʼ
xavotirlangan Evropa davlatlari bu ishda Usmonlilarni qo llab-quvvatladi.
ʻ
„Kyuchyuk-Kaynarja“ tinchlik shartnomasining imzolanishi natijasida Dunay
knyazliklari aholisining milliy ozodlik harakatlari kuchaydi. Usmonli imperiyasi
o z zimmasiga olgan majburiyatlarning bajarilishi ustidan Rossiya nazoratini
ʻ
kuchaytirishi va ularning muxtoriyatni kengaytirish istagini qo llab-quvvatlashni
ʻ
so rab knyazliklar Rossiyaga bir qator murojaatlar yo llashdi.
ʻ ʻ
Qrim xonligining (no g aylar
ʻ ʻ va boshqa xalqlar) ham Usmonli
imperiyasidan (ularni diniy masalalarda Sultonning yurisdiksiyasida saqlab qolgan
6
Кинели Внешняя политика Николая 1. Новая и новейшая история, 2001.Стр.113

11
holda), ham Rossiyadan mustaqilligi e lon qilindi va shu tariqa Edisan No‘g‘oyʼ
qo‘shini, Jemboyluk va Yedishko‘l o rdalari mustaqillikka erishdilar. Britaniya
ʻ
elchisi Robert Gunningning so zlariga ko ra, Qrim tatarlari (Usmonli
ʻ ʻ
imperiyasidan) namoyishkorona mustaqillikni qabul qilishdan qat iy bosh tortdilar
ʼ
va ular avvalgidek Porte vassallari bo lib qolishlariga kafolat berib, Istanbulga o z
ʻ ʻ
deputatsiyalarini yubordilar. Shu tariqa, qrimliklarga mustaqillik bergan
Yekaterina II haqorat qilindi
Rossiya „tatar xalqi“ga Qrim va Kubandagi o zi bosib olgan shaharlar va
ʻ
yerlarni, shuningdek Bug va Dnestr o rtasidagi Polsha chegarasigacha bo lgan
ʻ ʻ
yerlarni va bir tomondan Berda va Ot suvlari va boshqa tomondan esa Dneprbo yi
ʻ
daryolari bilan cheklangan hududlarni o tkazadi; Rossiya Qrimdagi
ʻ
yerlarni — Kerch shahrini va Yenikale qal’asini anneksiya qildi, shu bilan birga
Qora dengizdagi — Azov va Kinburndagi ilgari bosib olingan forpostlarni,
shuningdek, Janubiy Bug va Dnepr o rtasidagi yerlarni o zida saqlab qoldi.
ʻ ʻ
Ochakov qal’asi va uning grafligi Turkiya tasarrufida qoldi; Turk suvlarida rus
savdo kemalari frantsuz va inglizlar bilan bir xil imtiyozlarga ega bo ldi; Rossiya
ʻ
Dunay knyazliklaridagi nasroniylarni himoya qilish va homiylik qilish huquqini
tan oldi; Rossiya Qora dengizda o z flotiga ega bo lish
ʻ ʻ
va Bosfor va Dardanel orqali o tish huquqini oldi; Turkiya Rossiyaga 7,5
ʻ million
piastr (4,5 million rubl) tovon to lash majburiyatini oldi.
ʻ

12
2 BOB. XIX-Asr 2-Yarimida Rossiya-Turkiya Munosabatlarini
Keskinlashuvi
2.1 Qrim muammosining ildizi. Rossiya va Yevropa o’rtasidagi
Qrim urushi tarixi
1853-yilning 2-iyulida Rossiya Moldova va Valaxiyani bosib olib, oldinroq
erishilgan xalqaro kelishuvlarni buzgani bois dastlab Usmonli saltanati, so‘ng qator
Yevropa davlatlari unga qarshi urush e’lon qildi. Shu tariqa tarixga “Qrim urushi”
nomi bilan kirgan qonli urush boshlanib ketdi. Qrim yarimoroli muammosi ana shu
yillarda ko‘tarildi, negaki bu hududga Rossiya, Usmonli saltanati va hatto Yevropa
davlatlari ko‘z tikkan edi.
Kavkazda hukmronlik uchun Rossiya va Turkiya hamda uning ittifoqchilari
o‘rtasida 1853–1856-yillarda kechgan kurash tarixga “Qrim urushi” yoki “Sharqiy
urush” nomi bilan kirdi. 1854-yilning fevralida Turkiya Rossiyaga qarshi kurashda
ittifoq tuzdi. Uning tarkibiga Buyuk Britaniya, Fransiya va 1855-yildan Sardiniya
qirolligi kirgan. Harbiy harakatlar Kavkazda, Dunay knyazliklarida, Boltiqbo‘yi,
Qora, Azov, Oq va Barens dengizlarida, shuningdek, Kamchatka va Kuril
orollarida bo‘lib o‘tdi 7
, asosiy e’tibor Qrimga yo‘naltirilgani sababli ham urush
“Qrim urushi” nomini oldi.
XIX asrning o‘rtalariga kelib Usmonli saltanati tanazzulga yuz tutdi va faqat
Rossiya, Angliya, Fransiya va Avstriyaning to‘g‘ridan to‘g‘ri harbiy yordamigina
sultonga ikki marta Misrning isyonkor vassali Muhammad Ali tomonidan
Konstantinopolning qo‘lga olinishining oldini olish imkonini berdi. Bundan
tashqari, pravoslav xalqlarining usmonlilar hukmronligidan ozod bo‘lish uchun
kurashlari davom etardi .
Rossiya imperiyasi bir vaqtning o'zida bir nechta raqiblari bilan harbiy
qarama -qarshilikka kirdi: Usmonli imperiyasi, Frantsiya, Buyuk Britaniya va
7
Шахма.И.От Очакова до Измаила: К. 200-летию окончания русско-турецкой войны. М., 1991.Стр.25.

