Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 285.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 15 May 2023
Kengaytma doc
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Tarix

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

XX asr o’rtalarida monarxiya qulashi, yangi islohotlar bosqichiga o’tgan Misr Arab Respublikasidagi jaroyonlarni qiyosiy va tarixiy tahlili

Sotib olish
K I R I S H Mavzuning dolzarbligi. Arab mamlakatlari orasida o’zining yuksak obro’- e’tibori, o’ziga xos o’rni va mavqei bilan ajralib turadigan Misr Arab Respublikasidagi tarixiy demokratik jarayon va islahotlarni o’rganish va tahlil etish juda dolzarb ahamiyatga ega. Buning boisi aynan Misr islomiy taraqqiyotning dunyoviy yo’nalishi sari harakat qilmoqda. Jamiyat va davlat hayotida islomiy qadriyat va an’analarni, shu bilan birgalikda dunyoviy demokratik prinsiplarni o’zida mujassamlashtirgan “islomiy demokratik jamiyat”ni barpo etish Misrdagi demokratik jarayonlarning asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Shu bilan birgalikda alohida ta’kidlashimiz zarurki, aynan Misr jamiyatida islom omilining tutgan o’rni va rolini belgilash, Misrdagi haqiqiy islom g’oyalari hamda butun dunyoga o’zining fundamentalistik, ekstremistik hamda terroristik g’oyalari bilan ma’lum bo’lgan “Musulmon birodarlari” tashkiloti va uning yacheykalari, tarafdorlari hamda boshqa harakatlarning Misrdagi demokratik jarayonlarga ta’sirini tahlil etish BMI mavzusining dolzarbligini yana-da boyitishi shubhasiz. Mamlakatimizda olib borilayotgan barcha ijtimoiy islohotlarning negizida asosiy bosh g‘oya qilib inson, xalq manfaatlari oliy maqsad qilib olingan ekan, shubhasiz xalqaro maydondagi tajribalarni o‘rganish va tegishli xulosalar chiqarish orqali bu maqsadlarga osonroq va jadallik bilan erishish mumkin. O’zbek xalqi turmush tarzini yaxshilash, uning farovonligini ta’minlash maqsadida qabul qilingan, davlatchiligimiz tarixida mutlaqo yangi davrni boshlab bergan dastur 2017-2021 yillarda O’zbekistonni rivojlantirishning 5 ustuvor yo’nalishini o’z ichiga olgan Harakatlar Strategiyasining 1 bo’limida ham davlatlar rivojlanishi uchun eng muhim hisoblangan qonun ijodkorligi qo’llab quvvatlanishi nazarda tutigan. Albatta, jamiyat uchun muhim bo’lgan, har bir ijtimoiy guruh manfaatlarini inobatga oladigan, hech qaysi qatlamni norozi qilmaydigan qonunlarni yaratish uchun barqaror taraqqiyotga turli yo’llarni bosib o’tib kelgan davlatlar, jumladan bizga yaqin, sharqqa xos mentalitetga ega davlatlar yo’lini ilmiy o’rganib chiqish dolzarb hisoblanadi. 3 Xalqaro huquqning umume’tirof etilgan qoidalarining ustuvorligini tan olgan hamda unga og‘ishmay amal qilayotgan demokratik davlatlardagi tarixiy jarayonlarni o‘rganish orqali, birinchidan, milliy huquqni yanada rivojlantirish imkoniga ega bo‘lsak, ikkinchidan ushbu davlatlarning mavjud ijtimoiy (konstitutsiyaviy) tuzumi haqidagi tasavvurlarimiz xalqaro va millatlararo do‘stlik rishtalarining mustahkamlanishiga asos soladi. Bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, madaniy va boshqa sohalardagi chuqur islahotlar demokratik jarayonlarning umume’tirof etilgan g’oyalari va tamoyillariga to’la mos keladi. Xususan, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 13-moddasida “O’zbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy prinsiplarga asoslanadi, ularga ko’ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi” 1 . Shu jihatdan aytish mumkinki, demokratiyaning bunday prinsiplar i amaliyotda birdaniga joriy etiladigan, bir urinishda hal bo’ladigan jarayon emas. Davlat va jamiyat hayotini erkinlashtirish, inson va fuqarolar huquq va erkinliklarining kafolatlari mexanizmini yaratish borasida jahondagi yetakchi davlatlardan andoza olishimiz bilan birga ming yillardan beri shakllangan milliy urf-odat va an’analar, ajdodlarimizning boy merosini o‘zlashtirgan holda jamiyatimizda keng demokratik Islohotlarni amalga oshirishga imkoniga ega bo‘lamiz. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev Samarqand shahrida o’tgan xalqaro konferensiyada shunday degan edilar: “Bizning mintaqamiz xalqlarini ming yillik qardoshlik va yaxshi qo‘shnichilik rishtalari bog‘lab turadi. Bizni tarix, din, umumiy madaniyat va an’analar birlashtiradi” 2 . Shunday ekan, bugungi kundagi davom etayotgan ijobiy jaroyonlar- Islohotlar xorijiy ayniqsa, sharq davlatlarining tarixiy i slohotlarini har tamondan 1 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: O’zbekiston NMIU, 2014. – B. 6-7. 2 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Samarqand shahrida o’tgan “Markaziy Osiyo: yagona tarix va umumiy kelajak, barqaror rivojlanish va taraqqiyot yo’lidagi hamkorlik” mavzusidagi xalqaro konderensiyasidagi so’zlagan nutqi. 4 o’rganishimiz va tahlil qilib, kerakli xulosalar qilish bugungi kun uchun dolzarb hisoblanadi. Jamiyatimizda islohotlarni samarali tashkil etib, nihoyasiga yetkazish, uchun ularning muntazam kuzatib borish va o‘rganish zarur. O‘zbekistonda kechayotgan o‘zgarishlarni baholashning eng samarali usullaridan biri – bu hozirgi jarayonlarni jahon tajribalariga taqqoslash, ularni jahonning taraqqiy etgan mamlakatlarda yuz bergan demokratik rivojlanishlar va islahotlarda o‘rganishdir. S.Xantington ta’kidlaganidek, “yangi demokratik jamiyatlar bir-birining hamda ancha avval paydo bo‘lgan demokratik jamiyatlar tajribasidan foydalanishlari lozim” 1 . Mustaqillik tufayli O‘zbekistonda vatan va chet el tarixining turli masalalarini tadqiq etish imkoniyati paydo bo‘lganidan foydalanib, respublikamiz tarixchilari, siyosatshunoslari O‘zbekiston bilan bevosita hamkorlik va do‘stona munosabatlarda bo‘lgan davlatlarning tarixini va siyosiy tizimini o‘rganishni, demokratik rivojlanish tajribasini o‘rganishga kirishgani ma’lum. Mavzuning dolzarbligini belgilovchi yana bir omil – bu mustaqil O‘zbekiston tarixshunosligida arab davlatlarida islahotlarining o’sha mamlakat taraqqiyotiga qay darajada ta’sir qilganligi va rivojlanish bosqichlarini Misr misolida qiyosiy tahlil etishdan iborat. BMIning maqsadi va vazifalari. BMI ning maqsadi XX asr o’rtalarida monarxiya qulab, yangi islohotlar bosqichiga o’tgan Misr Arab Respublikasidagi jaroyonlarni qiyosiy va tarixiy tahlili tashkil qiladi. Ilgari surilgan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar qo‘yilmoqda: - Demokratik siyosiy tizimlar ning zamonaviy mohiyatini ochib berish; - Misr d avlat boshqaruvi tarixi da demokratik institutlarning o’tqazilgan islahotlarda o’rni va ahamiyatini yoritib berish; - Misrdagi XX asr o’rtalaridan bugungi kungacha tarixiy-siyosiy jarayonlar, tarixiy qadamlarga asos bo’lgan qarorlar va ularning mohiyatini aniqlash; - Misr davlat boshqaruv tizimining shakllanishining amaliy masalalarini ochib berish, o‘rganishdan iborat ; 1 3 Демократия и авторитаризм в третьем мире в конце ХХ века. (Концепция С.Хантингтона и отклики на нее). - М.: Изд-во РАН. 1995. - С. 12. 5 - Arab bahorigacha va undan keyingi o’zgarishlar, Islohotlar ularning ilmiy asoslariga e’tibor qaratishdan iborat. BMIning ilmiy yangiligi. Arab davlatlaridagi, xususan Misr Arab Respublikasidagi ijobiy va mos demokratik islohotlarini, XX asr ikkinchi yarmi, XXI asr boshi va hozirgi zamon jahon siyosati va bu mamlakatlarda amalga oshirilgan integratsiyaviy amaliyotni Markaziy Osiyo mintaqasi sharoitida qo‘llash nuqtai-nazaridan qarash bilan namoyon bo‘ladi: - “demokratiya” tushunchasiga bildirilgan ta’riflar umumlashtirilgan; - Demokratik jarayon va islahot larni rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar hamda shart-sharoitlari aniqlashtirilgan va bayon etilgan; - Hozirgi zamon demokratik davlatlari va ularning xususiyatlari XX asr o’rtalaridan keyingi Misr misolida aniqlashtirilgan; - Misrdagi siyosiy jarayonlar va uning siyosiy tizimi, xususiyatlari va muammolari ochib berilgan; Shu bilan birga Arab davlatlarida demokratlashtirish jarayonlarining tarixiy- siyosiy ta’siri, uning sabab va oqibatlari yangicha yondashuvda atroflicha tadqiq qilingan. BMIning ilmiy ahamiyati . O’zbek tarixshunosligida davlatlarda islohotlatning o’tqazilishi va unda davlat boshliqlari, parlament, ijro hokimiyati, va shuningdek, boshqa demokratik institutlarning tutgan o’rni, ahamiyati, demokratik institutlarning shakllanishi, ko‘ppartiyaviylik tizimini va siyosiy partiyalar faoliyati muammolarini tadqiq qilishga doir dastlabki qarashlar va nazariyalar mustaqillikdan keyin paydo bo‘la boshladi. Bugungi kun dunyo mamlakatlari o’z oldiga davlat tizimi, jahon mamlakatlari orasida qiyofasining ijobiy ma’noda kasb etishi uchun islahotlarni amalga oshirishga qa’tiy kirishgan