XVIII-XIX asrlarda Usmoniylar imperiyasi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	349.8KB
Xaridlar	8
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

61 Sotish

XVIII-XIX asrlarda Usmoniylar imperiyasi

Sotib olish

KIRI SH
I. BOB. YANGI TARIX DAVRIDA USMONIYLAR IMPERIYASI
1 .1 . Davlat tuzumi, ichki ahvoli va imperiyaning yuksalishi
1. 2. Fan, madaniyat va san’at
II. BOB. XVIII-XIX ASRLARDA USMONIYLAR IMPERIYASINING
IQTISODIY-SIYOSIY AHVOLI VA QO’SHNI DAVLATLAT BILAN
MUNOSABATI.
2.1. Ichki va tashqi siyosati va Yevropa davlatlariga qaramlikning boshlanishi
2.2. Sharq masalasi va uning keskinlashuvi
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1

KIRISH.
Kurs ishi dolzarbligi. Usmonli imperiyasi , Usmonlilar
davlati ( Yevropada Ottoman imperiyasi deb atalgan) — Kichik Osiyo , Sharqiy
Yevropa , Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika , qisman Kavkaz va Qrimda usmonlilar
sulolasi boshqargan davlat ( 1299 — 1922 ). Usmonli imperiyasiga Usmon I asos
solgan.
Bu davlat dastlab Kichik Osiyoning Shimoliyg arbiy qismiʻ Eski
shahar va Anatoliya hududida saljuqiylarning Ko niya
ʻ sultonligiga tobe kichik bir
beklik (beylik) shaklida tashkil topgan. Bu beklikning ilk
hukmdori Erto g rul
ʻ ʻ bo lsa ham, uning o g li — Usmonbey davrida beklik ʻ ʻ ʻ
mustaqil davlatga aylanganligi uchun uning nomi bilan Usmonli bekligi deb
atalgan. Keyinchalik bu davlat Usmonli imperiyasi nomini olib, o rta asrlarda
ʻ
jahonning eng qudratli davlatlaridan biriga aylandi. Usmon I va uning o g li
ʻ ʻ Urxon
bek (bey) unvonini qabul qilgan bo lsa, Urxonning o g li
ʻ ʻ ʻ Murod I davridan
boshlab hukmdorlar sulton deb atalgan.
Usmon G oziy davridayoq qo shni
ʻ ʻ Vizantiya imperiyasiga qarshi bir qancha
harbiy yurishlar qilinib, Qoracha Hisor va Yor Hisor qal alari,
ʼ Bursaning atroflari
egallangan.
Davlatning dastlabki poytaxti Melangiya , 1326 — 1362 -yillarda Bursa bo lgan.
ʻ
Sulton Murod I , 1362-yilda poytaxtni Bursadan Edirna (Adrianopol)ga ko chirgan.
ʻ
Uning hukmronlik davrida Yevropada yangi hududlar zabt
etilgan. Kosovo maydonida bo lgan jang (
ʻ 1389 )da serblar maglubiyatga
uchragach, Serbiya Usmonli imperiyasiga qo shib olindi. Sulton
ʻ Boyazid I
Yildirim Bolgariyaning poytaxti Tirnovo (1393)ni egallab, Nikopol ostonalarida
salibchi ritsarlarning birlashgan 60.000 kishilik qo shinini maglubiyatga uchratdi
ʻ
( 1396 ) va Vizantiyaning poytaxti Konstantinopolni qamal qilishga kirishdi. U
Bolgariya, Valaxiya , Makedoniya , Fessaliyani o z davlati tarkibiga kiritdi.
ʻ
Biroq, 1402-yilda bo lgan
ʻ Anqara jangi Amir Temur qo shinidan Usmonli ʻ
imperiyasi ning maglubiyatga uchrashi Vizantiya imperiyasini mukarrar
halokatdan saqlab qoldi. Sulton Mahmud I va Murod II hukmronliklari davrida
3

qo ldan ketgan hududlar qaytarib olingan. Adolatli va insofli hukmdor sifatidaʻ
nom chiqargan Murod II G oziy
ʻ 1422-yil Konstantinopolga hujum
qiladi. Varna yaqini ( 1444-yil 10-noyabr ) va Kosovo maydoni ( 1448-yil 17— 19
dekabr)da chex-mojarlar qo shinini mag lubiyatga uchratib, 1449—50-
ʻ ʻ
yillarda Albaniya ustiga 2 marta yurish qilgan bo ’ lib , bu kurs ishini yozishning
dolzarbligi har bir o ’ quvchi bu tarixni qanchalik yaxshi bilsa shunchalik bilimdon
va dono bo ’ ladi va albatta bu tarixiy ma ’ lumotlar har bir o ’ quvchining kelajagida
kerak va foydali hisoblanadi .
Kurs ishining ob’ekti va predmeti. Usmoniy turklar imperiyasining O’rta
asrlar tarixi davridan Yangi tarix davriga o’tgandagi holati va yangi o’zgarishlar va
avvalgi holatlarini taqqoslash asosida internet manbalaridan va kitoblardan
foydalanish.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Usmoniy turklar imperiyasining
O’rta asrlar tarixi davridan Yangi tarix davriga o’tgandagi holati va yangi
o’zgarishlarni o’rganish va uni aniq isbotlangan fakt va ma’lumotlar asosida
ommaga namoyish qilish. Shu bilan birga Usmoniy turklar imperiyasining
tarixidagi muhim vaqtlarda bo’lib o’tgan voqea hodisalarni ma’lum qilish.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi. Ish kirish, ikki bob, xulosa,
adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan tashkil topgan. Uning umumiy hajmi 42 bet,
shundan asosiy matn 37 bet. Matnda jadval, rasmlar joy olgan, 11 nomdagi
adabiyotlar va 4 dan ortiq internet manbalari keltirilgan. Kurs ishining kirish
qismida mavzuning dolzarbligi, ishning ob’ekti va predmeti, maqsadi va vazifasi
yoritilgan. Ishning xulosa qismida kurs ishi natijalari umumlashtirilgan.
4

I BOB YANGI TARIX DAVRIDA USMONIYLAR IMPERIYASI
1.1 Davlat tuzumi, ichki ahvol va imperiyaning yuksalishi.
Usmonli imperiyasi , Usmonlilar davlati ( Yevropada Ottoman imperiyasi
deb atalgan) — Kichik Osiyo , Sharqiy Yevropa , Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika ,
qisman Kavkaz va Qrimda usmonlilar sulolasi boshqargan davlat ( 1299 — 1922 ).
Usmonli imperiyasiga Usmon I asos solgan.
Bu davlat dastlab Kichik Osiyoning Shimoliyg arbiy qismiʻ Eski
shahar va Anatoliya hududida saljuqiylarning Ko niya
ʻ sultonligiga tobe kichik bir
beklik (beylik) shaklida tashkil topgan. Bu beklikning ilk
hukmdori Erto g rul
ʻ ʻ bo lsa ham, uning o g li — Usmonbey davrida beklik ʻ ʻ ʻ
mustaqil davlatga aylanganligi uchun uning nomi bilan Usmonli bekligi deb
atalgan. Keyinchalik bu davlat Usmonli imperiyasi nomini olib, o rta asrlarda
ʻ
jahonning eng qudratli davlatlaridan biriga aylandi. Usmon I va uning o g li
ʻ ʻ Urxon
bek (bey) unvonini qabul qilgan bo lsa, Urxonning o g li
ʻ ʻ ʻ Murod I davridan
boshlab hukmdorlar sulton deb atalgan. Usmon G oziy davridayoq
ʻ
qo shni
ʻ Vizantiya imperiyasiga qarshi bir qancha harbiy yurishlar qilinib, Qoracha
5

Hisor va Yor Hisor qal alari,ʼ Bursaning atroflari egallangan. Uning o g li Urxon ʻ ʻ
G oziy Vizantiyaning Bursa,
ʻ Nikeya , Nikomediya shaharlarini istilo qilib, XIV
asrning o rtalaridayoq
ʻ Qora dengiz va Marmar dengizi sohillariga chiqqan. Bu
davrda usmonli turklar (ular o g uz turklarining qay urug iga mansub
ʻ ʻ ʻ
bo lgan)
ʻ Dardanell bo g ozidan ʻ ʻ o tib, ʻ Yevropa hududiga kirishgan. 1356-
yilda Bolqonni zabt etish tugallanib, Yevropa hududida yangi Rum eli ( Rumeliya )
viloyati ta sis etilgan. Aynan shu paytdan Usmonlilar davlatini saltanatga aylanish
ʼ
jarayoni boshlangan. 1360-yil yanicharlar (turkcha: yangi cherik) — maxsus
piyoda qo shin tashkil qilingan.
ʻ 1
Davlatning dastlabki poytaxti Melangiya , 1326 — 1362 yillarda Bursa bo lgan.
ʻ
Sulton Murod I , 1362 yilda poytaxtni Bursadan Edirna (Adrianopol)ga ko chirgan.
ʻ
Uning hukmronlik davrida Yevropada yangi hududlar zabt
etilgan. Kosovo maydonida bo lgan jang (
ʻ 1389 )da serblar maglubiyatga
uchragach, Serbiya Usmonli imperiyasiga qo shib olindi. Sulton
ʻ Boyazid I
Yildirim Bolgariyaning poytaxti Tirnovo (1393)ni egallab, Nikopol ostonalarida
salibchi ritsarlarning birlashgan 60.000 kishilik qo shinini maglubiyatga uchratdi
ʻ
( 1396 ) va Vizantiyaning poytaxti Konstantinopolni qamal qilishga kirishdi. U
Bolgariya, Valaxiya , Makedoniya , Fessaliyani o z davlati tarkibiga kiritdi.
ʻ
Biroq, 1402-yilda bo lgan
ʻ Anqara jangi Amir Temur qo shinidan Usmonli ʻ
imperiyasi ning maglubiyatga uchrashi Vizantiya imperiyasini mukarrar
halokatdan saqlab qoldi. Sulton Mahmud I va Murod II hukmronliklari davrida
qo ldan ketgan hududlar qaytarib olingan. Adolatli va insofli hukmdor sifatida
ʻ
nom chiqargan Murod II G oziy
ʻ 1422-yil Konstantinopolga hujum
qiladi. Varna yaqini ( 1444-yil 10-noyabr ) va Kosovo maydoni ( 1448-yil 17— 19
dekabr)da chex-mojarlar qo shinini mag lubiyatga uchratib, 1449—50-
ʻ ʻ
yillarda Albaniya ustiga 2 marta yurish qilgan.
Murod II ning o g li
ʻ ʻ Mahmud II Fotih turk qo shinlariga shaxsan o zi ʻ ʻ
qo mondonlik qilib, jahongirlik siyosatini olib borgan. U
ʻ Sharqiy Rim
imperiyasi — Vizantiyaning poytaxti Konstantinopolni 40 kunlik qamaldan so ng
ʻ
1
Semenov V.R. O’rta asrlar tarixi-M.1972
6

egallab ( 1453-yil 29-may ), Vizantiya imperiyasini tugatgan. Konstantinopol
turkcha Istanbul nomi bilan atalib, poytaxt bu yerga kuchirilgan. Bu g alabadanʻ
sung Mahmud II Fotih Bolqon va Markaziy Yevropa mamlakatlarini zabt etishga
kirishgan. Serbiya ( 1459 ), Moraviya ( 1460 ), Bosniya ( 1463 ), Valaxiya ( 1476 ),
Albaniya ( 1479 ) Trapezund — Trabzon ( 1461 ) egallangan. Qrim xonligi tobe
davlatga aylantirilgan ( 1475 ). Oq qo yunli davlati hukmdori
ʻ Uzun Hasanga qarshi
harbiy harakatlar kuchaytirilgan. Yevropaning Italiya , Olmoniya , Avstriya kabi
davlatlari hududlarini egallash rejasi tuzilib, amaliy harakatga o tilgan. Bu davrda
ʻ
harbiy va ma muriy boshqaruv sohasida katta islohotlar o tkazilib, ulkan saltanatni
ʼ ʻ
mus tahkamlash choralari ko rilgan.
ʻ
Ayniqsa, adabiyot , san at
ʼ va me morchilik ʼ gullab-yashnagan. Sulton Boyazid
II , Salim I va Sulaymon I hukmronlik qilgan davrlarda saltanat haddan tashqari
kuchaygan. Xususan, Salim I Yovuz Eron safaviylari shohi Ismoil I qo shinini
ʻ
yanchib tashlaydi ( 1514-yil 23-avgust ). Iroq , Shom
( Suriya ), Falastin , Misrni egallab, Qohiraga kiradi ( 1517 ). Bu paytda Misrdan
tashqari Shimoliy Afrikaning Jazoir hududi, shuningdek, Bolqon , Arabiston ,
Janubiy-Sharqiy Anadolu ham Usmonli imperiyasi tarkibiga
kirgan. Halabda bo lgan juma namozi (
ʻ 1516-yil 28-avgust )da sulton Salim I ga
"ikki muqaddas shahar xizmatchisi" faxriy unvoni berilib, xalifa sifatida uning
nomi xutbaga qo shib o qilgan (Usmonli sultonlar shu kundan e tiboran to
ʻ ʻ ʼ 1924-
yilgacha ayni paytda islom olamining xalifasi ham hisoblangan). Sulton Sulaymon
I ham jahongirlik siyosatini davom ettirgan. Mojariston bosib olingach, turklar
Venani 1 marta qamal qilishgan ( 1529 ). Polsha va Ukrainaga qo shin
ʻ
jo natilib,
ʻ Egey dengizidagi Rodos va boshqalar orollar ishg ol qilingan. ʻ Sulaymon
I Qonuniy "Muqaddas Rim imperiyasi"ga qarshi kurashish
uchun Fransiya qiroli Fransisk I bilan birinchi fransuz-turk siyosiy shartnomasi va
savdo bitimini imzolagan (1535). 1556-yilga kelib Usmonli imperiyasiga Kichik
Osiyo hududi, G arbiy
ʻ Gurjiston , G arbiy ʻ Armaniston , Livan , Suriya , Iroq ( Bag dod ʻ
bilanbirga), Falastin, Hijoz , Yaman , Misr, Tripoli , Jazoir , Yunoniston , Bulg oriston
ʻ ,
Mojariston , Serbiya, Bosniya, Valaxiya, Transilvaniya , Moldaviya, Qrim kirgan.
7