13
Sardiniya, Dunay, Boltiqbo'yi, Qora va Oq dengizlarda bo'lib o'tdi. Eng keskin
vaziyat Qrimda edi, shuning uchun urush nomi - Qrim. Qrim urushida qatnashgan
har bir davlat o'z maqsadlarini ko'zlagan. Masalan, Rossiya Bolqon yarim orolida
o'z ta'sirini kuchaytirmoqchi edi, Usmonli imperiyasi esa Bolqonda qarshilikni
bostirmoqchi edi. Qrim urushi boshlanishi bilan u Bolqon erlarini Rossiya
imperiyasi hududiga qo'shib olish imkoniyatini tan oldi. Rossiya o'z aralashuvini,
pravoslavlikni tan oluvchi xalqlarga yordam berish, Usmonli imperiyasi zulmidan
xalos bo'lishga undadi. Bu istak tabiiy ravishda Angliya va Avstriyaga to'g'ri
kelmadi. Shuningdek, inglizlar Rossiyani Qora dengiz sohilida haydab chiqarishni
xohlashdi. Frantsiya ham Qrim urushiga aralashdi, uning imperatori Napoleon III
1812 yilgi urush uchun qasos olish rejalarini tuzdi 8
.
1853 yil oktyabr oyida Rossiya Moldaviya va Valaxiyaga kirdi, bu hududlar
Adrianopol shartnomasiga binoan Rossiyaga bo'ysundi. Rossiya imperatoridan
qo'shinlarni olib chiqishni so'rashdi, lekin ular rad etishdi. Keyinchalik Buyuk
Britaniya, Frantsiya va Turkiya Rossiyaga urush e'lon qildi. Qrim urushi shunday
boshlandi. Qrim urushi, yoki G'arb, Sharq deyilganidek, XIX -asr o'rtalaridagi eng
muhim va hal qiluvchi voqealardan biri edi. Bu vaqtda bosqinchi Usmonli
imperiyasi erlari Evropa kuchlari va Rossiya o'rtasidagi ziddiyat markazida bo'lgan
va urushayotgan tomonlarning har biri chet ellarni qo'shib olib, o'z hududlarini
kengaytirmoqchi bo'lgan.
1853-1856 yillardagi urush Qrim deb nomlandi, chunki Qrimda eng muhim
va shiddatli janglar bo'lib o'tdi, garchi harbiy to'qnashuvlar yarimoroldan ancha
uzoqroqqa chiqib, Bolqon, Kavkaz, shuningdek Uzoq Sharq va Kamchatka. Shu
bilan birga, chor Rossiyasi nafaqat Usmonli imperiyasi bilan, balki Turkiyani
Buyuk Britaniya, Frantsiya va Sardiniya qirolligi qo'llab -quvvatlagan koalitsiya
bilan kurashishga majbur bo'ldi.
Harbiy kampaniyada qatnashgan har bir partiyaning o'z sabablari va
da'volari bor edi, bu ularni bu mojaroga kirishga undadi. Lekin, umuman olganda,
8
Апофесочного кризиса. М.1997.Стр.78

14
ularni yagona maqsad birlashtirdi - Turkiyaning zaifligidan foydalanish va Bolqon
va Yaqin Sharqda o'zlarini mustahkamlash. Aynan shu mustamlakachilik
manfaatlari Qrim urushining boshlanishiga olib keldi. Lekin bu maqsadga erishish
uchun barcha davlatlar turli yo'llarni tutishdi. Rossiya Usmonli imperiyasini
vayron qilmoqchi edi va uning hududlari da'vogar davlatlar o'rtasida o'zaro
taqsimlandi. Rossiya Bolgariya, Moldova, Serbiya va Valaxiyani o'z protektoratida
ko'rishni xohlaydi. Va shu bilan birga, u Misr va Krit orollari Buyuk Britaniyaga
o'tishiga qarshi emas edi. Shuningdek, Rossiya ikki dengizni: Qora va O'rta er
dengizini bog'laydigan Dardanel bo'g'ozi va Bosfor bo'g'ozlari ustidan nazorat
o'rnatishi muhim edi. Bu urush yordamida Turkiya Bolqonlarni qamrab olgan
milliy ozodlik harakatini bostirishga, shuningdek, Rossiyaning juda muhim Qrim
va Kavkaz hududlarini egallashga umid qilgandi.
Angliya va Frantsiya rus chorizmining xalqaro maydondagi mavqeini
mustahkamlashni xohlamadilar va Usmonli imperiyasini saqlab qolishga intildilar,
chunki ular uning Rossiyaga doimiy tahdidini ko'rdilar. Dushmanni
kuchsizlantirgan Evropa kuchlari Finlyandiya, Polsha, Kavkaz va Qrim
hududlarini Rossiyadan ajratib olishni xohlashdi. Frantsiya imperatori o'zining
ulkan maqsadlarini amalga oshirdi va Rossiya bilan yangi urushda qasos olishni
orzu qilardi. Shunday qilib, u 1812 yilgi harbiy kampaniyadagi mag'lubiyati uchun
dushmanidan qasos olmoqchi edi.
Agar tomonlarning o'zaro da'volarini sinchkovlik bilan ko'rib chiqsak, aslida
Qrim urushi mutlaqo yirtqich va tajovuzkor bo'lgan. Shoir Fyodor Tyutchev buni
befarqlar bilan kretinlar urushi deb ta'riflagan.
Ushbu omillarning barchasi Rossiya imperatori Nikolay I da 1850-yillarning
boshlarida asli pravoslav xalqlari yashagan Usmonli saltanatining Bolqon
mulklarini egallab olish fikri paydo bo‘lishiga olib keldi. Buyuk Britaniya
Rossiyani Qora dengiz sohillaridan, Kavkaz va Shimoliy Amerikadan quvib
chiqarishga harakat qildi. Fransiya imperatori Napoleon III inglizlarning Rossiyani
kuchsizlantirish rejasiga qo‘shilmagan bo‘lsa-da, 1812-yilgi qasos va shaxsiy