davlatlar orasida O’zbekiston ham dadil qadamlar tashlayotganligini jahon afkor-ommasi e’tirof etayotgani haqiqatdir. Shu nuqtai nazardan tarixchilarimiz oldida davlatlardagi rivojlanishga asos bo’lgan omillar, islahotlarni chuqur o’rganish ahamiyati yuqoriligi sezilmoqdaki, bizga yaqin qadriyatlarining asosi islom dini va sharqonalik kasb etadigan Misr Arab 6 Respublikasining bosib o’tgan murakkab davrdagi mashaqqatli yo’li biz uchun nihoyatda dolzarb hisoblanadi. Islohotlar, davlatlar rivojlanishini belgilovchi shart-sharoitlar va omillarni o‘rni va rolini o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlar va asarlar ko‘p sonli bo‘lib, ular masalaning u yoki bu jihatlarini qamrab oladi. Shimoliy Afrika davlatlari, Yaqin Sharq mintaqasi mamlakatlari ichki va tashqi sohada o’tqazilgan islahotlar, ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy rivojlanishi, G‘arb mamlakatlarining ushbu mintaqada olib borayotgan siyosatining asosiy yo‘nalishlari, shuningdek, ushbu mintaqalarda xavfsizlikni ta’minlash masalalari xorijlik siyosatshunoslar: Z.Vilyams, Sh.Peter, M.Karl, Sh.Feldman, Ch.Davis, P.Vudvard hamda ilmiy-tadqiqot va tahlil markazlari tomonidan tahlil etilmoqda 3 . BMIning tuzilishi va hajmi. BMI uning maqsadi va vazifalaridan kelib chiqib, kirish, 6 ta paragrafni o‘z ichiga olgan 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB. MISRDA DEMOKRATIK JAROYONLARNING TARIXIY SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI 1.1. Demokratiya tushunchasining xususiyatlari va ko‘rinishlari 3 ? Zack-Williams, Tunde et al. (eds.), Africa in Crisis New Challenges and Possibilities (London: Pluto Press, 2002), Schraeder, Peter J., African Politics and Society: a Mosaic in Transformation (New York: St. Martin’s, 2000), Peter Woodward. The horn of Africa: State politics and international relations. – London-New York: Tauris Academic Studies, 1996; Davies C.E. (Ed.). Global Interests in the Arab Gulf. – University Press, Exeter, 1992 , Magyar, Karl P. (ed.), United States Interests and Policies in Africa: Transition to a New Era (London: Macmillan Press Ltd., 200 8 ) 7 Dastlab shuni ta’kidlash kerakki, “demokratiya” tushunchasi bugungi taraqqiy etayotgan XXI asrda eng ko’p ishlatiladigan so’zga aylanib ulgurdi. Negaki, qaysi fan doirasida suhbat bo’lishidan qat’iy nazar “demokratiya”, “xalq hokimiyatchiligi”, “fuqarolik jamiyati” va boshqa shu turdagi so’zlar tez-tez qulog’imizga chalinadi. Insoniyat paydo bo’lganidan beri, demokratiya uchun qanchadan qancha insonlar qurbon bo’ldilar va yana kimlardir yostiqdek-yostiqdek kitoblar bitdilar. Zamonaviy G‘arb dunyosida istiqomat qiladigan fuqarolar “demokratiya” so‘zini hech bir izohsiz va hissiyotlarsiz, to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlatish ko‘nikmalariga allaqachon ega bo‘lganlar. Ammo bu atamaga nisbatan munosabatlar Xitoy, sobiq sotsialistik davlatlar, shu jumladan O’zbekiston va ba’zi bir uchinchi dunyo mamlakatlarida siyosiy partiyalar tizimi qonunlashtirilganligiga qaramay, hali- hamon uning ijtimoiy-madaniy jihatlari to‘liq anglanmay qolmoqda. Odatda sharq xalqlari uchun me’yor tushunchasi juda qiyin tushuniladi. Buni shu bilan isbotlash mumkinki, ayrim davlatlar demokratiya deb fuqarolar urushlarini keltirib chiqarayotgan bo’lsalar(masalan, Ukraina va Qirg’iziston Respublikalari), ayrim davlatlar go’yoki ana shu to’polonlarni oldini olish uchun totalitar tuzum barpo etmoqdalar(masalan, Shimoliy Koreya). Shunday ekan, barchada “asl demokratiya nima?”, “demokratiya o’zi qanday kelib chiqqan?” qabilidagi savollar tug’ilishi tabiiy. Demokratiyaning tarixiga nazar tashlasak, uning ildizlari Qadimgi Yunonistonga borib taqaladi. Qadimgi Yunonistonda «demokratiya» atamasi teng huquqli fuqarolar yig`ini, fuqarolarning asosiy qismi ma`nolarida qo`llanilgan. Demokratiya – doimiy o‘zgarish, r I vojlanishda bo‘lgan hodisa. Inson qo‘li bilan demokratiya ezgulikka ham, y ovuzlikka ham yo‘naltirilishi mumkin. Keyingisi yuz bermasligi uchun bu hodisaning tabiatidan kelib chiqadigan barcha nuqson-illatlar haqida o‘z-o‘ziga yaxshilab hisob berish kerak bo‘ladi. Asrlar davomida aksildemokratik tafakkurning juda mustahkam an’analari mavjud bo‘lib kelganligi tasodifiy emas. 8 Demokratiyaning asosiy muammolari va xatto uning vakillik, plebissitlik, partisipatorlik modellari antik davrdayoq ta’riflab berilganligi katta ahamiyatga ega. Xatto demokratiyalar o‘rtasidagi tafovut kabi juda dolzarb muammo – qonun doirasida ko‘pchilikning ustunligi va ko‘pchilik hokimiyati demokratikligining hech narsa bilan cheklanmaganligi Arastugayoq ma’lum bo‘lib, u buni qat’iy qilib qo‘ygan edi. Antik davr (Aflotun, Polibiy), o‘rta asrlar (Makiavelli) va hatto Yangi va eng yangi davr olimlari (Kroze, Xantington) demokratiyaga tanqidiy munosabatda bo‘ldilar, anarxiya, o‘zboshimchalikka o‘ta moyil boshqaruv shakli hisoblab, demokratiyadan nafratlandilar. Masalan, Aflotun uchun demokratiya qariyb xamisha bema’nilikka aylanish bilan yakun topdi. “Hokimiyat olomon qo‘lida ekan, safsatabozlar hal qiluvchi ahamiyat kasb etadilar va qonunlar o‘rnini xalq qarorlari egallaydi” 4 . Feodalizmda avtokratiya – avloddan-avlodga meros bo‘lib o‘tadigan yakka shaxsning hukmronligi, ya’ni monarxiya davlat tashkilotining yetakchi shakli edi: u demokratiyaga ochiqdan-ochiq salbiy munosabatda bo‘ldi, boshqacha fikrlaydiganlarni shafqatsizlik bilan qatag‘on qildi. “Demokratiya” iborasi yangi zamonda, ingliz va fransuz burjua inqiloblari davrida ijobiy mazmunga ega bo‘ldi. Sh.L. Monteskyo, T.Gobbs, J.Lokk, J.J. Russo, I.Kant kabi mutafakkirlar o‘z qarashlari bilan bu terminning ilgarigi huquqini tikladilar. Sh.L. Monteske (J.Lokk bilan bir vaqtda) vakillik demokratiyasining institusional asosini – hokimiyatning bo‘linish nazariyasini taklif qildi. Bu demokratiyani kashf etish edi, “Inson huquqlari deklaratsiyasi” (1791) esa demokratiyani davlat tashkiloti sifatida respublika shaklida rasman e’tirof etdi. XIX asrda demokratiyaga nisbatan, umuman olganda, yana salbiy munosabat bildirila boshlandi. Jamoatchilik fikrida demokratiyaga nisbatan qaytadan ijobiy munosabat shakllanishi uchun mashhur fransuz davlat va siyosat 4 Качоха В. Проблема об щего блага в современной демократии // Вопросы философии. – М., 2000. - № 5. – С. 321. 9 arbobi Aleksis Tokvil (1805-1859)ning “Amerikada demokratiya” kitobi paydo bo‘lishi katta turtki bo‘ldi. A.Tokvil demokratiya deganda toifalar o‘rtasidagi tafovutlarning yo‘qolishi, fuqarolar siyosiy tengligining qaror topishini tushundi. XVIII va XIX asrlardagi inqiloblar O‘rta asrlardan meros bo‘lib kelayotgan har bir kishining hokimiyat tizimi, nufuzi, madaniyatdagi mavqei aniq belgilanadigan tarixiy tuzilmalarga barham berdi. Ayni ma’noda, demokratiya tuzilmasiz jamiyat, turli toifadagi kishilarning tartibsiz ravishdagi aralashuvi prinsipini o‘zida aks ettiradi. Agar ilgari har kimning o‘rni oldindan belgilab qo‘yilgan bo‘lsa, endilikda jamiyatning har bir a’zosi o‘z ahvolini na kafolatlangan, na tabiiy va na adolatli deb hisoblaydi. Bunda har kuni kurash bo‘ladi, unda kishilar nimaga arzishlari va qanday maqomga ega ekanliklarini bir-birlariga isbotlaydilar. A.Tokvil demokratiyani xar qancha yaxshi ko‘rmasin, unga xos bo‘lgan anarxiyaga aylanish xavfini ko‘ra oldi. Lekin u hammadan ko‘proq demokratik jamiyatlardagi ob’ektiv prinsiplar – markazlashuvdan, inson hayotining uning individual erkinlillarini cheklab qo‘yadigan darajada davlatlashuvidan xavfsiragan edi. Erkinliklarning bu cheklanishi, jamiyatning qullikka qarab borishi ham demokratik xususiyatga ega. Bu xavfsirashlarning behuda bo‘lmaganligini biz bugungi kun tajribasidan ko‘rib turibmiz. Hozirgi davr uchun A.Tokvilning demokratiya bu – jamiyatni tashkil qilish shakligina bo‘lib qolmay, ayni paytda, unda kechayotgan jarayon hamdir, degan xulosasi juda muhim. 1917 yil to‘ntarilishlaridan so‘ng o‘rnatilgan proletariat diktaturasi – proletar demokratiyasining oliy tipi deb tantanali ravishda e’lon qilindi. Lenin ta’limotiga ko‘ra, u burjua demokratiyasidan 100, 1000 marta demokratikroq edi. Lekin proletar demokratiyasining: “Nimaiki inqilob uchun maqsadga muvofiq bo‘lsa, o‘sha demokratikdir” (maqsadga muvofiqlik prinsipi), “almashtirib bo‘lmaydigan kishilar yo‘q” (har bir inson – takrorlanmas hodisa va shu jihatdan har bir insonning o‘rni alohida, biron shaxs emas, olima jamiyat kelajagini hal etadi) prinsiplari amalda demokratik harakatga ozmuncha ziyon keltirmadi 5 . 5 Васовин В. Переход к демократии в посткоммунистических странах // Вестник Московского Университета. Сер. Социология и политология. – М., 1998. - № 2. – С.17. 