XX asr boshida Buyuk Britaniyaning ichki va tashqi siyosati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	54.3KB
Xaridlar	12
Yuklab olingan sana	19 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

XX asr boshida Buyuk Britaniyaning ichki va tashqi siyosati

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI JAHON TARIXI KAFEDRASI
KURS SHI
Mavzu : XX asr boshida Buyuk Britaniyaning ichki
va tashqi siyosati
Bajardi: ________________________
Qabul qildi : _____________________
Toshkent-2023
1

Mundarija
Kirish
I-BOB. BUYUK BRITANIYA imperiyasi
1.1. XX asr boshida Buyuk Britaniyaning ijtimoiy ahvoli
1.2. XX asr boshlarida Buyuk Britaniyaning ichki siyosatidagi
muammolar
II-Bob BUYUK BRITANIYA imperiyasining tashqi siyosati
2.1. Britaniya mustamlakalari bilan munosabatlari
2.2 Buyuk Britaniyaning boshqa hukmron doiralar bilan munoabatlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
2

Kirish
XX asr boshlarida Angliya iqtisodiyoti o z rivojlanishini davom ettirdi. Ko mirʻ ʻ
qazib olish ko paydi, paxta iste moli ko paydi, qishloq xo jaligi, oziq-ovqat, yengil
ʻ ʼ ʻ ʻ
sanoat uchun xomashyo ishlab chiqarish jadal rivojlandi. Ammo, muvaffaqiyatli
rivojlanishga qaramay, Britaniya sanoati o’z mavqeini sezilarli darajada yo’qotdi,
raqobatchilardan farq oshdi. "World Forge", "World Workshop" dan Angliya
yuqori darajada rivojlangan mamlakatlardan biriga aylandi. Ammo ba’zi iqtisodiy
muvaffaqiyatsizliklarga qaramay, Buyuk Britaniya iqtisodiy poygada Germaniyaga
yutqazganiga qaramay, u yer sharining 20% ni egallagan hududi bilan eng katta
mustamlakachi davlat bo’lib qoldi. Angliya mustamlakalarda (to’g’ridan-to’g’ri
ingliz tojiga bo’ysunadigan koloniyalar) to’g’ridan-to’g’ri hukmronlik qildi.
Ko’pgina koloniyalar o’z taqdirini o’zi belgilash uchun deyarli hech qanday
huquqqa ega emas edi. Ularning barcha harakatlari Londondan qaratilgan edi.
Bilvosita nazorat ham shunday. Ayrim mustamlakalarda boshqaruvning turli
shakllari aralash edi (Hindiston, Nigeriya va boshqalar). Angliya doimiy ravishda
mustamlakachi davlat sifatida kengayib bordi. 1907 yilda Yangi Zelandiya
Angliyaning oq hukmronligiga aylandi. Dominionlar, hatto to’g’ridan-to’g’ri
boshqaruv shakllari bo’lsa ham, boshqa koloniyalarga qaraganda kattaroq
mustaqillikka ega edi. 1914 yilda Angliya Misr ustidan protektorat o’rnatdi.
Angliya mustamlakachi davlat sifatida rivojlangan, chunki mustamlakalar katta
daromad keltirgan va bu eng oson foyda turidir. O’zimiz mahsulot ishlab
chiqargandan ko’ra, boshqa mamlakatdan biror narsani chiqarib olish osonroq.
Ingliz burjuaziyasi rasmiy Londonga buyurdi: “Angliyaning koloniyalari qancha
ko’p bo’lsa, ingliz burjuaziyasi shunchalik boy bo’ladiAngliya mustamlakachi
davlat sifatida rivojlangan, chunki mustamlakalar katta daromad keltirgan va bu
eng oson foyda turidir. O’zimiz mahsulot ishlab chiqargandan ko’ra, boshqa
mamlakatdan biror narsani chiqarib olish osonroq. Ingliz burjuaziyasi rasmiy
Londonga buyurdi: “Angliyaning koloniyalari qancha ko’p bo’lsa, ingliz
burjuaziyasi shunchalik boy bo’ladi.
3

Mavzuning dolzarbligi . Bu kurs ishi orqali biz Buyuk Britaniyaning ichki va
tashqi siyosatdagi harakatlarini o’rganib chiqamiz. Shu tufayli biz XX asrdagi eng
katta hududga egalik qiluvchi yirik imperiyaning yangi dunyo ostonasidagi holatini
ko’rib chiqamiz. Bundan tashqari imperiyaning mustamlakachilik siyosatini
qanday olib borganligini ham bilishimiz mumkin. Angliya mustamlakachi davlat
sifatida rivojlangan, chunki mustamlakalar katta daromad keltirgan va bu eng oson
foyda turidir. O’zimiz mahsulot ishlab chiqargandan ko’ra, boshqa mamlakatdan
biror narsani chiqarib olish yaxshiroq degan fikr ularda ustun edi. Ingliz
burjuaziyasi Londonga buyurdi: “Angliyaning koloniyalari qancha ko’p bo’lsa,
ingliz burjuaziyasi shunchalik boy bo’ladi. Koloniyalar katta daromad keltiradi va
bu foydaning eng oddiy turi edi.
Mavzuning xronologiyasi . Ushbu kurs ishi xronologik jihatdan XX asr boshlarini
ya’ni birinchi jahon urushigacha bo’lgan davrni o’z ichiga olgan bo’lib, ba’zi
ma’lumotlarni aniqroq izohlash maqsadida ko’rsatilgan davrdan oldingi va keyingi
davrlarda ro’y bergan tarixiy jarayonlarga oid bo’lgan ma’lumotlar ham keltirib
o’tilgan.
Mavzuning o’rganilish darajasi . Britaniya tarixiga oid ilmiy izlanishlar jahon
tarixchilari va yurtimiz tarixchilari tomonidan izchillikda amalga oshirib
kelinmoqda. Xususan, rus tarixchilari Vasilev, 1
Nefyodova 2
, Buldigerova 3
boshqa
bir qator jahon olimlari qator yurtimiz tarixchilari ham o’z asarlari, qo’llanma va
boshqa shu kabilarda Buyuk Britaniya tarixiga oid qimmatli ma’lumotlar keltirib
o’tilishi bilan bir qatorda yangiliklar ham amalga oshirilgan.
Kurs ishining strukturasi . Ushbu kurs ishi ikki bob, to’rt bo’lim hamda kirish
qismi foydalanilgan adabiyotlar, xulosa shuningdek, umumiy 25 sahifadan iborat.
1
Васильев К. В. Истоки китайской цивилизации. М., 1998 319 с
2
Нефёдофа С.А История Поднебесной Издательство Уральского Университета 1992 168 с
3
Л. Н. Булдыгерова История Китая : учебное пособие /. – Хабаровск : Изд-во Тихоокеан. гос. ун-та, 2016. –
168 с.
4

I-BOB. Buyuk Britaniya Imperiyasi
1.1. XX asr boshida Buyuk Britaniyaning ijtimoiy ahvoli.
20-asr boshlari Buyuk Britaniyada ijtimoiy sohada o’zgarishlar kuzatildi. Birinchi
jahon urushidan oldingi liberal hukumat tomonidan amalga oshirilgan
texnologiyalar zamonaviy Britaniyaning butun ijtimoiy tizimini tayanadigan
poydevoriga aylandi. Muhimi, liberallar taklif qilgan ijtimoiy strategiyani qabul
qilishda inglizlarning o’zlari ham bevosita ishtirok etgan. Va bir necha bor aholi
liberallarning yuk yo’nalishini qo’llab-quvvatlagan. Saylovchilarning
ko’pchiligining aniq ifodalangan qo’llab-quvvatlashi konservatorlar va liberallar
o’rtasida parlament duelining natijasini o’zi foydasiga hal qildi. Islohotlarning
birlashmasi G.Askvit, D.Lloyd Jorj, V.Cherchill, turmush o rtoqlar S. va B.Uebbʻ
va boshqa ko plab siyosatchilarning faoliyati bilan bog liq bo lib, ular yaratishning
ʻ ʻ ʻ
amalga oshirilishini ta minladilar
ʼ 4
. Angliyada ijtimoiy qonunchilik tarixida
liberallar muammoni hal qilish bo’yicha o’z loyihasini taklif qilishdan oldin
bandlik, kambag’allarga, qariyalarga ijtimoiy yordam va g’amxo’rlik qilish
muammosini hal qilish uchun ikkita urinish mavjud. Bu urinishlarning natijalari
1834 yilgi mashhur akt bo’ldi. Kambag’allar uchun qonunga ko’ra, ishxonalar
tashkil etilib, yordamga murojaat bo’lganlarning hammasi (xarob bo’lgan
hunarmand va dehqonlar, ishsizlar, nogironlar) u yerga ishlash uchun joylashtirildi .
tashkil etilishi kam ta’minlanganlar muammosini hal qilmadi. Ko’pchilik bu
muassasaga kirish haqida o’ylashdan qo’rqib, baxtsiz hayot kechirishni afzal
ko’rdi. Bu butun XIX asr davomida davom etdi. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida.
ingliz jamiyatida kambag’allar muammosini hal qilish zarurati bilan bog’liq
bo’lgan mavjud vaziyatni qayta ko’rib chiqish talablari tobora ko’proq bo’ldi. Asr
oxirida ingliz quyi tabaqalarining turmush sharoitini o’rgangan ikki tarixchining
tadqiqotlari haqiqiy sensatsiyani keltirib chiqardi: Buyuk Britaniya poytaxtida - C.
But va Yorkda - S. Rovntree. K. Butning “London ahlining hayoti va mehnati”
asari bu shahardagi qashshoqlikning dahshatli manzarasini chizadi. Butning
statistik jadvallari shuni ko’rsatadiki, Londonning to’rt million aholisining 30,7
4
Foks, Angliyada koloniyalashtirish siyosati.Moskva 1978
5