Bu paytda u jahondagi eng qudratli saltanatlardan biri hisoblangan. Saltanatning
ulkan hududi 3 qit a:ʼ Yevropa , Osiyo , Afrikaning katta kismini egallagan bo lib, ʻ
uning maydoni 8 mln. km²ga yetgan. 16 asrda turklarning kuchli dengiz floti butun
O rta dengiz havzasini nazorat qilib turgan.
ʻ
Sulton Murod III xukmronligi davrida Kipr oroli bo ysundirilgan. Bu
ʻ
paytda Gibraltar bo gozidan Fors qo ltig igacha,
ʻ ʻ ʻ Dunaydan Nil sohillarigacha
bo lgan hudud sultonlikka qaragan.
ʻ
Biroq XVII asr oxiridan boshlab sultonlikning harbiy, siyosiy va iqtisodiy qudrati
astasekin zaiflasha boshlagan. Yevropa mamlakatlari o zaro ittifoq tuzib, Usmonli
ʻ
imperiyasiga qarshi kurashga chog langanlar.
ʻ Vena atrofida bo lgan 2 jangda turk ʻ
qo shini
ʻ Avstriya , Olmoniya , Polshaning birlashgan armiyasidan yengilgan ( 1683-
yil ). Muntazam davom etib turgan Rossiya - Turkiya urushlari (1676-1681, 1684-
1699, 1710-1711, 1768-1774, 1787-1791, 1807-1812, 1828-1829, 1853-1856,
1877-1878, 1914-1916 va boshqalar) oqibatida Usmonli imperiyasi asta-sekin
zaiflashib borgan. Salim III va Mahmud II hukmronliklari davrida saltanatni
parchalanib ketishdan saqlab qolish uchun islohotlar o tkazilgan.
ʻ
Sulton Abdulmajid yana islohotlar ( Tanzimat ) o tkazish (1839) orqali, bir
ʻ
tomondan, sultonlik inqirozini to xtatishga, ikkinchi tomondan, yangi
ʻ
turk ziyolilarini (ular o zlarini
ʻ yangi usmonlilar deyishgan) shakllantirishga
muvaffaq bo ldi. Bu paytda bo lgan
ʻ ʻ Qrim urushida Turkiya o zining eski ʻ
raqibi Rossiya imperiyasi ustidan g olib chiqdi hamda
ʻ Qora
dengiz va Dunay daryosidagi mavqeini qayta tikladi. Tanzimat va 1876-
yilda qabul qilingan dastlabki konstitutsiya sulton Abdulhamid II tomonidan bekor
qilingach (1878), mamlakatda istibdod davri boshlangan. Bu davrda sultonlik
Yevropa davlatlariga iqtisodiy jihatdan qaram bo la boshlagan. 19 asr oxiri — 20
ʻ
asr boshlarida "Ittihod va taraqqiy" partiyasi a zolari mamlakatda
ʼ konstitutsion
monarxiya o rnatish uchun qat iy harakat qilishgan (
ʻ ʼ Turkiya ).
1922-yil 1-noyabrda Turkiya Buyuk Millat Majlisi sultonlikni tugatish to g risida
ʻ ʻ
qaror qabul qildi. Mustafo Kamol (Otaturk) bosqinchilarga qarshi ko tarilgan
ʻ
milliy ozodlik harakatiga rahbarlik qilib, sultonlikning asosan turklar yashaydigan
8

hududi — Kichik Osiyo va qisman Yevropada 1923-yil 29-oktyabrda Turkiya
jumhuriyatiga asos soldi. Asrlar davomida ikki xalq vakillari, avvalo, ulamolar,
olimlar, shoirlar, san atkorlar madrasalarda birgalikda tahsil olishlari, ziyoratlari,ʼ
savdo-sotiq munosabatlari va o zaro tashriflar jarayonida do stona aloqalar
ʻ ʻ
o rnatganlar. Ikki o rtadagi munosabatlarda davlat rahbarlari tomonidan olib
ʻ ʻ
borilgan elchilik aloqalari muhim o rin tutadi.
ʻ Safaviylar davlatiga qarshi
birgalikda kurashish uchun sulton Salim I elchi Muhammadbek
orqali Shayboniylar hukmdori Ko chkunchixon
ʻ o zaro maktub jo natgan (1514). ʻ ʻ
Buxoro xoni Subhonqulixon sulton Sulaymon II huzuriga elchilar yuborib (1690)
do stona munosabatlarni rivojlantirgan. Buxoro amiri
ʻ Doniyolbiy 1779-
yilda Ernazar Mas ud o g lini dastlab
ʼ ʻ ʻ Rossiya imperiyasi , so ngra Usmonlilar ʻ
sultonligiga elchi qilib tayinlab, o zaro aloqani mustahkamlamoqchi bo lgan.
ʻ ʻ
Doniyolbiy 1783—1784-yillarda 2 marta sulton Abdulhamid I huzuriga
Muhammad Sharifni elchi qilib jo natgan. Turk sultoni elchisi Mahmud Sayd og a
ʻ ʻ
Buxoro amiri Shohmurod huzurida bo ladi. (1786) Sulton
ʻ Salim III ham 1789-
yilda o z elchilarini yuborgan. Buxoro amiri
ʻ Haydar devonbegi Eshmuhammad va
Mirzo Muhammad Yusuf qo rchiboshini maktub bilan
ʻ Istanbulga yuborib,
sulton Mahmud II dan shariatga doir kitoblarni so ratadi (1815). Mahmud II o z
ʻ ʻ
elchisi Hasan Chalabiydan Buxoroga 32 jildli kitob
yuborgan. Xiva xoni Olloqulixon xonlikka karshi Perovskiy ekspeditsiyaitan
so ng
ʻ Istanbul va Angliyaga elchilar yuborib, harbiy yordam so raydi. Biroq, Xiva ʻ
xoniga masofa olisligi uchun harbiy yordam jo natilmay, to p yasovchi turk
ʻ ʻ
ustalari yuboriladi. Qo qon xoni Sulton Sayidxon (1865) va Buxoro amiri
ʻ
Muzaffar muftiy Xoja Muhammad Porsoni (1866) elchi qilib Istanbulga
jo natishgan va sultonlikdan harbiy yordam so ragan.
ʻ ʻ Shuningdek, mazkur
davlatlar o rtasida madaniy aloqalar keng yo lga qo yilgan. Asli bursalik
ʻ ʻ ʻ Qozizoda
Rumiy Mirzo Ulug bekning
ʻ rasadxonasida mudirlik qilgan,
Samarqanddagi Ulug bek madrasasida
ʻ bosh mudarris bo lgan. Ulug bek o limidan ʻ ʻ ʻ
so ng uning shogirdi
ʻ Ali Qushchi Istanbulda sulton Mahmud II saroyida xizmat
qilgan va avliyo Sofiya madrasasining bosh mudarrisi bo lgan.
ʻ Jaloliddin
9

Rumiyning butun ongli faoliyati Ko niyaʻ (Kichik Osiyo)da
kechgan. Tasavvufning naqshbandiya va yassaviya tariqatlari Usmonli imperiyasi
hududida ham keng tarqalib, bu yerda Bahouddin Naqshband va Ahmad
Yassaviyning Yunus, Xoja Bektosh Vali, Kiyikli bobo singari izdoshlari yetishib
chiqqan. Tilshunos olim, shoir va elchi Sulaymon Buxoriy 19 asr o rtalarida
ʻ
Istanbulda yashab, "Lug ati chig atoy va turki usmoniy" (2 jildli) lug atini tuzgan.
ʻ ʻ ʻ
20 asr boshlarida Turkistondan borgan 100 dan ortiq talabalar (ularning
orasida Fitrat , Usmon Xo ja
ʻ , Otaulla Xo jayev, Bekjon Raxmonov va boshqalar ʻ
bo lgan) Istanbulda tahsil olgan.
ʻ 2
Yosh turklarning g oyalari ʻ Yosh
buxoroliklar va Yosh xivaliklar dunyoqarashiga ijobiy ta sir qilgan. "Ittihod va
ʼ
taraqqiy" partiyasi maorif bo limi mudiri doktor Nozim va turkistonlik talabalar
ʻ
tashabbusi bilan Istanbulda "Buxoro ta limi maorif jamiyati" (1908) tashkil
ʼ
qilingan. Jamiyat Istanbuldagi G alaba ko prigi yonidagi yangi Jome masjidida
ʻ ʻ ʼ
turkistonlik o quvchilar uchun alohida maktab ochgan va ularni tekin o qitgan.
ʻ ʻ
Jamiyat tomonidan Fitratning ko plab asarlari ilk marta Istanbulda bosilgan.
ʻ
Davlat tuzumi. Usmoniylar imperiyasi so‘z yuritilayotgan davrda ham
mutlaq monarxiya bo‘lib, O‘rta asrlarga xos harbiy davlat belgilari to‘la saqlanib
qoldi. Davlatni huquqi hech narsa bilan cheklanmagan sulton boshqarar edi. Aynan
uning zulmga asoslangan hokimiyati va yangilikni qabul qilishga mutlaqo tayyor
emasligi jamiyat taraqqiyoti yo‘lidagi asosiy g‘ovga aylandi. Aholining
ruhoniylardan boshqa bar-cha davlat xizmatchilari sultonning quli hisoblangan.
To‘g‘ri, mam-lakatda islohotlar o‘tkazishga urinishlar ham bo‘ldi. Biroq ular muta-
assib din arboblari va mustamlakachi chet el davlatlarining qarshiligi tufayli
amalga oshmay qolaverdi. Usmonli imperiyasining taqdirida durakor Selimning
kulgisi eng qiyin usulga ta'sir qildi - bu uning lashkarlari Evropa kuchlaridan
birinchi eng katta mag'lubiyatlarga dosh bera boshladi. Otasining «ulug'vor asridan
keyin Selim quyosh botishini boshlashning birinchi alomatlarini aniqladi ...
Ammo keyinchalik u. Sulaymonning ajoyib hayoti va hayoti "Sharqiy
Vengriyaning qal'asi" Sigtesar qal'asini qamal paytida jangovar kampaniyada
2
www.wikipedia.ru
10

yakunlandi. Sulton Sultonni vayron qildi, ammo, umuman olganda, bu davr yoshi
juda keksaygan 71 yoshli erkak uchun bu kasallik.
Sulaymon men 6 sentyabrga kechasi 1566 yilgacha ishlamaganman.
Afsonaning so'zlariga ko'ra, u bosh qo'mondoni boshlig'ini chaqirdi va uning boshi
(dafn marosimlari) eng yaxshi lekari imperiyasini bildirdi, shunda juda qimmat
toshlar va oltin tangalar bor. Dafn marosimining yo'li va qo'llari tabutadan chiqib,
hamma ko'rinadigan edi. Afrikalik harbiy rahbar o'z g'alati tilaklarini tushuntirish
uchun o'layotganidan so'rashga jur'at etdi. Sulaymon jilmayib javob berdi: - deb
javob berdi, bu kasallikdan oldin, qabrda sultonning iloji yo'q edi; Hayot uchun
hayot uchun to'plangan barcha boylik bu dunyoda saqlanib turibdi; Hamma
biladiki, Sulaymon ulug'vor, buyuk Usmonli imperiyasining buyuk, bu hayotdan
bo'sh qo'llar bilan borgan. Sulaymon men sevikli xotinichining maqbarasi yonida
"Sulaybor" masjidi tomonidan qurilgan qabristonda ko'mib tashladim.
Usmonli imperiyasi (Usmonli port, Usmonli imperiyasi - boshqa umumiy
ismlar) - insoniyat tsivilizatsiyasining buyuk immidlaridan biri.
Usmonli imperiyasi 1299 yilda yaratilgan. Turkiya Osmon men boshchiligidagi
turkiy qabilalar bitta kuchli davlatga birlashdi va Usmonning o'zi Imperiya
tomonidan yaratilgan birinchi sulton bo'ldi. XVI-XVII asrlarda, Usmonli
imperiyasi katta makonni egallab oldi. U Venadan va Nutqning chekkasida
shimolda janubda joylashgan Zamonaviy Jazoirning sharqiy zo'ravonligi sharqda
joylashgan Kaspiy dengizi sohilidan. Usmonli imperiyasining eng katta
chegaralarida 35 yarim million kishi, bu juda katta super kuchga ega edi, ular
harbiy kuch va uning ambitsiyalari Evropaning eng kuchli davlatlari - Shvetsiya,
Angliya, Avstriya deb hisoblanayotgan edi. Vengriya, Hamdo'stlik, katta
printsipiya Litva, Rossiya davlati (Keyinchalik, Rossiya imperiyasi), papa hudud,
Frantsiya va sayyoramizning qolgan nufuzli davlatlari. Usmonli imperiyasining
poytaxti bir necha bor shaharni shaharga o'tkazib yuborgan. Ta'sisining (1299) va
1329 yilgacha Usogon imperiyasining poytaxti Syogogut shahri bo'lgan. 1329
yildan 1365 yilgacha Usmonli portining poytaxti Bursa shahri edi. 1365 yildan
1453 yilgacha davlatning poytaxti Silnn shahrida edi. 1453 yildan boshlab
11

imperiyaning qulashiga (1922) imperiyaning poytaxti Istanbul (Konstantinopol)
joylashgan. To'rtta shahar barcha va zamonaviy Turkiya hududida joylashgan.
Umuman olganda, zamonaviy Turkiya, Jazoir, Tunya, Gretegro, Makoratzon,
Serbiya, Bosniya, Bolgariya, qismlarning bir qismi Ukraina, Abxaziya, Gruzova,
Armaniston, Ozarbayjon, Livan, Sudan, Somali, Quvayt, Misr, Falastin, Kipr,
Janubiy tumanlar Rossiyaning (Qrim, Rostov viloyati, Krasnooda shahri, Adideya
Respublikasi, Karachay-Cheress muxtor mintaqasi , Dog'iston Respublikasi).
Usmonli imperiyasi 623 yil o'tdi! Ma'muriy rejada eng yuqori imperiya eng yuqori
hema davrida Viayetsga bo'lindi: Histon, ABxazka, Adaana, Bosniya, Bosniya,
Bosniya, Vodiy, Gania , Deminam, Dnanisi, gir, Diyarbak, Misr, Zavub, Yaman,
Kanjiti, Kantaman, Kantaman, Moldova, Rumelia, Chiotshevan, San, Samtaqa,
Syog'istonlik Sandy, Sylik , Sivalas, Suriya, TEEESCHWAR, Tabziz, TriBoli,
Tripolia, Triplis, Tunvan, Egean orollari, Yuridik, Eggli, Egean orollari, Egon
orollari, Egon orollari, Juftlik, EXBUAL, EGLE, EXEGOR, EGGE, EXEEAN,
EGTH, EGEEAN, EGLE, EGNE, EXTBE, EXEGOR, EGLE, EXEEAN, EGLE,
EXEEAN, BOGID. Usmonli imperiyasining tarixi bir vaqtning o'zida Vizantiya
imperiyasiga qarshi kurashdan boshlandi. Birinchi Sulton imperiyasining kelajagi
men (1299 - 1326 yillar) mintaqa ortidagi o'z egalik joylariga qo'shila boshladi.
Aslida, zamonaviy turk erlari birlashmasi bor edi yagona davlat . 3
1299 yilda,
Usmon o'zini Sulton unvonini chaqirdi. Bu yil qudratli imperiyaning poydevori
hisoblanadi. Uning o'g'li orhan men (hukumat yillari) otasining siyosatini davom
ettirdi. 1330 yilda uning lashkarini Vizantiya qal'asini egallab oldi. Keyin, bu
hukmdor doimiy urushlar paytida marmar qirg'oqlarini to'liq nazorat qilib, Egean
Merete Gretsiya va Kiprni biriktirib. Orhan ostida oddiy Yanarar armiya yaratildi.
Orhanni zabt etish men uning o'g'li Murodni davom ettirdim (Kengash yillari 1359
- 1389). Murod janubi Evropaga qarab turardi. 1365 yilda Face fath qilindi
(zamonaviy Ruminiya hududining bir qismi). Keyin Serbiya bosib olindi (1371
yil). 1389 yilda, Kosovo maydonida ketma-ket jang paytida Murod Serbiya
shahzodasi Milos Obuchy bilan birga bo'lgan. Yanycharlar Sultonning o'limi
3
O’rta asrlar tarixi fanidan o’quv uslubiy majmua-T.2011
12

haqida bilgan jangni deyarli yo'qotgan, ammo uning o'g'li Bayozid hujumda
lashkarni boshqardim va uni mag'lubiyatdan qutqardim. Kelajakda men
imperiyaning yangi sulti bo'ladi (Boshqaruv yillari 1389 - 1402). Bu Sulton
Bolgariyani (Ruminiya tarixiy mintaqasi), Makedoniya (zamonaviy Makedoniya
va Shimoliy Greter) va Fuzal (zamonaviy markaziy Gretsiya) egallaydi. 1396 yilda
bayazid men Nikopol (Zaporij viloyati Zaporziya viloyati) Sigaysund shohining
ulkan qo'shinlari ostida tanaffus qilaman. Biroq, Usmonli portida hamma narsa shu
qadar tinch emas edi. Osiyo mol-mulki uchun Forsiya va Fors Shoh Timur
zamonaviy Ozarbayjon hududiga bostirib kirgan. Bundan tashqari, Timur
qo'shinini Anqara va Istanbul tomon harakat qildi. Jang, Bayazida men butunlay
vayron bo'lgan, Sultonning o'zi Fors Shohga kelgan. Bir yil o'tgach, Bayozid
asirlikda o'ladi. Usmonli imperiyasidan yuqorida "Strey" ni zabt etish uchun
haqiqiy xavf tug'dirdi. Imperiyada, sultonlar o'zlari uchalasi. Adrianopopolda,
Sultonning o'zi (1402 - 1410), Fors tilida (Mehmed) bilan chegaradosh Sulaymon
va imperiyaning sharqiy qismida (yillar) chegarasida 1402 - 1421 taxtasi). Buni
ko'rib, Timur bu vaziyatdan foydalanib, barcha uchta sultonlarni boshqasida yolg'iz
qiladi. U barchani navbat bilan qabul qilib, hammaga yordam va'da qildi. 1403
yilda Mehmed Issini o'ldiradi. 1410 yilda Sulaymon kutilmaganda o'ladi. Mehmed
Usmonli imperiyasining yagona sultoniga aylanadi. Qolgan davrida, u qo'shni
davlatlar - Vincheniya, Vengriya, Serbiya va Valaxiya - Tinchlik shartnomalari
bilan shug'ullangan. Biroq, imperiya o'z-o'zida ichki isbanishlar tiklana boshladi.
Keyingi turk Sulton - Murod II (1421 - 1451) - imperiya hududida buyurtma
berishga qaror qildi. U birodarlarini yo'q qildi va konstantinopolni imperiyadagi
tartibsizliklarning asosiy tayanchini yaratdi. Kosovo maydonida Murod,
shuningdek, VOI Matiys Hunydi Transylandiyan armiyasini buzdi. Murada bilan
Gretsiya butunlay zabt etildi. Biroq, keyin Vizantiyada yana uni boshqarish
vositalarini o'rnatadi. Uning o'g'li Mehmed II (1451 - 1481) - oxir-oqibat Vizantiya
imperiyasining zaiflashishining so'nggi tayanchilarini nihoyat olib borishga
muvaffaq bo'ldi. So'nggi Vizantiya imperatori - Konstantin paleologik - yunon va
mardlar yordamida Vizantiya shahrini himoya qila olmadi. Mehmed II Vizantiya
13