10 Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi” (1948) qabul qilinganidan keyin dunyoda demokratiya uchun kurashning yangi to‘lqini boshlandi. Hozirgi tarix va siyosatshunoslikda “demokratiya” iborasi to‘rt ma’noda qo‘llaniladi: 1) asosiysi – xalq hokimiyati, “xalq boshqaruvi, xalq tomonidan va xalq uchun saylanish”; 2) a’zolarining boshqaruvdagi teng huquqli ishtiroki va ko‘pchilik ovozi bilan qarorlar qabul qilishga asoslangan har qanday tashkilotning tuzilish shakli; 3) muayyan qadriyatlar tizimi, muayyan dunyoqarashga asoslangan ideal jamiyat tuzumi. Erkinlik, tenglik, inson huquqi va boshqalarni bu idealning tarkibiy qismlari qatoriga kiritadilar; 4) xalq hokimiyatiga intilgan ijtimoiy va siyosiy harakatlar, demokratik maqsad va ideallarni amalga oshirish. Ijtimoiy hayotni demokratiyalash shunday bir siyosiy tushunchaki, unda kishilarning jamiyatda erkinlik, tenglik tamoyillari hukmronligi sharoitida yashashlari ifodalanadi. Demokratiya sotsial adolatsizlikning har qanday ko‘rinishlariga qarama-qarshi bo‘lib, u orqali inson huquqlari, ularning manfaatlari jamiyat tomonidan himoya qilinadi 6 . Siyosiy tizim va siyosiy demokratik jamiyat siyosiy hayotida o‘zaro bog‘liq bo‘lgan siyosiy hodisalardir. Ularni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Siyosiy tizim demokratiyaga qanchalik ta’sir etsa, demokratiya ham siyosiy tizimning rivojlanishiga shunchalik kuchli ta’sir qiladi 7 . Demokratiyaning siyosiy tizim bilan bog‘liqligi, avval siyosiy tizim sub’ektlarining jamiyat hayotiga qiladigan ta’siri, uning xalq ommasi manfaatlariga xizmat qilishi bilan belgilanadi. Siyosiy tizimning demokratiyalash jarayonidagi o‘rni davlat hokimiyati tomonidan keng xalq ommasi manfaatlarining 6 Азизхонов А.Т., Ефимова Л.П. Теория и практика строительства демократического общества в Узбекистане: Учебн. пособие. – Т.: НУУз им. Мирзо Улугбека, 2005. – С.100. 7 G’ a f urov S.M., Haydarov A.A., To’laganova N.O’. Siyosatshunoslik asoslari: O’ q uv q o’llanmasi. – T.: O’zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2006. – B. 118. 11 himoya qilinishi va ular uchun siyosiy, huquqiy, iqtisodiy hamda ma’naviy erkinliklarning qonun yo‘li bilan mustahkamlab qo‘yilishi misolida yaqqol namoyon bo‘ladi. Ammo davlat hamma vaqt ham demokratiyani to‘la amalga oshira olmaydi ham. Davlat qachonki xalq ommasi manfaatlarini himoya qiluvchi kuch sifatida harakat qilgandagina, u jamiyat hayotini demokratiyalashning asosiy quroli bulib xizmat qiladi. Demokratiya qonunchilik sharoiti bilan uzviy bog‘liq. Demokratiyalash jarayoni O‘zbekistonda ham davom etmo q da. 2017-2021 yillarda O’zbekistonni rivojlantirishning 5 ustuvor yo’nalishini o’z ichiga olgan Harakatlar Strategiyasi asl mohiyatini tashkil qiladigan xalq va inson manfaatlari oliy qadriyat g’oyasi ham bugungi zamon nafaqat sharq balki butun dunyo demokratlari ilgari surgan demokratiya haqida barcha tushunchalarni inkor etmaydi, uni amaliy ifodasinini o’zini o’zbek jamiyatiga mansub, daxldor hisoblagan fuqorosi tamonidan e’tirof etilmoqda, his qilinmoqda. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov 1996 yil 29 avgustda Oliy Majlis 6-sessiyasida “Hozirgi bosqichda demokratik islohotlarni chuqurlashtirishning muhim vazifalari” xususidagi nutqida bu masalaga chuqur yondoshdi. Keyinchalik ham bu masalaga bir necha bor etibor berib kelmoqda. “Demokratiyaning eng muhim tamoyili, degan edi u, - odamlarning saylov huquqini, o‘z xoxish-irodasini erkin ifodalash, o‘z manfaatlarini ruyobga chiqarish va himoya qilish huquqini ta’minlash uchun haqiqiy shart-sharoit, qonuniy- huquqiy zamin yaratib berish lozim” 8 ligini bayon etgan edi. Jamiyat hayotida demokratiyalash jarayoni qanchalik chuqurlashib borsa, bu ol shubhasiz, jamiyat siyosiy tizimining mustahkam bulishi va uning rivojlanishiga ijobiy ta’sir kursatadi. Demokratiyalash jarayoni murakkab siyosiy hodisa bulib, u asosan vakolatli va bevosita demokratiya orqali amalga oshiriladi 9 . 1. Vakillik demokratiyasi - demokratiyaning bir shakli bulib davlatni boshqarishda, davlat va jamoat ishlarida fuqarolarning vakillari orqali ishtirok etishidir. Vakillik 8 Karimov I A. Biz kelajagimizni o’z q o’limiz bilan q uramiz. -T.: O’zbekiston, 1999, T 7. – B. 64. 9 Лейпхарт А. Демократия в многосоставных обществах. Сравнительное исследование./ Пер. с англ. Под ред. А.М.Салмина, Г.В.Каменской. – М.: Аспект-Пресс, 1997. – С. 287. 12 demokratiyasining yorkin ifodasi xalq deputatlari bo‘lib, ular saylovchilarning vakilidir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti ham xalk vakilidir. Vakillik demokratiyasi amal qilishi natijasida fuqarolarning aksariyat ko‘pchiligi davlat va jamiyatni boshqarishda, ularning faoliyatida keng ishtirok etish imkoniyatiga ega bo‘ladi. 2. Bevosita demokratiya - demokratiyaning bir shakli bo‘lib, u har bir fuqarolarning davlatni boshqarishda, davlat ishlarida bevosita - ya’ni shaxsan ishtirok etishidir. Bevosita demokratiyaning ko‘rinishlariga saylovda ovoz berish, saylov komissiyalari tarkibida ishtirok etish, qonun loyihalari va boshqa tadbirlarning muhokamasi, referendum (umumxalq ovozi), fuqarolar yig‘ini ishlarida hamda davlat organlariga takliflar kiritishda ishtirok etish va boshqalar kiradi. Qadimda Yunonistonda demokratiya va oligarxiya o‘rtasida kurash tarixi bo‘lib kelganligini ham unutmaslik kerak. Yangi davrda uning mazmuni erkinlik, fuqarolik, xalq suvereniteti, milliy suverenitet, milliy davlat g‘oyalari rivojlandi 10 . Hozirgi vaqtda demokratiya - xalqni hokimiyat manbai, deb e’tirof etuvchi, fuqarolar tengligi, ozchilik huquqlarining himoyalovchi, davlatning asosiy organlari - saylovlar natijasida shakllanuvchi siyosiy hokimiyat tizimi, sifatida tushuniladi 11 . Demokratiyaning zamonaviy modellari: Ilmiy adabiyotlarda demokratiyaning 3 asosiy zamonaviy modeli mavjud: liberal, identitar, plyuralistik. 1. Mumtoz liberal demokratiya modeli: 2 muhim sohani: davlat va fuqarolik jamiyatini bir-biridan ajratadi (X1X-XX asr boshlarida). Belgilari: 1) hokimiyat manbai bo‘lgan xalq qatoriga mulkdor erkaklargina (quyi tabaqa, ayollarsiz) kiritilgan. 2) Individuallik, shaxsni hokimiyatning birlamchi va bosh manbai, deb bilishi ko‘zga tashlanadi. 10 11 Политология: Учебное пособие / Под ред. Г.В. Полуниной. – М.: Акалис, 1998. – С.171-172. 13 2. Identitar demokratiya modeli: kollektivchilik demokratiyasi ham deyishadi. Belgisi: xalq, millat, sinf yaxlitligidan kelib chiqadi. Umumilliy belgilari: 1) xalqni kollektivistik talqin etish, 2) xalq ichida qarama-qarshlik kuchlarning yo‘qligi, 3) erkinlikni kollektivistik, davlat va jamiyat ichida faolligi, 4) totalitar tabiatiga ega, 5) davrning tarkibi qismlari tengligi, 6) umumiy siyosiy safarbarlik, 7) siyosiy huquqlarni yuridik jihatdan e’tirof etish va h.k. 3. Plyuralistik demokratiya modeli. G‘arb demokratiyasi liberal siyosiy tizimidan o‘sib chiqqan. Ularga konstitusionalizm, hokimiyatlar bo‘linishi va hokazolar kiradi. Buni zamonaviy demokratiya modeli ham deyiladi 12 . Zamonaviy demokratiya - xilma-xil ijtimoiy guruhlarga o‘z manfaatlarini bayon etish raqobatli kurashda ularning muvozanatini aks ettiruvchi, murosa-madoraga asoslangan boshqaruv shaklidir. Boshqa demokratik konsepsiyalar ham mavjud. Ular: 4. Reprezentativ demokratiya - xalq oldida mas’ul, malakali vakolatli boshqaruv g‘oyasiga asoslangan. 5. Partisipatorlik demokratiyasi - boshqaruvda intellektual potensial. 6. Demokratiya va Sharq. Sharq demokratiyasining o‘ziga xosligi. Jamoa. 7. Marksistik konsensiya 8. Plebissitar konsepsiya (umumxalq fikri, referendum yo‘li bilan) 9. Elitar demokratik konsepsiyasi. O‘zbekiston demokratiyaning qaysi yo‘nalishlaridan bormoqda? 1. Birinchidan, sharqona demokratik yo‘ldan. Demokratik jamiyatni barpo etishning xalqaro tamoyillari, dunyo hamjamiyati e’tirof etgan qoidalari bor. Bular: 1) fuqaroning o‘z xohish-irodasini erkin ifodalash huquqiga egaligi, 2) ozchilikning ko‘pchilikka bo‘ysunishi, 3) barcha fuqarolarning millati, elati, ijtimoiy kelib chiqishi va diniy e’tiqodidan qat’iy nazar, teng huquqligi, 4) davlat va jamiyat boshqaruvida qonun ustivorligi, 5) saylov va saylanish huquqi va 12 Лейпхарт А. Демократия в многосоставных обществах. Сравнительное исследование./ Пер. с англ. Под ред. А.М. Салмина, Г.В.Каменской. – М.: Аспект-Пресс, 1997. – С. 287. 