foizi kambag’allarga tegishli (2), u to’rt toifaga bo’lingan, ular orasida butun
oilalar haftasiga bir necha pensdan ko’p bo’lmagan maosh oladi. Statistik
ma’lumotlarni tizimlashtirish orqali u o’zining sotsiologik so’rovida Birlashgan
Qirollik poytaxtidagi kambag’allarning katta qismi haqida umidsizlikka uchragan
rasmni chizdi.
Kambag’allar sinfining yashash va turmush sharoitini o’rganishda S. Rountrining
"Qashshoqlik - shahar hayotini o’rganish" asari maqsadga yaqin edi. Bu kitobda
York shahri aholisining katta qismining ahvoli yoritilgan. Bu shahar aholisi, S.
Rountri ma’lumotlariga ko’ra, 1899 yilda 75 812 kishini tashkil etgan. Shu bilan
birga, muhtoj holatda yashovchi York shahri fuqarolarining umumiy soni 20302
kishini yoki shahar umumiy aholisining 27,84% ni tashkil etdi (3). Shunday qilib,
S. Rountri tomonidan tasvirlangan kambag’allarning katta foizi mavjudligi
muammosi nafaqat poytaxt uchun emas balki provinsiyaning York shahri uchun
ham xos ekanligini va bu boshqa shaharlarda ham sodir bo’lganligini aniq
ko’rsatdi. Yuqorida tilga olingan olimlar tomonidan e’lon qilingan ma’lumotlar
jamoatchilik e’tiboridan chetda qolishi mumkin emas edi. "Agar 1897 yilda biz
1837 yilga nisbatan ko’p qirrali taraqqiyotni sezgan bo’lsak, bundan
faxrlanmasligimiz kerak - deb yozgan Sidni Uebb. U o’z nashrlarida
kambag’allarning ahvolini yaxshilash zarurligini ta’kidladi va ularning mavjudligi
haqida hafsalasi pir bo’lgan rasmni chizdi 5
.
Asr boshlarida konservativ partiya yetakchilaridan biri J. Chemberlen shunday
rejani ilgari surdiki, unga ko’ra, muallifning fikricha, bir qancha muammolarni hal
qilish mumkin edi. Taklif etilgan "proteksionizm" shiori milliy iqtisodiyotni
himoya qilishdan tashqari, ijtimoiy muammoni hal qilishi kerak edi. Xorijiy
sanoatchilarning o’sib borayotgan raqobatiga duch kelgan va qit’a mamlakatlari va
Qo’shma Shtatlar bozorlari Britaniya eksportchilaridan bojlar bilan
himoyalanganligini hisobga olib, ko’plab tadbirkorlar javob bojxona to’siqlarini
joriy etish zarurligini e’lon qilishdi va shu bilan "" tamoyilini bekor qilishni talab
5
https://knowhistory.ru/history/xix-xx/angliya-vo-vtoroy-polovine-xix-nachale-xx-veka
6

qilishdi.Mustamlakalarda Germaniya bojxona ittifoqi modelida bojxona ittifoqini
yaratish taklif qilindi. Himoya majburiyatlarini joriy qilgan dominionlarda bojxona
ittifoqi mumkin bo’ladi, agar ingliz bozori ham bojlar bilan himoyalangan bo’lsa, -
dedi Chemberlen. Shundagina koloniyalar bilan o’zaro tariflarni kamaytirish yoki
hatto ularni yo’q qilish mumkin bo’ladi. Aks holda Kanada ham, Avstraliya ham,
boshqa “oq” koloniyalar ham bojxona ittifoqidan hech qanday foyda ko’rmaydi.
Makkajo’xori tarifi oziq-ovqat narxini biroz ko’taradi va oilaning haftalik
xarajatlari atigi 4 yoki 5 pensga oshadi, ishlab chiqarilgan mahsulotlarga 10% tarif
esa katta daromad keltiradi: Ishlab chiqarish ko’payadi, ishsizlik yo’qoladi. , ish
haqi oshadi. Konservatorlarning dasturi 1899-1902 yillardagi Bur urushidan keyin
ishlab chiqarishning pasayishini boshdan kechirayotgan ishsizlar va sanoat
ishchilariga qaratilgan edi. Bu islohot, konservativ siyosatchilarning fikriga ko’ra
zarur mablag’ni topa oladi.
Chemberlen byudjet bo’yicha nutqida ta’kidlanganidek, "1904 yil oldingi barcha
yillardan ham bandlik, ham savdo uchun yomonroq yil bo’ldi va depressiyaning
jamlangan natijalari. so’nggi yillar qashshoqlik va qashshoqlikning sezilarli o’sishi
ko’rinishida hayratlanarli." Bu yerda, J. Chemberlenning fikricha, “Tarif islohoti
hamma uchun ishlash demakdir” shiori ostida ilgari surilgan bir qator
protektsionistik chora-tadbirlar ijtimoiy muammoni hal qila oladigan vosita
bo’lishi kerak edi. Shunga qaramay, tarif islohotini amalga oshirish istiqboli
hozircha protektsionizmga muhtoj bo’lmagan sanoatchilarning asosiy qismi yoki
ishchilarning keng ommasi orasida qo’llab-quvvatlanmadi. 1903 yilda kasaba
uyushmalari kongressi tarif islohotiga qarshi chiqdi. Protektsionistik siyosatdan
faqat boshqa jahon kuchlarining qattiq raqobatidan aziyat chekayotgan yirik
monopolistlar va oziq-ovqat narxining yuqoriligidan foyda ko’rgan yer egalari
foyda ko’rdi. Aholining asosiy qismi protektsionizm non va xom ashyo narxining
yanada oshishiga olib keladi, deb hisoblardi, “erkin savdo” tamoyili esa ko’pchilik
inglizlar tomonidan arzon non va sanoat uchun xom ashyo bilan bog’langan.
Hokimiyatning liberallarga o’tishi ma’lum darajada ishchi harakatining
yaqinlashib kelayotgan yuksalishini oldini olishga muvaffaq bo’ldi. Liberallar
7

ichki siyosatni imtiyozlar va islohotlar orqali olib borishni taklif qildilar.
Konservatorlar ishchilar sinfining siyosiy mustaqilligini qattiq bostirish siyosatini
olib borar ekan, buni Tuff vodiysi ishi ham, Osborndagi sud jarayoni ham
tasdiqlaydi. 1900-yillarda paydo bo’lgan Leyboristlar partiyasi bu masalada
liberallarning ittifoqchisiga aylanishi mumkin. Leyboristlar partiyasi fabian
jamiyatining ko’plab arboblaridan iborat bo’lib, ular XIX asrning oxirlarida yo’q
edi. Ijtimoiy siyosatning ko’plab masalalari bo’yicha har ikki partiya
yetakchilarining qarashlari yaqin edi. Liberal va leyboristlar partiyalari o rtasidaʻ
ichki siyosat masalalari bo yicha norasmiy ittifoq tuzildi. "Biz, dedi Lloyd Jorj
ʻ
1910 yil oktyabr oyida. Kardiffda - shuni yodda tutishimiz kerakki, hozirgacha
ishchilar o’rtasida sotsializm tarqalishiga qarshi kurashishga urinishlar bo’lmagan.
Liberalizm siyosati yo’nalishini ko’rsatish, uning avangardiga kuch va mahorat
berish uchun bizga ishchilar partiyasining yordami kerak. Agar liberalizmni tor-
mor etishga urinib, o’zini eng yaxshi taraqqiyotga xizmat qilmoqdaman deb
hisoblaydigan ayyor odamlar o’z vakolatlarini liberalizmni mustahkamlash va uni
oqilona qilish uchun ishlatsalar, taraqqiyot yanada yuqori va muhimroq xizmat
qilgan bo’lar edi". Parlament ijtimoiy ehtiyojni, uyatli darajada yomon uy-joy
sharoitini va qashshoqlikni bartaraf etish, muhtojlik sabablarini bartaraf etish
uchun hech narsa qilmadi. Jamiyatdagi kayfiyatni asr boshidagi birinchi parlament
saylovlari natijalari yaqqol ko’rsatdi 6
.
1905 yil oxirida liberallar G. Kempbell-Bannerman boshchiligida bu asrda
birinchi marta kabinet tuzdilar. Shuni ta’kidlash kerakki, yangi vazirlar mahkamasi
o’z tarkibi bilan avvalgilaridan ajralib turardi va ehtimol shu sababli bu allaqachon
o’zgarishlarga umid uyg’otgan. Gap shundaki, sobiq kabinetlar deyarli butunlay
yer egalaridan iborat edi; 1906 yildan boshlab parlamentda kapitalli va
professional siyosatchilar ustunlik qila boshladi. G. Askvit Moliya kansleri bo ldi.
ʻ
Ushbu hukumatdagi liberallar ko’pchilikka ega edilar:
6
V. S. Koshelev, I. V. Orzhexovskiy, V. I. Sinitsa. Zamonaviy zamonlarning jahon tarixi XIX - erta. XX asr, 1998
yil.
8

Buyuk Britaniyadagi iqtisodiy vaziyat, konservativ muxolifat partiyasi kelgan
paytda, eng yaxshi holatda emas edi, bu tabiiy ravishda oddiy odamlarning
ahvolini aks ettirdi. Liberallar hozirgi sharoitda ishchilar sinfining turmush
darajasini oshirishga qaratilgan islohotlar loyihasini taklif qildilar. Ijtimoiy
islohotlar hukumat tomonidan keksalar uchun pensiya to’lovlarini joriy etishdan
boshlanishi kerak edi. Pensiya to’g’risidagi qonun loyihasini tayyorlashda
hukumatning ko’plab a’zolari ishtirok etishi kerak edi, ammo, shubhasiz, G. Askvit
hal qiluvchi shaxsga aylanishi kerak edi. Islohotchilarning keyingi rejalariga Savdo
vazirligi faoliyatini takomillashtirish kiradi. Mehnat birjalarini yaratish va keyingi
1909 yil byudjetida barcha to’plangan resurslarni birlashtirib, sanoatni
rivojlantirish va islohotlarni yanada kengaytirishni rag’batlantirish rejalashtirilgan
edi. Va nihoyat, uchinchi bosqich, 1910 yilda D. Lloyd Jorjning kasallikdan
sug’urtalash to’g’risidagi qonun loyihasi bo’lishi kerak edi. Islohotchilarning
strategik rejalari shunday edi. Rivojlanish sur’atlari bo’yicha Britaniya sanoati
Amerika va Germaniyadan orqada qoldi. Bunday ortda qolishning sababi 19-asr
o’rtalarida o’rnatilgan zavod jihozlarining eskirganligi edi. Uning yangilanishi
katta kapitallarni talab qildi, lekin banklar uchun milliy iqtisodiyotga qaraganda
boshqa mamlakatlarga sarmoya kiritish foydaliroq edi. Natijada, Angliya "dunyo
fabrikasi" bo’lishni to’xtatdi va 20-asr boshlarida. Sanoat ishlab chiqarish bo’yicha
u AQSh va Germaniyadan keyin uchinchi o’rinni egalladi.
9