15
hokimiyatni mustahkamlash vositasi sifatida Rossiya bilan urushni qo‘llab-
quvvatladi. Xo‘sh, urushdan tomonlarning asosiy maqsadi nima edi? Rossiya
janubiy chegaralarni xavfsizlantirishga, Bolqonda uning ta’sirini ta’minlashga va
Bosfor, Dardanell va Qora dengiz bo‘g‘ozlari ustidan nazorat o‘rnatishga harakat
qildi, bu ham harbiy, ham iqtisodiy nuqtayi nazardan muhim edi. O‘zini buyuk
pravoslav monarxi deb bilgan Nikolay I Usmonli turklar hukmronligi ostidagi
pravoslav xalqlarini ozod qilishni davom ettirishga intildi. Buyuk Britaniyani
urushga kirishga undagan asosiy omil Rossiyani Nikolay I tomonidan olib borilgan
proteksionistik siyosatdan voz kechishga va Britaniya tovarlarini olib kirish uchun
qulay bo‘lgan rejimni joriy qilishga majburlash edi, deya aytish mumkin.
Fransiyani urushga tortgan narsa esa “Ozod Polsha” g‘oyasi bo‘ldi. Fransiya bilan
Bayt Lahmdagi Iso Masih tug‘ilgan cherkovni nazorat qilish masalasida yuzaga
kelgan diplomatik ziddiyat paytida Turkiyaga bosim o‘tkazish maqsadida Rossiya
Adrianopol tinchlik shartnomasi shartlariga binoan himoyasida bo‘lgan Moldaviya
va Valaxiyani egallab oldi. Rossiya imperatori Nikolay I ning qo‘shinlarni olib
chiqishdan bosh tortishi 1853-yilning oktabrida Turkiyaning harbiy harakatlarini
boshlashiga olib keldi, shundan so‘ng 1854-yilning mart oyida Buyuk Britaniya va
Fransiya Rossiyaga qarshi urush e’lon qildi. Shu tariqa tarixga “Qrim urushi” nomi
bilan kirgan janglar boshlanib ketdi.
Navbatdagi jang harakatlarida ittifoqchilar rus armiyasining texnikalari
eskirgani va qo‘mondonlarning sobit qadam emasligidan foydalanib, o‘z
armiyalarining son jihatdan ustunligi va texnik sifatini Qora dengizga qaratdi.
Qrim sohillariga tushirilgan desant korpuslari u yerda joylashgan rus armiyasiga
zarba berdi hamda rus Qora dengiz flotining asosiy bazasini qo‘lga kiritdi. 1855-yil
fevralda Nikolay I ning o‘limidan keyin uning janubiy qismi ham egallandi. Keyin
ittifoqchilar Sevastopoldan evakuatsiya qilingan Qora dengiz floti bo‘linmalari
to‘plangan Nikolayevni egallab olishga harakat qildi.
Angliya-Fransiya floti Dnepr-Bug qo‘ltig‘idagi Rossiyaning
minalashtirilgan artilleriya mudofaa to‘siqlaridan o‘tishga jur’at eta olmasdi.

16
Harbiy harakatlar davomida ittifoqchilar tomonidan egallangan Kinburn rus qal’asi
bir necha oydan so‘ng jangsiz taslim bo‘ldi. Shundan so‘ng Qora dengiz hududida
amalga oshirilgan keng ko‘lamli harbiy harakatlar to‘xtatildi. Kavkaz frontida turk
qo‘shinlariga bir qator jiddiy zarbalar bergan rus qo‘shinlari Kars qal’asini egallab
olishga muvaffaq bo‘ldi.
1855-yil oxiriga kelib Sevastopol (Sevastopol qamali paytida ingliz
harbiylari maxsus kimyoviy modda – odorantlardan foydalangan) taslim bo‘lgach,
Qrim urushi frontlarida harbiy harakatlar deyarli to‘xtadi 9
. Rossiya diplomatik
jihatdan yakkalab qo‘yildi. Urush tugaganidan keyin tomonlar tinchlik
muzokaralarini tayyorlashga kirishdi. Yil oxirida Avstriya hukumati besh punktdan
iborat ultimatumni yangi rus imperatori Aleksandr II ga topshirdi. Rossiyaning
harbiy va iqtisodiy jihatdan raqiblaridan qoloqligi uning mag‘lubiyatiga sabab
bo‘ldi.
Buning oqibatida 13-fevral kuni Parijda diplomatik kongress ochildi. Uning
natijalariga ko‘ra, 1856-yilning 18-martida Rossiya hamda Fransiya, Buyuk
Britaniya, Turkiya, Sardiniya, Avstriya va Prussiya o‘rtasida Parij shartnomasi
imzolandi. Rossiya Sevastopolning janubiy qismi, Balaklava va Qrimning boshqa
shaharlari evaziga Kars qal’asini Turkiyaga qaytarib berdi, Moldaviya
knyazliklariga Dunay va Bessarabiyaning janubiy qismi berildi. Serbiya va Dunay
knyazliklari avtonomiyasi tasdiqlandi. Qora dengiz, Bosfor va Dardanell
bo‘g‘ozlari neytral – savdo kemalari uchun ochiq va harbiy kemalarga va boshqa
barcha kuchlar uchun yopiq deb e’lon qilindi. Rossiya Olland orollarida
istehkomlar qurmaslikka va’da berdi, 1774-yildagi Kuchuk Qaynarja tinchlik
bitimida qo‘lga kiritgan Moldova va Valaxiya protektoratidan va Rossiyaning
Usmonlilar imperiyasining xristian fuqarolari ustidan homiyligidan mahrum bo‘ldi.
Urush paytida aksilrossiya koalitsiyasining ishtirokchilari o‘zlarining barcha
maqsadlariga erisha olmadi, ammo Bolqonda Rossiyaning kuchayishiga to‘sqinlik
9
Кинели. Внешняя политика Николая 1. Новая и новейшая история. 2001.Стр.73.