14 boshkalardir, Bular qariyib barcha mamlakatlar Konstitutsiyalarida belgilab qo‘yilgan tartib-qoidalardir. Biroq demokratiyani joriy etishda bularning o‘zi kifoya qilmaydi. Faqat shuning o‘zi aholi barcha ehtiyojlarini, ma’naviy- ruxiyolamini qamrab ololmaydi. Chunki xar bir xalqning o‘z turmush va tafakkur tarzi, tarixiy an’analari, hayotga munosabati va boshqa jihatlari bor 13 . Demak, demokratiyaga yondashish usuli bor. Birinchi Prezidentimiz: “Sharqda demokratik jarayonlarning qadimdan shakllangan o‘ziga xos va o‘ziga mos xususiyatlari bor. Buni aslo nazardan qochirib bo‘lmaydi. Ya’ni, Sharqda demokratik jarayonlar uzviy ravishda va asta-sekin (musulmonchilik asta-sekin, kofirlik bir pasta) taraqqiy topadi. Bu sohada inqilobiy o‘zgarishlar yasashga urinishlar g‘oyat noxush, xatto fojiali natijalarga olib keladi. Inqilobni G‘arb olimlari ham «ijtimoiy taraqqiyotning ibtidoiy va yovvoyi shakli” deb ataganlar. Tabiiyki, bunday yo‘l bizga aslo to‘g‘ri kelmaydi”, deganida demokratiyani joriy etishning yurtimizda o‘zbekona tamoyillari shakllanayotganini ko‘rsatadi. 1. Ikkinchidan, demokratik jarayonlarni chetdan nusxa olib ko‘r-ko‘rona ko‘chirish emas, balki tabiiy, tadrijiy o‘sishini ta’minlash. Bu degani O‘zbekiston mustaqillikka chiqqanidan keyin bir qator mamlakatlar, jumladan, Turkiya, Germaniya, Angliya, Fransiya va boshqa mamlakatlarning demokratik taraqqiyot yo‘llari bilan tanishdi, ularda biz uchun ibratli va o‘rganishga arziydigan jihatlari bor. Biroq O‘zbekiston Prezidenti bu masalaga o‘z munosabatini bildirdi. Har bir millat o‘z milliy ruhiyatidan kelib chiqib bu masalaga yondashishi zarur... Odamlarning tafakkuri va ijtimoiy saviyasi bilan demokratik o‘zgarishlar darajasi va sur’atlari bir-biriga qanchalik mutanosib bo‘lishiga bog‘liq. Tarixiy tajribaning ko‘rsatishicha, demokratik jarayonlarni chetdan nusxa olib ko‘r-ko‘rona nusxa ko‘chirish aslo samara bermaydi. Aksincha, bunday yo‘l chalkash va xatarli oqibatlarga olib kelishi mumkin, degan edi I. Karimov. 2. Uchinchidan, mamlakat tub aholisining (jamoatchilik) ruhiyatini hisobga olish lozim bo‘ladi. Yoki hurriyatga munosabati xam boshqalardan andoza olish, mamlakat tub aholisi ruhiyatini hisobga olmaslik rahbarni ham, aholini ham, butun 13 Musaev F. Demokratik davlat q urishning falsafiy-hu q u q iy asoslari. – T.: O’zbekiston, 2007. – B. 17. 15 mamlakatni ham boshi berk ko‘chaga kiritib qo‘yadi. G‘arb demokratiyasini Sharq mamlakatlarida ko‘r-ko‘rona joriy etish mumkin emas. 3. T o‘ rtinchidan, jamiyatning ma’naviy qiyofasiga bog‘lik, umumiy madaniy saviyasi, siyosiy va ijtimoiy faolligi, bebaxo mulk bulgan oliy qadriyatlariga bog‘lik 14 . Odatta yakka-yakka shaxslarning ruhiy kechinmalari, xatti-haraktlari va fe’l-atvorlaridan umumjamiyat kayfiyati, uning ma’naviy qiyofasi shakllanadi. Umumxalq manfaatlarini hisobga olish, unga tayansagina qadriyatga aylanadi. Qadriyatlar esa - bebaho mulk, ularni xalk yaratadi, xalk baholaydi, o‘zi asrab avvaylaydi. Demokratiya huddi ana shunday buyuk ne’mat. 1.2. XX asr ikkinchi yarmidan keyin Misr davlat boshqaruv ida kiritilgan o’zgarishlar va uning amaliy ahamiyati Misr Arab Respublikasi o’z davlat boshqaruvi tizimi jihatidan arab davlat orasida alohida ajralib turadi. Zeroki, arab davlatlari ichida yetakchi mavqega ega Misr uchun demokratik jarayonlarni davlat boshqaruvining umume’tirof etilgan prinsiplari va mamlakat milliy qadriyatlari hamda tarixiy-an’anaviy tuzilish shakllarini inobatga olgan holda rivojlantirish dolzarb ahamiyatga ega. 1952-yil “Iyul inqilob”idan so’ng Misr ijtimoiy-siyosiy hayotida demokratik qadriyatlar va prinsiplar asta-sekin qaror topa boshladi. Misrda mana shu davrdan boshlab davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarida keng ko’lamli islohotlar olib borildi. Bu islohotlarning tub zamirida demokratik prinsiplarga asoslangan, inson huquqlari va erkinliklari to’laqonli ta’minlangan, xalqaro hamjamiyatning teng huquqli a’zosi bo’lgan, iqtisodiy rivojlangan va har tomonlama kuchli davlat qurish g’oyalari yotadi. O’tgan yarim asrdan ko’proq bu davrdagi Misr tarixi bir tekisda kechmadi va murakkab bir sharoitni boshdan kechirdi. Murakkab bu vaziyatlarga qaramay, Misr o’z oldiga qo’ygan vazifalarni uddalay oldi. Misr xalqi prezidenti misolida markazlashgan kuchli davlat qura oldi. 14 J o’ raev N. Tarix falsafasi. - T.: Ma’naviyat, 1999 . – B. 133-174 . 16 Misrning arab davlatlari o’rtasidagi aloqalarni shakllantirish, mintaqadagi munosabatlarda uning o’rni va rolini aniqlash va mustahkamlashga bir qator iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy va diniy omillar ta’sir qiladi 15 . Davlatning ichki tuzilmalarida qat’iy va mustahkam siyosat olib borish ko’p hollarda xalqaro maydonda va mintaqada davlatning o’rni va mavqeidan, yuritilayotgan kuchli tashqi siyosatdan kelib chiqadi. Misrning ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatgichlari hukumat oldida yetarlicha muammolar borligini ko’rsatadi. Ishsizlik va kambag’allikning yuqori darajadaligi sababli Misr inson rivojlanish indeksi bo’yicha dunyoda 120-o’rinda turadi. Ishsizlik rasmiy ma’lumotlar bo’yicha 8- 10% ni tashkil qiladi . Misr aholisining qariyb yarmi – 35 mln misrlik kambag’al hayot kechiradi. Shundan 6 mlni og’ir ahvolda. Shuning uchun ham iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, iqtisodiyotni erkinlashtirish va boshqa shu kabi masalalar yuzasidan chet el investitsiyalari jalb qilinadi. Bu esa siyosiy jihatdan rivojlangan davlatlar ta’sir doirasiga tushib qolishiga olib keladi. Iqtisodiyotni zamonaviylashtirish, yangi ish joylarini yaratish, aholi turmush sharoitini yaxshilashga qaratilgan Misr hukumatining sa’y-harakatlari yuqori darajadagi demografik o’sish bilan to’qnash keladi. 1996-yil Misr aholisi 60,2 mln tashkil qilgan bo’lsa, 2004-yilda bu ko’rsatgich 74 mlnga yetdi. Kuniga 4 ming chaqaloq dunyoga keladi. Bunday o’sish saqlanadigan bo’lsa, 2030-yilga kelib Misr aholisi ikki barobarga ko’payishi mumkin 16 . Eng rivojlangan sohalardan biri bu turizm hisoblanadi. Ushbu soha Misrga yiliga YIMning 10% miqdorida daromad keltiradi. 1996-yildan boshlab Misrga sayyohlar oqimi qariyb ikki barobarga ko’payib, 2004-yilda 8 mlnga yetdi va davlat g’aznasiga 6 mlrd dollarni olib keldi. Misr neft eksport qiluvchi davlat bo’lib, Arab davlatlari neft eksport qilish tashkiloti (OPEK) azosi hisoblanadi. Neft eksporti yillik jami eksportning 40%ini tashkil qiladi. Neft qazib olish esa yalpi ichki maxsulotning 1/10 qismini tashkil qiladi. Neftga bo’lgan ichki talabning ortishi va Qizil dengizning Suvash qo’ltig’idagi konlarning tugashi yaqin yillar 15 Ёвкочев Ш.А. Исламский фактор в политической системе современного Египта. – Т.: Ташкентский исламский университет, 2008. – C . 32. 16 Towards constructing an Egyptian democracy index ( A glance on the international indexes ). The Social Contract Center August 2014. 17 ichida Misrni neftni import qiluvchi davlatga aylantirishi mumkin. Misr hukumati bunga qarshi yangi neft konlari topishni va ichki talabni gaz muqobilida almashtirishni yo’lga qo’ymoqda. Bugungi kunda Misrning neft zaxirasi 3.5 mlrd barrelni tashkil qiladi 17 . Mintaqada tinchlik va barqarorlikni ta’minlash Misr davlat boshqaruvining asosiy yo’nalishi sifatida namoyon bo’ladi. Chunki chet el investitsiyalari tinch va barqaror mintaqalardagina joriy qilinadi. Misr o’zining mintaqadagi va jahondagi obro’-e’tibori va ta’sirini yanada kuchaytirish maqsadida aksariyat mintaqaviy loyihalarning tashabbuskori sifatida maydonga chiqadi 18 . Integratsion loyihalar, Arab-Isroil muammolarini hal qilish, mintaqaviy xavfsizllikni ta’minlash va umuman Yaqin Sharqdagi nizoli hollarni hal qilish shular jumlasidandir. Aynan mana shu omillar Misr prezidentini davlat rahbari va yetakchi sifatidagi obro’yini ko’tarib yuboradi. Bundan tashqari o’zaro foydali asoslarda chet el investitsiyalarini jalb qilinishiga olib keladi. Misrning xalqaro maydondagi yana bir maqsadi BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy a’zosi huquqiga ega bo’lishdir. Bu haqda Milliy Majlisning tashqi ishlar qo’mitasi 1996-yil mayda qilgan ma’ruzasida aytilgan edi. Unga ko’ra, Misr BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy azosi bo’lishi uchun xalqaro maydondagi barcha davlatlar bilan yaqin va do’stona aloqalar o’rnatish va mintaqada Misrning yetakchi sifatida ta’sir doirasini kengaytirish lozimligi aytib o’tildi. Bu mintaqa davlatlari va Misr bilan do’stona aloqada bo’lgan barcha davlatlar manfaatlariga mos kelar edi. Rasmiy Qohira BMTni isloh qilish dasturi bo’yicha Afrikaga ajratiladigan Xavfsizlik Kengashidagi ikki o’rindan biriga mos kelishini bir qator omillar bilan izohlaydi. Buni isbotlash uchun ko’pgina dalillarni keltirib o’tadi. Misr tashqi ishlar vaziri Ahmed al- Hait shunday deydi: “Misr butun Afrika bo’yicha eng katta iqtisodiyotga va xalqaro hamjamiyat bilan keng aloqalar o’rnatishga imkon beruvchi eng ko’p diplomatik missiyaga ega. Bundan tashqari Misr ko’plab xalqaro tinchlikparvar operatsiyalarda qatnashayotgan ko’psonli armiyaga ega. 17 http://www.oilpress.ru//index.html/ 18 A л-Бухари М., Гафуров С. Арабская Республика Египет. Учебное пособие. (под ред акад. Н.