1.2. XX asr boshlarida Buyuk Britaniyaning ichki siyosatidagi
muammolar.
Irlandiya muammosi Angliya ichki siyosatining eng keskin muammolaridan biri
edi. Ijaraga er evaziga kun kechiradigan irland dehqonlari nihoyatda qashshoqlikda
edilar, chunki ingliz lendlordlari yerni o’z mulkiga aylantirgan edi. Ko’plab
irlandlar yaxshiroq hayot izlab Amerikaga ketishgan. Ochlik, yuqori o’lim va
emmigratsiya natijasida aholi soni kamaydi.1875 yilda Angliya parlamentining
a’zosi, olsterlik protestant, yer egasi Parnel Irlandiyaga avtonomiya huquqini
beruvchi qonunni qabul qilishni talab qildi. U, shuningdek, agrar islohotni talab
qiluvchi Irlandiya muxolifat guruhini o’z atrofida to’pladi, ular qattiq ijaraga,
o’rtacha ijara haqiga va ijaraga olingan yerlarni tekinga o’tkazishga chaqirdi.1870-
yillarning oxiriga kelib Parnel muxolifati nufuzli kuchga aylandi. Bu vaqtga kelib
irland dehqonlarining “Yer va suv ligasi” deb nomlangan jamoat tashkiloti bu
muxolifatning asosiy tayanchiga aylangan edi. Ijarachilarni yerdan haydab
chiqarishga javoban Yer va suv ligasi Irlandiyada ingliz yer egalariga qarshi katta
terror boshladi. Britaniya tovarlarini boykot qilish davom etdi.1881 yilda Angliya
hukumati irlandlarga "Er va suv" to’g’risidagi " qonunni uni o’rniga taklif qildi.
Unda 15 yil muddatga adolatli ijara haqini tayinlaydigan va ijarachiga o’z er
uchastkasini boshqa shaxsga o’tkazish huquqini beruvchi komissiya tuzish ko’zda
tutilgan. Irlandiya yer va suv ligasi bu buyruqqa qarshi chiqdi, boykotni
kuchaytirdi, yer egalarini qo’rqitish uchun kompaniya boshladi va muxtoriyat talab
qildi. Bunga javoban hukumat ta’qibni kuchaytirdi. Parnell hibsga olindi va
quruqlik va suv ligasi taqiqlandi. Britaniya hukumatining bu harakatlari olovga
yog’ qo’shish bilan teng edi. Irland dehqonlari Parnelning chaqirig’i bilan ingliz
yer egalariga ijara haqi to’lashdan bosh tortdilar. Taqiqlangan “Yer-suv ligasi”
o rniga “Ayollar quruqlik ligasi” tuzildi. U bilan birga “Oy nuri ritsarlari”, “Oyʻ
o’g’illari”, “Yengilmas ritsarlar” kabi irland millatchi jangari tashkilotlari paydo
bo’ldi. Irlandiyada ochiq fuqarolar urushi xavfi bor edi. Shuning uchun Britaniya
hukumati Parnel va uning tarafdorlarini kelishuvga kelishga taklif qildi. 1881-yilda
Parnel bilan tuzilgan shartnomaga ko ra, irland dehqon ijarachilari boykotni
ʻ
10

to xtatib, yer egalariga ijara haqini to lashda davom etishlari, yer egalari esaʻ ʻ
ijarachilarning qarzlarini (qolgan qarzlarini) “kechirishi” kerak edi. Parnel tanlagan
yarashuv yo’li Irlandiyada kichik terrorchi guruhlarning faollashuviga olib keldi.
1882 yilda Dublinda Irlandiya davlat kotibi va Irlandiya lord-gubernatori o’ldirildi.
Ta’qiblar va politsiya terroriga javoban agrar terrorning yangi to’lqini Irlandiya
qishloqlarini qamrab oldi.1886 yilda hukumat muxtoriyat berishga qaror qildi.
Biroq parlament bu taklifni rad etdi. Bunday sharoitda Irlandiya burjuaziyasining
bir qismi Irlandiyaga muxtoriyat berish talabi bilan cheklanishga majbur bo’ldi.
Irlandiya burjuaziyasining savdo va sanoat doiralari manfaatlarini ifodalovchi yana
bir qismi Irlandiyaning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlash uchun keskinroq talablar
bilan chiqdi. Bu guruh rahbari A. Griffit 1905 yilda Shinfeyn (Biz o’zimiz)
partiyasini tuzdi. U mustaqil Irlandiya parlamentini yaratishga yordam bera
boshladi. Shinfeynerlar Angliyani yon berishga majbur qilish uchun ingliz
tovarlarini boykot qilishga chaqirdilar 7
.
1912 yilda hukumat yana qonun loyihasiga qaytishga majbur bo’ldi. Ammo
parlament uni qayta tasdiqlamadi. Natijada Irlandiya fuqarolar urushi yoqasida edi.
Lekin 1914-yilda jahon urushi boshlandi. Parlament uy boshqaruvi to’g’risidagi
qonunni tasdiqlashga majbur bo’ldi, chunki urush paytida ichki siyosiy barqarorlik
havo kabi kerak edi. 1911 yilda Angliyada parlamentni isloh qilish to’g’risidagi
qonun qabul qilindi. Ushbu Qonun parlamentning yuqori palatasi - Lordlar
palatasining veto huquqini chekladi. Chunonchi, agar parlamentning quyi palatasi
uch marta bitta qonun qabul qilgan bo’lsa, bu qonun Lordlar palatasi tomonidan
ma’qullanmagan bo’lsa ham kuchga kirgan. Lordlar palatasi ham moliyaviy
muammolarni hal qilishdan chetlashtirildi. Parlamentning vakolat muddati 5 yil
etib belgilandi. Deputatlarga oylik maosh berildi. Angliyaning mehnatkash xalqi
doimo o’z huquqlari uchun kurashib kelgan. Angliyada ishchilar harakatida kasaba
uyushmalari muhim rol o’ynadi. Kasaba uyushmalari a’zolari soni yildan-yilga
ortib bordi. Masalan, 1888 yilda ularning soni 750 ming kishiga yetgan bo’lsa,
7
https://history.wikireading.ru/278254
11

1892 yilda 1,5 million kishiga yetdi. Angliya kasaba uyushmalari parlament kurash
yo’lini tanladilar. Qonun ishchilarga ish tashlash huquqini berdi. Ammo ish
tashlashlar davom etgan kunlarda korxonalarga yetkazilgan zarar kasaba
uyushmalari hisobidan qoplandi. Bu qoida mohiyatan kurash usuli sifatida ish
tashlashni bekor qildi. Kasaba uyushmalari o’z partiyalarini tuzishga qaror qilishdi.
Bu partiya 1900 yilda tashkil topgan. 1906 yildan boshlab u Leyboristlar partiyasi
nomini oldi. Leyboristlar partiyasi o’z maqsadini parlament vositalari orqali
ishchilar manfaatlarini himoya qilish ekanligini e’lon qildi. Liberal hukumat
rahbari JI. Jorj afsus bilan ta’kidladiki, "Leyboristlar partiyasining tuzilishi liberal
hukumatning xatosi". Leyboristlar partiyasi tuzilganidan keyin o’tkazilgan ilk
parlament saylovlarida bu partiya 29 o’rinni qo’lga kiritdi. Iqtisodiy taraqqiyotning
sekinlashishi asosiy iste’mol tovarlari narxining oshishiga olib keldi, bu esa ish
tashlashlarga olib keldi. Eng katta ish tashlash 1911 yilda bo’lib o’tdi. 6 hafta
davom etgan konchilar ish tashlashi hukumatni zarur choralarni ko’rishga majbur
qildi, ya’ni “Eng kam ish haqi to’g’risida”gi qonun qabul qilindi. Ish tashlashlar
chog’ida tadbirkorlik sub’ektlariga yetkazilgan zararni kasaba uyushmalaridan
undirish taqiqlandi; korxonalar mulkdorlari hisobidan ishlab chiqarish jarayonida
baxtsiz hodisalardan jabrlanganlarga pensiya to’lash belgilandi; 70 yoshdan
boshlab pensiya tayinlanadi; konchilar uchun 8 soatlik ish kuni belgilandi; kasallik
va ishsizlik uchun sug’urta to’lovlari joriy etildi.Bir so’z bilan aytganda,
Angliyaning hukmron doiralari Birinchi jahon urushi arafasida ichki siyosiy
muammolarni yumshatib, xalqni birlashtirishga erishdilar.
Hukmron doiralar iqtisodiy vaziyatni yaxshilash va siyosiy huquqlarni
kengaytirishga intilayotgan ishchilar sinfi va mayda burjuaziya tomonidan kuchli
tazyiqni sezdi. Katta to’ntarishlarning oldini olish va hokimiyatni saqlab qolish
uchun liberallar va konservatorlar qator islohotlarni amalga oshirishga majbur
bo’ldilar.
1905-yil dekabrda, parlament saylovlarigacha ham hokimiyat liberal kabinet
qo liga o tdi. Partiya rahbari G. Kembel-Bannerman o z hukumatiga liberal-ʻ ʻ ʻ
imperialistlar — E.Grey, G.Askvit va boshqalarni, radikallar esa D.Lloyd Jorj,
12