17
qildi va uni 15 yil davomida Qora dengiz flotiga ega bo‘lish imkoniyatidan
mahrum etishdi. Shu tariqa tinchlik shartnomasi imzolandi.
1871-yilning 1-martida Londonda Parij shartnomasining moddalarida ko‘zda
tutilgan Qora dengizni qurolsizlantirish rejimini bekor qilish to‘g‘risida konvensiya
imzolandi. Harbiy yo‘qotishlar hisob-kitoblariga ko‘ra, jangda halok
bo‘lganlarning, shuningdek, ittifoq qo‘shinida yaralanganlar va kasalliklardan
vafot etganlarning umumiy soni 160-170 ming kishini, Rossiya armiyasida 100-
110 ming kishini tashkil etgan. Boshqa ba’zi manbalarda keltirilishicha, urushda
halok bo‘lganlarning umumiy soni, shu jumladan, harbiy bo‘lmagan yo‘qotishlar
bilan hisoblaganda Rossiya va ittifoqchilar tomonidan taxminan 250 mingtani
tashkil qiladi. Urushning nomiga va u bilan bog‘liq tarzda ta’sis etilgan mukofot va
unvonlar bilan ham tarixda qoldi. Jumladan, Buyuk Britaniyada fidoyi askarlarni
mukofotlash uchun “Qrim medali” hamda Boltiqbo‘yi qirollik dengiz floti va
dengiz korpusidagi munosib askarlarni mukofotlash uchun “Boltiq medali” ta’sis
etildi.
2.2 1877-1878-yillardagi rus-turk urushini keltirib chiqargan
sabablari
Aynan Krit orolidagi isyonni bostirishdagi turklarning vahshiyliklari
natijasida Yevropa davlatlarining e’tibori Turkiyadagi xristianlarning haq-huquqsiz
hayotiga qaratiladi. Ayniqsa Buyuk Britaniya va Rossiya bunga juda katta e’tibor
beradi. Bu davrda Rossiya floti o’tish davrida edi.Ya’ni yelkanli yog’och
kemalardan motorli metaldan yasalgan kemalarga o’tish davrida edi.Shuning
uchun flot turli xil darajadagi kemalardan iborat edi.Qora dengizdagi rus floti
uncha kuchli emas edi.Unda bironta zamonaviy harbiy kema yo’q edi. Hammasi
oldingi davr qoloq kemalardan iborat edi.Ya’ni hammasi yog’och kemalar edi.
Har qanday urushning xususiyatini bilish uchun qanday sharoitda urush
boshlandi, unga nima sabab bo’ldi, qaysi voqealar ta’sir o’tkazganligini bilib olish

18
kerak bo’ladi. Xuddi shunday 1877-1878-yillardagi rus-turk urushining
boshlanishiga bir qancha voqealar bevosita yoki bilvosita ta’sir o’tkazgan.
Qrim urushini yakunlab bergan Parij tinchlik shartnomasiga ko’ra
Usmonlilar imperiyasi xristian diniga mansub xalqlarga musulmonlar bilan teng
huquq berish majburiyatini oladi. Bu haqda sultonning maxsus farmoni ham
chiqadi. Lekin bu farmon vaziyatni deyarli o’zgartirmaydi.Sudda musulmon
bo’lmagan shaxs(zimmi)ning musulmonga qarshi guvohligi baribir qabul
qilinmaydigan bo’ldi. Oqibatda diniy mojarolarda boshqa din vakillari o’z
huquqlarini himoya qila olmas edi 10
.
1866-1869-yillarda Krit orolida Gretsiyaga qo’shilish masalasida isyon
bo’lib o’tadi. Isyonchilar asosan musulmonlar yashaydigan 5 ta shahardan tashqari
butun orolni o’z qo’llariga olishadi.1869-yilda bu isyon Turkiya tomonidan
shafqatsizlarcha bostiriladi, lekin ba’zi sohalarda yon berildi.Unga ko’ra orol o’zini
o’zi boshqarish huquqini oladi va xristianlar huquqlari birmuncha
mustahkamlanadi.Krit isyoni bostirilayotgan vaqtda turklarning Arkadi nomli
monastrdagi vahshiyligi butun Yevropani zir titratadi.Isyon turklar tomonidan
bostirilayotgan paytda mahalliy aholidan 700 ta ayol va bolalar Arkadiy
monastriga qamalib olib, turklarga taslim bo’lish o’rniga o’zlarini porox
to’ldirilgan bochkalar yordamida portlatib yuborishadi 11
.
Aynan Krit orolidagi isyonni bostirishdagi turklarning vahshiyliklari
natijasida Yevropa davlatlarining e’tibori Turkiyadagi xristianlarning haq-huquqsiz
hayotiga qaratiladi. Ayniqsa Buyuk Britaniya va Rossiya bunga juda katta e’tibor
beradi.
Qrim urushida Rossiya yutqazib qo’yib kamgina hududidan ayriladi.
Shuningdek, Qora dengizda flot saqlash huquqidan mahrum bo’ladi.Shundan so’ng
rus diplomatiyasining asosiy vazifasi Qora dengizda flot saqlash huquqini qaytarib
olish bo’lib qoladi. Lekin bu oson ish emas.Chunki 1856-yildagi Parij tinchlik
10
Кочуков С.А.Историк Д.И.Иловайский о русс-туретской войне 1877-1878 гг
11
Беляев Н.И.Русско-туретская война 1877-1878 гг.М.1956.Стр.18