Ибрагимова). – Т.: ТашГИВ, 2002. – С.87. 18 Shunday ekan arab, islom va O’rtayer dengizi nomidan Xavfsizlik Kengashida qatnashishi mumkin bo’lgan Afrika a’zosi bo’la oladi. Misr buning uchun kerakli yordamni arab davlatlaridan oladi” 19 . Misrning kelgusidagi taraqqiyoti va istiqbolini ta’minlovchi omillar qatoriga geografik joylashuvini keltirishimiz mumkin. Misr Arab Sharqining ikki qismini – Mag’rib va Mashriqni bir-biri bilan bog’labgina qolmay, turli madaniyatlar tutashgan markazda joylashgan. Bu Misrning bir paytning o’zida bir necha mintaqaning xalqaro munosabatlarida faol ishtirokchi bo’lish imkonini beradi. Chunki u Afrika, Osiyo va O’rta Yer dengizi mintaqalari tutashgan joyda joylashgan. XX-XXI asr davomida mana shu mintaqalar bilan faol hamkorlik munosabatlarini o’rnatib, integratsion tashkilotlarga a’zo bo’ldi. Suvaysh ustidan Misrning to’laqonli mustaqilligi uning xalqaro maydondagi strategik ahamiyatini oshirib yuboradi. Bu kanal orqali dunyo bo’yicha 10% tashuvlar amalga oshiriladi. Suvaysh kanalidan Misrga 2002-yil 1,9 mlrd dollar daromad kelgan bo’lsa, 2004- yil bu ko’rsatgich 3 mlrdga yetdi 20 . Misr iqtisodiyoti uchun qimmatga tushayotgan yana bir holat bu Arab-Isroil mojarosining davom etayotganidir. Chunki bu juda katta harbiy xarajatni talab qiladi. XX asrda Misr o’zining ko’p sonli aholisi bilan mintaqada yetakchilik uchun davogarlardan biri bo’ldi. Misr tashqi siyosati ko’p qirraliligi va faolligi bilan, zamonaviy xalqaro munosabatlarning dolzarb masalalarini qamrab olganligi bilan munosib o’rin egallaydi. Ko’p sonli armiya nafaqat o’z suverenitetini, balki mintaqa xavfsizligining garovi hamdir. Misr o’z qo’shnilari bilan iliq va do’stona munosabatlar o’rnatib, mintaqaning ommaviy qirg’in qurollaridan holi bo’lishiga harakat qiladi 21 . ’ XX asr o’rtalarida boshlangan Misr demokratik institutlarining rivojlanishi bugungi kunda ham o’zining islahotlar bosqichida davom etmoqda. 19 Yovkochev Sh.A. Misr Arab Respublikasida: davlat va diniy institutlar. O’ zbekiston Respublikasi Prezidenti xuzuridagi Davlat va jamiyat q urish akademiyasi. – T. , 2007. – B. 32 . 20 Towards constructing an Egyptian democracy index ( A glance on the international indexes ). The Social Contract Center August 201 4. 21 Мунавваров З.И Страны Аравийского полуострова в международных политических и экономических отношениях XX века: автореф. дисс. ... док. полит. наук. – Т., 1997. – C . 34. 19 XXI asr birinchi o’n yilligidan keyin sodir bo’lgan “Arab bahori” voqealaridan keyin hokimiyatda prezidentning ba’zi vakolatlari parlamentga o’tdi. Misrning qonun chiqaruvchi hokimiyati ikkita palatadan – Xalq kengashi (quyi palata) va Maslahat kengashi (yuqori palata) tashkil topgan. MARning Xalq kengashi davlat hayotining eng muhim masalalari yuzasidan qonunlar qabul qilish huquqiga ega bo’lgan davlat organi hisoblanadi. Shuningdek, Xalq kengashi qonunchilik, moliya, siyosiy vakolatlarni ham o’zi qo’lida jamlaydi. Xalq kengashining asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat: - Umumdavlat siyosatini ma’qullash; - Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishga qaratilgan davlat rejalarini qo’llab- quvvatlash; - Davlatning umumiy byudjetini tasdiqlash; - Davlat byudjeti yuzasidan yillik so’nggi hisobotlarni taqdim etish; - Ijro etuvchi hokimiyat faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirish (Xalq kengashining har bir a’zosi Bosh vazir, uning o’rinbosarlariga, vazirlar va ularning o’rinbosarlariga o’z vakolatlari yuzasidan murojaat qilish huquqiga ega; Bosh vazir, uning o’rinbosarlari, vazirlar va ularga bo’ysunuvchi shaxslar Xalq kengashi a’zolari savollariga javob berishga majbur); - Xalq kengashi Bosh vazir, uning o’rinbosarlari, vazirlar va ularning o’rinbosarlari bilan munosabatda o’zaro ishonch masalasida qaror qabul qilishi mumkin. Vazirlar Xalq kengashi oldida umumiy siyosat uchun kollektiv javobgarlikni o’z zimmasiga oladi. Har bir vazir o’z vazirligi faoliyati uchun javobgar hisoblanadi; - Xalq kengashi a’zolarining 1/10 qismi taklifi bo’yicha to’g’ridan-to’g’ri Bosh vazirdan hisobot talab qilishi mumkin; - Xalq kengashining har bir a’zosi qonunchilik tashabbusi huquqiga ega. Respublika prezidenti zarur hollarda Xalq kengashini tarqatib yuborishi mumkin. Agar Xalq kengashi aniq asosga ko’ra tarqatib yuborilsa, yangi kengash o’sha asosga ko’ra tarqatib yuborilishi mumkin emas. Tarqatib yuborish to’g’risidagi 20 qaror chiqqan kundan boshlab 60 kundan kechikmasdan Xalq kengashiga yangi saylovlar o’tkazilishi kerak. MARning Maslahat kengashi (Sho’rolar kengashi) maqomi 1980-yil 22- maydagi Misr konstitutsiyasidagi o’zgartirishlar hamda 2007-yildagi tuzatishlar bilan qabul qilingan. Sho’rolar kengashining asosiy vakolatlari konstitutsiyaning 192-moddasida ko’rsatib o’tilgan: - Konstitutsiyaning bir yoki bir nechta moddalariga o’zgartirish kiritish yuzasidan takliflarni tasdiqlash; - Konstitutsiyaviy qonun, qonun loyihalarini tasdiqlash; - Davlat hududini o’zgartirish yoki davlat suverenitetiga taalluqli masalalar yuzasidan shartnomalar, ittifoqlar va kelishuvlarni tasdiqlash. Sho’rolar kengashi maslahat organi sifatida quyidagi masalalar yuzasidan taklif va tashabbuslar bilan chiqishi zarur: - Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning ommaviy rejasi loyihasi bo’yicha; - Prezident tomonidan tasdiqlangan qonun loyihalari bo’yicha; - Davlat, arab dunyosi yoki jahondagi siyosiy jarayonlar bo’yicha Xalq kengashi yoki Prezidentga o’z fikrlarini taqdim qilishi mumkin. Umuman Misrning yaqin o’tmishdagi tarixiga sinchiklab nazar tashlaydigan bo’lsak, davlat hayotidagi siyosiy munosabatlar ko’proq davlat rahbarining irodasiga bog’liq holda rivojlanadi. Bundan shuni ko’rish mumkinki, Misrda davlat rahbari bo’lgan prezident qo’l ostida kuchli markazlashgan hokimiyat shakllangan. Bu esa Misr davlat boshqaruvining qat’iy yo’nalishda, ustuvor maqsadlardan og’ishmay borishida muhim omil bo’lib xizmat qiladi. Misr Arab Respublikasi konstitutsiyasiga binoan, prezident davlat rahbari, Qurolli kuchlar oliy bosh qo’mondoni hamda ijro etuvchi hokimiyatning rahbari hisoblanadi. U xalq suvereniteti, konstitutsiyani hurmat qilish, milliy birlikni ta’minlash va boshqa shu singari masalalarga javobgar hisoblanadi. Shu bilan birgalikda, prezidentning asosiy vakolatlari quyidagilardan iborat: - Xalq kengashi a’zolarini tayinlash; 21 - Birinchi va ikkinchi vitse-prezidentni tayinlash va ularning vakolatlari doirasini belgilash; - Joriy va favqulodda sessiyalarni o’tkazish uchun Xalq kengashi va Maslahat kengashini chaqirish; - Qonunlarga rioya etilishini nazorat qilish; - Davlatning ichki va tashqi siyosatini yo’lga qo’yish, xalqaro shartnoma va kelishuvlarni imzolash; - Bosh vazirni tayinlash va uni lavozimidan ozod qilish; - Vazirlarni tayinlash va ularni lavozimidan ozod qilish; - Oliy harbiy va yuqori mansabdor shaxslar, diplomatlarni tayinlash; - Qonunga binoan jazo choralarini yumshatish yoki avf etishi mumkin. Shu o’rinda aytib o’tish o’rinliki, Misr davlat boshqaruvining tarixiy shakllanish jarayonlarida prezidentning oldida turgan eng bahsli muammo dunyoviy yoki diniy boshqaruv uslublaridan birini tanlash zarurati hisoblanib kelgan. XIX-XX asrlarda, hattoki XXI asrda ham Misrni boshqargan prezidentlarning ko’pchiligi harbiy sohada yuksak mavqega ega bo’lganligi bois mamlakatda diniy boshqaruvdan ko’ra, avtoritar-harbiy ko’rinishdagi boshqaruvni saqlab qolishga uringanligini guvohi bo’lish mumkin. Tarixchilarning qayd etishicha, XIX asr va XX asr boshlarida, deyarli yuz yil davomida (1820-1920) Misrda din e’tibor nuqtai nazardan ikkinchi o‘rinda turgan. Bunga davlatni boshqargan Muhammad Ali (1805-1849) va uning nabirasi Ismoil (1863-1883) tomonidan mamlakatni modernizatsiya qilish bo‘yicha keng qamrovli islohotlarning boshlanganligi asosiy sabab bo‘ldi 22 . Muhammad Ali asos solgan islohotlar mohiyatini jamiyat hayotining barcha sohalarini tubdan yangilash hamda Misrni harbiy-iqtisodiy jihatdan qudratli davlatga aylantirish maqsadi tashkil qiladi. Misr Arab Respublikasi davlat boshqaruvi jarayonlarini tahlil qilishda harbiylar hokimiyatining o’rnini e’tirof etmaslikning imkoni yo’q. Chunki, 1952- yildan buyon mamlakatda faqat harbiylar boshqaruvi joriy etilganini ko’rish mumkin. Masalan, qirol Foruq 1952-yilda harbiy to’ntarish natijasida taxtdan 22 Vatikiotis P.J. The Middle East. From the end of Empire to end of Cold War. – London and New York, Routledge, 1997. – P. 119. 