imperiyasining mavjudligiga xochni qo'ydi - U "Usmonli portining bir qismi bo'lib,
uni zabt etgan konstantinopopterning eng yaxshi poytaxti bo'ladi. Usmonli porti
kuni bo'lib, u Usmonli porti kuni bo'lib, Vizantiya Imperiyasining vayron bo'lishi
bilan, bu Usmonli porti. Keyingi 150 yil davomida Usmonli imperiyasi
chegaralarini kengaytirish va yangi hududlarni qamrab olish uchun doimiy
urushlarni olib boradi. Yunonistonning 16 yildan ortiq vaqtdan ko'proq vaqt
davomida qo'lga olingan Osemans Venetsiya va 1479, Venetsiya Usmonli bo'ladi.
1467 yilda Albaniya butunlay qo'lga olingan. Xuddi shu yili Bosniya va
Gertsegovina asirga olingan. 1475 yilda Usmoniylar Qrim Xon menyley Gyrey
bilan urushni boshlaydilar. Urush natijasida Qrim Xonat Sultonga odatlanib qolgan
va unga Yasakni to'lashni boshlagan (ya'ni soliq). 1476 yilda Moldaviya qirolligi
vayron bo'ldi, bu esa podval davlati bo'ladi. Moldovan shahzoda endi Turk Sulton
Yasakni to'ladi. 1480 yilda Usmonli floti papa mintaqasining janubiy shaharlariga
(zamonaviy Italiya) hujum qilmoqda. Papa Sikst IV Islomga qarshi salib yurishini
e'lon qiladi. Bu fathlarning barchasi Muhamed II bilan haqli ravishda faxrlanishi
mumkin, u Usmonli imperiyasining kuchini tikladi va imperiyaga buyurtma berdi.
Odamlarga "Fathor" laqabi berildi. Uning o'g'li - Bayazed III (hukumatning 1481 -
1512) qisqa vaqt ichida imperiyani boshqargan. Uning birodarlari murabbo fitna
uyushtirishga urinib ko'rdi, qo'shinlar Sultonga qarshi to'plandi. Bayazed III
qo'shinlari bilan birodarning qo'shiniga qarab, Yunonistonning Ruod oroliga va u
erdan papa mintaqasiga qochadi. Rim dad Aleksandr VI Sultondan olgan ulkan ish
haqi uchun va unga birodarini ber. Keyinchalik murabbo qatl qilindi.
Bayazed III ostida Usmonli imperiyasi Rossiya davlatlari bilan tijorat
munosabatlarini Rossiya davlat mulki bilan tijoriy ravishda boshlandi.
1505 yilda Venetsiya respublikasi mag'lubiyatni to'liq toqat qiladi va O'rta er
dengizidagi barcha mol-mulkidan mahrum qiladi. Bayzed 1505 yilda Persia bilan
uzoq umr ko'rishni boshlaydi. 1512 yilda, uning kichigi Selim fitna uyushtirdi.
Uning lashkarlari janxarning qulab tushdi va o'zi zaharlandi. Selim Usmonli
imperiyasining navbatdagi sultoniga aylanadi, ammo u buni uzoq vaqt hukm qildi
(1512 - 1520). Solimaning asosiy muvaffaqiyati - Forsning mag'lubiyati.
14

Usmonlilarning g'alabasi juda qiyin edi. Natijada Fors Usmonli imperiyasiga
kiritilgan zamonaviy Iroq hududini yo'qotdi. Keyin Usmonli imperiyasining eng
kuchli sulti, Sulaymonning Sulaymoni (1520 -1566 yillarda) boshlanadi. Sulaymon
buyuk Soliimning o'g'li edi. Sulaymon - Usmonli imperiyasining barcha
sultonlarining eng uzoq vaqtidir. Sulaymon bilan imperiya o'zining eng katta
chegaralariga erishdi. 1521 yilda Usmonsizlar Belgradni olishadi.
Keyingi besh yil ichida Oziq-Osmanlar birinchi afrikalik hududlarni - Jazoir va
Tunisni egallab olishadi. 1526 yilda Usmonli imperiyasi Avstriya imperiyasini zabt
etishga urinib ko'rdi. Shu bilan birga, turklar Vengriyaga bostirib kirdi. Budapesht
olib ketilgan, Vengriya Usmonli imperiyasining bir qismi edi.
Sulaymon armiyasi Vena tomonidan cho'kindi, ammo qamal, turk - Venaning
mag'lubiyati bilan tugaydi, Usmonsizlar hech narsa bilan ketishdi. Kelajakda ularni
engish uchun Avstriya imperiyasi muvaffaqiyat qozona olmadi, bu Usmonli
portining kuchi oldida olib borilgan Markaziy Evropaning bir nechta davlatlaridan
biri edi. Sulaymon barcha shtatlar bilan zavqlanishning iloji yo'qligini tushundi, u
mohir diplomat edi. Shunday qilib, Birlik Frantsiya bilan yakunlandi (1535).
Agar Mehmeda II imperiya bilan yana isyonchilar yana va eng katta hududni zabt
etdilar, shunda Sulton Sulaymonda, imperiya maydonchasi eng katta maydonga
aylandi. Selim II (Hukumat yillari 1566 - 1574) - o'g'li Sulaymon ajoyib. Otaning
o'limidan keyin Sulton bo'ladi. Uning hukmronligi davrida Usmonli imperiyasi
Venetsiya respublikasi bilan urushga qo'shildi. Urush uch yil davom etdi (1570 -
1573). Natijada Kipr Venetsiyalik va Usmonli imperiyasiga kiritilgan.
Murod III (yillar davomida hukmronlik qilish 1574 - 1595) - Salim o'g'li.
Shu bilan birga, Sulton deyarli barcha Forsni mag'lubiyatga uchratdi, Yaqin
Sharqda kuchli raqobatchi yo'q qilindi. Kavkaz butun Eronning butun va butun
hududiga kirdi. Uning o'g'li - Mehmed III (hukumat yillari 1595 - 1603) -
Sultonskiy taxti uchun kurashda qonxo'r Sulton qilich bo'ldi. Emperiyadagi kuch
uchun kurashda 19 ta aka-ukalarini qatl qildi. Men Ahmed i (1603 - 1617 taxta) -
Usmonli imperiyasi asta-sekin zabt etilishi va hajmini pasaytirishni sekinlashtira
boshladi. Imperiyaning oltin davri o'tdi. Shu bilan birga, Sulton Usmonim Avstriya
15

imperiyasidan so'nggi mag'lubiyatga uchradi, natijada Yasaka Vengriya to'xtatildi.
Perki bilan yangi urush (1603 - 1612) turklar juda jiddiy lezyonlarga duch keldi,
natijada Usmonli Imzoliyat zamonaviy Armaniston, Gruziya va Ozarbayjon
hududini yo'qotgan. Shu bilan birga, sulton imperiyaning pasayishini boshladi.
Ahmed Usmonli imperiyasidan keyin men atigi bir yil Mustafa i (Hukumat yillari
1617 - 1618). Mustafo qurbon qilingan va qisqa qoidadan so'ng u oliy muftiy
tomonidan boshqariladigan Usmonli ruhoniylari tomonidan ag'darildi.
Osmon II Ahmed Iyntion o'g'li Sultonskiy taxtiga (1618 - 1622 yillar) kirdi. Uning
boshqaruvi ham to'rt yil. Mustafo Zaporziya kazaklaridan to'liq mag'lubiyat bilan
yakunlangan Zaporziyaga muvaffaqiyatsiz kampaniyani boshladi. Natijada,
janagarlar ushbu Sulton o'ldirilgan. Shunda sulton Mustafo i (Boshqaruv yillari
1622 - 1623). Va yana, oxirgi marta, Mustaf, faqat yil taxtini ushlab turishga
muvaffaq bo'ldi. U taxtdan yana o'tib ketdi va bir necha yildan keyin u vafot etdi.
Keyingi Sulton - Murod IV (hukumat yillari 1623-1640) Usmon II edi. Bu
imperiyaning eng shafqatsiz sultonlarlaridan biri edi, u uning ko'plab qatllari bilan
mashhur bo'ldi. U bilan 25 mingga yaqin kishi qatl etilgan, kun hech bo'lmaganda
kamida bitta qatl qilinmaydi. Murod, Fors yana zabt etildi, ammo Qrimni yo'qotdi -
Qrim Xon Turk Sulton Yasaak to'lamadi. Osemans, shuningdek, Zaporzjya
kazaklarining qaroqchi reydlarini Qora dengiz sohilida to'xtatish uchun hech narsa
qila olmadi.
Imperiyaning yuksalishi. XVI asr boshlarida butun imperiya vilo-yatga,
viloyatlar esa sanjoq (tuman)larga bo‘lingan edi. Viloyatlarni vali , sanjoqlarni esa
sanjoqbey boshqarardi. Imperiyaning asosiy tayanchi uning qo‘shini edi.
Imperiya bosib olgan hududlardagi dehqonchilik yerlari davlat mulki deb e'lon
qilindi. Sulton bu yerlarni o‘z sipohiy (otliq as-kar)lariga harbiy majburiyat
evaziga taqsimlab berdi. Ularning miq-dori har xil edi. Sipohiylar shu tariqa o‘z
xo‘jaliklariga ega bo‘ldilar. Ular o‘z yerlarini dehqonlarga ijaraga berar edi. Ayni
paytda harbiy harakatlardaqatnashish sipohiylar zimmasiga, zarurat tug‘ilganda
sul-ton farmonini ijro etish esa sanjoqbeylarga yuklatilgan. Shuningdek, ular o‘z
yeridan oladigan daromadi miqdoriga mos ravishda qurolli askarlar ham olib
16

kelishi shart edi. Sipohiy xo‘jaligining daromadini ijarachi dehqondan olinadigan
soliq tashkil etardi. Bundan tashqari, imperiyaning muntazam piyoda qo‘shini —
yanicharlar (yangi qo‘shin), shuningdek, kuchli harbiy dengiz floti ham bor edi. Bu
omillar XVI asrda ham Usmoniylar imperiyasiga keng ko‘lamda bosqinchilik
urushlari olib borish imkonini berdi.

Bu davrda Eron imperiyaning Osiyodagi eng yirik raqibiga aylangan edi. Sulton
Salim I 1514-yili Eron shohi Ismoil Safaviy qo‘shinini tor-mor etdi. Bu g‘alaba
sultonning Eron shohi ittifoqchisi bo‘lgan Misr sultonligiga qarshi yurish
boshlashiga yo‘l ochdi. Sulton Salim I dastlab Suriya va Falastinni bosib oldi. 4
1517-yili esa Misr poytaxti Qohira shahri egallandi.
Imperiya nafaqat Osiyo va Yevropada, hat-to Afrikada ham mustamlakalarga ega
bo‘ldi. Imperiya hududining kengayishi yirik savdo yo‘llarining ham Turkiya
nazorati ostiga o‘ti-shiga olib keldi. Bu omillar imperiya markaziy hokimiyatining
hamda harbiy qudratining yanada kuchayishini ta'minladi. Oqibatda, Turkiyaning
savdo yo‘nalishidagi xalqaro nu-fuzi Yevropa, Osiyo va Afrika mamlakatlari
o‘rtasida yanada ortdi.
4
www.ziyouz.com
17

1. 2. Fan, madaniyat va san’at.
Fan, madaniyat va san'at. XVII asrdan Yevropaning ilg‘or g‘oyalari ta'siri
ostida yirik shaharlar, asosan, poytaxt Istanbulda dunyoviy fan-larni
rivojlantirishga harakat boshlanadi. Bu davrda buyuk turk olimi Koshib Chalabiy ,
matematika va astronomiya sohasida Xizr Xalifa Tabariy, Mulla Mehmet
Chalabiy, Mustafo Koshipzoda kabi olimlar unumli faoliyat olib bordi.
Shu davrda turk adabiyotida ham o‘ziga xos faollik kuzatildi, yirik asarlar
yaratildi. Shulardan Avliyo Chalabiyning «Sayohatnoma» asari tarixiy-
etnografik manba sifatida alohida ahamiyatga ega.
Me'morchilikda ham XVII asr oxiri — XVIII asr boshlarida tushu-narsiz,
milliylikdan ancha yiroq bo‘lgan qorishiq uslublar yaratildi. Vaholanki, XV—
XVII asrlarda turk me'morlari buyuk tarixiy obida-larni yaratishgan edi. Ayniqsa,
XVI asrning buyuk me'mori Sinon o‘zining betakror binolari bilan turk
me'morchiligi rivojiga katta hissa qo‘shdi.
XVII asr turk me'morchiligining ajoyib namunalari sifatida sul-tonning To‘pqopi
saroyidagi Bag‘dod va Ravon ko‘shklarini ham aytib o‘tish lozim. Bu davrda
naqqoshlik va miniatura san'ati ham yaxshi rivojlandi. Naqqoshlikda bezak vositasi
sifatida, asosan, miniatura rasmlaridan va yozuvlardan foydalanilar edi.
Yevropa madaniyatining ta'siriga qaramasdan, Yangi davrda turk madaniyati,
asosan, milliylik va o‘ziga xoslikni saqlab qola oldi. Ammo imperiyada
boshlangan siyosiy va iqtisodiy inqiroz madaniyat rivojiga ham ta'sir etmasdan
qolmadi. Xullas, O‘rta asrlarning qudratli imperiyasi bo‘lgan Usmoniylar davlati
Yangi davrga kelib, keng miqyosli inqirozni boshidan ke-chirdi. Bir qator
islohotlarni amalga oshirish uchun bo‘lgan uri-nishlarga qaramasdan, mamlakat
G‘arb davlatlarining yarimmus-tamlakasiga aylanib bordi.
Til. Imperiyaning rasmiy tili "Usmonli turkchasi" bo'lgan, bu til fors va arab
tillariga katta ta'sir ko'rsatgan. Usmonli turkchasi imperiyaning boshidan keyingi
yillariga qadar davom etgan harbiy til edi. Biroq, imperiya hududlarida juda ko'p
lahjalar mavjud edi; ular orasida: bosniya, alban, yunon, lotin va yahudiy-ispan
18

tillari, qadimgi ispan tilidan olingan til. Davlat idoralariga murojaat qilish uchun
Usmonli turkchasidan foydalanish kerak edi.
Bundan tashqari, imperiyada katta ahamiyatga ega bo'lgan ikkita qo'shimc
ha til mavjud edi. Ulardan biri fors tili bo'lib, ularda yuqori ma'lumotli odamlar
so'zlashadi va arabiston, Arabiston, Iroq, Kuvayt va Shimoliy Afrikaning ba'zi
joylarida islomchilar uchun ibodat qilish uchun foydalanilgan. 5
Arxitektura.
Usmonli me'morchiligiga fors, Vizantiya, yunon va islom me'morchiligi kuchli
ta'sir ko'rsatgan. Lolalar davrida Usmonlilar tomonidan G'arbiy Evropaga
yo'naltirilgan harakat Barok, Rokoko va ushbu mintaqalarning boshqa uslublari
ta'siri ostida bo'lgan. Biroq, Usmonli me'morchiligi shaharni rejalashtirish va
kundalik jamiyat hayoti uchun masjidlar qurishga qaratilgan edi. Bunga hozirda
Istanbulda joylashgan Sulaymon masjidi misol bo'la oladi.
Adabiyot. Usmonli adabiyotidagi ikkita asosiy oqim she'riyat va nasr bo'lib,
she'riyat ustun oqim edi. Analog janrlar Divan she'riyati kabi turkiy mashhur
adabiyotda mavjud edi; vaqt ichida musiqaga qo'shilib, kuylangan she'rlar to'plami.
XIX asrga qadar Usmonli nasri Divanning yuksak ramziy she'riyati singari
to'liq rivojlanmagan. Nasrda qofiyalangan nasr qoidalariga rioya qilinishi kutilgan
edi; nasrning bir turi arab tilidan kelib chiqqan, shuning uchun Usmoniy uslubi u
qadar mashhur bo'lmadi. Frantsiya bilan tarixiy aloqalar tufayli 19-asrning ikkinchi
yarmida frantsuz adabiyoti Usmonli adabiyotiga mutlaq ta'sir ko'rsatdi; G'arbda
rivojlangan romantizm, realizm va naturalizmning ta'siri. Musiqa. Usmonli
mumtoz musiqasi Usmonli elitasini tarbiyalashning muhim qismidir. Bu asosan
Vizantiya musiqasi, arman musiqasi, arab musiqasi va fors musiqasi
aralashmasidan kelib chiqqan.
Pianino va skripka kabi Anadolu, O'rta Osiyo, O'rta Sharq va keyinchalik
G'arb asboblarining aralashmasi ishlatilgan. Poytaxt va imperiyaning boshqa
mintaqalari o'rtasidagi geografik va madaniy bo'linishlar tufayli Usmonli
musiqasining ikki turi paydo bo'ldi: Usmonli klassik musiqasi va Usmonli xalq
musiqasi. Har bir viloyatda xalq musiqasining alohida turi ishlab chiqilgan.
5
www.wiki.ru
19