V.Cherchillni kiritdi. 1906 yilgi parlament saylovlari konservatorlarga qattiq
mag’lubiyatga uchradi. Liberal hukumat 1916 yilgacha qoldi. Hukumat bir qator
qonun loyihalarini taqdim etdi. Ishchilarning talablarini inobatga olib, ish tashlash
va ish tashlash mablag’larini qonuniylashtirdi. Lordlar kasaba uyushmalaridan
qo’rqib, bu qonunni kechiktirishga jur’at eta olmadilar. Biroq, boshqa tomondan,
ular 1906-1908 yillarda hukumat kiritgan boshqa barcha qonun loyihalarini rad
etishdi yoki ularni shunday qilib, hukumatning o’zi qaytarib oldi. Parlamentning
kuchsizligi ko’pchilikni hafsalasi pir qildi. Kempbell-Bannerman liberallar va
leyboristlarning chap qanotining bosimi ostida 1908 yil boshida parlamentda
lordlarga qarshi norozilik rezolyutsiyasini kiritdi. Leyboristlar partiyasi Lordlar
palatasini tugatish taklifi bilan chiqdi, ammo bu taklif rad etildi. Liberallar
mo’’tadilroq islohotlar tarafdori edi. Quyi palataning to’rtdan uch qismi tomonidan
qabul qilingan rezolyutsiyada demokratik qonunchilikni ta’minlash manfaatlaridan
kelib chiqib, Lordlar palatasini isloh qilish talab qilingan. Liberal burjuaziya
lordlar palatasiga qarshi kurash xalq manfaatlari yo lida demokratiya uchun kurashʻ
ekanligi haqida ommani ruhlantirdi. Butun Angliya bo’ylab ommaviy mitinglar va
namoyishlar uyushtirildi, unda ma’ruzachilar Lordlar palatasining xatti-
harakatlarini keskin qoraladilar va hatto uni tugatishni talab qilishdi. Boshqalar:
Lordlar palatasini saylashimiz kerak, deyishdi. Hatto konservatorlar ham bunday
arxaik institut demokratiya hujumiga dosh berolmasligidan qo’rqib, Lordlar
palatasining islohotiga rozi bo’lib, uni quyi palata bilan bir xil to’liq vakolatga ega
bo’lgan saylangan, ammo baribir aristokratik yig’ilishga aylantirishni xohladi.
Asquith va Liberal rahbariyati taklif qilingan rejalarning hech biriga rozi bo’lmadi.
Ular boshqacha yo’l tutishdi. Ular Lordlar palatasini merosxo’r, aristokratik
institut sifatida saqlab qolishga qaror qildilar, lekin uning huquqlarini shunday
cheklashdiki, Lordlar palatasining moliyaviy va iqtisodiy qonun loyihalariga hech
qanday aloqasi yo’q, boshqa barcha qonun loyihalariga nisbatan esa Lordlar
palatasi faqat kechiktirish vetosini oladi: kechikish muddati - 2 yil, shundan so’ng
quyi palata tomonidan qabul qilingan qonun loyihasi Lordlar palatasini chetlab
o’tib, qirolga tasdiqlash uchun taqdim etiladi. Parlamentning vakolat muddati yetti
13

yildan besh yilga qisqartirildi. Bu ilg’or edi. chegaraga qadar cheklangan islohot
bo’lsa ham - axir, lordlar har qanday qonunni qabul qilishni kechiktirishi mumkin
edi. 1910 yil yozida "8-ning konferentsiyasi" tashkil etildi, ammo bu konsensusga
kelmadi. Muzokaralar davomida Lordlar palatasi o’z pozitsiyalarini
mustahkamlash uchun 1909-1910 yillar byudjetini qabul qilishga rozi bo’ldi va
hatto islohotga roziligini e’lon qildi. 1910 yil 15 noyabrda parlament sessiyasi
qayta ochilganda, Lordlar palatasida konservatorlar rahbari Lansdaun qonun
loyihasini taqdim etdi, uning asosiy ma’nosi ayniqsa muhim va munozarali
masalalarni xalq ovoziga qo’yishni ta’minlash edi. moliyaviy qonun loyihalari
bo yicha esa har ikki palataning qo shma majlislari chaqirildi. Ushbu Lansdaunʻ ʻ
taklifining qabul qilinishi palatalarning qo’shma majlisida mutlaq ko’pchilikni
tashkil etadigan konservatorlarning ustunligini ta’minlashini tushunish qiyin emas.
chunki torilar va liberallarning nisbati 5:1 da ifodalangan (aniqki, agar Torlar
Jamoatlar palatasida ozchilikka ega bo’lsalar ham, ular yuqori palatadagi o’z
partiyadoshlari bilan birlashgan holda, har qanday holatda ham). ko’pchilik
bo’lishi kerak edi). Lordlar palatasi Lansdaunning taklifini ma’qulladi, ammo
Jamoatlar palatasi bunga rozi bo’lmadi. Bu vaziyatdan chiqishning yagona yo’li
yana parlamentni tarqatib yuborish va yangi saylovlar tayinlash edi. 1910-yil
dekabr oyida Jamoatlar palatasiga saylovlar bo lib o tdi. Ular o rinlarni
ʻ ʻ ʻ
taqsimlashda hech qanday o zgarishlarga olib kelmadi, garchi liberallar g alabaga
ʻ ʻ
erishish uchun Irlandiya uchun o z uyida hukmronlik qilishni va yangi islohotlarni
ʻ
va da qilishdi. Commons u bilan rozi bo’lmadi. Bu vaziyatdan chiqishning yagona
ʼ
yo’li yana parlamentni tarqatib yuborish va yangi saylovlar tayinlash edi. 1910-yil
dekabr oyida Jamoatlar palatasiga saylovlar bo lib o tdi. Ular o rinlarni
ʻ ʻ ʻ
taqsimlashda hech qanday o zgarishlarga olib kelmadi, garchi liberallar g alabaga
ʻ ʻ
erishish uchun Irlandiya uchun o z uyida hukmronlik qilishni va yangi islohotlarni
ʻ
va da qilishdi. Commons u bilan rozi bo’lmadi. Bu vaziyatdan chiqishning yagona
ʼ
yo’li yana parlamentni tarqatib yuborish va yangi saylovlar tayinlash edi. 1910-yil
dekabr oyida Jamoatlar palatasiga saylovlar bo lib o tdi. Ular o rinlarni
ʻ ʻ ʻ
taqsimlashda hech qanday o zgarishlarga olib kelmadi, garchi liberallar g alabaga
ʻ ʻ
14

erishish uchun Irlandiya uchun o z uyida hukmronlik qilishni va yangi islohotlarniʻ
va da qilishdi. Parlament islohotining o’ta cheklangan xarakterida hokimiyatning
ʼ
imkon qadar eskirgan institutlarni saqlab qolishga intilayotgan reaktsion siyosati
namoyon bo’ldi. Kempbell-Bannermanning muhim imperiya harakatlaridan biri
bosib olingan Bur respublikalariga muxtoriyat berish edi. Bu chora Janubiy
Afrikada yangi hukmronlik - Janubiy Afrika Ittifoqini yaratish imkoniyatini ochib
berdi. Ko’p o’tmay, kasal keksa odam bo’lgan Kempbell-Bannerman iste’foga
chiqdi. Asquith uning o’rniga lavozimga tayinlandi. Asquithning o’zi liberal-
imperialistik qanotga tegishli edi. Lloyd Jorj yangi kabinetda g’azna vazirining
katta lavozimini oldi, bu vazirlar mahkamasida Bosh vazirdan keyin ikkinchi
lavozim hisoblangan. Bu Lloyd Jorj yetakchisi hisoblangan partiyaning chap,
radikal qanotini tinchlantirish uchun vosita edi.
Askvitlar hukumati yillari Britaniya imperiyasining ichki va tashqi siyosiy
qiyinchiliklarining kuchayishining yangi bosqichi, urushdan oldingi inqirozning
kuchayishining yangi bosqichidir. Mehnatkashlar sinfi borgan sari bezovtalanib
bormoqda. 1906 yildan beri ish tashlashlar urushi doimiy ravishda ko’tarildi. Ichki
siyosat ijtimoiy islohotlar atrofida shovqinli kampaniya bilan birlashtirilgan juda
murakkab manevr bilan tavsiflanadi. Alohida qatorni aytib o’tish mumkinki, 1906
yilgi saylovlar yangi siyosiy tashkilot - o’sha yili Ishchilar partiyasi deb
o’zgartirilgan Ishchilar vakillik qo’mitasi tomonidan ko’rsatilgan nomzodlarning
yirik g’alabasi bilan tavsiflanadi. Ijtimoiy demagogiya va manevr sohasida katta
tajribaga ega bo’lgan, tashqi siyosatdagi agressivligini pasifistik frazeologiyalar
bilan yopgan liberallar hukmron doiralar tomonidan o’ziga yuklangan rolni
yaxshiroq bajara oldilar. haddan tashqari oddiy konservatorlarga qaraganda.
Burjuaziyaga e’tiborni qurollanish poygasidan chalg’itadigan, o’z militaristik
siyosatini “bularning barchasi faqat tinchlik manfaatlari, manfaatlar yo’lida amalga
oshirilmoqda” degan iboralar bilan yashira oladigan aqlli demagoglar kerakligi
aniq. madaniyatni himoya qilish, vatan manfaatlari yo’lida va hokazo." Ushbu
davrdagi eng yorqin islohotlardan biri sug’urta to’g’risidagi qonunni ko’rib chiqish
mumkin. U ishchilarning katta hissasi va mulkdorlarning kichikroq hissasi asosida
15