22 ag’darilib, Jamol Abdul Nosir boshchiligidagi “Ozod ofitserlar” guruhi mamlakat boshqaruvining muhim kuchiga aylandi. Jamol Abdul Nosirdan so’ng hokimiyatga kelgan Anvar Sadatning harbiy parad paytida suiqasd orqali yo’q qilinishi va keyingi prezidentlik kursisini harbiy vitse-prezident Husni Muborak tomonidan egallanishi mamlakat tarixida harbiylar boshqaruvining nechog’lik kuchli mavqega ega ekanligini ko’rsatib beradi. 1955-yil 28-martda general-mayor Muhammad Najibdan keyin Misr prezidenti vazifasini bajaruvchi Jamol Abdul Nosir Misr davlat boshqaruvining oltita tamoyilini ma’lum qildi. Ular quyidagilar: - imperializmni batamom yo’qotish; - feodalizm qoldiqlariga barham berish; - kapitalistik monopoliyalar va ularning siyosiy ta’sir doiralarini yo’q qo’lib tashlash; - ijtimoiy adolat muhitini vujudga keltirish; - kuchli milliy armiyani barpo etish; - chinakam demokratik tizimni joriy qilish 23 . 1956-yil 23-iyunida Misr Arab Sotsialistik Respublikasi deb e’lon qilinuvchi yangi konstitutsiya qabul qilindi. Mamlakatda bir partiyali tuzum o’rnatildi. Islom rasmiy din deb e’lon qilingan bo’lsa-da, u faqat jamiyat hayotidagi mavqeni saqlashi lozim edi. Boshqacha aytganda, islom dinining davlat boshqaruviga aralashishiga yo’l qo’yilmadi. Ushbu davrda mamlakat prezidentligiga asosiy va yagona nomzod Jamol Abdul Nosir edi. Jamol Abdul Nosir davlat boshqaruvida sotsialistik yo’nalishga moyil bo’lgan islohotlarni amalga oshirdi. U yerga xususiy egalikni cheklab, ortiqcha yerlarni musodara qildi va ularni kam yerli hamda yersiz dehqonlarga bo’lib berdi. Muxolifat qattiq ta’qib ostiga olindi. Avvaliga inqilobni qo’llab-quvvatlagan “Musulmon birodarlar” qonundan tashqari deb e’lon qilinib, sotsialistik boshqaruvga qarshi o’zgacha qarash tarafdorlari qattiq siquvga olindi va qamoqqa tashlandi. 23 Сапронова М.А. Арабо-мусульманский мир: история, география, общество. Учебное пособие. – Казань: Казань ун-т, 2013. – С. 254-255. 23 1970-yilda hokimiyat tepasiga kelgan Anvar Sadat dastlab Nosir sotsializmi yo’lidan bordi. Biroq, keyinchalik 1974-yildan boshlab AQSHning kapitalistik boshqaruv uslubi tomon o’zgarishni amalga oshirdi. Albatta, bunga asosiy sabab Yaqin Sharqdagi vaziyatga AQSHning aralashuvi hisoblanadi. Aynan 1974-yildan boshlab A.Sadat “intifax” deb atalgan xususiy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlovchi “ochiq eshiklar” siyosatini e’lon qildi. “Ochiq eshiklar” siyosatining negizida Misr iqtisodiyoti G’arb va Amerika mablag’larining oqib kelishi bilan jonlanishi kerak edi. 1979-yil 26-martda Misr va Isroil o’rtasida imzolangan Kemp-Devid tinchlik shartnomasi mamlakat boshqaruviga qarshi islomiy kuchlarning g’alayon ko’tarishiga olib keldi. Mana shunday vaziyatda Musulmon birodarlar hokimiyatga intilayotgan qudratli siyosiy kuchga aylana bordi. Oddiy xalqning ko’z o’ngida “Musulmon birodarlar” byurokratik qonunsizlikka, poraxo’rlikka, to’rachilikka qarshi kurashuvchilar edi va ularning qonundan tashqari deb e’lon qilinishi, aksincha, ular ta’sirining oshishiga olib kelardi. Ular Misrning hukmron tabaqasini islomdan chekinishda ayblar ekanlar, barcha musulmonlarni jihod – muqaddas urushga chaqirardilar va haqiqiy, islomona boshqarishni talab qilardilar. Bunda jihod davomida ko’ngillilarning o’limiga dinning eng ulkan ulug’vorligi deb qaralardi 24 . 1981-yil 6-oktabrda harbiy parad davomida Anvar Sadatning o’ldirilishi Misr davlat boshqaruvida yangi o’zgarishlarni olib kelishi ehtimoli haqida gapirila boshlandi. Lekin bunday ulkan yoki keskin o’zgarishlar vujudga kelishi sodir bo’lmadi. Albatta, davlat boshqaruvida turli xil islohotlar yo’lga qo’yildi, biroq bu islohotlar oldingi harbiy avtoritar boshqaruv unsurlaridan deyarli farq qilmasdi. Mamlakat prezidenti lavozimini egallagan Husni Muborak mamlakat harbiylari orasida kuchli fitna borligini juda yaxshi bilardi. Ular orasida “Musulmon birodarlari” tarafdorlari ham, g’arbiy kapitalizm rivojlanish tarafdorlari ham mavjud edi. Shu boisdan Husni Muborak o’z boshqaruvining dastlabki davrlaridanoq mutaassib va radikal ko’rinishdagi oqimlardan armiyani tozalash ishlarini olib bordi. 24 E rgashev Sh., Bobomatov T. XX asr t a q dirlarda aks etgan tarix. – T. : “O’zbekiston”, 2015. – B. 342. 24 MARning davlat mexanizmida asosiy o’rinlardan birini ijro etuvchi hokimiyat (Vazirlar kengashi) egallaydi. Vazirlar kengashi davlatning oliy ijroiya ma’muriy organi bo’lib, Bosh vazir, vazirlar va ularning o’rinbosarlaridan tashkil topgan. Vazirlar kengashining asosiy vakolatlari sifatida quyidagilarni sanab o’tish mumkin: - umumdavlat siyosatini ishlab chiqish va uni hayotga tadbiq etilishini nazorat qilish; - qonunlar va qarorlar ijrosini ta’minlash yuzasidan ma’muriy qarorlar qabul qilish; - ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish rejasi, davlat byudjeti loyihalari va boshqa qonun loyihalarini tayyorlash; - qonunlarning ijrosini nazorat qilishi, shuningdek davlat xavfsizligini ta’minlash, fuqarolarnining huquqlari va davlat manfaatlarini muhofaza etish 25 . Konstitutsiyaga binoan, hukumat a’zolari ham prezident oldida va ham Xalq kengashi oldida javob beradi. Biroq, ta’kidlash joizki, vazirlarning qonunchilik hokimiyati oldidagi javobgarligi faqat rasmiy bo’lib, hukumat hayotda faqat prezidentga bo’ysunishini amaliyot ko’rsatmoqda. Buning asosiy sababi shundan iboratki, amaliyotda faqat prezident hukumat a’zolarini tayinlaydi va ularni lavozimidan ozod qiladi. Qolaversa, prezident vazirlarning faoliyati yuzasidan hisobot berishini talab qiladi, shuningdek Vazirlar kengashi yig’ilishini chaqiradi. MAR sud hokimiyati tizimi sud tizimining mustaqiligi va odilligi prinsipiga asoslanadi. Sudyalar faqat Misr fuqarosi bo’lishi zarur. Birinchi instansiya sudlari uchun sudyalar 30 yoshdan kam bo’lmasligi, apelyatsiya sudlaridagi sudyalar esa 40 yoshdan kam bo’lmasligi kerak. MARdagi barcha sud organlari tarkibi prezident huzuridagi Oliy kengash magistraturasi tomonidan tayinlanadi. Sud hokimiyati tizimida konstitutsiyaga rioya qilinishini nazorat qilish ishlarini Oliy konstitutsiyaviy sud amalga oshiradi. 25 Современные избирательные системы. Вып. 7: Египет, Исландия, Колумбия, Пакистан / М.А. Сапронова, И.А. Ракитская, А.Г. Орлов, Н.Б. Крысенкова; науч. ред. А.В. Иванченко, В.И. Лафитский. – М.: РЦОИТ, 2012. – Б. 37. 25 O’tqizilgan bir nechta islohot va o’zgarishlardan keyin Misr prokuratura tizimi prezident tomonidan tayinlanadigan Bosh prokuror tomonidan boshqariladi. Har bir gubernatorlikning o’z prokurori mavjud bo’lib prokuratura xodimlari Adliya vazirligi tomonidan tayinlanadi. Shu bilan birgalikda MAR davlat boshqaruvida asrlar davomida mavjud bo’lgan shariat normalari qonunchilik tizimining muhim manbasi hisoblanadi. Shariat normalari asosan jamiyatda oila-nikoh munosabatlari, axloqiy normalar, diniy marosimlarni amalga oshirish qoidalarini nazorat qiladi. Biroq, MAR konstitutsiyasi dunyoviy xarakterga ega bo’lganligi bois musulmon huquqi normalari ma’lum darajada cheklangan. Yuqoridagilardan kelib chiqish aytish mumkinki, Misr Arab Respublikasining davlat boshqaruvi ijtimoiy-siyosiy jarayonlarda rivojlangan davlatlarning tajribasiga asoslanadi. Barcha boshqaruv organlari faoliyati jahonda umume’tirof etilgan huquq normalari bilan muvofiqlashtirilib, mamlakat konstitutsiyasida o’z aksini topgan. 1.3. Misr siyosiy partiyalarining o’tqazilgan islahotlardagi o’rni va ahamiyati Misr Arab Respublikasi demokratik jarayonlari xususida gapirganda, eng avvalo demokratik mezonlarni shakllantiruvchi siyosiy institutlarning jamiyat va davlat munosabatlari borasidagi o’rniga alohida to’xtalib o’tmaslikning imkoni yo’q. Misrda davlat va jamiyatning demokratik boshqaruvi haqida gapirar ekanmiz, davlatda hukumatni shakllantiruvchi asosiy kuch - siyosiy partiyalarning ta’siri katta ekanligini ko’rish mumkin. Misrda siyosiy partiyalarni shartli ravishda ikki turga ajratish mumkin: birinchisi bu islomiy vakillar ichidan chiqqan va xalqning islomiy xohish irodasini o’zida aks ettirgan partiyalardir. Bu partiyalar o’z faoliyatida biroz keskinlikni ifoda etib, ko’proq diniy xarakterga ega bo’lib, aksariyat hollarda faoliyati taqiqlab qo’yiladi (Musulmon birodarlar). Ikkinchisi esa hokimiyatda hukmron g’oya, qarashlar ta’sirida, ya’ni ayni paytdagi siyosiy ehtiyojdan kelib chiqib shakllanadi. Aniqroq qilib aytadigan bo’lsak, hukmron 26 doiralar tomonidan shakllantiriladi. Misol sifatida prezident Abdul Nosir hokimiyatga kelishi bilan davlat siyosati sotsialistik yo’l tomon o’zgarishi munosabati bilan Misr Sotsialistik Partiyasi yetakchilikni qo’lga oladi. Anvar Sadat hokimiyatga kelishi bilan davlat siyosati kapitalistik yo’nalish tomon yuz buradi. Ba’zi tadqiqotchilar fikriga ko'ra, Misrda hokimiyat tepasiga kelgan islomiylar hokimiyatni o’z qo’lida saqlab qolish uchun nodemokratik metodlardan foydalanishi mumkin. Rus islomshunosi A.A.Ignatenko fikriga ko'ra, “Bugungi kunda Misrda “Musulmon birodarlar” ga qarshi turuvchi ulardan ham qattiq kuch- islomiy salafiylar mavjud. Ular demokratiyadan oqilona foydalanib parlament saylovlarida ishtirok etishlari bilan birga, demokratiyani g’arb hodisasi sifatida inkor etadilar” 26 . 