Bezaklar. Usmonli imperiyasi davrida miniatyura an'analari ommalashib ketdi, ular
varaqlar yoki albomlarni tasvirlash uchun bo'yalgan. Ularga fors san'ati va
Vizantiya yoritish va naqqoshlik an'analarining elementlari kuchli ta'sir ko'rsatdi.
Xitoy san'atining jihatlari ham oshkor bo'ladi. Boshqa bir bezak uslubi Usmonli
yoritgichi bo'lib, u saroy ma'murlarining rasmli qo'lyozmalarida yoki sulton
qo'lyozmalarida ishlatiladigan dekorativ shakllar bilan ifodalangan.
Ushbu qismlar islom xattotligi bilan tayyorlangan va qog'ozga marmar
to'qimalariga o'xshash to'qimalarni berish texnikasi yordamida bog'langan.
Usmonli gilam to'qish Usmonli imperiyasi san'atida muhim ahamiyatga ega edi.
Ularga diniy ramziy ma'no va rang-barang bezaklarning boshqa turlari yuklangan.
Gastronomiya. Usmonli gastronomiyasi asosan poytaxtga yo'naltirilgan;
Imperatorlik saroyida tajriba o'tkazish va turli xil taomlar yaratish uchun
imperiyaning turli mintaqalaridan eng yaxshi oshpazlarni olib kelish orqali
takomillashtirildi.
Saroydagi gastronomik tajribalardan boshlab, retseptlar Ramazon voqealari
orqali butun Usmonli imperiyasiga tarqaldi. Usmonli gastronomiyasining ta'siri
yunon, Bolqon, Armaniston va Yaqin Sharq oshxonalari lazzatlari aralashmasidan
kelib chiqadi. Sport. Usmonli imperiyasida eng mashhur sport turlari ov qilish, turk
kurashi, kamondan otish, otda yurish, nayza uloqtirish va suzish edi. 19-asrda
Konstantinopolda futbol sport klublari o'z o'yinlari bilan juda mashhur bo'ldi. Vaqt
xronologiyasiga ko'ra asosiy futbol jamoalari quyidagilar edi: "Beshiktosh
Jimnastik" klubi, "Galatasaroy" sport klubi, "Fenerbaxche" sport klubi va
"Ankaragücü" MKE. Madaniyat. Usmonlilar o'zlari bosib olgan mintaqalarda ba'zi
an'analar, san'at va madaniyat muassasalarini o'zlashtirdilar va ularga yangi
o'lchovlar qo'shdilar.
Usmonli turklari tomonidan me'morchilik, gastronomiya, musiqa, ko'ngil
ochish va hukumat kabi sohalarda oldingi imperiyalarning ko'plab urf-odatlari va
madaniy xususiyatlari qabul qilindi, natijada Usmonlilarning o'ziga xos yangi
madaniy o'ziga xosligi paydo bo'ldi. Madaniyatlararo nikohlar ham o'ziga xos
Usmonli elitar madaniyatini yaratishda muhim rol o'ynadi. Islom. Ishonishicha,
20

turkiy xalqlar deyarli to'liq Islomni qabul qilishdan oldin, ma'naviy dunyo bilan
o'zaro aloqada bo'lish marosimlaridan iborat bo'lgan shamanizm ta'limotlarini
amalda qo'llashgan. Saljuqiylar va Usmonlilardan kelganlar XI asrdan boshlab
asta-sekin Islomni qabul qilishdi va dinni Anatoliyaga olib kelishdi.
Konstantinopol zabt etilgandan va Yaqin Sharqdagi arab mintaqalari bosib
olingandan keyin Islom imperiyaning rasmiy diniga aylandi. Islomning eng yuqori
mavqei xalifalik tomonidan shakllantirildi; "xalifa" nomli islomiy ma'mur.
Usmonlilar uchun Sulton dindor musulmon sifatida xalifalik lavozimiga ega
bo'lishi kerak edi. Xristianlik va yahudiylik. Musulmonlar boshqaruvi ostida
bo'lgan Usmonli imperiyasiga ko'ra, nasroniylarga ibodat qilish va maqtash huquqi
kabi ba'zi cheklangan erkinliklar kafolatlangan. Biroq, ularga qurol olib yurish, ot
minish va boshqa qonuniy cheklovlar taqiqlangan. Usmonli jamiyatidagi barcha
kafolatlarni ta'minlash uchun ko'plab nasroniylar va yahudiylar Islomni qabul
qilganlar. Pravoslav nasroniylar uchun ham, yahudiylar uchun ham "millatlar"
tashkil etildi. "Mijo" atamasi turli diniy jamoalarning qonunlari hurmat qilinadigan
tizimni nazarda tutgan.
Pravoslav millati siyosat va tijoratda turli xil imtiyozlarga ega edi, ammo
musulmonlarga qaraganda ko'proq soliq to'lashi kerak edi. Boshqa tomondan,
xuddi shunga o'xshash millatlar Usmoniy ravvini yoki boshlig'i huzurida bo'lgan
yahudiylar jamoasi uchun tashkil etilgan. Iqtisodiy rivojlanish uchun migratsiya.
Sultonlar Mehmed II va uning o'rnini egallagan Bayezid II, Bursa, Edirne,
Konstantinopol va imperiyaning asosiy poytaxtlarini rivojlantirish siyosatini
ataylab olib borish uchun Evropaning turli qismlaridan yahudiylarning ko'chib
kelishini rag'batlantirdilar. Evropaning turli joylarida yahudiylar nasroniylar
tomonidan ta'qibga uchragan, shuning uchun Usmonlilar ko'plab immigrantlarni
shaharlarning rivojlanishi uchun kutib olishgan. Savdo yo'llarining ochilishi.
Usmonli imperiyasi va G'arbiy Evropa o'rtasidagi munosabatlar G'arbiy Evropa
tomonidan dengiz yo'llarining ochilishi tufayli yaxshilandi. Angliya-Usmonli
shartnomasidan so'ng Usmonlilar frantsuz va ingliz raqobatchilari uchun bozorlarni
ochdilar. Tijorat markazlari va marshrutlarning rivojlanishi shaharlarni imperiyada
21

ishlov beriladigan er maydonlarini hamda xalqaro savdoni kengaytirishga undaydi.
Usmonlilar oshkoralikning afzalliklarini ko'rib, kapitalistik va merkantil
tizimlarning maqsadga muvofiqligini tahlil qildilar. Usmonlilarning erkin savdosi.
Xitoy, Yaponiya va Ispaniyaning protektsionizmiga taqqoslaganda Usmonli
imperiyasi tashqi import uchun ochiq savdo siyosatiga ega edi. Shunga qaramay,
Usmonlilarning erkin savdosi imperiyada deindustrializatsiya qilinishiga hissa
qo'shdi. Tooman imperiyasi 1536 yilda imzolangan birinchi shartnomalardan
buyon import va eksport uchun tariflarni 3 foizgacha pasaytirdi. 6
6
Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. –Т.:“Шарқ”, 1998.
22

II. BOB. XVIII-XIX ASRLARDA USMONIYLAR IMPERIYASINING
IQTISODIY-SIYOSIY AHVOLI VA QO’SHNI DAVLATLAR BILAN
MUNOSABATLARI
2.1. Ichki va tashqi siyosat va Yevropa davlatlariga qaramlikning boshlanishi.
Yevropa davlatlariga qaramlikning boshlanishi . Bora-bora Turkiya-da
iqtisodiy tanglik davri boshlandi. Bunday sharoitda Turkiya Yev-ropa davlatlari
madadiga tayanishni lozim ko‘rdi. Yevropa davlatlari savdogarlariga bir qator
yengillik va imtiyozlar berila boshlandi. Ma-salan, Fransiya savdogarlari uchun
atigi uch foiz miqdorida bojxona to‘lovi joriy etildi. Natijada, Turkiya bozorlari
Yevropa tovarlariga to‘lib ketdi. Bu esa mahalliy hunarmandchilikka qattiq zarba
berdi. Tashqi siyosatda esa Turkiya, birinchi navbatda, Angliya va Fransiya bilan
yaqinlasha boshladi. Sultonlar nazdida ular Rossiyaga qarshi kurashda imperiyaga
ittifoqchilar bo‘lishi kerak edi. Angliya va Fransiya hukumatlari ham mavjud
vaziyatdan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanib qolishga intildilar. Ularning
madadidan umidvor bo‘lgan Turkiya XVIII asrda Rossiya bilan bir necha bor
urushlar olib bordi, biroq yengildi. Mag‘lubiyat Turkiyada hukm surayotgan O‘rta
asr munosabatlarining inqiroziga sabab bo‘ldi.
XVII asrdan Yevropaning ilg‘or g‘oyalari ta'siri ostida yirik shaharlar,
asosan, poytaxt Istanbulda dunyoviy fan-larni rivojlantirishga harakat boshlanadi.
Bu davrda buyuk turk olimi Koshib Chalabiy , matematika va astronomiya sohasida
Xizr Xalifa Tabariy, Mulla Mehmet Chalabiy, Mustafo Koshipzoda kabi olimlar
unumli faoliyat olib bordi.
Shu davrda turk adabiyotida ham o‘ziga xos faollik kuzatildi, yirik asarlar
yaratildi. Shulardan Avliyo Chalabiyning «Sayohatnoma» asari tarixiy-etnografik
manba sifatida alohida ahamiyatga ega. Me'morchilikda ham XVII asr oxiri —
XVIII asr boshlarida tushu-narsiz, milliylikdan ancha yiroq bo‘lgan qorishiq
uslublar yaratildi. Vaholanki, XV—XVII asrlarda turk me'morlari buyuk tarixiy
23

obida-larni yaratishgan edi. Ayniqsa, XVI asrning buyuk me'mori Sinon o‘zining
betakror binolari bilan turk me'morchiligi rivojiga katta hissa qo‘shdi.
XVII asr turk me'morchiligining ajoyib namunalari sifatida sul-tonning
To‘pqopi saroyidagi Bag‘dod va Ravon ko‘shklarini ham aytib o‘tish lozim. Bu
davrda naqqoshlik va miniatura san'ati ham yaxshi rivojlandi. Naqqoshlikda bezak
vositasi sifatida, asosan, miniatura rasmlaridan va yozuvlardan foydalanilar edi.
Yevropa madaniyatining ta'siriga qaramasdan, Yangi davrda turk
madaniyati, asosan, milliylik va o‘ziga xoslikni saqlab qola oldi. Ammo
imperiyada boshlangan siyosiy va iqtisodiy inqiroz madaniyat rivojiga ham ta'sir
etmasdan qolmadi.
Usmonli imperiyasining tarqatib yuborilishi 1876 yilgi konstitutsiyaning tiklanishi
va Usmonli parlamentining paydo bo'lishi bilan Ikkinchi konstitutsiyaviy davrdan
boshlandi. Konstitutsiya Usmonlilarga davlat muassasalarini modernizatsiya
qilishga va tashqi kuchlarga qarshi qat'iy turishga umid berdi. Harbiy islohotlar
zamonaviy Usmonli armiyasini qayta tiklashga yordam bergan bo'lsa-da, imperiya
1911 yilda Italiya-Turkiya urushida Shimoliy Afrikadagi bir necha hududlarni va
Dokodaniyani yo'qotgan. Bundan tashqari, 1912 yilgi Bolqon urushlarida
Evropaning deyarli barcha hududlarini yo'qotgan. va 1913 yil.
Usmonli imperiyasi Birinchi Jahon Urushidan oldingi yillarda doimiy
notinchlikka, shu jumladan 1909 yildagi Usmonlilarning reaktsiyasiga duch kelishi
kerak edi; Sulton Abdul Hamid II tomonidan Ikkinchi Konstitutsiyaviy davrni
buzishga urinish va qo'shimcha ravishda 1912 va 1913 yillardagi ikki davlat
to'ntarishi. Usmonli imperiyasi va Birinchi jahon urushi . Usmonli
imperiyasining Birinchi jahon urushidagi ishtiroki Usmonlilarning rus portlariga
kutilmagan hujumi bilan boshlandi. Ushbu hujumdan so'ng Rossiya va uning
ittifoqchilari (Frantsiya va Buyuk Britaniya) Usmonlilarga qarshi urush e'lon
qilishdi. Germaniya va Avstriya-Vengriya millati bilan bog'liq bo'lgan Usmonli
imperiyasi urushning dastlabki yillarida bir nechta muhim g'alabalarga erishdi.
1915 yilda Usmonlilar arman guruhlarini yo'q qilishdi, natijada taxminan 1,5
million arman o'ldi. Arman genotsidi Birinchi Jahon urushi bilan parallel ravishda
24

va uning oxirida sodir bo'lgan. Shuningdek, ular "etnik tozalash" kampaniyasi
doirasida yunon va ossuriy ozchiliklarni qirg'in qildilar. O'sha paytgacha Usmonli
imperiyasi o'z hududlarining ko'p qismini Ittifoqchilarga boy berib qo'ydi. 1916
yildagi arablar qo'zg'oloni va bir necha yil davom etgan Turkiya mustaqillik
urushidan so'ng sultonlik tugatilib, so'nggi sulton Mehmed VI mamlakatdan chiqib
ketdi. Xalifalik 1924 yilda tugatilgan.
Buyuk Usmonli davlati (Port, Usmonli yoki Usmonli imperiyasi) XIII asr oxiridan
boshlab o'z tarixiga tegishli. Keyinchalik anatoliyning shimoli-g'arbiy qismida, uni
Seljuklardan mustaqil ravishda Usmonli I G'oziy Otsli I Gozning asoschisi deb
e'lon qildi. 1299 yilda Sulton unvonini qabul qilgan Usmonning harbiy
kampaniyalari ajoyib g'alabalar bilan to'ldirildi va Usmonli mol-mulkining
chegaralari sezilarli darajada kengaydi. Turk imperiyasining eng yuqori haftasi
davrida, Turkiya va Bolqon yarim orimg'iga, Mesopotamiya va Shimoliy Afrika,
Qora dengiz va Qora dengizni o'z ichiga olgan keng ko'lamli hududni egalladi.
O'rta er dengizi sohillari. Usmonli imperiyasi ikkala mamlakat uchun Turkiya
mulklari va chekka hududlar uchun umumiy chegaraga ega bo'lgan haqiqiy tahdid
edi. G'arbiy hukmdorlar evropa davlatlari Va Rossiya armiyaning sultonlar
borligini yaxshi bilardi va O'rta er dengizidagi turk flotining turkumining
hukmronligi bilan ajralib turishga majbur bo'ldilar. Biroq, XVII asr - XVIII asrlar
davomida Turkiya armiyasi tomonidan bir nechta janglar bo'lib o'tdi, bu ajoyib
Usmonli davlatning harbiy kuchining va siyosiy kuchini, shuningdek, siyosiy
kuchning zaif tomoni. XVIII-asrda Usmonli imperiyasi. 1711 yilda turk armiyasi
daryo bo'yida Rossiya armiyasini yutdi. Novda. Ruslar Turkiya Azov va dengiz
sohiliga yo'l berishlari kerak edi. 7 yil o'tgach, Usmonli imperiyasi Avstriya va
Venetsiya bilan avstriyalik va Venetsiya bilan o'tdi, buning uchun ba'zi hududlar
Avstriyaga rad etilgan. Ushbu tinchlik shartnomasi Turkiyaning Evropada
kengayishni davom ettirishga qodir emasligini ta'kidladi. Biroq, 1735 yilda
Turkiyaning imperiyasi yana Rossiya va Avstriya bilan urushga kirdi. Beymrad
tinchlik shartnomasi 1739 yilda urushayotgan tomonlar tomonidan yakunlandi, bu
esa Avstriya Serbiya va Valxiadan, Rossiya imperiyasidan qaytarilgan. Otmanli
25