qurilgan, unga davlat kichik subsidiya qo’shgan. Ular mamlakat ishchi va
xizmatchilarining yarmidan kamini qamrab oldi. Sug’urta foydasi juda kichik edi.
Sug’urta kasaba uyushmalariga emas, balki maxsus davlat tashkilotlariga
o’tkazildi. 1906 yilda qabul qilingan Ishchilarning tovon to’lash to’g’risidagi
qonuni ham ishchilar sinfiga aniq imtiyoz bo’ldi. Agar 1897 yilgi qonunga ko’ra,
baxtsiz hodisalar yuz berganda ish beruvchilardan nafaqa olish huquqi faqat
ishchilarning ayrim toifalariga taalluqli bo’lsa, endi bu deyarli barcha ishchilarga
tegishli, garchi nafaqa miqdori ahamiyatsiz edi. 1908 yilda keksalar uchun pensiya
to’g’risidagi qonun qabul qilindi. Haftasiga 5 shilling pensiya olish huquqi 70
yoshdan oshgan va yillik daromadi 26 funt sterlingdan ko’p bo’lmagan shaxslarga
berildi. Xuddi shu yili maxsus qonun bilan konchilar uchun 8 soatlik ish kuni
belgilandi. 1909 yilda mehnat birjalari tashkil etildi, ularning vazifalariga
ishchilarni yollashda tadbirkorlar va ishchilar o’rtasida vositachilik kiradi. 1908
yilda keksalar uchun pensiya to’g’risidagi qonun qabul qilindi. Haftasiga 5 shilling
pensiya olish huquqi 70 yoshdan oshgan va yillik daromadi 26 funt sterlingdan
ko’p bo’lmagan shaxslarga berildi. Xuddi shu yili maxsus qonun bilan konchilar
uchun 8 soatlik ish kuni belgilandi. 1909 yilda mehnat birjalari tashkil etildi,
ularning vazifalariga ishchilarni yollashda tadbirkorlar va ishchilar o’rtasida
vositachilik kiradi. 1908 yilda keksalar uchun pensiya to’g’risidagi qonun qabul
qilindi. Haftasiga 5 shilling pensiya olish huquqi 70 yoshdan oshgan va yillik
daromadi 26 funt sterlingdan ko’p bo’lmagan shaxslarga berildi. Xuddi shu yili
maxsus qonun bilan konchilar uchun 8 soatlik ish kuni belgilandi. 1909 yilda
mehnat birjalari tashkil etildi, ularning vazifalariga ishchilarni yollashda
tadbirkorlar va ishchilar o’rtasida vositachilik kiradi.
1913 yil mart oyida kasaba uyushma fondlari to’g’risidagi qonun kuchga kirdi.
Qonun kasaba uyushmalarining kurashi natijasi edi. Ish tashlashlarning ko’pligi va
ularning o’jar tabiati Asquith hukumatlarini sanoat mojarolariga aralashmaslik
haqidagi eski ingliz ta’limotidan voz kechishga majbur qildi. Lloyd Jorj tomonidan
1906-1908 yillarda sanoat aloqalarini tartibga solish bu yo’nalishdagi birinchi
qadam bo’lib, vazir faqat tomonlar o’rtasida vositachi sifatida ishlagan. Asquith
16

davrida hukumat rasman qonunchilik orqali ushbu yo’ldan borishga harakat qildi.
Asquith Angliyada davlat arbitraj organlari tomonidan nizolarni arbitraj qilishni
joriy etishga harakat qildi. Asquith bu tizimga shunchalik katta ahamiyat berdiki,
uning o’zi hatto Markaziy arbitraj kengashining raisi bo’ldi.
Shuni ham ta’kidlash kerakki, Angliya bu davrda o’z byudjetini asosan armiya,
flot va imperiyaning byurokratik apparatini mustahkamlashga sarflaydi. Yirik
Yevropa davlatlari orasida Angliya aholi jon boshiga harbiy xarajatlar bo’yicha
birinchi o’rinda edi. Urush ingliz burjuaziyasining ikki ashaddiy dushmani: Kayzer
Germaniyasi va ishchilar harakatiga chek qo’yishning yagona yo’li sifatida qarala
boshladi. Angliya urushga tayyorgarlik ko’rish uchun jiddiy choralar ko’rdi. 1901
yilda imperiyani mudofaa qo’mitasi, 1895 yilda esa bosh qo’mondon o’rniga oliy
harbiy kengash tuzildi. 1909 yilda imperator bosh shtabi tuzildi, uning tarkibiga
dominionlar vakillari kirdi. Liberal urush vaziri Xelden armiyani qayta tashkil
etmoqda, ilgari mavjud bo’lgan fuqarolik militsiyasi va ko’ngilli kuchlar o’rniga
ommaviy zaxiraga ega bo’lgan yagona hududiy bo’linmalar tuzildi. 1905 yilda ular
Fransiya bilan qo’shma harakatlar to’g’risida kelishib oldilar va keyinchalik dengiz
kuchlarining vazifalarini taqsimladilar: Fransiya o’z flotini O’rta yer dengizida,
Angliya esa shimolda to’pladi. Quruqlikdagi harbiy harakatlar bilan bir qatorda
dengiz qurilishi ham amalga oshirildi. Angliyaning militaristik siyosatining o’ziga
xos xususiyati shundaki, u o’zining tajovuzkorligini Angliyaning o’zida ham, chet
elda ham jamoatchilik fikrini chalg’itadigan tinch iboralar bilan ehtiyotkorlik bilan
yashirgan 8
.
A ngliya tred-yunionlari kurashning parlament yo`lini tanlaganlar. Qonun
ishchilarga ish tashlash huquqini berar edi. Biroq, ish tashlash davom etgan
kunlarda korxonalar ko`rgan zarar tred-yunionlar hisobidan undirilar edi. Bu qoida
amalda ish tashlashni kurash usuli sifatida yo`qqa chiqarar edi. Tred-yuhionlar o`z
partiyalarini tuzishga qaror qildi(lar). Bu partiya 1900- yilda tuzilgan va u «Ishchi
vakillari qo’mitasi», 1906- yildan boshlab esa Leyboristlar partiyasi deb atala
boshlandi. Leyboristlar partiyasi parlament yo`li bilan ishchilar manfaatini himoya
8
Canny, Nicholas . The Origins of Empire, The Oxford History of the British Empire Volume I
17

qilishni o`z maqsadi, deb e’lon qildi. Liberallar hukumati rahbari LJorj
«Leyboristlar partiyasining tuzilishi Liberallar hukumatining xatosi», deb afsus
bilan qayd etgan edi. Leyboristlar partiyasi tuzilgandan so`ng o`tkazilgan birinchi
parlament saylovidayoq bu partiya 29 ta deputatlik o`rnini egalladi.
Liberal siyosatning asl ma’nosini Lloyd Jorjning "inqilobiy byudjeti" bilan bog’liq
voqealardan topish mumkin. 1909-yil 29-aprelda Lloyd Jorj 1909-1910-moliya yili
uchun byudjet loyihasini taqdim etdi. Loyihada 15 million funt sterlingdan ortiq
defitsit mavjud edi. Art., bu asosan harbiy xarajatlarga bog’liq edi. Mavjud dengiz
floti dasturiga qo’shimcha ravishda sakkizta temir qoplamani qurish
rejalashtirilganligini aytish kifoya. Katta harbiy xarajatlar haqidagi taassurotni
yo’q qilishga urinib, liberallar keksalar uchun pensiyalar uchun "katta" qoidalarni
(1908 yilgi qonun bo’yicha) ta’kidlashga harakat qilishdi 9
. Asosiy
kelishmovchiliklar, birinchi navbatda, byudjetning kiruvchi qismi atrofida yuzaga
keldi. Hukumat bir qator yangi bilvosita soliqlarni joriy etishni taklif qildi.
Ma’lumki, 1846 yilda makkajo’xori qonunlari bekor qilingandan keyin Angliyada
deyarli barcha bilvosita soliqlar bekor qilindi. Soliq solishning asosiy shakli
to’g’ridan-to’g’ri daromad solig’i edi. Biroq Angliya sanoat monopoliyasidan
ayrilgach, birin-ketin bilvosita soliq tiklana boshladi. Ayniqsa, keskin tortishuvlar
to’g’ridan-to’g’ri soliqlar bilan bog’liq edi. 1902 yilgacha ikkita asosiy to’g’ridan-
to’g’ri soliq mavjud edi: ishlab chiqarilgan va topilmagan daromaddan olinadigan
soliq va 1894 yilda kiritilgan meros solig’i. Bu erda Lloyd Jorj ularni
ko’paytirishni va yirik er egalariga ko’proq ta’sir ko’rsatadigan yangi to’g’ridan-
to’g’ri soliqlarni joriy qilishni taklif qildi: Biroq Angliya sanoat monopoliyasidan
ayrilgach, birin-ketin bilvosita soliq tiklana boshladi. Ayniqsa, keskin tortishuvlar
to’g’ridan-to’g’ri soliqlar bilan bog’liq edi. 1902 yilgacha ikkita asosiy to’g’ridan-
to’g’ri soliq mavjud edi: ishlab chiqarilgan va topilmagan daromaddan olinadigan
soliq va 1894 yilda kiritilgan meros solig’i. Bu erda Lloyd Jorj ularni
ko’paytirishni va yirik er egalariga ko’proq ta’sir ko’rsatadigan yangi to’g’ridan-
to’g’ri soliqlarni joriy qilishni taklif qildi: Biroq Angliya sanoat monopoliyasidan
9
R.Foks, Angliyada koloniyalashtirish siyosati.Moskva 1978
18