1922 - yili Misr Arab Respublikasi suverenitetga ega bo‘lganidan so‘ng siyosiy partiyalar faol ravishda parlament saylovlarida qatnashib, burjuaziyaning “Vafd” partiyasi bir necha marta hukumatni shaklantirishga intilgan. Biroq, partiyalararo qarama-qarshiliklar va parlamentdagi o‘rin uchun kurashlar kabi masalalar Misr jamiyatining asosiy figurasi bo‘lgan qishloq dehqonining kundalik hayotiga qiziq bo‘lmagan. Shunga qaramay, Dessuki A.E. so‘zlariga ko‘ra , 1923 - yili qirol Konstitutsiyasi e’lon qilingandan so‘ng va 1952 - yilgi harbiy to‘ntarish o‘rtasidagi davrni Misr siyosiy tarixidagi ilk liberal era deb noto‘g‘ri xarakterlashadi. Ushbu davr Konstitutsiya tomonidan berilgan hukumat doirasida faoliyat olib borish huquqidan bosh tortgan yoki shubhasiz saylov natijalarini tan olgan despotik qirol tomonidan buzilgan. Sababi u juda osonlik bilan parlamentning ko‘pchilik a’zolari tomonidan shakllangan (1924, 1928, 1930, 1937, 1942 va 1944 y) Vazirlar Mahkamalariga iste’fo berib, 1924, 1928, 1930, 1934, 1938 va 1948-yillarda ikki marotaba tarqatgan. Shu bilan birga, 1930-1934-yillarda Konstitutsiyani amal qilishini to‘xtatgan. Natijada Britaniya okkupatsion hukumatlari partiyalar kurashi 26 Игнатенко А.А. Одноразовая демократия для Египта // НГ - Религии. 18.01.2012. 27 ular manfaatlariga xavf solmasligini kuzatib, bunday holatni darhol bartaraf qilishga uringanlar 27 . Shuni qayd etish lozimki, “liberal asr”ning saylov qonunlari parlament a’zoligiga kirish uchun nomzoddan katta miqdorda garov puli talab qilingan 28 . Inqilobdan avvalgi Misrda monarxiya qo‘llab-quvvatlagan hamda parlament kurashlarida faol ishtirok etgan “saroy” partiyalarini hisobga olmaganda, 4 ta asosiy komponent bo‘lgan. Ularning 2 ta eng kattasi: Birinchisi - asosan dunyoviy qarashli, liberal-burjuaziya demokratiyasi tarafdorlari bo‘lib, ularga 1919-yilda shakllangan “Vafd” partiyasi kiradi. Uning nomi “delegatsiya” ma’nosini anglatadi. Sababi uning tarixi Britaniya protektoratini bekor qilishni talab qilgan Parijning tinchlik konferensiyasida misrlik vakillarning paydo bo‘lishi bilan boshlangan; Ikkinchisi - islomiy yo‘nalishdagi arboblar bo‘lib, mulkning kapitalistik shakliga qarshi bo‘lmagan, biroq shariat qonunlarining amal qilishini yoqlagan, 1928-yili Hasan al-Banno tomonidan shakllantirgan “Musulmon birodarlar” uyushmasi bo‘lgan. O‘zining faollari va tarafdorlari soniga nisbatan mashhur bo‘lmagan 2 ta komp o nentga kelsak, ular quyidagilardan iborat: - Yevropa fashizmi modellaridan ilhomlanadigan va o‘z faoliyatini II jahon urushi davrida boshlagan avtoritar partiya; - noqonuniy marksistlar bo‘lib, Shimoliy Afrika mamlakatlari va Falastin mintaqalarining uncha katta bo‘lmagan, lekin ancha tartibli kompartiyalardan farqli o‘laroq, ko‘plab mikroskopik doiralar, o‘tkinchi partiya va guruhlar, shuningdek, muhokama klublariga bo‘lingan edi 29 . Ma’lumki, 1952-yilgi harbiy to‘ntarishdan so‘ng barcha siyosiy partiyalar, jumladan ilgari eng ta’sirchan partiyalardan “Vafd” ham tarqatilib, yagona partiya 27 Qarang : Dessouki A.E. Ideology and Legitimacy in Egypt : The search for a “Hybrid Formula” // Developmentalism and Beyond. Society and Politics in Egypt and Turkey /-Cairo : The AUC Press, 1994. 28 Korany B. Restricted Democratization from Above : Egypt // Political Liberalization and Democratization in the Arab World – Vol. 2. –Comp a rative Experiences / Korany B., Brynen R., Noble., eds. – Boulder, London: Lynee Rienner Publishers, 1998 . - P. 43. 29 Косач Г.Г. Красный флаг над Ближним Востоком? Компартии Египта, Палестины, Сирии и Ливана в 20- 30-е годы. – М.: ИСАА при МГУ, 2001. 28 tuzish yo‘llari boshlandi. Avval o‘tish davrining partiyasi – Ozod qilish tashkiloti paydo bo‘ldi 30 . Undan so‘ng u Milliy ittifoqqa o‘zgartirildi. O‘z navbatida ushbu ittifoq “sotsialistik dekret” hisoblangan mahalliy mulkka tegishli bo‘lgan korxonalarni milliylashtirish qonunlariga uning aksariyat a’zolari dushmanlik munosabatida bo‘lganligi uchun 1961-yilning noyabrida tugatilgan. Biroq, milliy ittifoqning ba’zi ishtirokchilari ijtimoiy va siyosiy sabablarga ko‘ra, ushbu dekretni qabul qilmagan bo‘lsa, boshqalari J.A.Nosir ushbu qarorni yakka o‘zi qabul qilishi, uni sir tutib, o‘z imzosi bilan tasdiqlashdan norozi bo‘lib qabul qilmaganlar. Bir necha tajribalardan so‘ng, jumladan muvaffaqiyatsiz tajribalardan biri bo‘lgan 1958-yilning fevralidan 1961-yilning sentyabrigacha, ya’ni Suriyani birlashtirish davrigacha Misrda 14 yil mobaynida bir partiyali tizim amal qilgan. Ushbu vazifani 1962-yilning 6-noyabridan prezident dekretiga asosan yagona hukmron siyosiy tashkilot – Arab sotsialistik ittifoqi bajargan. Mamlakatning ichki va tashqi siyosatini belgilash hamda uning bajarilishini nazorat qilish ushbu tashkilot vazifalari qilib belgilangan 31 . Shu bilan birga, Arab sotsialistik ittifoqi asosiga xalq ishchi kuchlari alyansi g‘oyasi kiritilgan. Tadqiqotchilar fikriga ko‘ra, ushbu ommaviy tashkilot ham partiya, ham inqilobni qo‘llab-quvvatlovchi siyosiy kuchlarning bloki vazifasini bajargan. Uning asosiy siyosiy hujjati – 1962-yilda qabul qilingan “milliy harakatlar Xartiyasi” bo‘lib, sotsialistik jamiyat qurish g‘oyasini ilgari surgan. 1974-yildan Misr siyosiy tarixida Arab sotsialistik ittifoqini tashkiliy jihatdan qayta qurish jarayoni boshlandi. Shu yilning may oyida prezidentning harbiy g‘alabasi sharafiga nomlangan “Oktabr hujjati” qabul qilindi. Uning mazmuni shundan iborat ediki, mamlakat hali ko‘ppartiyaviy tizimga tayyor emas edi. Ammo Arab sotsialistik ittifoqini qayta isloh qilish zarur bo‘lgan. Shu sababli uning tarkibida turli fikrlarni taqdim qiluvchi tribunlar tuzish g‘oyasi shakllandi. Arab sotsialistik ittifoqi a’zolari faol ravishda ushbu g‘oyani tatbiq qilishga 30 Richards A, Waterbury. A political economy of the Middle East . State , Class and Economic Development etc .: Westview Press , 1990. - P .305. 31 Сейранян Б.Г. К вопросу о критериях классификации современных арабских стран // Арабские страны Западной Азии и Северной Африки (история, экономика и политика) / Под ред. Сейраняна Б.Г. и др. –Вып. 4. – М.: ИВРАН, 2000. - С. 36. 29 intilgan bo‘lsalar ham, hech kim uni amalga oshirishga jur’at qilmagan. Shunisi e’tiborga loyiqki, bu harakat dasturi bilan birinchi bo‘lib A.Sadatning kuyovi Mahmud Abu Vofiya chiqdi. U 1975-yilning 22-oktabrida ijtimoiy-demokratik tribun tuzishni e’lon qildi. Shu bilan birga, xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlovchi va uning rolini oshiruvchi, o‘ng va so‘l og‘machilikning sotsialistik muvaffaqiyatlarini himoyalovchi, matbuot erkinligini ta’minlovchi harakat dasturining bosh g‘oyaviy asosi - “Xudoga ishonuvchi sotsializm ” deb e’lon qildi. Undan so‘ng boshqa harakat dasturini yaratish boshlanib, 1976 - yilning 24 - yanvariga kelib ularning soni 43 taga yetdi. Arab sotsialistik ittifoqining birinchi kotibi, Qohira universiteti iqtisodiy va siyosiy fanlar kafedrasi professori Rifaat al- Mahjub fikriga ko‘ra, siyosiy platformalar tuzishning yagona sharti –“Xalq ishchi kuchi alyansi”, ya’ni yagona falsafa, yagona mafkura tamoyiliga sodiqligi bilan belgilanadi. Shuningdek, uningcha, tribunlarni tuzishdan maqsad – oppozitsiya qarashlariga tashkiliy shakl berishni anglatadi. Misrlik tadqiqotchilar tadqiqotlariga ko‘ra, platformalar amalda hech qanday aniq dasturga ega bo‘lmay, alohida shaxslar o‘rtasidagi raqobatni aks ettirgan. Ikkinchidan esa, ushbu urinishlar Arab sotsialistik ittifoqning tarkibida mafkuraviy va siyosiy qarama-qarshiliklar mavjudligini tasdiqlagan. Dastlabki tartibda Kamol Rifaat boshchiligida so‘l nosirchilar, Xolid Mo h i ad- Din boshchiligida marksistlar va H ilmi Murod boshchiligida o‘nglar platformasi tuzildi. Shuningdek, bir necha diniy yo‘nalishdagi platformalar tuzildi. Masalan, “Ozod musulmonlar”, “Islom mehnati” shular jumlasidandir. 