imperiya muvaffaqiyatli ishlatilgan dunyoning uzoq vaqt o'tdi. XVIII asr o'quv va
texnologik islohotlari tarixi o'quv yurtlarini yaratish va turk davlatida
tipografiyaning tarqalishi to'g'risidagi ma'lumotlar mavjud. Bolqondagi Usmonli
imperiyasining ta'sirini susaytiradi. 1768 yil 1774 yil iyul oyida Kychuk-
Qozarjon Tinchlik shartnomasida yakunlangan Rossiya-Turkiya urushi boshlangan
yangi rus-turk urushi boshlandi. Bundan buyon Qrim Xonat Usmonli
imperiyasidan mustaqillikka erishdi, faqat din savollari Sultonning
yurisdiktsiyasida qolgan. Rossiya imperiyasi Azov va qora dengiz sohillarida o'zini
Kerch, Azov, Yeni-Kape va Kinburn-Kinburn-ning asposti bilan o'z da'volarida o'z
so'zini yaratdi. O'sha paytdan boshlab Rossiya qora dengizdagi parkini bo'yash
huquqini oldi va Rossiya savdo floti kemalari, ingliz va frantsuzlarning turkumlari
bilan bir xil imtiyozlarga ega bo'ldi. Bundan tashqari, Rossiya Moldova va
Valaxiyadagi masihiylarning homiyligi va himoyasi deb tan olindi. Bu 1774 yilgi
boshlang'ich nuqtaga kelib, Rossiya imperiyasining izchil o'sishi Bolqon yarim
orolida boshlandi. Shu bilan birga, Usmonli imperiyasi avvalgi avvalgisi
yo'qolmadi, keyinchalik uning quyosh botganda lavozimlarni qabul qila boshladi.
Usmonli imperiyasi uning hema davridagi davrida dunyoning imperiyasi unvoniga
sazovor bo'lishi mumkin. Uning oldiga, Evropa va Afrika, armiyada uzoq vaqt
davomida, sultonlarnikiga tegishli bo'lib, ularning taxminiy xazinalari
evropaliklarga qodir emasdek tuyuldi. XVI asrda Usmonli imperiyasining
cho'qqisi, Sulton hukmronligi davrida Sulayana I. , "Qonun chiqaruvchi" va
evropaliklar tomonidan "ulug'vor." Albatta, Sulaymon davrining ulug'vorligi va
ulug'vorligi men o'zidan oldingilar muvaffaqiyatisiz imkonsiz bo'lar edi. Santa
Sulaymon, Sulton Bayazid II. "muqaddas" laqabida imperiya uchun erta fathlarni
birlashtirishga muvaffaq bo'ldi ichki nizolar Va o'nlab yillar davomida katta
zarbalarni katta zarbasiz berish. Nabir Bayzid, Sulaymon, 1495 yilda Trabzonda,
Sultonning o'g'li oilasida tug'ilgan Selima va Aishe Sulton Hafsa Qrim Xanning
qizlari Menyley i girea . Yoshligida Sulaymon Qrim xonimning vassal Usmonli
imperiyasida bobosi tayinlandi. Bu joy Usmonli imperiyasida Bayozid IIning
so'nggi yillarida eng xavfsiz bo'ldi. Selim, otasi ukasiga taxtni berishdan qo'rqqan,
26

uning otasiga qarshi chiqdi va u mag'lubiyatga uchradi, shundan so'ng u
qo'rqinchli, g'alati, g'alati edi. Biroq, 1512 yilda juda oddiy voqea sodir bo'ldi: 64
yoshli Bayazid II ichki nizolarni to'xtatib, imperiyani ixtiyoriy ravishda Taxtdan
Selim foydasiga to'sqinlik qiladi. Sulton Selim men Ota "Faxriy iste'foga
chiqishni" kutayotganini aytdim, ammo bir oy bayazid bir oydan keyin yo'q edi.
Ehtimol, yangi monarx tabiiy jarayonni faqat tabiiy jarayonga shoshilishga qaror
qildi. Musulmon Usmonli imperiyasida taxtning merosxo'rlari bilan bog'liq
muammolar yo'q edi - Garyot ularni haddan tashqari oshirib yubordi. Bu qonli
an'anaga olib keldi - taxtga ko'tarilishda yangi Sulton xulosada qutuldi. "Grozniy"
laqabini olgan Selim ushbu an'anaga ko'ra, boshqa birodarlarining 40 ga yaqin
erkak qarindoshlariga qo'shilgan. Shundan so'ng, Monarxning Malaya Osiyodagi
45 ming shia bilan poygada yugurishni boshladi. "Xulq-atvor - bu qo'pol" degan
ma'noni anglatadi "shunday shiori I. edi. Yaqin Sharqdagi Usmonli imperiyasining
ustunligini ta'minlagan sakkiz yoshli Selima I. Sultonning sakkiz yillik kengashi
dushman o'qi emas, balki o'latni emas, balki o'lat emas keyingi harbiy kampaniya
arafasida. Miniatyura Sulaymonning Naxixevanga (1554 yil yozida) safiga
qo'shilgan armiya bilan ajoyib. Foto: jamoat mulki Shunday qilib, 1520 yilda men
Usmonli imperiyasining taxtiga keldim. Xorijiy elchilar "Yomg'irli Lero" ni
o'zgartirdi. Sulaymon chindan ham, otasidan farqli o'laroq, qonxo'r qonli va
davrning me'yorlari bilan taniqli va adolatli bo'lgan odam edi. Uning hokimiyatga
kelishi qarindoshlarning ommaviy qatllari bilan birga bo'lmadi. Bu qisman Otaning
qonli qirg'lari taxt uchun kurashda jiddiy raqobatchilar Sulaymondan mahrum
bo'lganligi sababli. Ammo imperiya sub'ektlari yangi sulton hukmronligining
qonsiz printsipini nishonladilar va buni qadrlashdi. Ikkinchi ajablanish shundaki,
Sulaymon men savdogarlar va otalar tomonidan qo'lga olingan mamlakatlar
tomonidan qo'lga olingan mamlakatlarning vatanlariga qaytishga ruxsat bergan edi.
Sulaymonning yondoshuvi Usmonli imperiyasining qo'shnilar bilan savdo
aloqalarini o'rnatishga imkon berdi. Shu bilan birga, evropaliklar "tenderli
qo'zichoq" xavfsizligi va harbiy tahdidni anglatmaydi degan fikrga ega bo'lishdi.
27

Bu jiddiy xato edi. Sulaymon men, barcha mo''tadil va osma, harbiy shon-sharafni
orzu qilganiga qaramay. Uning hukmronligi davrida u 13 harbiy kampaniya
o'tkazgan, 10 tasi Evropada. 7
Taxtning nashridan bir yil o'tgach, u Vengriyaga
Dunat qal'asini qabul qilib, Dunatning qal'asini, Belgradni qurshab oldi. 1552 yilda
Sulaymonning qo'shinlari Rod orolini, 1524 Otsmoda bo'lib, Qizil dengizda
portugal flotni buzdi. 1525 yilda, Vassal Usmonli imperiyasi Sochlar bo'yicha
dekan Barbarossa Jazoir ustidan nazorat o'rnatilgan. 1526 yil yozida Nedola
Obilar Osmanlar Vengriya armiyasi tomonidan buzildi, o'n minglab minglab
odamlar alangalanishdi. King Vengriya II Sigisdund Polshada, Sulaymon I, 1556
yil. Foto: jamoat mulki 1529 yilda "Sulaymon" men 120 ming armiya Vena
shahriga qamalgan. Avstriyaning poytaxtiga yiqildi va Evropa tarixi mutlaqo
boshqa yo'nalishda rivojlanishi mumkin. Biroq, Avstriya qo'shinlari epidemiyalarni
kasalliklardan uchdan bir qismiga aylantira olmaganligi, Sulton qamalni olib
tashladi va yana Istanbulga ketdi. Sulaymonga qarshi Evropa kuchlari tomonidan
olib borilgan urushlar men uchun muvaffaqiyatsiz tugadi. Vena Sulton endi
bostirib kirmagan, ammo Vengriyaga deyarli bo'ysunadigan, shuningdek Bosniya
va Gertsegovina, Slayvoniya, Transynvaniya imperiyaning vassaliga aylandi.
Nima uchun Transynvaniya bor - Avstriya Usmonli imperiyasini Dan to'lashga
va'da berdi. Sulaymonning chegaralari muvaffaqiyatli kengaytirildi, men bilvosita
bo'lsa ham, Moskva davlat bilan murakkab munosabatlarga ega edi. Qrim Xon,
Vassal Usmonli imperiyasi Rossiya erlariga reyd uyushtirdi va hatto Moskvaga
murojaat qildi. Qozon va Sibir Xans Moskvaga qarshi kurashda yordam berishga
umid qilishdi. Osemans vaqti-vaqti bilan Rossiya erlarida reydlarda ishtirok etdi,
ammo keng ko'lamli istilob rejalashtirilmagan. Moskva cho'kindi Vena Sulaymon,
unga kuch va mablag 'sarflash juda qiyin bo'lgan. Sulton 1536 yilda frantsuz qiroli
bilan yashirin birlashmani yakunladi Frensis I. Unga Ispaniya qiroliga qarshi
kurashda yordam bergan Carl V. Italiyada hukmronlik qilish uchun. Frantsiya jang
I. davlat arbobi Fransua men qarish va Sulaymon i, yaxshi. 1530. Foto: jamoat
mulki Cheksiz janglar va piyodalar o'rtasidagi tanaffuslarda Sulton dunyoviy
7
www . ziyonet . uz
28

qonunlarni yaratishda tashabbuskor bo'lib, o'z fuqarolarining hayotini qayta
tiklashga va soddalashtirishga harakat qildi. Sulaymon i, imperiyaning hayoti faqat
shariat normalari bilan tartibga solinadi, ammo u ular yashaydigan ulkan davlat
deb hisoblaydi turli xalqlar Va har xil e'tiroflar, odatda, odatda faqat diniy pochta
xabarlari asosida mavjud emas. Biroz ichki islohotlar Siz xohlagan Sulaymon
menda muvaffaqiyat yo'q edi. Ko'p jihatdan bu imperiya olib borgan cheksiz
harbiy kampaniyalar bilan bog'liq. Ammo uning o'zi she'rlarni yozgan Sulton
madaniyat va arxitektura rivojlanishiga katta hissa qo'shdi. U bilan uchta masjid
qurildi, "Selimia", "Shahzad" va "Sulaymoniya" deb hisoblanadi. "Ajoyib"
Sulaymon "men Roseman Sanohatlar qurilishi bilan ajralib turardi, ularning turli
xil interchilar bir xil filmdagi zamonaviy televizorlarni kuydiruvchilar bilan
mashhur. Aynan shu ichki dunyoda, Sulaymon men o'z zabt etganidan kam
to'yingan emas edi. Haram Sultondagi kanizak kuchsiz bosqinchi, monachining
o'yinchoqlari bo'lganiga ishoniladi. Bu faqat birinchi qarashda to'g'ri. Aqlli va
tashabbuskor ayol hatto reja maqomiga ega bo'lgan nafaqat sultonning joyini yutib,
balki uni o'z ta'siriga bo'ysunishi mumkin. Bu shunday bo'lgan ayol edi Xo'rem
Sulton , u Roksuola , u Anastasiya Lisovskaya . Biroq, bu ayolning aniq ismi
noma'lum, ammo boshqa qiz tomonidan qo'lga olingan va harem Sulaymonga
tushgan bu slavyanlar Usmonli imperiyasining tarixiga juda ta'sir ko'rsatdi.
Sevimli rafiqasi Sulaymon i Roksuola. Teodore de banvilining rasmini takrorlash.
Tarixchilarning so'zlariga ko'ra, Roksolana ruhoniyning qizi edi va boshlang'ich
ta'lim olishga qodir emas edi. Ularning bir qator "hamkasblari" da, nafaqat maxsus
go'zallik, balki o'tkir fikr, balki o'tkir fikr, balki unga sulton hayotida alohida o'rin
tutishga imkon bergan. Roksolana to'rtinchi kanuuman edi, ammo olti yillik
Gareiman edi, monarx uning yuragidan juda xursand bo'ldi, u rasman unga
uylandi. Bundan tashqari, Sulaymonning eng ko'p o'g'illari go'dakligida vafot etdi
va Roksuolana "Sulton vorislari". Roksolaning sevimlilari o'g'li edi Selim Va unga
taxtga yo'l ochish uchun onasi asosiy raqibdan xalos bo'lishga qaror qildi - uning
konsoliday birodari - Mustafy. , Uchinchi kanizakning o'g'li,
Cherxenki Maxidevran Sulton . Sulaymon vorofadan Mustafoga ko'rdi, ammo
29

Roxolan raqibini "o'rinbosari", raqibni uning nomidan Eronga Shohga uydirma
qildi. Shunday qilib, Mustafo fitna uyushtirgan xoinga tayyorlandi. Natijada,
Mustafo keyingi kampaniyada bo'lgan Otaga va soqchilar tomonidan deyarli
Sulaymonning ko'zlarida bo'g'ilib qolgan. Roksolalan fitnasini qirib tashlash va
Sulaymonning yaqin do'sti, ajoyib ko'rinishi Ibrohim-Posha Aslida aslida
Usmonli imperiyasining rahbari rolini o'rab, o'sha paytda monarx harbiy
kampaniyalarga ega bo'lguncha mamlakatni boshqargan. Men Roksuolana
ta'sirining jiddiyligini anglamadim, Ibrohim Posha "Frantsiyada ishlash" va
bajarilganlikda ayblanmoqda. Roksolani otasining o'limidan so'ng taxtga o'tirdi, bu
erda Usmonli imperiyasi kutilmaganda hayratlanarli bo'ldi. Havaskor she'r va
san'at Selim II. Bu issiq fanatlar ... spirtli ichimliklarga aylandi. Ajablanarlisi
shundaki, haqiqat - Sulton Musulmon imperiyasi voqeani "mast" laqabiga kirdi.
Tarixchilar hanuzgacha bu qanday qilib mumkinligi haqidagi savolga javob berish
qiyinlashadi, ammo slavyan genlar va onaning ta'siri bunga ta'sir qiladi.
Usmonli imperiyasining taqdirida durakor Selimning kulgisi eng qiyin usulga ta'sir
qildi - bu uning lashkarlari Evropa kuchlaridan birinchi eng katta mag'lubiyatlarga
dosh bera boshladi. Otasining «ulug'vor asridan keyin Selim quyosh botishini
boshlashning birinchi alomatlarini aniqladi ... Ammo keyinchalik u. Sulaymonning
ajoyib hayoti va hayoti "Sharqiy Vengriyaning qal'asi" Sigtesar qal'asini qamal
paytida jangovar kampaniyada yakunlandi. Sulton Sultonni vayron qildi, ammo,
umuman olganda, bu davr yoshi juda keksaygan 71 yoshli erkak uchun bu kasallik.
Sulaymon men 6 sentyabrga kechasi 1566 yilgacha ishlamaganman. Afsonaning
so'zlariga ko'ra, u bosh qo'mondoni boshlig'ini chaqirdi va uning boshi (dafn
marosimlari) eng yaxshi lekari imperiyasini bildirdi, shunda juda qimmat toshlar
va oltin tangalar bor. Dafn marosimining yo'li va qo'llari tabutadan chiqib, hamma
ko'rinadigan edi. Afrikalik harbiy rahbar o'z g'alati tilaklarini tushuntirish uchun
o'layotganidan so'rashga jur'at etdi. Sulaymon jilmayib javob berdi: - deb javob
berdi, bu kasallikdan oldin, qabrda sultonning iloji yo'q edi; Hayot uchun hayot
uchun to'plangan barcha boylik bu dunyoda saqlanib turibdi; Hamma biladiki,
Sulaymon ulug'vor, buyuk Usmonli imperiyasining buyuk, bu hayotdan bo'sh
30

qo'llar bilan borgan. Sulaymon men sevikli xotinichining maqbarasi yonida
"Sulaybor" masjidi tomonidan qurilgan qabristonda ko'mib tashladim.
Usmonli imperiyasi (Usmonli port, Usmonli imperiyasi - boshqa umumiy ismlar)
- insoniyat tsivilizatsiyasining buyuk immidlaridan biri.
Usmonli imperiyasi 1299 yilda yaratilgan. Turkiya Osmon men boshchiligidagi
turkiy qabilalar bitta kuchli davlatga birlashdi va Usmonning o'zi Imperiya
tomonidan yaratilgan birinchi sulton bo'ldi. XVI-XVII asrlarda, Usmonli
imperiyasi katta makonni egallab oldi. U Venadan va Nutqning chekkasida
shimolda janubda joylashgan Zamonaviy Jazoirning sharqiy zo'ravonligi sharqda
joylashgan Kaspiy dengizi sohilidan. Usmonli imperiyasining eng katta
chegaralarida 35 yarim million kishi, bu juda katta super kuchga ega edi, ular
harbiy kuch va uning ambitsiyalari Evropaning eng kuchli davlatlari - Shvetsiya,
Angliya, Avstriya deb hisoblanayotgan edi. Vengriya, Hamdo'stlik, katta
printsipiya Litva, Rossiya davlati (Keyinchalik, Rossiya imperiyasi), papa hudud,
Frantsiya va sayyoramizning qolgan nufuzli davlatlari. Usmonli imperiyasining
poytaxti bir necha bor shaharni shaharga o'tkazib yuborgan. Ta'sisining (1299) va
1329 yilgacha Usogon imperiyasining poytaxti Syogogut shahri bo'lgan. 1329
yildan 1365 yilgacha Usmonli portining poytaxti Bursa shahri edi. 1365 yildan
1453 yilgacha davlatning poytaxti Silnn shahrida edi. 1453 yildan boshlab
imperiyaning qulashiga (1922) imperiyaning poytaxti Istanbul (Konstantinopol)
joylashgan. To'rtta shahar barcha va zamonaviy Turkiya hududida joylashgan.
Umuman olganda, zamonaviy Turkiya, Jazoir, Tunya, Gretegro, Makoratzon,
Serbiya, Bosniya, Bolgariya, qismlarning bir qismi Ukraina, Abxaziya, Gruzova,
Armaniston, Ozarbayjon, Livan, Sudan, Somali, Quvayt, Misr, Falastin, Kipr,
Janubiy tumanlar Rossiyaning (Qrim, Rostov viloyati, Krasnooda shahri, Adideya
Respublikasi, Karachay-Cheress muxtor mintaqasi , Dog'iston Respublikasi).
Usmonli imperiyasi 623 yil o'tdi! Agar Mehmeda II imperiya bilan yana
isyonchilar yana va eng katta hududni zabt etdilar, shunda Sulton Sulaymonda,
imperiya maydonchasi eng katta maydonga aylandi. Selim II (Hukumat yillari
1566 - 1574) - o'g'li Sulaymon ajoyib. Otaning o'limidan keyin Sulton bo'ladi.
31