ayrilgach, birin-ketin bilvosita soliq tiklana boshladi. Ayniqsa, keskin tortishuvlar
to’g’ridan-to’g’ri soliqlar bilan bog’liq edi. 1902 yilgacha ikkita asosiy to’g’ridan-
to’g’ri soliq mavjud edi: ishlab chiqarilgan va topilmagan daromaddan olinadigan
soliq va 1894 yilda kiritilgan meros solig’i. Bu erda Lloyd Jorj ularni
ko’paytirishni va yirik er egalariga ko’proq ta’sir ko’rsatadigan yangi to’g’ridan-
to’g’ri soliqlarni joriy qilishni taklif qildi:
1) "ishlab olinmagan qo’shimchalar" bo’yicha soliq. Chunki, shaharlar o’sib
borishi bilan, erning narxi ham keskin oshdi, bu esa uy egalari tomonidan
ishlatilgan va ularning narxini sun’iy ravishda oshirgan. Hukumat butun mamlakat
bo’ylab yerlarning haqiqiy qiymatini hisoblashni taklif qildi. Yer egasi yer
uchastkasini sotganda, u yerning qiymati va sotilgan narxi o’rtasidagi farqning
beshdan bir qismi davlat foydasiga o’tishi kerak. Bu ishlanmagan o’sish uchun
soliq edi.
2) Angliyada ijara munosabatlari bilan bog’liq qurilish solig’i.
3) Bo’sh turgan yerlardan soliqqa tortish. Angliyada ko’plab bo’sh erlar bor edi,
ularni er egalari ijaraga bermagan yoki sotmagan, narxlarning yangi ko’tarilishini
kutishgan. 1909-1910 yillar byudjetida bu yerlarning bozor qiymatining har bir
funtidan 0,5 pens soliq solish nazarda tutilgan edi.
4) Ijaraga oluvchilar tomonidan ijarachi tadbirkorlardan olinadigan ijara haqiga
soliq. Yer egalari kon egalariga ko p uchastkalarni ijaraga berganlar, ular yerʻ
ijarasidan tashqari, yer egalariga, masalan, ko mir qazib olish huquqi uchun
ʻ
maxsus ijara haqi ham to lagan.
ʻ
Liberal Vazirlar Mahkamasi ushbu qo’shimcha daromadlarning barchasi asosan
xalq turmushini yaxshilashga sarflanishini qat’iy ta’kidladi. Darhaqiqat, hech
qanday muborak davr kelmadi, albatta. Biroq, eng reaktsion doiralar o’z
manfaatlarini himoya qilib, yoz va kuzda byudjetga, ayniqsa, daromadsiz
qo’shimcha soliqlarga qarshi shovqinli tashviqot kampaniyasini boshladilar.
Jamoalar palatasi vazirlar mahkamasi tomonidan taklif etilgan byudjetni uchinchi
19

o’qishda ma’qulladi. Lordlar palatasi byudjetni rad etdi. Bu vaziyatning
keskinlashishiga va keyinchalik Lordlar palatasining islohotiga olib keldi 10
.
II-Bob Buyuk Britaniya Imperiyasining Tashqi Siyosati.
2.1. Buyuk Britaniya mustamlakalar bilan munosabatlar.
Angliyaning iqtisodiy rivojlanishi Qo’shma Shtatlar va Germaniya bilan
solishtirganda pasaygan bo’lsa-da, u hali ham harbiy jihatdan dunyodagi eng
kuchli davlati hisoblanardi. Kuchli dengiz floti Angliyani dengizning yagona
suvereniga aylantirdi. Ana shu kuch tufayli 19-asrdan boshlab Angliya yer
sharining barcha qit alarida juda katta hududlarni egallab olib, o zʼ ʻ
mustamlakalariga aylantirdi. 19-asrning oxiriga kelib, bosib olingan yerlarning
hududi 33 million kvadrat metrni tashkil etdi.Bosib olgan hududlar bilan aholisi
taxminan 370 million kishiga yetdi.
Koloniyalardan olingan daromad foydaning katta qismini tashkil etdi. O’sha davr
tarixchilari koloniyalarning Angliya uchun ahamiyati haqida majoziy ma’noda
shunday yozganlar: " Hindiston - Angliyaning hamshirasi, Misr - Britaniya
imperiyasining boshidagi tojdir".Mustamlaka imperiyasining vujudga kelishi
Angliyaning dengiz avtokratiyasi hatto davlat madhiyasida ham aks etgan.
Britaniyalik o’g’il va qizlar uning satrlarini g’urur bilan ta’kidladilar: "Angliya,
dengizlarni boshqaring, hukmronlik qiling. Eng ilg’or sanoat mamlakati sifatida
Angliyaning obro’sining pasayishi uni yangi mustamlakalarni qo’lga kiritish
siyosatini davom ettirishga majbur qildi. Shu bilan birga, u sobiq koloniyalarda o’z
hokimiyatini mustahkamlashga harakat qildi.Dastlab,1875 yilda Angliya Misr
hukumatidan Suvaysh kanalining 45% ulushini sotib oldi, bu unga O’rtayer
dengizidan Hind okeaniga chiqish imkonini berdi 11
. Ko’p o’tmay u xususiy
shaxslarga tegishli kanalning boshqa aktsiyalarini ham o’z zimmasiga oldi. Buning
sharofati bilan Hindistonga olib boradigan dengiz yo’llari nazorati to’liq Angliyaga
o’tdi va 1876 yilda Angliya o’zining qirolichasi Viktoriyani Hindiston imperatori
deb e’lon qildi. Shunday qilib, Angliya imperiyasi tashkil topdi. Angliya imperiya,
10
http://vek-noviy.ru/g-zapadnoy-evropyi-v-kontse-xix-nachale-xx-veka/vnutrennyaya-politika-anglii.html
11
Goodlad, Graham David . British foreign and imperial policy, 1865–1919 . Psychology Press, 2000.
20

parlament esa imperiya parlamenti deb atala boshlandi. Konservatorlar va liberallar
yetakchilari Britaniya imperiyasini kengaytirishga intilishdi. Imperiya
kengayishining eng ashaddiy tarafdorlaridan biri (ular o zlarini imperialistlar debʻ
atashgan) Sesil Rods shunday degan edi: “Biz yulduzlarga yeta olmayotganimiz
achinarli... Iloji bo lsa, sayyoralarni qo shib olgan bo lardim (ya ni, qo lga
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
kiritardim). Britan kolonizatori Sesil Rods strategik muhim Suvaysh kanalini
foydali qazilmalarga boy Janubiy Afrika bilan birlashtiruvchi Keyptaun-Qohira
temir yo lini qurish taklifini bildirdi. 1888-yilda Rods o ziga tegishli shaxsiy
ʻ ʻ
Britan Januniy Afrika kompaniyasi yordamida o z ismi sharafiga atalgan ulkan
ʻ
hudud — Rodeziyani egalladi. Shimoliy Afrikada Angliya Misrni bosib oldi va
Sudanni bosib oldi. Janubiy Afrikada inglizlarning asosiy maqsadi gollandiyalik
ko’chmanchilarning avlodlari - burlar tomonidan tashkil etilgan Transvaal va
Orange respublikalarini qo’lga kiritish edi. Angl-bur urushi (1899-1902) natijasida
250 ming kishilik ingliz armiyasi g’alaba qozondi va Bur respublikalari Britaniya
mustamlakasiga aylandi. Osiyoda Angliya Yuqori Birmani, Malay yarim orolini
bosib oldi va Xitoyda o’z mavqeini mustahkamladi. Inglizlar urushlari
mustamlakachilarga o’jar qarshilik ko’rsatgan mahalliy aholining shafqatsiz
qirg’in qilinishi bilan birga keldi. Birinchi jahon urushi arafasida Britaniya
imperiyasi 35 million kvadrat metr maydonni egallab oldi.400 million kishidan
ortiq aholiga ega, bu er yuzining beshdan biridan ko’prog’ini va dunyo aholisining
to’rtdan bir qismini tashkil qiladi. Mustamlakalarning ekspluatatsiyasi Angliyaga
katta foyda keltirdi, bu esa ishchilarning ish haqini oshirish va shu bilan siyosiy
keskinlikni yumshatish imkonini berdi. S.Rods to’g’ridan-to’g’ri aytdi: "Agar siz
fuqarolar urushini xohlamasangiz, imperialist bo’lishingiz
kerak.Mustamlakachilarning bosib olishlari boshqa mamlakatlar o’rtasida
to’qnashuvga olib keldi, shuningdek, ko’proq begona yerlarni egallashga
intilishdi 12
. Germaniya inglizlarning eng jiddiy dushmaniga aylandi. Buyuk
Britaniya hukumatini Fransiya va Rossiya bilan ittifoqchilik shartnomalari tuzishga
12
Canny, Nicholas . The Origins of Empire, The Oxford History of the British Empire Volume I
21

majbur qildi. Germaniyaning tobora kuchayib ketayotganligi hukumatni tashvishga
soldi va o’ziga kuchli ittifoqchilarni topdi.
1890 yilda “Angliya-Fransiya shartnomasi” va “Angliya-Germaniya kelishuvi”
Buyuk Britaniyaning Ko’llar hududida (Uganda) yanada kengroq joylashish va
rivojlanish haqidagi tasavvurlariga yo’l ochdi. Nigerning yuqori qismida va
Chadgacha bo’lgan butun yo’lda Britaniya-Fransiya raqobati 1898 yilda yana bir
konvensiyaga olib keldi va shundan so’ng London Nigeriyada Britaniya
hukmronligini mustahkamladi va Fransiya Chadni ushlab turdi. G’arbiy Afrikada,
Nilning yuqori qismida va Afrikaning janubida Rodos va Bur respublikalari
o’rtasida mojaro paydo bo’lgandan so’ng darhol hal qilindi. Fransuzlar Nil
mintaqasidagi da’volardan voz kechib, buning evaziga Tunisdagi o’zlarining
ustuvorligini tan olishdi va aslida Buyuk Britaniyaning Marokashga kirib borish
huquqiga rozi bo’lishdi. Bu yevropada nemis ambitsiyalarini cheklash uchun
o’zaro strategik vosita edi. Rodos va Transvaalga kengayishni qo’llab-quvvatlagan
Keyp koloniyasining shuhratparast gubernatori Alfred Milner Buyuk Britaniyani
qimmat Bur urushiga jalb qildi. Gollandiyadan kelib chiqqan ko’chmanchilar oxir-
oqibat mag’lubiyatni tan olishga majbur bo’lishdi, ammo amalda Janubiy
Afrikaning paydo bo’lgan Ittifoqida irqchilik siyosati uchun kafolatlarga ega
bo’lishdi.
Xuddi shu yillarda inglizlar Birmada sotib olishni kengaytirdilar, fransuzlar esa
Indochina ustidan nazoratni kengaytirdilar. Gollandiyaliklar Java ustidan o’z
egaliklarini mustahkamladilar, so’ngra shimoliy Sumatra va Bali va "Hind orollari"
ning tashqi orollariga ko’chdilar. Garchi Xitoy mustamlaka qilish uchun juda katta
va hurmatli davlat bo’lsa-da, yevropa kuchlari zaiflashgan Sin sulolasini qirg’oq
bo’ylab va Shandundagi ekstraterritorial yurisdiktsiyalardan voz kechishga majbur
qildi. Yaponiya 1895 yilda Tayvanni (Formosa) va Manchuriyadagi
ekstraterritorial anklavlarni Xitoydan tortib oladi va 1910 yilda Chosen (Koreya)
mustamlakasini tashkil qiladi. 1900 yilda qo’zg’olonini bostirish uchun yuborilgan
xalqaro kuch Xitoy hukmdorlari va fuqarolariga so’zsiz namoyish qilish uchun
xizmat qildi. Amerika Qo’shma Shtatlari Xitoyni bo’linishdan saqlab qolishda
22