19
shartnomasidagi shartlarning bajarilishiga Angliya va Fransiya kafolatchi davlat
sifatida e’tirof etilgan. Bundan tashqari Qrim urushi davrida Avstriya dushmanlik
pozitsiyasiga o’tib olgan edi. O’sha paytdagi Yevropaning buyuk davlatlaridan
faqat Prussiyaning Rossiya bilan munosabatlari yaxshi bo’lgan.
Aynan Prussiya bilan munosabatlarning yaxshiligi kelajakda Qora dengizda
o’z huquqlarini tiklashda Rossiyaga juda qo’l keldi. Prussiya tomonidan
Germaniyani birlashtirishda Rossiya atayin neytral pozitsiyada turdi. Oqibatda
kansler Bismark yirik Germaniya imperiyasini shakllantirdi. Fransiya-Prussiya
urushida Fransiya yutqazib qo’yib vaziyati og’irlashganidan foydalanib Rossiya
Parij tinchlik konferensiyasidagi Rossiyaning Qora dengizda flot saqlamasligi
to’g’risidagi qarorni bekor qilishga kirishadi 12
.
1870-yil oktyabr oyida Rossiya Qora dengizda flot saqlamaslik to’g’risidagi
qarorga boshqa bo’ysunmasligini e’lon qiladi.Endi buni xalqaro konferensiyada
tasdiqlatib olishi kerak edi.1871-yil 13-mart kuni London konferensiyasida
Bismarkning qo’llab-quvvatlashi bilan Rossiya qaytadan Qora dengizda flotga ega
bo’lish huquqini qaytarib oladi. Lekin bu Rossiyaga kamlik qilar edi. Endi Qora
dengiz atroflarini butunlay egallab o’z pozitsiyasini mustahkamlashi kerak edi.
1856-yilgi Parij tinchlik konferensiyasining 8-moddasiga ko’ra Buyuk
Britaniya va Avstriya mabodo Rossiya-Turkiya urushi yuzaga kelsa, Turkiya
tarafdan kirishi belgilab qo’yilgan edi.Shuning uchun Rossiya Turkiya masalasida
ehtiyotkorona siyosat yurgizadi va buyuk davlatlar bilan kelishib ishlashga majbur
bo’ladi. Rossiya Turkiya bilan yakkama-yakka urushish uchun boshqa davlatlar
bilan yoki kelishishi kerak edi yoki ular boshqa ishga chalg’ishi kerak edi.Rossiya
o’z paytini kutishni boshlaydi. Usmonlilarning saqlanib qolinishini eng ko’p
Angliya va Fransiya istardi. Chunki Turkiya ular uchun juda katta foyda manbayi
edi. Fransiya 1871-yilda mag’lub bo’lgandan keyin Angliya yakka o’zi Turkiya
uchun Rossiya bilan urushish strategik maqsadlariga to’g’ri kelmasligini tushunib
yetadi. Chunki Fransiya o’zining asosiy e’tiborini ashaddiy dushmani
12
Золотарёв В.А.Русско-туретская война 1877-1878 гг. В отечественной историографии.М.,1978.Стр.41.

20
Germaniyaga qaratgan edi. Bularning hammasi Rossiya uchun qulay vaziyatni
yaratib beradi.
1875-1877-yillarda “Bolqon inqirozi” sodir bo’ladi. Aynan shu inqiroz
janubiy slavyanlar orasida milliy-ozodlik harakatining faollashuviga va
Rossiyaning Turkiya bilan hisob kitob qilib olishiga sabab bo’ladi.
XIV-XVI asrlarda Usmonlilar imperiyasi Bolqon yarimorolini egallab oldi.
Bunda eng ko’p jabr ko’rgan xalqlar bu slavyanlar bo’ldi.Usmonli turklar
imperiyasi klassik harbiy feodal davlat edi.Uning qudrati bosib olgan xalqlarni
ekspluatatsiya qilishga asoslangan.Turklar tomonidan Bolqonning egallanishi
yarimoroldagi xalqlarning ijtimoiy,iqtisodiy,madaniy hayotida tub o’zgarishlar
bo’lishiga olib keldi. Bu mintaqada iqtisodiy inqiroz,ijtimoiy va madaniy sohada
orqaga ketish boshlandi 13
.
Asrlar davomida Bolqon xalqlari Usmonlilarga qarshi davlatning tinka
madorini quritadigan isyonlar,ozodlik harakatlarini olib bordi.Bu natijasiz ketmadi:
Usmonlilar asta sekinlik bilan barcha sohada inqirozga keta boshladi. Dehqonlar
ishlashdan bosh tortishgan,to’lovlarni to’lashdan voz kechishgan va o’rmonlarga
qochib ketib tinimsiz qarshiliklar harakatlarini yuzaga keltirishgan, partizan
urushlari ko’rinishida tizimli urushlar olib borishgan. Bunday harakatlar vakillarini
janubiy slavyanlarda “gayduklar”,Gretsiyada esa “kleftlar” deb atashgan.
Usmonlilar hokimiyati ularga qarshi kurashishga ojizlik qilishgan.Chunki
gayduklarni mahalliy aholi qo’ldan kelgancha qo’llab-quvvatlashgan 14
.
Bolqonda xalqlarning milliy-ozodlik harakatlari XIX asrning 60-70-yillarida
keng yoyildi. Bu paytga kelib faqat Gretsiya o’zining rasmiy mustaqilligiga ega
edi.Chernogoriya yillar davomida qattiq qonli kurashlardan keyin o’z
mustaqilligini olgan bo’lsada rasman tan olinmagan edi.Serbiya va Ruminiya
qaram knyazliklar hisoblangan va har yili Turkiyaga to’lov to’lab turgan.
Bolgariya,Bosniya va Gersogovina to’liq Turkiyaning mustamlakasi hisoblanib bu
13
Данченко С.И..Болгария,Россия и русско-болгарские связи в научном творчестве А.А.Улуняна
14
Ростунов Иван.Русско-туретская война 1877-1878 гг.Москва,1977.Стр.75