Uning hukmronligi davrida Usmonli imperiyasi Venetsiya respublikasi bilan
urushga qo'shildi. Urush uch yil davom etdi (1570 - 1573). Natijada Kipr
Venetsiyalik va Usmonli imperiyasiga kiritilgan. Murod III (yillar davomida
hukmronlik qilish 1574 - 1595) - Salim o'g'li. Shu bilan birga, Sulton deyarli
barcha Forsni mag'lubiyatga uchratdi, Yaqin Sharqda kuchli raqobatchi yo'q
qilindi. Kavkaz butun Eronning butun va butun hududiga kirdi. Uning o'g'li -
Mehmed III (hukumat yillari 1595 - 1603) - Sultonskiy taxti uchun kurashda
qonxo'r Sulton qilich bo'ldi. Emperiyadagi kuch uchun kurashda 19 ta aka-
ukalarini qatl qildi. Men Ahmed i (1603 - 1617 taxta) - Usmonli imperiyasi asta-
sekin zabt etilishi va hajmini pasaytirishni sekinlashtira boshladi. Imperiyaning
oltin davri o'tdi. Shu bilan birga, Sulton Usmonim Avstriya imperiyasidan so'nggi
mag'lubiyatga uchradi, natijada Yasaka Vengriya to'xtatildi. Perki bilan yangi
urush (1603 - 1612) turklar juda jiddiy lezyonlarga duch keldi, natijada Usmonli
Imzoliyat zamonaviy Armaniston, Gruziya va Ozarbayjon hududini yo'qotgan. Shu
bilan birga, sulton imperiyaning pasayishini boshladi. Ahmed Usmonli
imperiyasidan keyin men atigi bir yil Mustafa i (Hukumat yillari 1617 - 1618).
Mustafo qurbon qilingan va qisqa qoidadan so'ng u oliy muftiy tomonidan
boshqariladigan Usmonli ruhoniylari tomonidan ag'darildi.
Osmon II Ahmed Iyntion o'g'li Sultonskiy taxtiga (1618 - 1622 yillar) kirdi. Uning
boshqaruvi ham to'rt yil. Mustafo Zaporziya kazaklaridan to'liq mag'lubiyat bilan
yakunlangan Zaporziyaga muvaffaqiyatsiz kampaniyani boshladi. Natijada,
janagarlar ushbu Sulton o'ldirilgan. Shunda sulton Mustafo i (Boshqaruv yillari
1622 - 1623). Va yana, oxirgi marta, Mustaf, faqat yil taxtini ushlab turishga
muvaffaq bo'ldi. U taxtdan yana o'tib ketdi va bir necha yildan keyin u vafot etdi.
Keyingi Sulton - Murod IV (hukumat yillari 1623-1640) Usmon II edi. Bu
imperiyaning eng shafqatsiz sultonlarlaridan biri edi, u uning ko'plab qatllari bilan
mashhur bo'ldi. U bilan 25 mingga yaqin kishi qatl etilgan, kun hech bo'lmaganda
kamida bitta qatl qilinmaydi. Murod, Fors yana zabt etildi, ammo Qrimni yo'qotdi -
Qrim Xon Turk Sulton Yasaak to'lamadi. Osemans, shuningdek, Zaporzjya
kazaklarining qaroqchi reydlarini Qora dengiz sohilida to'xtatish uchun hech narsa
32

qila olmadi. Uning birodarlari Ibrohim (hukumat yillari 1640 - 1648), uning
hukmronligi davrida uning oldidan eng zalni mag'lubiyatga uchratdi. Oxir-oqibat,
bu sulton Usmonli IIning taqdiri - Yanycharlar fitna uyushtirdi va uni o'ldirdi.
Uning etti yoshli o'g'li Mehmed IV (1648 - 1687 yillar) taxtga qurildi. 8
Ammo
voyaga etmagan sulton bortning dastlabki yillarida ko'pchilikka yetguncha haqiqiy
hokimiyatga ega emas edi - u Yankanlar etib tayinlangan Vizsiri va Posha
prezident tomonidan tayinlangan. 1654 yilda Usmonli floti Venetsiya
respublikasining jiddiy mag'lubiyatini kuchaytiradi va Dardanellar bo'g'ini ustidan
nazoratni tiklaydi. 1656 yilda Usmonli imperiyasi yana Avtsburglar imperiyasi -
Avstriya imperiyasi bilan urush boshlanadi. Avstriya o'zining venger erlarining bir
qismini yo'qotadi va dunyoni o'zlari yoqtirmaydigan dunyo bilan yakunlashga
majbur. 1669 yilda Usmonli imperiyasi Ukrainada javob berishga javoban
boshlanadi. Qisqa muddatli urush natijasida metrosi (zamonaviy XMelnnitskiy va
Vinnitsa viloyatlari hududini) majburiy tarzda sarflandi. Podoliya Usmonli
imperiyasiga qo'shildi. 1687 yilda Obilar yana Avstriyaliklardan tortib, Sultonning
to'quviga qarshi kasallanmoqda fitna. Mehmed IV taxt va akasi Sulaymon II (1687
- 1691 taxta) taxtga chiqdi. Bu doimiy ravishda cho'kib ketgan va umuman jamoat
ishlariga qiziqmagan hokim edi. Rasmiylar bilan u uzoq vaqt davomida ushlab
turmadi, Ahmad II taxtga qo'shilib, taxtga qo'shildi (1691-1695 yillar). Biroq,
yangi Sulton, shuningdek, davlatni mustahkamlash uchun hech narsa qilmadi,
Sulton Avstriyalar turklarni birin-ketindan keyin mag'lubiyatga uchratishdi.
Keyingi Sulton bilan - Mustafo II (1695-1703 yillar) - Bemarrad yo'qoldi va 13 yil
davom etgan Rossiya davlati bilan yakunlandi, u Usmonli portining harbiy kuchini
keskin portladi. Bundan tashqari, Moldova, Vengriya va Ruminiyaning bir qismi
yo'qoldi. Usmonli imperiyasining hududiy yo'qotishlari o'sishni boshladi.
Virir Mustafa - Ahmad III (Hukumat 1703 - 1730) - Sulton qarorlarida jasur va
mustaqil bo'lib chiqdi. Uning boshqaruvi yillarida bir muncha vaqt siyosiy
8
Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози Ўзбекистон шароитида уни
бартараф этиш йўллари ва чоралари. –Т.:“Ўзбекистон”,
2009.
33

boshpana Piter Karl XII qo'shinlaridan bosh tortgan mag'lubiyatni qo'lga kiritdi.
Shu bilan birga, Ahmad Rossiya imperiyasiga qarshi urush boshladi. U katta
muvaffaqiyatga erishishga muvaffaq bo'ldi. Butrus boshchiligidagi rus qo'shinlari
Shimoliy Bukovinada mag'lubiyatga uchradi. Biroq, Sulton Rossiya bilan keyingi
urush juda xavflidir va undan chiqib ketish kerakligini tushundi. Butrusdan Karl
berish uchun Azov dengizi sohilining qirg'oqlari uchun sarosimaga olib borishni
so'rashdi. Shunday qilib, u amalga oshirildi. Dengiz qirg'oqlari va qo'shni hududlar
Azov qal'asi (zamonaviy hudud) bilan birgalikda Rostov viloyati Rossiya va
Ukraina Donetsk viloyati) Usmonli imperiyasiga o'tkazildi va Karl XII rusga
o'tkazildi. Ahmmet bilan, Usmonli imperiyasi sobiq bosqinchilarning bir qismini
tikladi. Venetsiya respublikasi hududi (1714) yana bir bor yaralandi.
1722 yilda Ahmad beparvolik qarorini qabul qildi - Usima bilan urushni qayta
ishga tushirish. Osemans bir nechta mag'lubiyatlarni boshdan kechirdi, forsliklar
Usmonli hududini bostirib kirishdi, qo'zg'olonlar doimiy ravishda taxtdan
ag'darilgan edi. Uning jiyani - Mahmud i (hukumatning 1730 - 1754) Sulton
troniga qo'shildi. Shu bilan birga, sulton Fors va Avstriya imperiyasi bilan keskin
kurash olib borildi. Serbiyada Belgrad bilan Serbiyada o'lgan hududiy sotib olish
yo'q edi. Mahmud nisbatan uzoq davom etdi va Sulaymonning Sulaymondan keyin
birinchi bo'lib halok bo'ldi, u tabiiy o'lim vafot etdi. Keyin uning akasi "Osman III"
(Kengash yillari 1754 - 1757). Shu yillar davomida Usmonli imperiyasining
tarixida muhim voqea bo'lmadi. Usmon shuningdek tabiiy o'lim vafot etdi.
Usmonli III mustafa iiidan keyin taxtga kirdi (Kengash yillari 1757 - 1774)
Usmonli imperiyasining harbiy kuchini qayta yaratishga qaror qildi. 1768 yilda
Mustafa Rossiya imperiyasining urushini e'lon qildi. Urush olti yil davomida
davom etadi va 1774 yilgi Kychuk-Kainardji olamida tugaydi. Urush natijasida
Usmonli imperiyasi Qrimni yo'qotadi va Shimoliy Qora dengiz ustidan nazoratni
yo'qotadi. Abdul-Hamid i (1774-1789 yillar) Rossiya imperiyasi bilan urush
tugashidan oldin Sultonning taxtiga kiradi. Bu Sulton urushni to'xtatadigan.
Imperiyaning o'zida hech qanday buyruq yo'q, fermentatsiya boshlanadi va
noroziliklari boshlanadi. Bir nechta jazo operatsiyalarini o'tkazib, Gretsiya va
34

Kiprni tinchlantiradi, tinchlantiradi. Biroq, 1787 yilda yangi urush Rossiya va
Avstriya-Vengriyadan boshlanadi. Urush to'rt yil davom etadi va yangi Sulton
bilan tugaydi, Biton - Qrim butunlay yo'qoldi va Rossiya bilan urush mag'lubiyat
bilan tugaydi va Avstriya-Vengriya bilan yakunlanadi - urush natijasi ijobiy.
Serbiya Vengriyaning qaytib keldi. Ikkala urush ham Sulton Seim III ostida
yakunlandi (taxta yillari 1789 - 1807). Selim o'zining imperiyasini chuqur isloh
qilishga urinib ko'rdi. Selim III yo'q qilishga qaror qildi Janobarsk armiyasi va
qo'ng'iroq armiyasini tanishtirish. Uning boshqaruvi bilan frantsuz imperator
Napoleon Bonapart Osmonovdan Misr va Suriyani qo'lga kiritdi va tanlab olingan.
Usmonlilar Misrda Napoleon guruhini yo'q qilgan Birlashgan Qirollik davriga
aylandi. Biroq, ikkala mamlakat ham Osemans tomonidan abadiy yo'qoldi.
Ushbu Sulton Boshqaruvi Yangraddagi Islandraddagi qo'zg'olonchini bostirish
uchun juda ko'p sadoqatli sulton qo'shinlarini chalg'itishi kerak edi. Shu bilan
birga, Sulton Serbiyada isyonchilar bilan kurashayotganda, fitna uyushtirgan
konstantinopolda unga qarshi tayyorgarlik ko'rmoqda. Selimning kuchi tugatildi,
Sulton hibsga olinib qamoqqa tashlandi. Taxtda Mustafa IV (Boshqaruv yili 1807 -
1808) qurilgan. Biroq, yangi qo'zg'olon qadimgi Sulton - qamoqxonada o'ldirilgan
va Mustafoning o'zi qochib ketgan. Mahmud II (hukumatning 1808 - 1839 yillari) -
imperiyaning reliklarini jonlantirishga uringan keyingi turk Sulton. Bu yovuz,
shafqatsiz va qasosli hukmdor edi. U 1812 yilda Rossiya bilan urushni tugatgan, bu
yil Usmonli imperiyasini imzoladi - bu yil davomida Usmonli imperiyasini
imzoladi - bundan keyin u o'z lashkarining Napoleon bilan birga edi. To'g'ri,
Bessarabiya yo'qoldi, bu dunyo sharoitida Rossiya imperiyasi uchun ko'chib o'tdi.
Biroq, ushbu hukmdorlarning yakuniy yutuqlari yakunlandi - imperiya yangi
hududiy yo'qotishlarni boshdan kechirdi. Napoleon Frantsiya bilan urush
tugaganidan so'ng, Rossiya imperiyasi 1827 yildagi Rossiya imperiyasi
Yunoniston harbiy yordamini ta'minlaydi. Usmonli floti butunlay sindirildi va
Yunoniston yo'qoldi. Ikki yil o'tgach, Usmonli imperiyasi abadiy Kavkazning Qora
dengiz qirg'og'ini Serbiya, Moldova, Valxia yo'qotadi. Shu bilan birga, Sulton
imperiyasi o'z tarixidagi eng katta hududiy yo'qotishlarga duch keldi.
35

Uning boshqaruvi davri butun imperiyadagi musulmon ommaviy tartibsizliklari
bilan belgilandi. Ammo Mahmud o'zaro javob berdi - uning boshchiligining noyob
kuni qatlsiz qilmadi. Abdul-Medzid - Usmonli taxtasiga chiqadigan Mahmud II
o'g'li Sulton, keyingi Sulton, keyingi Sulton, u "1839 - 1861 yil". U Otasi deb
aniqroq qarorni ajratmadi, balki yanada madaniy va muloyim hukmdor edi. Yangi
Sulton ichki islohotlarni amalga oshirishda uning kuchini muhokama qildi. Biroq,
Qrim urushi davrida Qrim urushi (1853 - 1856) o'tkazildi. Usmonli imperiyasi
ushbu urush natijasida ramziy g'alabani qo'lga kiritdi - dengiz sohilidagi rus
qal'alari buzilgan va park - Qrimdan olib tashlandi. Ammo urushdan keyin hududiy
sotib olish hech qanday hududiy sotib olish yo'q, Usmonli imperiyasi olmadi.
Abdul-Medjidaning vorisi Abdul-Aziz (1861 - 1876 yillar) ikkiyuzlamachilik va
o'zgarmaslik bilan ajralib turardi. Shuningdek, u qonxo'r zolim edi, ammo u 1877
yilda boshlangan Rossiya imperiyasi bilan yangi urushning yangi urushiga sabab
bo'ldi. 1876-yil may oyida Abdul Aziz Sulton tronidan saroy to'ntarishi natijasida
burilgan. Yangi Sulton Murod V (hukumat yil - 1876). Murod Sultonskiy taxtida
rekord darajada davom etdi - atigi uch oy. Bunday zaif hukmdorlarni ag'darish
amaliyoti odatiy va allaqachon bir necha asrlar davomida ishlab chiqilgan - Muftiy
bosh ruhoniylar fitna uyushtirgan va zaif hukmdorni ag'darishga muvaffaq
bo'lishgan. Murodning ukasi Abdul-Hamid II taxtga chiqadi (1876 - 1908 yillarda
hukmronlik qiladi). Yangi hukmdor Rossiya imperiyasi bilan keyingi urushni
ochib beradi, bu safar Sultonning asosiy maqsadi Kavkazning Qora dengiz
qirg'og'ining imperiyasiga qaytishi edi. Urush yiliga davom etdi va juda asablar
juda chiroyli bo'ldi rus imperatorlari Va uning lashkarlari. Dastlab Abxaziya qo'lga
olindi, keyin Usmontalar Kavkazga Osetiya va Chechenistonga chuqur ta'sir
qildilar. Biroq, taktik ustunlik Rossiya qo'shinlarining yonida edi - oxirida
Usmonsizlar mag'lubiyatga uchradi Sulton Bolgariyada qurolli g'alayonni
bostirishga muvaffaq bo'ldi (1876). Shu bilan birga, Serbiya va Chernogoriya bilan
urush boshlandi. Ushbu sulton imperiya tarixida birinchi marta yangi konstitutsiya
e'lon qildi va parlamentni joriy etishga urindi - parlament bilan tanishtirishga
harakat qildi. Biroq, bir necha kundan keyin parlament erigan.
36