("Ochiq eshiklar siyosati") o’z ulushini e’lon qildi, hatto bu paydo bo’lgan dunyo
o’yinchisi Filippindagi Ispaniya egaliklarini egallab oldi va nihoyat bir necha yillik
kurashdan so’ng mahalliy qarshilik harakatini mag’lub etdi. Xuddi shu davrda
amerikaliklar Kuba ustidan virtual protektorat o’rnatdilar. Bundan tashqari Buyuk
Britaniya 1909-1911-yilgi Eron inqilobiga ham ko’maklashdi. 1910 yilga kelib,
kengayish uchun yagona imkoniyat imperator kuchlari uchun ikkinchi Marokash
inqirozida bo’lgani kabi mulk savdosi yoki ularni bir-biridan to’g’ridan-to’g’ri
tortib olish edi. Yevropada hududini yo’qotib, iqtisodiy jihatdan orqada qolgan
Usmonli imperiyasi yakuniy bo’linish uchun eng munosib nomzod bo’lib tuyuldi.
Hududlar egallanishi davri nisbatan tinch bo lgan savdo va diplomatiya bilanʻ
boshlangan. Imperiya butun dunyoga britan texnologiyalari, savdo, ingliz tili va
hukumat turi tarqalishiga sababchi bo lgan. Imperiya hukmronligi imperiya
ʻ
iqtisodiyotining o sishi va Birlashgan Qirollikning ko plab davlatlar siyosatiga
ʻ ʻ
ta sir ko rsatishida muhim rol o ynagan. Koloniyalar tuzilishidan ma lumki,
ʼ ʻ ʻ ʼ
Britaniya Imperiyasining ta siri ikki xil qiyofaga ega bo lgan. Koloniyalarga
ʼ ʻ
Buyuk Britaniyaga mos bo lgan ingliz tili, ma muriy va huquqiy qonunlar
ʻ ʼ
kiritilgan. Birlashgan Qirollikning dekolonizatsiyasi davomida sobiq koloniyalarga
parlament demokratiyasi va oliy qonunlar olib kirilishga harakat qilingan, ammo,
ba zan bu amalga oshgan, ba zan esa yo q. Ko plab koloniyalar Britan davlatlari
ʼ ʼ ʻ ʻ
hamdo stligi ularga imperiya o rnini psixologik tarzda egallaydi deb hisoblashgan.
ʻ ʻ
Bu koloniyalardan asosan Birlashgan Qirollikning moddiy maqsadlari yo lida
ʻ
foydalanilgan. Britan fuqarolari ko chib borgan koloniyalarda mustaqil iqtisodiyot
ʻ
uchun infratuzilma yaratilgan bo lsada, Afrika va Osiyoning tropik hududlarida
ʻ
joylashgan koloniyalar ularga asosan xomashyo bazalari sifatida qaralganligi
sababli cheklangan infratuzilmaga ega bo lishgan. Hozirgi kunda ko plab
ʻ ʻ
rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiyoti xomashyo eksportiga qaram bo lib qolgan
ʻ 13
.
13
https://fayllar.org/xix-asr-oxiri-xx-asr-boshida-buyuk-britaniya-imperiyasi.html
23

2.2. Buyuk Britaniyaning boshqa hukmron doiralar bilan
munoabatlari
1902-yil 12-dekabrda Fransiya va Britaniya hukumatlari o rtasida muammoli vaʻ
munozarali masalalarni hal qilish uchun turli darajadagi doimiy muzokaralar
boshlandi. Bu davrda, Angliya tomonidan bojxona protektsionizmi e’lon
qilingandan so’ng, Germaniya bilan munosabatlarda virtual tanaffusga olib keldi,
bu boshqa qulayroq mamlakatlar bilan yaqinlashishga yordam berdi.1904 yil 8
aprelda Yevropadagi diplomatik vaziyatni butunlay o’zgartiruvchi bitimlar
imzolandi. Ushbu kelishuvlarga ko’ra, ikki hukumat o’rtasida uzoq vaqtdan beri
tortishuv bo’lib kelgan Nyufaundlenddagi baliqchilik masalasi asosan Angliya
foydasiga hal qilindi; Fransuz baliqchilari qirg’oqning Fransiya qirg’og’i deb
atalgan qismida baliqlarni quritish huquqidan mahrum edilar. Go’yo
kompensatsiya sifatida Frantsiya Gambiya daryosidagi portni, uning kema qatnovi
qismida Fil qirg’og’i qarshisida joylashgan Laos orollarini va Niger daryosi va
Chad ko’li o’rtasida joylashgan hududdagi chegaralarni sezilarli darajada
to’g’irladi. Fransiya va Angliya Siamni ta’sir doiralariga bo’lish to’g’risida
kelishib oldilar. Yangi gibridlarda kondominium tashkil etildi. Angliya
Fransiyaning Madagaskarga bojxona to’lovlarini kiritish huquqini tan oldi. Xuddi
shu yillarda inglizlar Birmada sotib olishni kengaytirdilar, fransuzlar esa Indochina
ustidan nazoratni kengaytirdilar. Gollandiyaliklar Java ustidan o’z egaliklarini
mustahkamladilar, so’ngra shimoliy Sumatra va Bali va "Hind orollari" ning tashqi
orollariga ko’chdilar. Garchi Xitoy mustamlaka qilish uchun juda katta va hurmatli
davlat bo’lsa-da, yevropa kuchlari zaiflashgan Sin sulolasini qirg’oq bo’ylab va
Shandundagi ekstraterritorial yurisdiktsiyalardan voz kechishga majbur qildi.
Yaponiya 1895 yilda Tayvanni (Formosa) va Manchuriyadagi ekstraterritorial
anklavlarni Xitoydan tortib oladi va 1910 yilda Chosen (Koreya) mustamlakasini
tashkil qiladi. 1900 yilda qo’zg’olonini bostirish uchun yuborilgan xalqaro kuch
Xitoy hukmdorlari va fuqarolariga so’zsiz namoyish qilish uchun xizmat qildi.
Amerika Qo’shma Shtatlari Xitoyni bo’linishdan saqlab qolishda ("Ochiq eshiklar
siyosati") o’z ulushini e’lon qildi, hatto bu paydo bo’lgan dunyo o’yinchisi
24

Filippindagi Ispaniya egaliklarini egallab oldi va nihoyat bir necha yillik kurashdan
so’ng mahalliy qarshilik harakatini mag’lub etdi. Xuddi shu davrda amerikaliklar
Kuba ustidan virtual protektorat o’rnatdilar. Bundan tashqari Buyuk Britaniya
1909-1911-yilgi Eron inqilobiga ham ko’maklashdi. Buyuk Britaniya va Fransiya
Misr va Marokashning siyosiy pozitsiyasini o’zgartirish niyatida emasligini e’lon
qildi. Ammo Fransiya Angliyaning Misrdagi faoliyatiga hech qanday tarzda
aralashmaslikka va’da berdi va Angliya, o’z navbatida, Fransiyaga Marokash
ishlariga aralashish uchun bu mamlakatda osoyishtalikni ta’minlash va unga
barcha ishlarni amalga oshirishda yordam berish uchun to’liq erkinlik berdi.
Boshqacha qilib aytganda, Angliya Fransiyaga xuddi Misrda o’zini hukmronligini
o’rnatganidek, Marokashda ham o’rnatish huquqini berdi. Misrning qarzi bilan
bog’liq barcha masalalar hal qilindi va Fransiya Angliya va Misr hukumatining
talabiga binoan, kassadagi naqd pulni erkin tasarruf etishga veto qo’yish
huquqidan voz kechdi. Angliya va Fransiya (Misrdagi kabi) hurmat qilishga va’da
berishdi. va Marokashda "tijorat erkinligi printsipi". Shartnomasi ushbu
tamoyilning aniqroq ta’rifini berdi va bu ta’rif 30 yil davomida o’zgarmasligini
belgiladi. Angliya va Fransiya Marokashning shimoliy qirg’og’ida istehkomlar
qurilishiga ruxsat bermaslikka va’da berishdi. Ikkala hukumat ham ushbu
bandlarni amalga oshirish uchun bir-biriga diplomatik yordam berishga va’da
berdi. Yuqoridagi konvensiyaga yana bir konvensiya ilova qilingan bo’lib, u faqat
7 yildan so’ng keng jamoatchilikka ma’lum bo’lgan maxfiy hisoblanadi. Vaziyat u
yoki bu hukumatni Misr yoki Marokashga nisbatan siyosatini o’zgartirishga,
boshqacha qilib aytganda, ishg’ol qilish so’zining to’g’ri ma’nosida protektorat
bilan almashtirishga majburlashi mumkinligidan kelib chiqib, kelishuv belgilandi:
bu holda ikkala hukumat ham e’lon qilingan konvensiyada belgilangan shartlarga
muvofiq bir-birini qo’llab-quvvatlashini. Bundan tashqari, Marokash ikkita ta’sir
doirasiga bo’lingan: fransuz va ispan, ikkinchisi Meliladan Sebugacha bo’lgan
shimoliy qirg’oqni qamrab olgan. Ushbu shartnoma imzolangandan so’ng, tanqid
unga tushdi. Shuning uchun 1905 yil 25 iyunda Jamoatlar palatasida so’zlagan
Lloyd Jorj bunday shartnoma imzolanishini qabul qilmasligini aytdi, ammo o’sha
25