21
yerlarda turk feodallari cheksiz hokimiyatga ega bo’lishgan. Bunday holat haqida
bolgar inqilobchisi Xristo Botev shunday yozgan:”Biz qulmiz.Biz yelkamizning
ustidagi boshimiz o’zimizniki ekanligini ham aytolmaymiz.”
Bolqon yarimorolida tashkil qilingan milliy-ozodlik harakatlaridan eng
kuchli ta’sirga ega bo’lgani Bolgariyadagi harakat edi va u 2 ta oqimga
bo’lingan:birinchisi burjuaziya kayfiyati va manfaatlarini himoya qiluvchi
liberallar hamda ikkinchisi shahar hunarmandlari,ziyolilar va dehqonlarning
manfaatlarini himoya qiluvchi inqilobiy demokratlar. 60-yillarda inqilobiy –
demokratik oqimni o’z davrining mashhur yozuvchisi Georgiy Rakovskiy
boshqargan. Rakovskiy fikricha mustaqillikga erishish uchun alohida bir
hududning kurashi emas,balki butun bir davlat miqyosida qurolli kurash olib
borish kerak edi. Burjuaziya liberallari G’arb yordamida mustaqillikni qo’lga
kiritishni ilgari surardi va buni Rakovskiy har doim qoralab chiqqan.
Rakovskiyning tarafdorlari (ularni “mladitlar”,ya’ni yoshlar deb atashgan)
asosan xorijda muhojirlikda bo’lib, turli xil yo’llar bilan o’z vatanlariga qaytib,
inqilobiy tashviqotni boshlab yuborishadi.Bolqon tog’larida isyonga tayyorgarlik
ko’rayotgan dehqonlarning drujinalari shakllanishni boshlaydi.1867-yil oktyabrda
Rakovskiy o’ladi. Lekin harakat bu bilan to’xtamaydi.1868-yil iyun oyida
Bolgariyada umumxalq isyonini boshlash uchun Stefan Karaj va Xaji Dimitr
boshchiligida yirik harbiy qismlari kirib keladi. Ularga qarshi turklar juda katta
harbiy kuchni tashaydi va barcha isyonchilar rahbarlari qirib tashlanadi.
Bu holatga tanqidiy baho bergan bolgar inqilobchilari shunday xulosaga
keldiki, isyonni Bolgariyaning o’zida tayyorlash kerak.Endi bolgar milliy-ozodlik
harakati yangi bosqichga ko’tarildi. Unga mashhur bolgar inqilobchisi Vasil
Levskiy va inqilobiy yozuvchi Lyuben Karavelov boshchilik qiladi.Lyuben
Karavelovning fikricha Bolgariyaning mustaqil bo’lishiga Rossiya yordam berishi
kerak.

22
1869-yil kuzida Buxarestda Vasil Levskiy va Lyuben Karavelov
boshchiligida Bolgar inqilobiy markaziy komiteti(BIMK) tashkil qilinadi.Bir
paytning o’zida ular Bolgariyada ham yashirincha inqilobiy kuchlarni
shakllantirishni boshlashadi va ularni qurollar bilan ta’minlab,harbiy bilim
berishadi.1872-yilda BIMK rahbarligiga Karavelov saylanadi,Levskiyga esa
Bolgariyaning o’zida inqilobiy tashkilotga rahbarlik qilish vazifasi yuklanadi.
Yurtiga qaytgach Vasil Levskiy bor e’tiborini umumxalq isyonini tayyorlashga
qaratadi.Shu qilmishi uchun 1873-yilda Vasil Levskiy va uning sheriklari Sofiyada
qatl qilinadi 15
.
Mamlakatda ommaviy hibsga olishlar va qatllar boshlanib ketadi. Natijada
inqilobiy tashkilot vaqtinchalik o’z faoliyatini to’xtatadi va Lyuben Karavelov
inqilobiy faoliyatini yakunlab diniy ish bilan shug’ullanishni boshlaydi.
Omadsizliklarga qaramasdan,janubiy slavyanlarning milli-ozodlik harakatlari
davom etadi. 1875-yil iyunda Gersogovinada,sal o’tib Bosniyada isyonlar
boshlanadi. Bu isyonlarni inqilobiy shoir Xristo Botev boshchiligidagi bolgar
inqilobchilari faollashtirgan. Xristo Botevning sherigi o’sha paytda Stefan
Stambolov bo’lgan.Ikkalasi ham Rossiyada o’qigan va rus inqilobchilarining ijodi
bilan tanish edi.
Bolgar inqilobchilari keng qamrovli harbiy to’qnashuvga kuchli tayyorgarlik
ko’rayotgan edi.Ular Gersogovina isyonchilari bilan aloqa o’rnatish uchun
Belgradga o’z vakillarini yuborishadi.Stefan Stambolov 1875-yil sentyabr oyida
Gersogovinaga kelib isyon boshlashga xalqni chorlaydi.Lekin xalqni uni ommaviy
qo’llab-quvvatlamaydi. Natijada isyon kutilgan natijani bermaydi va barcha
isyonchilar qatl qilinadi, Stambolov zo’rg’a Ruminiyaga qochib ketadi.
Bu omadsizlik ham bolgar inqilobchilarini o’z yo’lidan qaytarmaydi.
Navbatdagi isyon 1876-yil 11-mayga belgilandi.Lekin bu harakatni turklar
oldindan sezib qolganligi uchun isyon rejadagidan oldinroq boshlanadi. 20-aprel
kuni birin-ketin Bolgariya hududlarida isyonlar boshlanadi.Konstantinopoldagi
15
Ростунов Иван.Русско-туретская война 1877-1878 гг.Москва,1977.Стр.8.