Usmonli imperiyasining oxiri yaqin edi - uning deyarli barcha qismlarida isyon va
qo'zg'olon ko'tarildi, u bilan sulton qiyinchilik bilan bosh tortdi.
1878 yilda imperiya nihoyat Serbiya va Ruminani yo'qotdi.
1897 yilda Gretsiya Usmonli urush portini e'lon qiladi, ammo turklar bo'yinli
bo'yinbog'idan o'zini ozod qilishga urinish muvaffaqiyatsiz tugadi. Osemans
mamlakatning aksariyatini egallab olishadi va Yunoniston tinchlikni so'rashga
majbur. 1908 yilda Istanbulda qurolli qo'zg'olon ko'tarildi, natijada Abdul Hamid II
taxtdan sovudi. Mamlakatdagi monarxiya avvalgi kuchga yutqazdi va dekorativ
xarakterni kiyishni boshladi. Triumvirate Heer, Talaat va Gemal hokimiyatga
kelishdi. Bu odamlar endi sultonlar emas edilar, ammo ular kuch uchun uzoq
davom etmadilar - qo'zg'olon taxtga ko'tarildi va Usmed VI (Kengash 1908 - 1922
yil ) Usmonli imperiyasi birinchi Jahon urushi boshlanishidan oldin yakunlangan
uchta Bolqon urushlariga aralashishga majbur. Ushbu urushlarning natijalariga
ko'ra, porti Bolgariy, Serbiya, Gretsiya, Makedoniya, Bosniya, Chernogoriya,
Xorvatiya, Sloveniyadan mahrum bo'ladi. Ushbu urushlardan so'ng, Kaiser
Germaniyaning nomuvofiq xatti-harakatlari tufayli Usmonli imperiyasi birinchi
navbatda birinchi jahon urushi bilan shug'ullangan. 1914 yil 30 oktyabrda Usmonli
imperiyasi Kaiser Germaniya tomonida urushga kirdi. Birinchi jahon urushi
tugaganidan keyin, Port oxirgi fathni yo'qotadi, Gretsiyadan tashqari - Saudiya
Arabistoni. , Falastin, Jazoir, Tunis va Liviya. Va 1919 yilda Gretsiya
mustaqilligiga erishmoqda. Bir paytlar sobiq va kuchli Usmonli imperiyasidan
boshqa hech narsa qolmadi, faqat zamonaviy kurka chegarasidagi poytaxt.
Usmonli porti to'liq yiqilganligi haqidagi savol bir necha yil va ehtimol oylar sodir
bo'ldi. 1919 yilda Gretsiya turklar bo'yinturligidan ozodlikdan so'ng, ko'p asrlik
azob-uqubatlar portidan qasos olish uchun qilingan urinish - Yunoniston armiyasi
zamonaviy Turkiya hududiga bostirib kirib, Izmir shahrini egallab oldi. Biroq,
yunonlarsiz imperiya taqdiri oldindan belgilangan edi. Mamlakatda inqilob
boshlandi. Isyonchi rahbari - Mustafo Kamol Otaturk - Armiya qoldiqlarini yig'ib,
yunonlarni turk hududida quvib chiqardilar. 1922 yil sentyabr oyida port xorijiy
qo'shinlardan butunlay poklandi. So'nggi Sulton - Mehmed VI taxtdan ag'darilgan.
37

Unga u nima qilganini butun mamlakatdan chiqib ketish imkoniyati berildi.
1923 yil 23 sentyabrda Turkiya zamonaviy chegaralarda e'lon qilindi. Otaturk
Turkiyaning birinchi prezidenti bo'ladi. 9
2.2. Sharq masalasi va uning keskinlashuvi.
«Sharq masalasi». XVIII asr oxiriga kelib, Yevropaning kuchli davlatlari
Usmoniylar imperiyasining zaiflashib qolganligidan foyda-lanib, uning
mustamlaka hududlariga ko‘z olaytira boshladilar. Bu hududlar geografik va
siyosiy jihatdan katta ahamiyatga ega, tabiiy boyliklarga, xomashyolarga boy
o‘lkalar edi.
Buyuk Britaniya, Fransiya, Avstriya va Rossiya hukmron doira-larining har
biri bu o‘lkalardan mumkin qadar ko‘proq o‘ljani qo‘lga kiritishga intilardilar.
Yevropa davlatlarining Usmoniylar imperiyasiga qaram o‘lkalarni egallab olish
uchun o‘zaro kurashi tarixga «Sharq masalasi» degan nom bilan kirgan. Buyuk
Britaniya va Fransiya imperiyani o‘z ta'sirida tutishga urindilar.
Rossiya esa Turkiyaga qaram bo‘lgan Bol-qon yarimorolida mustahkam
o‘rnashib olishga va Qora dengizning Bosfor hamda Dardanell bo‘g‘ozlarini,
shuningdek, Istanbul shahrini qo‘lga kiritishga intilgan.
Sharq masalasining keskinlashuvi. Yevropa-ning taraqqiy etgan
mamlakatlarida kapitalistik ishlab chiqarishning rivojlanishi yangi-yangi
xomashyo o‘lkalariga bo‘lgan talabni yanada oshirib yubordi. Bu hodisa ularning
Turkiya mustamlakalari uchun kurashini yanada kuchaytirdi. Imperiya xalqla-
rining milliy-ozodlik kurashidan Yevropa davlatlari Turkiya ichki ish-lariga
aralashish quroli sifatida foydalandilar. Chunonchi, 1827-yili Londonda Buyuk
9
История стран Азии и Африки в средние века. 1-2 ч. –M.: Высшая школа, 1988.
38

Britaniya, Fransiya va Rossiya o‘rtasida Turkiyaga qaram Gretsiyaga muxtoriyat
huquqi berilishini ko‘zda tutuvchi bitim imzolandi.
Fransiya esa 1830-yili Jazoirni bosib oldi. Sulton hukumatining bunday
ketma-ket muvaffaqiyatsizligi rasman Turkiyaga qaram Misr hukmdori
Muhammad Alining bosh ko‘tarishiga sabab bo‘ldi. Buyuk Britaniya, Fransiya,
Avstriya va Rossiya hukmron doiralarining har biri Turkiyadan mumkin qadar
ko‘proq o‘ljani qo‘lga kiritishga intilardilar.
1830-yili Fransiya Jazoirni bosib oldi. Muhammad Ali sulton qo‘shinini tor-mor
etgach, Istanbul shah-riga yo‘l ochildi. Sultonni halokatdan Rossiya saqlab qoldi.
Oxirgi maqsadi - birinchidan, Qora dengiz bo‘g‘ozlari va Istanbul shahrini qo‘lga
kiritish bo‘lgan Rossiya uchun kuchli Muhammad Alidan kuch-siz sulton
hokimiyati ma'qul edi.
Ikkinchidan, Muhammad Alining g‘alabasi uni qo‘llab-quvvatlayotgan
Fransiyaning ham g‘alabasiga teng edi. Bunga yo‘l qo‘yishni istamagan Rossiya
Turkiya sultoniga o‘z yordamini taklif qildi.
Rossiya flotining tazyiqi bilan Muhammad Ali o‘z qo‘shinini Misrga
qaytarib olib ketdi. Endi Rossiya - Turkiya o‘rtasida yaqin-lashuv yuz bera
boshladi. Bunga Buyuk Britaniya va Fransiya, tabiiyki, toqat qila olmas edi. Endi
ular Muhammad Alini yanada kuchliroq qo‘llab-quvvatlay boshladilar.
Muhammad Ali esa o‘z hokimiyatini meros qilib qoldirish huqu-qini sultondan
talab qildi. Bu talab yangi urush boshlanishiga bahona bo‘ldi. Urush yakuniga
ko‘ra, 1840-yili Muhammad Ali Misr va Sudanni boshqarishni meros qilib
qoldirish huquqini qo‘lga kiritdi. VII asr boshlarida Usmonli imperiyasi uzoq
davom etgan inqiroz davriga kirdi. Yevropa, Afrika va Osiyoda ulkan hududga ega
bo'lgan Usmonli imperiyasi turli mamlakatlar, qabilalar va xalqlarning birlashgan
konglomerati edi. Qora dengiz imperiyaning ichki havzasi edi. Bu hukmron
mavqega ega bo'lgan turklar hatto aholining aksariyat qismini ham ifoda
etmaydigan ulkan kuch edi. Bu imperiya tarkibiga kirgan xalq va millatlar
iqtisodiy, siyosiy va madaniy taraqqiyotning turli bosqichlarida bo‘lgan. Ular turk
quldorlarini yomon ko'rardilar, lekin ichki feodal tarqoqlik ularning birgalikdagi
39

kurashini nihoyatda qiyinlashtirdi.18-asr oxiriga kelib Usmonli imperiyasining
ichki qulashi. Yevropaning yetakchi davlatlari o rtasida turk mulklarini bo lishʻ ʻ
muammosini qo ydi, ularning har biri “Usmonli merosi”ga o z da volarini ilgari
ʻ ʻ ʼ
surdi. Ularning hech biri ikkinchisini Usmonli imperiyasida siyosiy yoki iqtisodiy
hukmronlikka tan olishni istamas edi. Eng keskin qarama-qarshilik Turkiyaning
Yevropadagi mulki masalasi edi. Chor Rossiyasi Konstantinopol va bo g ozlarni
ʻ ʻ
egallab olishga va Qora dengizdan chiqishni ta minlashga intildi. Rossiyaga
ʼ
birinchi navbatda Angliya va Frantsiya qarshilik ko'rsatdi, ular o'zlari bo'g'ozlarga
nisbatan bosib olish rejalariga ega edilar, garchi ular ehtiyotkorlik bilan yashirgan
bo'lsalar ham. Turkiyaning Bolqon viloyatlari masalasida ham Rossiya va G‘arbiy
Yevropa davlatlarining manfaatlari to‘qnash keldi. Rossiya slavyan va yunon
aholisining turk hukmronligidan ozod bo'lish intilishlarini qo'llab-quvvatladi.
Angliya va Fransiya, aksincha, Bolqondagi milliy ozodlik harakatlariga qarshi
kurashda Sulton hukumatini qo‘llab-quvvatladi. Angliya va Fransiyaning bu
siyosatida ruslarga qarshi yo'naltirilganligidan tashqari iqtisodiy sabablar ham bor
edi. Bolqon yarim orolida turklar hukmronligi ularga mahalliy aholini cheksiz
tijorat ekspluatatsiyasining eng yaxshi kafolati bo lib tuyuldi: Turkiya bilan
ʻ
tuzilgan shartnomalarda mustahkamlangan kapitulyatsiya rejimi va past bojxona
to lovlari Yevropa kapitaliga eng qulay sharoitlarni ta minladi, ayni paytda
ʻ ʼ
Bolqonda mustaqil davlatlarning barpo etilishi. yoki bu viloyatlarning Rossiyaga
berilishi bu imtiyozlarning bekor qilinishiga olib keladi. Angliya va Fransiya
tomonidan ilgari surilgan “Usmonli imperiyasining yaxlitligi va daxlsizligi” shiori
shundan kelib chiqdi, bu esa aslida bu kuchlarning Turkiyani Yevropa kapitaliga
to liq iqtisodiy va siyosiy qaramlikka solib qo yish, qoloq feodal tuzumni saqlab
ʻ ʻ
qolish istagini aks ettirdi. Bolqon xalqlarining ozod bo'lishiga yo'l qo'ymaslik va
shu bilan birga Rossiyaning Konstantinopol tomon yurishiga to'sqinlik qilish. Rus
chorizmi ham bosqinchilik siyosatini olib bordi. Bolqon yarim oroli xalqlarining
turk zulmiga qarshi ozodlik harakatidan foydalanib, Rossiya hukumati o z
ʻ
manfaatlarini ta minladi. Yevropaning yetakchi kuchlari oxir-oqibat Turkiya
ʼ
taqdiri va uning Bolqon mulklari taqdiri ustidan nazoratni qo lga oldi. “Sharq
ʻ
40

savoli” shunday paydo bo‘ldi. Shunday qilib, "Sharq masalasi" diplomatiya va
tarixiy adabiyotda odatiy qabul qilingan 18-asr oxiri - 20-asr boshlaridagi Bolqon
xalqlarining turk bo'yinturug'idan ozod bo'lish uchun kurashi, Usmonli
imperiyasining parchalanishi bilan bog'liq bo'lgan xalqaro qarama-qarshiliklarning
belgisidir. va buyuk davlatlarning turk mulklarini bo'lish uchun kurashi ...
XVIII asr oxiri – XIX asr boshlaridagi rus-turk urushlari . XVIII -asrning
ikkinchi yarmida. Usmonli imperiyasidagi sulton hokimiyati mamlakatning feodal
qoloqligi va unga bo'ysunuvchi xalqlarning zulmi uchun to'lagan. Bolqon va
Osiyoda qo zg olonlar qanchalik shiddatli avj olgan bo lsa, Sulton hukumatiʻ ʻ ʻ
Rossiyani Bolqon yarim oroli va Kavkaz xalqlarining ozodlik kurashining aybdori
deb hisoblab, Rossiya bilan qurolli to qnashuvga shunchalik bahona izlar edi. Yetti
ʻ
yillik urushdan keyin Yevropa davlatlari Turkiyani Rossiyaga qarshi siyosatga
yanada qattiqroq tortishda davom etdilar. Bunday sharoitda Turkiya va Rossiya
o'rtasida to'qnashuvni keltirib chiqarish qiyin emas edi, bu esa o'z navbatida Qora
dengiz portlari uchun ochiqdan-ochiq intilardi. Port tashabbusi bilan boshlangan
1768-1774 yillardagi rus-turk urushi Turkiyaning zaifligini yana bir bor namoyon
etdi. Urushning oxiriga kelib, iqtisodiyot, moliya va harbiy tashkilotning qulashi
Usmonli imperiyasini halokat yoqasiga olib keldi. A. Suvorov turk qo shinlari
ʻ
ustidan irodali g alaba qozongach, vazir Muxsin-zoda Mehmed posho sulh so radi,
ʻ ʻ
o sha davrda Rossiyaning o zi urushni tezroq tugatishga muhtoj edi. 1774 yilda
ʻ ʻ
Rossiya va Usmonli imperiyasi o'rtasida Kuchuk-Kaynardji tinchlik shartnomasi
imzolandi. Ushbu tinchlik shartnomasining eng muhim qarorlari quyidagilardan
iborat edi: Qrim va unga tutash tatar viloyatlarini "har qanday tashqi kuchdan ozod
va to'liq mustaqil" deb tan olish va Azov, Kerch, Yenikale va Kinburnni Dnepr va
Rossiya o'rtasidagi erlar bilan Rossiyaga qo'shib olish. Bug; Qora dengiz va
bo'g'ozlarning rus savdo kemalari uchun ochilishi, shuningdek, Rossiyaga savdo,
bojlar, taslim bo'lish rejimi va konsullik xizmati masalalarida eng qulay davlatni
berish; Moldova va Valaxiya ustidan Rossiya protektoratini o'rnatish; Rossiyaga
Konstantinopolda pravoslav cherkovi qurish huquqini berish, shuningdek, portning
nasroniy qonunlarini himoya qilishni ta'minlash majburiyati; Porte tomonidan
41