paytda u hali tanish emas edi. to’liq maxfiy kelishuv bilan va u kabinetga a’zo
bo’lgach, bu haqda o’zining asossiz faryodini tan olishga majbur bo’ldi.
Angliya Markaziy Osiyoni bosib olishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ydi. Ayni
paytda Chor Rossiyasi ham O’rta Osiyoga da’vogarlik qildi. Chor hukumatining
maqsadi O rta Osiyoni bosib olish yo li bilan Afg onistonga kirish va shu orqaliʻ ʻ ʻ
Hindiston uchun to g ridan-to g ri harbiy tahdidga aylanib, Angliyani xalqaro
ʻ ʻ ʻ ʻ
masalalarda yon berishga majbur qilish edi. Chor Rossiyasining O’rta Osiyo
davlatlarining bosqinchilik harakatlarining boshlanishi Angliyani xavotirga soldi.
Nihoyat, ikki davlatning umumiy manfaatlariga erishildi, ya’ni Rossiya
Hindistonni, Angliya esa Markaziy Osiyoni bosib olish niyatidan voz kechdi.
Afg’oniston bu ikki buyuk davlat manfaatlari tig’iga qarshi turuvchi devor edi.
Angliya va Chor Rossiyasi manfaatlari to qnash kelishi mumkin bo lgan yana bir
ʻ ʻ
hudud Bolqon yarim oroli, shuningdek, Turkiyaga tegishli bo lgan, Qora dengizni
ʻ
O rtayer dengizi bilan bog lovchi Bosfor va Dardanel bo g ozlari hamda Istanbul
ʻ ʻ ʻ ʻ
shahri edi. XIX asrning oxirida Bolqon yarim oroli aholisining ma’lum bir qismi
Turkiya bo’yinturug’i ostida edi. Chor Rossiyasining Bolqonda mustahkam
istehkom yaratish istagi, Turkiyaning Bolqondagi slavyan xalqlarini zulm ostida
saqlab qolishga urinishi 1877 yilda rus-turk urushiga olib keldi. Bu urushda
g’alaba qozongan Rossiya Turkiyani o’zi uchun foydali bo’lgan San-Stefano
sulhini imzolashga majbur qildi. Ammo Rossiyaning kuchini oshirishni istamagan
Angliya Rossiyani kuchli davlatlar Berlin kongressida San-Stefano shartnomasini
qayta ko’rib chiqishga majbur qildi. Qurultoyda slavyan xalqlari manfaatlariga zid
qonunlar qabul qilindi, Turkiya manfaatlari himoya qilindi. Bu xizmati uchun
Turkiya Kipr orolini Angliyaga berdi. Ammo vaqt o’tishi bilan Angliya Chor
Rossiyasiga nisbatan dushmanona munosabatini o’zgartirishga majbur bo’ldi.
Buning sababi Germaniyaning harbiy qudratining tez o’sishi va uning Angliya
mustamlakalariga da’vogarligi edi. Eng ko’p mustamlakachi davlatlar - Angliya va
Chor Rossiyasi o’z mustamlakalarini Germaniya bilan bo’lishmoqchi emas edilar.
Endi bu ikki davlat umumiy dushman tahdidiga qarshi turish uchun yaqinlashish
yo’llarini izlay boshladi. Angliya-Fransiya yaqinlashuvidan so’ng, yangi tizimni
26

toj qilish uchun Angliya va Rossiya o’rtasidagi yaqinlashuvni amalga oshirish
kerak edi. Bundan tashqari, o’n yil davomida u har doim Angliyada Frantsiya bilan
yaqinlashishdan ko’ra ko’proq tarafdorlarni topdi. 1907 yil boshida Rossiya va
Angliya o’rtasida faol diplomatik muzokaralar boshlandi. Savdo vaziri sifatida
Devid Lloyd Jorj Buyuk Britaniyaning tashqi siyosat kontsepsiyasida muhim rol
o’ynay boshlaydi, shuning uchun 1907 yil may oyidan boshlab u rus diplomatlari
bilan muzokaralarda bevosita ishtirok etadi va 1907 yil 31 avgustda imzolanishida
muhim rol o’ynaydi. Eron, Afg’oniston va Tibetda ta’sir doiralarini chegaralash
to’g’risidagi Angliya-Rossiya konvensiyasi - bu asosan Germaniyani harbiy
jihatdan mustahkamlashga qaratilgan Angliya, Fransiya va Rossiyadan iborat
Antanta deb ataladigan tashkilotni yaratilishi bilan yakunlandi.
27

Xulosa
Shunday qilib, biz ishonch bilan Britaniya hukumati tomonidan bu davrda amalga
oshirilgan islohotlarni ancha cheklangan deb hisoblashimiz mumkin. Ular
burjuaziyaning reaktsion va eskirgan hokimiyat institutlarini chinakam inqilobiy
islohotga borishni istamasligini yaqqol namoyon qildi. Liberal Bosh vazir
Asquithdan boshqa hech kim, Oliy palatadagi ommaviy bayonotlarida lordlarga
qarshi kurashgan va yuqori palataning funksiyalarini o’zgartirish zarurligini
ta’kidlagan holda, u bir vaqtning o’zida "bunday o’zgarish bo’lishi mumkin
emasligini ta’kidladi. Hukumat faqat baribir muqarrar bo’lgan islohotlarni amalga
oshirdi. Ishchilar harakatining kuchayishi, uning tashkil etilishi mamlakatning
burjua hukmron doiralarini cho’chita boshladi. Kelishuvlar qilish bilan birga ishchi
harakatining kuchayishiga yo’l qo’ymaslik kerak edi. Shuning uchun islohotlar
biroz epizodik edi. XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi islohotchilik davrining
o ziga xos xususiyati Angliyadagi ikki partiyaviy siyosiy tizim ekanligiga shubhaʻ
yo q. Ommaga ta’sir o’tkazish uchun o’zaro kurashda partiyalar populistik
ʻ
choralarni qo’lladilar. Masalan, liberallar o’z ta’sirini silkitish uchun 1904 yilda
qonun loyihasini kiritdilar, unga ko’ra ish tashlashlar o’tkazish uchun tinch
namoyish o’tkazish huquqi tan olinadi. Bu qonun loyihasi, kutilganidek, Jamoatlar
kengashi tomonidan qabul qilindi va Lordlar palatasi tomonidan rad etildi. Biroq,
liberallar ishchilar orasida o’z reytingini ko’tarishdi. Islohotning yana bir
shubhasiz xususiyati mamlakatda avj olib borayotgan qurollanish poygasi edi.
Hukmron doiralar mamlakatni harbiylashtirish va urushga tayyorgarlik ko’rish
bilan birgalikda mo’tadil ijtimoiy islohotlar siyosatini olib borish niyatida
ekanliklarini ko’rsatdilar. Tarixchilar uzoq vaqt davomida imperialistik tuzumning
yaratilishi bilan bog’liq katta savollar bilan kurashdilar. Mustamlakachilarni
egallab olishning to’satdan kuchayishiga nima turtki bo’ldi? Qanday qilib bunday
harakatlarni amalga oshirish va keyin odamlar va qurollarning bunday kichik
majburiyatlari bilan davom etishi mumkin? Biz masalani qayta ta’riflashimiz
mumkin, nima uchun imperializm? va ‘qanday qilib imperializm g’alaba qozondi?’
Uchinchi savol, ehtimol, baholash va javob berish qiyinroq: tajriba
28

mustamlakachilarga va mustamlakachilarga qanday ta’sir ko’rsatdi? Ammo biz bu
erda birinchi ikkita savolni ko’rib chiqdik. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida -
mamlakatda siyosat, iqtisodiyot va jamiyatga ta’sir ko’rsatadigan modernizatsiya
jarayoni faol kechayotgan davr bo’ldi Angliyada monopolist kapitalizm rivojlandi.
Mustamlakachi imperiyani saqlab qolish va kengaytirish, xalqaro obro’-e’tibor
uchun kurash Buyuk Britaniyani jahon urushi ostonasiga olib keldi
29

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. A. A. Guber, M Ya Gefter, Jahon tarixi, VII jild, Moskva,1960
2. V. S. Koshelev, I. V. Orzhexovskiy, V. I. Sinitsa. Zamonaviy zamonlarning jahon
tarixi XIX - erta. XX asr, 1998 yil.
3. R. Foks, Angliyada koloniyalashtirish siyosati. Moskva 1978
4. Brendon, Piers . The Decline and Fall of the British Empire, 1781–1997 .
Random House, 2007. ISBN 0-224-06222-0. 6-oktabr 2010-yilda qaraldi.
5. Britain and the Dominions . Cambridge University Press
6. Brown, Judith . The Twentieth Century, The Oxford History of the British
Empire Volume IV . Oxford University Press, 1998. ISBN 0-19-924679-3.
Internet saytlari:
1. http://vek-noviy.ru/g-zapadnoy-evropyi-v-kontse-xix-nachale-xx-veka/
vnutrennyaya-politika-anglii.html
2. https://knowhistory.ru/history/xix-xx/angliya-vo-vtoroy-polovine-xix-nachale-
xx-veka
3. https://revolution.allbest.ru/history/00343921_0.html
30

XX asr boshida Buyuk Britaniyaning ichki va tashqi siyosati

Sotib olish