23
ingliz elchisi Elliot bu isyonni har qanday yo’l bilan bostirish kerakligini turklarga
maslahat beradi.Natijada turklar katta kuch tashaydi.Oqibatda kuchlar o’rtasida
katta farq bo’lganligi uchun milliy-ozodlik harakati vakillari yana yutqazib
qo’yadi.Aprel isyoni yakuniy nuqtani Xristo Botev qo’yadi. U o’zining
Ruminiyada shakllantirilgan harbiy qismi bilan kema orqali turklarga qarshi
hujumga o’tadi.Oqibatda yana kuchlar nisbati teng bo’lmaganligi uchun
isyonchilar yutqazib qo’yadi,Xristo Botev yaralanib tez orada vafot etadi.
X.Botev o’limidan keyin u shakllantirgan guruh bir qancha mayda
bo’laklarga bo’linib ketadi va tez orada o’z faoliyatini tugatadi.Bolgar
vatanparvarlarining omadsiz urunishlari shu narsani ko’rsatib berdiki,turklar kuch
jihatdan inqilobchilardan ancha ustun ekan va inqilobchilar orasida yagona
rahbarlik yo’q ekan. Aprel isyonida turklar isyonchilardan vaxshiyona o’ch olishdi:
30 000 dan ziyod isyonchi qatl qilindi.
Bolqon xalqlariga Usmoniy turklarga qarshi kurash tajribasida shu narsa
ma’lum bo’ldiki, g’olib chiqish uchun o’zlarining kuchlari yetmas ekan.Shuning
uchun chetdan yordam kuchi olishlari kerak edi.Ularning yakkayu yagona umidi
Rossiya edi.Bolqon xalqlari Rossiya xalqlari bilan oldindan uzviy aloqada
bo’lgan.Ular o’zaro madaniy,til, urf-odat va kelib chiqish bo’yicha aloqador edilar.
XVI asrdayoq bolgar xalqlarida “Ivan amaki” haqida xalq og’zaki ijodi paydo
bo’lgan bo’lib,unga ko’ra Ivan kelib bolgarlarni mustamlakachilikdan qutqaradi.
XVIII-XIX asrlar davomida Rossiya bir necha marta Turkiyaga qarshi g’alabali
urushlar olib bordi. Aynan shu g’alabalar Usmonlilarning Bolqonda zaiflashuviga
va Bolqon xalqlarining mustaqillik uchun kurashining kuchayishiga olib keladi.
Rus-turk urushlari davomida Rossiya va Bolqon xalqlarining harbiy hamkorligi
paydo bo’ldi va kuchaydi.
XIX asr 60-70-yillaridagi Bolqon xalqlarining Turkiyaga qarshi milliy-
ozodlik harakatlarida rus xalqi vatanparvarlarni moddiy,ma’naviy va harbiy

24
sohalarda qo’llabquvvatlashdi.Aynan shu davr davomida o’zaro aloqalar yanada
kuchaydi.
Bolqondagi voqealarga birinchilardan bo’lib Janubiy Rossiya ishchilari
ittifoqi munosabat bildirdi.1875-yil yozida Odessada ishchilar ittifoqining
navbatdagi yig’ilishi bo’lib o’tdi va unda Gersogovinadagi qo’zg’olonga
ko’ngillilarni yuborish va oziq-ovqat bilan yordam berish masalasi ko’rib chiqildi.
Butun Rossiya bo’ylab moddiy yordam uchun pul yig’ildi.Yordam pulini asosan
ishchi qatlami berdi.Moddiy yordam bilan bir paytda odamlarning ko’ngilli sifatida
Bolqonga faol ketishi kuchaydi.Rossiyaning barcha nuqtalaridan minglab
ko’ngillilar,harbiylar,ishchilar o’z xohishi bilan qardosh xalqlarga yordam berishga
shoshildilar.
Qo'shimcha omillarga Rossiyaning 1853-1856 yillardagi Qrim
urushi paytida ko'rgan hududiy yo'qotishlarini qoplash, Qora dengizda o'zini
tiklash va Bolqon xalqlarini Usmonli imperiyasidan ozod qilishga urinayotgan
siyosiy harakatni qo'llab-quvvatlash maqsadlari kiradi. Rossiya boshchiligidagi
koalitsiya urushda g'alaba qozondi va Usmonlilarni Konstantinopol
darvozalarigacha itarib yubordi va bu G'arbiy Yevropaning buyuk davlatlarining
aralashuviga olib keldi.
Natijada, Rossiya Kavkazdagi viloyatlarga, ya'ni Kars va Batumga
da'vogarlik qilishga muvaffaq bo'ldi, shuningdek, Budjak viloyatini ham qo'shib
oldi. Ruminiya, Serbiya va Chernogoriya knyazliklari, ularning har biri bir necha
yillar davomida amalda suverenitetga ega bo'lib, Usmonli imperiyasidan rasman
mustaqillikni e'lon qildi. Deyarli besh asrlik Usmonlilar hukmronligidan keyin
(1396-1878) Rossiyaning yordami va harbiy aralashuvi bilan avtonom Bolgariya
davlati vujudga keldi.