Rossiyaga 7,5 million piastr (4 million rubl) harbiy tovon to'lash. 10
Boshqa
moddalarda harbiy jinoyatlar uchun amnistiya, jinoyatchilar va qochqinlarni o zaroʻ
ekstraditsiya qilish, avvalgi shartnomalarni bekor qilish, rus imperatori uchun
“padishah” unvonini tan olish, portdagi rus diplomatik vakillarining martaba va
lavozimlarini belgilash va boshqalar ko zda tutilgan. Keyinchalik, Kyuchuk-
ʻ
Kaynardjiskiy tinchlik shartnomasi 80 yildan ortiq vaqt davomida, 1856 yilgi Parij
shartnomasiga qadar, rus diplomatiyasiga Portoga ta'sir qilishning asosiy vositasi
bo'lib xizmat qildi. 1783 yilda Qrim va Kuban Rossiyaga qo'shildi. O'z navbatida,
Turkiya Kuchuk-Kaynardji shartnomasi va Qrimning yo'qotilishi bilan vaqtincha
yarashib, Rossiya bilan kurashni qayta boshlashga tayyorlanayotgan edi. Endi
Turkiya Rossiyaning Qrimni Rossiya mulkiga qaytarishiga to'sqinlik qilishda ojiz
edi. Avstriya imperatori Rossiyaning Qrim yarim orolidagi asosiy huquqlaridan
foydalanishiga rozi bo'ldi. 1781 yilda Ketrin II va Iosif II o'rtasida Rossiya-
Avstriya shartnomasi tuzildi. Avstriya Turkiya bilan tuzgan barcha shartnomalarini
Rossiyaga kafolatladi. Turkiya tomonidan Rossiyaga hujum qilingan taqdirda,
Avstriya Turkiyaga urush e'lon qilishga va uni ittifoqdoshi bilan bir xil miqdordagi
qo'shin bilan olib borishga va'da berdi. Shartnoma sakkiz yil muddatga tuzilgan.
1781 yilgi Rossiya-Avstriya ittifoq shartnomasi 1787 yilda boshlangan Turkiya
bilan urushda ikkala davlatning birgalikdagi harakatlariga olib keldi. Angliya va
Prussiyaning yordamiga tayangan Turkiya hukumati 1787 yil 16 avgustda
ultimatum qo'yib, Rossiyadan Qrimni qaytarishni talab qildi. Rossiya elchisi
Bulgakov bu ultimatumni rad etganida, Turkiya Rossiyaga urush e'lon qildi.
Avstriya g alaba samarasidan faqat Rossiyaning o zi foydalanishidan qo rqib,
ʻ ʻ ʻ
Avstriya-Rossiya shartnomasi bo yicha ittifoqchilik majburiyatlarini bajarib, 1788-
ʻ
yilda Turkiyaga qarshi urushga kirdi, Rossiya bilan 1787-yil avgustidan buyon
urush olib bordi. Bu yurish avstriyaliklar uchun muvaffaqiyatsiz tugadi. , lekin rus
qo'shinlarining muvaffaqiyatlari, ayniqsa Suvorovning yorqin g'alabalari
Avstriyaga urushni davom ettirishga va hatto Buxarest, Belgrad va Krayova kabi
ba'zi Usmonli hududlarini egallashga imkon berdi. Shunga qaramay, Avstriya
10
История стран Азии и Африки в средние века. –М. 1988.
42

Turkiya bilan urushda og'ir edi, chunki u o'sha paytda boshlangan frantsuz
inqilobiga qarshi Evropa monarxiyalarining barcha kuchlarini jamlashni zarur deb
hisobladi. Bundan tashqari, Britaniya Rossiya va Avstriyaga faol qarshilik
ko'rsatdi, ularning rejalarini Britaniyaning Yaqin Sharq va Hindistondagi
manfaatlariga tahdid deb hisobladi. Angliya tomonidan rag'batlantirilgan va
subsidiyalangan Shvetsiya qiroli Gustav III 1788 yil iyun oyida Rossiyaga urush
e'lon qildi. Bu bilan cheklanib qolmay, Britaniya hukumati Prussiya va Gollandiya
bilan ittifoqchilik shartnomalarini tuzib, Rossiya va Avstriyaga qarshi qaratilgan
Uchlik ittifoqini tuzdi. Angliyaning Yevropadagi siyosatini olib borgan Prussiya
tahdidli tarzda Avstriyadan Turkiya bilan sulh tuzishni talab qildi va bu bilan
Rossiyani zaiflashtirishga umid qildi. Reyxenbaxda bo'lib o'tgan Angliya-Avstro-
Prussiya konferentsiyasida Avstriya Turkiya bilan alohida sulh tuzishga va endi
Rossiyaga yordam bermaslikka va'da berdi. 1790 yilda Avstriya Turkiyaga qarshi
harbiy operatsiyalarni to'xtatdi va Prussiya va Angliya tahdidlari ta'sirida Turkiya
bilan 1791 yilda Sistov sulh shartnomasi tuzdi. U status-kvo ante bellum tamoyilini
tan olishga asoslangan edi. Avstriya rus-turk sulhi tuzilgandan keyin qaytarib
berishga va'da bergan okrug bilan Xotin qal'asidan tashqari, bosib olgan barcha
erlarini turklarga qaytardi. Shu bilan birga, tomonlar o'rtasida konventsiya tuzildi,
unga ko'ra Old Orsova va daryoning yuqori oqimi bo'ylab kichik bir hudud
Avstriyaning mulkiga o'tdi. Unna, ammo u sotib olingan erlarda hech qachon
istehkomlar qurmaslikka va'da berdi. Rossiya yakka o'zi urushni davom ettirdi va
1791 yilda 1774 yilgi Kuchuk-Kaynarjiskiy shartnomasini, Qrim va Kubanni
Rossiyaga qo'shib olish to'g'risidagi 1783 yilgi qonunni va boshqa barcha oldingi
shartnomalarni tasdiqlovchi Yassi tinchlik shartnomasi bilan yakunladi. Daryo
bo'ylab Rossiya-Turkiya chegarasi o'rnatildi. Dnestr. Turkiya hukumati Gruziyaga
bo lgan da volaridan voz kechdi va Gruziya yerlariga qarshi hech qandayʻ ʼ
dushmanona harakatlar qilmaslikka va da berdi. Yassi tinchlik shartnomasi
ʼ
Rossiya uchun Dnestrdan Kubangacha bo'lgan butun shimoliy Qora dengiz
sohillarini, shu jumladan Qrimni egallashini ta'minladi va Kavkaz va Bolqondagi
siyosiy pozitsiyalarini mustahkamladi. Rossiya-Turkiya munosabatlarining keyingi
43

rivojlanishiga Napoleon Frantsiyasining mustamlakachilik siyosati ta'sir ko'rsatdi.
Rossiya va Angliya bilan yaqinlashish tendentsiyasi Turkiyada 1797 yilgi
Kampoformiya tinchligidan so'ng, frantsuzlar Italiyani bosib olib, Bolqon yarim
oroliga yaqinlashib, Ion orollari va Moraning yunon aholisining milliy ozodlik
harakatini rag'batlantirishni boshlaganlarida paydo bo'ldi. Bir tomondan, Turkiya,
ikkinchi tomondan, Rossiya va Angliya o'rtasida ittifoq tuzish uchun 1798 yil 1
iyulda general Napoleon Bonapart qo'mondonligi ostidagi qo'shinlarning Misrga
tushishi darhol turtki bo'ldi. Turkiya Rossiya taklif qilgan yordamni qabul qildi.
1798-yil 9-sentabrda Turkiya hukumati Fransiya Respublikasiga qarshi urush
haqida manifest e’lon qildi. Xuddi shu oyda rus-turk qo'shma floti asosan Ion
orollarini frantsuzlardan ozod qilishga qaratilgan harbiy operatsiyalarni boshladi.
Shunday qilib, Turkiya ittifoq shartnomasi tuzilishidan oldin ham Rossiya bilan
ittifoq tuzdi. 1799 yildagi Rossiya-Turkiya ittifoq shartnomasi o'sha yilning 5
yanvaridagi Angliya-Turkiya shartnomasi bilan bir qatorda Turkiyaning
Frantsiyaga qarshi ikkinchi koalitsiyaga kirishini rasmiylashtirdi. 1804 yil oxirida
Porta fransuz agressiyasidan qo‘rqib, 1799 yilgi mudofaa ittifoqini yangi
shartnoma bilan tasdiqlash taklifi bilan Rossiyaga murojaat qildi. o'z mulklarining
yaxlitligini o'zaro kafolatladilar va tinchlik va ularning xavfsizligiga taalluqli
barcha masalalarda birgalikda harakat qilishga va'da berishdi. Tomonlardan biriga
hujum qilingan taqdirda, ikkinchi tomon ittifoqchiga qurolli yordam ko'rsatishga
va'da berdi; agar ushbu yordamni taqdim etishning iloji bo'lmasa, u yillik subsidiya
bilan almashtirilishi kerak edi. Tomonlar Yassi tinchlik shartnomasi, 1800 yildagi
Yetti Ion oroli respublikasi to'g'risidagi shartnoma va ular o'rtasida tuzilgan boshqa
barcha kelishuvlar ushbu shartnomaga zid bo'lmagani uchun o'z kuchini saqlab
qolishini tasdiqladilar. Biroq, rus-turk ittifoqi qisqa umr ko'rdi. Napoleonning
Austerlitzdagi g'alabasidan so'ng Turkiya Frantsiyaga yaqinlashishni o'zi uchun
foydaliroq deb topdi. 1806 yilda Konstantinopolga kelgan frantsuz elchisi general
Sebastyani Portoni Napoleonning qudratliligiga ishontirishga muvaffaq bo'ldi va
uni Frantsiya tomoniga o'tkazib, rus-turk mojarosini qo'zg'atdi va bu urush bilan
yakunlandi. Bu urush Turkiyaning umidsiz zaifligi va qoloqligini yana bir bor
44

namoyish etdi. 1807 yil bahor va yoz oylarida Bolqon va Kavkazdagi rus
qo'shinlari turklarni jiddiy mag'lubiyatga uchratdi. Qisqa sulhdan so'ng, 1809 yil
bahorida urushlar qayta boshlandi va hal qiluvchi g'alaba M.I. Kutuzov 1811 yilda
turklarni tinchlik so'rashga majbur qildi.

Muzokaralar 1812 yil may oyida Buxarest tinchlik shartnomasini tuzish bilan
yakunlandi. Shartnomaga ko'ra, Prut va Dnestrning (Bessarabiya) Xotin, Benderi,
Akkerman, Kiliya va Izmail qal'alari bilan kesishishi Rossiyaga yo'l oldi. Daryo
bo'ylab Rossiya-Turkiya chegarasi o'rnatildi. Dunay bilan qo'shilishdan oldin Prut,
so'ngra Dunayning Kiliya kanali bo'ylab Qora dengizga. Rossiya Osiyoda bosib
olgan barcha yer va qal’alarini Turkiyaga qaytarishi kerak edi. Rossiya o'z ixtiyori
bilan unga qo'shilgan holda Zakavkazning Arpachay, Ajara tog'lari va Qora
dengizgacha bo'lgan barcha hududlarini saqlab qoldi. Turkiya faqat Anapani
qaytarib oldi. Rossiya Dunayning butun yo'nalishi bo'ylab, harbiylar esa Prutning
og'ziga savdo yuk tashish huquqini oldi. Moldova va Valaxiya Turkiyaga qaytdi.
Shartnoma Dunay knyazliklarining 1791 yilgi Iasi tinchlik shartnomasiga muvofiq
ularga berilgan imtiyozlarini ta minladi.ʼ 11
XULOSA
Usmonli imperiyasi Bu hozirgi davrning 15 va 16 asrlarida, Anatoliyadagi
(Kichik Osiyo) turk qabilalari tomonidan yaratilgan imperiya bo'lib, dunyodagi eng
qudratli davlatlardan biriga aylandi. U olti yuz yildan ko'proq vaqt davomida 1922
11
Usmoniylar imperiyasi tarixi V.C. Xan. - T oshkent: Baktria Press, 2013.
45

yilda tugaganiga qadar, uning o'rnini Turkiya Respublikasi va Janubi-Sharqiy
Evropa va Yaqin Sharqda paydo bo'lgan boshqa davlatlar egalladi. Evropaning
janubi-sharqiy qismida, shu jumladan hozirgi Vengriya, Bolqon mintaqasi,
Gretsiya, Ukrainaning ayrim qismlari, Yaqin Sharqning ba'zi qismlari, Shimoliy
Afrika va Arabiston yarim orolining ba'zi qismlarini qamrab oldi. . Imperiya
Konstantinopolni egallashga va boshqa hududlarni boshqarishga muvaffaq
bo'lganda, olti asr davomida o'zini sharqiy va g'arbiy dunyoda ham tijorat va
madaniy aloqalar markazida joylashtirdi. Ron Sultonligi, Saljuqiylar imperiyasi
tomonidan bosib olingan davlat, XIII asrda hokimiyatni susaytirdi va "Anadolu
Beyliklari" nomi bilan tanilgan bir necha mustaqil turk knyazliklariga bo'linib
ketdi. Vizantiya imperiyasi bilan chegaradosh mintaqada joylashgan yangi
knyazliklardan birini Turkiya rahbari Usmon I. boshqargan. U turk qabilalaridan
tashkil topgan izdoshlari guruhi va ba'zi vizantiyaliklar Islomni qabul qilganlar
bilan birgalikda o'zlarining yaratilish kampaniyalarini boshladilar. Imperiya.
Saksoniya daryosi bo'yidagi Vizantiya shaharlaridagi istilolari tufayli Usmon I
knyazligi yanada kuchliroq bo'ldi. Shunday bo'lsa-da, Usmonli davlatining
boshlanishida uning kengayishi xususiyati to'g'risida aniq ma'lumotlar mavjud
emas, chunki dastlabki o'sishning tarixiy manbalari yo'q. Usmon I vafotidan keyin
Usmonli hukmronligi Anadolu va Bolqon yarim orollariga tarqaldi. Usmonning
o'g'li Orxan G'oziy Anadoloning shimoli-sharqida Bursani egallab olib, uni
Usmonli imperiyasining poytaxtiga aylantirdi va Vizantiya nazoratini pasaytirdi. U
erdan Usmonli ekspansiyasi yaqinlashib qoldi; Mintaqadagi Serbiya hokimiyatiga
barham berildi, Vizantiyaning sobiq erlari ustidan nazorat qo'lga kiritildi va
Konstantinopolni egallash maqsadi qo'yildi va hozir Turkiya respublikasi nomi
bilan tanilgan bu davlat ancha yillar davomida ancha davlatlar bilan bahs
munozaralar olib bordi, kerakli joylarda urushlar olib borib goh yengdi va goh
yengildi. Shunga qaramay anchagina obro’ hurmat e’tibor ham yig’ib oldi. Xulosa
qilib aytish mumkinki Sharq maslasiga qo’yilgan bu mamlakatning muammosi
to’laqonli hal etilgani yo’q. Usmonli turklar imperiyasi tugatilgan bo’lsada uning
46

o’rnida hozirda Turkiya respublikasi qad ko’targan va buni butun jahon biladi
desak adashmagan bo’lamiz.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI:
1. Usmoniylar imperiyasi tarixi V.C. Xan. - T oshkent: Baktria Press, 2013.
2. Semenov V.R. O’rta asrlar tarixi-M.1972
3. O’rta asrlar tarixi fanidan o’quv uslubiy majmua-T. 2011
4. История стран Азии и Африки в средние века. –М. 1988.
5. История стран Азии и Африки в средние века. 1-2 ч. –M.: Высшая школа,
1988.
6. Каримов И . А . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози Ўзбекистон
шароитида уни бартараф этиш йўллари ва чоралари . – Т .:“ Ўзбекистон ”,
2009.
7. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. –Т.:“Шарқ”, 1998.
8. 2006–2022 Ziyonet.uz
9. www.ziyouz.com
10. wikipedia.ru
11. www.hozir.org
47

ILOVALAR:
I Ilova
48

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………...3
I. BOB. YANGI TARIX DAVRIDA USMONIYLAR IMPERIYASI
1 .1 . Davlat tuzumi, ichki ahvoli va imperiyaning yuksalishi……………………..5
1. 2. Fan, madaniyat va san’at……………………………………………………..15
II. BOB. XVIII-XIX ASRLARDA USMONIYLAR IMPERIYASINING
IQTISODIY-SIYOSIY AHVOLI VA QO’SHNI DAVLATLAT BILAN
MUNOSABATI.
2.1. Ichki va tashqi siyosati va Yevropa davlatlariga qaramlikning boshlanishi…19
2.2. Sharq masalasi va uning keskinlashuvi………………………………………31
XULOSA………………………………………………………………………....37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..38
51

XVIII-XIX asrlarda Usmoniylar imperiyasi haqida

Sotib olish