25
Xulosa
Xulosa o'rnida shuni aytish kerakki Rossiya va Turkiya o'rtasidagi
diplomatik munosabatlari ko'pincha ushbu mintaqada uzoq davom etayotgan
mojarolardan manfaatdor bo'lgan davlatlar o'rtasidagi harbiy harakatlar bilan
yakunlanadi. Biz quyidagi xulosalar chiqarishimiz mumkin.Rossiya va Turkiya
o'rtasidagi Ukraina va Suriya inqirozlari tufayli boshlangan siyosiy
kelishmovchiliklar bugungi siyosiy sharhlarning asosiy qismini tashkil qilmoqda.
Lekin tarix va geografiyadan yaxshi xabardor bo'lgan kishilar uchun bu ikki davlat
orasidagi kelishmovchiliklar yangilik emas. Geografik jihatdan ikki davlat ertami-
kechmi siyosiy maydonda to'qnash kelishi aniq edi. Ikki mamlakat orasidagi
bugungi kunda yuz berayotgan to'qnashuv asosini Turkiya tomonidan urib
turshirilgan Rus bombardimonchi samolyoti yoki Rossiya tomonidan o'qqa tutilgan
Turk kemasi emas, balki geopolitik manfatlarning o'zaro to'qnashuvi tashkil qiladi.
Agar Turkiyani Usmoniylar davlatining merosxo'ri va Rossiyani Rus imperiyasi va
keyinchalik Sovet Ittifoqining merosxo'ri deb oladigan bo'lsak, bu ikki tuzilma
orasida hech qachon uzoq muddatli tinchlikka erishilmagan.
Rossiya uchun Qrim urushi davlatdagi chuqur o'zgarishlar uchun kuchli
turtki bo'ldi. Buyuk islohotlar davri boshlandi bu 1861 yilda krepostnoylikni bekor
qilish edi. 200 yillik uzoq davom etgan rus-turk urushlari natijasida Rossiya Qora
dengizga chiqish imkoniyatiga ega bo'ldi, Shimoliy Qora dengiz mintaqasi va
Kavkazda o'zini mustahkamladi va Sharqiy O'rta Yer dengizidagi eng nufuzli
siyosiy kuchga aylandi. Rossiya imperiyasining g'alabalari Usmonli
imperiyasining qulashiga, janubi-sharqiy Evropada turk hukmronligini yo'q
qilishga, Bolqon xalqlarining ozod bo'lishiga va mustaqil milliy davlatlarning
yaratilishiga yordam berdi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, Rus armiyasida urush oldidan ancha
o’zgarishlar qilindi va ham kadr jihatidan,ham qurol jihatidan yetarli darajada
ta’minlandi.Bu tayyorgarlikka 60-70-yillardagi islohotlar ancha ijobiy ta’sir qildi.
Bu islohotlardan ko’zlangan maqsad feodal shakldagi armiyani Yevropaga xos

26
kapitalistik ko’rinishdagi zamonaviy armiyaga aylantirish edi. Va bu maqsadga
deyarli erishildi, armiya to’liq bo’lmasada deyarli zamonaviylashdi.Lekin bu
islohotlar doimiy ko’rinishda davom etmadi. Shuning uchun armiyada qoloq feodal
ko’rinishning elementlari saqlanib qoldi. Shu sababli 1877-1878-yildagi Rossiya-
Turkiya urushlarida g'alaba qozondi.

27
Adabiyotlar ro`yxati:
1. Апофеоз восточного кризиса. М., 1997.Стр.253.
2. Бажова А.П. Дипломаты екатерининской эпохи. Восточный вопрос в кат. и
Кючук- Кайнарджийский мир. В кн.: Российская дипломатия в портретах. М.,
1992 Османская империя: проблемы внешней по тики и отношений с
Россией. М., 1996.Стр.453.
3. Век Екатерины II: Россия и Балканы. М., 1998.Стр.157
4. Геомилитаризм. Геополитика. Безопасность. 2003.Стр.600.
5. Золотерея В.А. В грядущее глядим мы сквозь былое: Война 1877-1878 гг. К
120- лето Освободительной русско-турецкой войны 1877-1878 гг. М.,
1998.Стр.456.
6. 6. Истори от древнейших времен до начала 20 века под ред. Фроянова
Я.- М., 1999.Стр.177
7. Киняпина Н. С. Внешняя политика Николая 1. Новая и новейшая история,
№1.2, 2001.Стр 257.
8. Кривушин И. Русско-турецкие войны. Кругосвет. Энциклопедия,
22006.Стр.200.
Foyalanilgan Internet-saytlari
1. Ziyo.com.kutubxonasi
2. Mudofa.uz
3. Aluved.uz

XVIII-XIX Asrlarda Rossiya-Turkiya munosabatlari

Sotib olish