1976-yil yanvar oyining oxirida A.Sadat tomonidan platformalar tuzishni qayta ko‘rib chiqish bo‘yicha yangi qo‘mita tuzildi. Ushbu qo‘mita ichida o‘tkazilgan ovoz berish natijasida quyidagilar aniqlandi: - 70 ta ovoz – Arab sotsialistik ittifoqini saqlab qolish hamda ittifoq ichida doimiy platformalar tuzish; 30 - 33 ta ovoz - Arab sotsialistik ittifoqini saqlab qolish, faqatgina uni tarkibida vaqtincha shakllanadigan va aniq masalalarning muhokamasiga yo‘naltirilgan ma’lum yo‘nalish va tribunlar amal qilish sharti bilan; - 7 ta ovoz - Arab sotsialistik ittifoqi faoliyatini to‘xtatish va munosib siyosiy platformalarni shakllantirish; - 2 ta ovoz – siyosiy partiyalarga aylanish sharti bilan Arab sotsialistik ittifoqi ichi va tashqarisida platformalar faoliyatiga ruxsat berish. Yakuniy ovoz berishda 3 ta siyosiy platforma-tribun – o‘ng, markaziy va so‘llarni tuzish formulasi taqdim etilgan. Ular uchun umumiy talab sifatida 1952- yilgi iyul inqilobi talablariga amal qilish majburiyati yuklatilgan. Shunday qilib, 1976-yil mart oyining oxirida 3 ta platforma yaratilib, shu yilning noyabrida mustaqil siyosiy partiyalar, jumladan Liberal sotsialistik partiya, Misr Arab sotsialistik partiyasi va Milliy taraqqiyot partiyasiga aylantirildi. Arab sotsialistik ittifoqi kotibiyati ushbu partiyalar faoliyatini nazorat qiluvchi organ qilib belgilandi. Shu bilan birga, yangi shakllangan 3 ta partiyadan 2 tasining ishtirokchilar soni va qarashlarini hisobga olganda, ular J.A. Nosir davrida o‘ng markaziy va o‘ng siyosiy qanot maqomini egallagan. O‘z navbatida prezident birorta partiyaga a’zo bo‘lmasdan, oliy siyosiy arbitr bo‘lishga ahd qilgan 32 . Arab sotsialistik ittifoqining markaziy qo‘mitasiga mamlakatning siyosiy hayotini nazorat qiluvchi organ funksiyalari berildi. So‘ngra esa Arab sotsialistik ittifoqi markaziy qo‘mitasi prezidentning uchdan ikki saylanadigan va uchdan bir prezident tomonidan tayinlanadigan Maslahat Kengashiga o‘zgartirildi. Ushbu Kengashga ham shunday vakolatlar berilgan. Arab sotsialistik ittifoqining bosh kotibiyati esa bevosita yangi partiyalar faoliyatini nazorat qiluvchi organga aylantirildi. 1977-yili Milliy Majlis partiyalar faoliyatini nazorat qiluvchi 40-raqamli Qonunni qabul qildi. Unga asosan partiyalar endi demokratik sotsializm, milliy birlik va ijtimoiy tinchlikka rioya qilish, ishchi va dehqonlar muvaffaqiyatini himoyalovchi tamoyillar asosida mamlakatning siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy 32 Беляев И.П., Примаков Е.М. Египет: время президента Насера. - М., 1981. – С. 67. 31 rivojlanishida ishtirok etishi lozim bo‘lgan. Shuningdek, partiyalarga harbiy yoki yarim harbiy tuzilishga ega bo‘lish ta’qiqlangan, va, hatto, a’zolarning sinfiy mansubligi, irqiy yoki diniy xususiyatlari asosida shakllanishiga ruxsat berilmagan. Rasmiy jihatdan №40 Qonun Konstitutsiya va Arab sotsialistik ittifoqidan tashqarida siyosiy tashkilotlarni ta’sis qilishni ta’qiqlovchi 1972-yilgi “milliy birlik to‘g‘risida”gi Qonunga zid bo‘lgan. Shu sababli qonun matniga 1979-1981- yillarda ba’zi o‘zgartirishlar kiritildi. Ularga ko‘ra g‘oyaviy ko‘rsatmalar, dasturlar va partiyalar faoliyati quyidagilar bilan, jumladan: a) siyosiy qonunchilik manbasi deb hisoblanadigan islom shariatini; b) 1952-yilgi 23-iyul va 1971-yilgi 15-may inqilobini; c) milliy birlik, ijtimoiy tinchlik va demokratik sotsializm tartibini buzmasligi kerak. Qonunning qoidalari orasida shunday shart borki, unga ko‘ra partiya xorij siyosiy tashkilotining qandaydir filiali bo‘la olmaydi. Boshqa punktda esa yangi partiyaning tuzilishi 1953-yilgi №37 Qonunga asosan tarqatilgan partiyalarning biri bo‘lib qayta tuzilishga yo‘l qo‘yilmagan. Shuningdek, kimdir qonuniy bo‘lmagan siyosiy tuzilmani, hatto u “uyushma” yoki “guruh” nomidan foydalanuvchi “diniy tashkilot” niqobi ostida bo‘lsa ham qamoq jazosiga mahkum qilinadi. 1977 - yilgi №40 Qonunni qabul qilish paytida Misrda 3 ta partiya mavjud bo‘lgan 33 . Misrda 1978 - yildan boshlab ko‘ppartiyaviylikka o‘tish tartibi amal qilgan. Xalq demokratik partiyasi (XDP) – sobiq Arab sotsialistik ittifoqining “markaziy” platformasi bo‘lgan Arab sotsialistik partiyasi asosida tashkil qilingan. Uni tuzish haqidagi qaror 1978-yilning iyulida mamlakat prezidenti A.Sadat tomonidan e’lon qilinib, shu yilning sentabrida ta’sis etuvchi, 1980-yilning aprelida birinchi qurultoyi bo‘lib o‘tgan. A.Sadat o‘limidan so‘ng partiyaning favqulo d dagi qurultoyi 1982 - yilning yanvarida partiya raisi etib Misrning yangi prezidenti 33 Видясова М.Ф., Умеров М.Ш. , Египет в последней трети XX века: опыт либерализации экономики и политической системы. - М., 2002. – С. 87. 32 H.Muborakni saylaydi. U 1983-yilning fevralida XDP g‘oyaviy yo‘nalishlari haqidagi dasturiy hujjatni ma’qullaydi. “1952-yilgi iyul inqilobi” muvaffaqiyatlarini tasdiqlab, partiya adolat va ijtimoiy tinchlikka asoslangan jamiyat qurish yo‘li bilan misrlikka farovonlikni ta’minlashni o‘zining asosiy maqsadi deb e’lon qildi. Ushbu masalaning yechimi sifatida din, arab millatchiligi va demokratik sotsializm belgilandi. Kuchli partiyaviy tuzilmaning tuzilishi rasmiy ko‘ppartiyaviylik tizimiga qaramasdan mamlakat siyosiy hayotini nazorat qilishga imkoniyat yaratdi. Milliy taraqqiyot partiyasi (MTP) – 1976 - yil Arab sotsialistik ittifoqi “so‘l” platformasining asosida tashkil topgan. Ushbu partiyaga 1952 - yilgi to‘ntarishning sobiq yetakchilaridan biri Xolid Mo h i ad-Din raislik qildi. Partiyaning maqsadlari – milliy demokratik inqilob masalalarini bajarish va J.A.Nosir tomonidan boshlangan islohotlarni amalga oshirishdan iborat. Partiya tarkibida ham J.A.Nosir tarafdorlari, ham kommunistlar mavjudligi qator dasturiy qoidalar uchun murosa yo‘llarini belgilagan. Shu sababli, MTP sinfiy qarama-qarshiliklar mavjudligini tan olsa-da, sinfiy kurashni tinchlik yo‘li bilan olib borish zarurligini qayd etadi. Ijtimoiy tinchlikni saqlab qolishni ma’qullab, partiya bir vaqtning o‘zida xalq ommasining ehtiyojlarini qondirish, ularning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy muammolarining demokratik yechimlariga ishtirokini ta’minlash kabilar partiyaning asosiy maqsadi qilib belgilandi. Tashqi siyosatda partiya milliy mavqeni qo‘llab, prezident A.Sadatning AQSh bilan hamda Isroil bilan tinchlik bitimini keskin tanqid qilgan. Liberal sotsialistik partiya – 1976 - yil Arab sotsialistik ittifoqining “o‘ng” platformasi asosida shakllangan. Unga 1952 - yili to‘ntarish ishtirokchisi, iqtisodchi va tadbirkor Mustafo Komil Murod raislik qilgan. Liberallar dasturi – tadbirkorlikning erkinligi, davlat nazoratining keskin qisqartirilishi, chet el investisiyalarini jalb qilish, sinfiy kurashni qat’iyan man qilish, G‘arb mamlakatlari bilan aloqalarni mustahkamlashdan iborat. “Yangi Vafd” partiyasi – 1952 - yili yetakchi rol o‘ynagan va to‘ntarishdan so‘ng man qilingan “Vafd” partiyasi an’analarini davom ettirgan partiyadir. 1977- 33 yilning avgustida partiyani qayta tuzish e’lon qilinib, 1978-yilning fevralida rasman qayd qilingan. Vafd harakatining veterani Fuad Siroj ad-Din uni raisi bo‘lgan. Partiya dasturiga asosan, “Yangi Vafd” respublika tuzishni tan olib, demokratik sotsializmni axloqiy, iqtisodiy va ijtimoiy tizim sifatida ma’qullaydi. Sinfiy qarama-qarshiliklar o‘rniga vafdchilar insonparvarlikni, davlat va xususiy sektor milliy iqtisodiyot doirasida bo‘lishini ta’kidlaydi. Ular fikriga ko‘ra, davlat sektori ishlab chiqarish sohalarining rivojlanishida yetakchi rol o‘ynashi zarur. Shunga qaramay, davlat xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlashi lozim. Partiya demokratik erkinlikni kafotlatlash, prezident tizimini parlament tizimiga o‘zgartirish, sud va prokuratura mustaqilligini ta’minlash maqsadida Konstitutsiyaga o‘zgartirishlar kiritdi. “Vafd”ning qayta tuzilishi Misr partiyaviy-siyosiy tizimida muhim o‘zgarishlarga olib keldi. Natijada unga ko‘pgina oppozision kuchlar qo‘shildi. Vafdchilar faolligining sabablaridan biri milliy birlik va ijtimoiy tinchlik haqidagi 1978-yilgi Qonunni qabul qilish bo‘lib, uning asosida hukumat respublika davrigacha bo‘lgan qator yetakchilar, jumladan “Yangi Vafd”ning ba’zi arboblarini jamiyat siyosiy hayotida ishtirok etishini ta’qiqladi. Natijada partiya o‘z faoliyatini to‘xtatishni e’lon qildi va 1981 - yilda uning boshliqlari repressiya qilindi. “Yangi Vafd” 1984-yili H.Muborak davrida qonuniylashtirildi. Partiya tuzumni liberalizatsiya qilishni, davlat sektorini cheklash va chet el investetsiyalarini kengaytirishni talab qildi. Sotsialistik mehnat partiyasi – 1978-yilning oktabrida qonuniylashtirilib, 1933- yilda mavjud bo‘lgan va 1952-yilda ta’qiqlangan “Misr al-Fattat” (Yosh Misr) partiyasi an’analarini davom ettirgan. Sotsialistik mehnat partiyasining dasturi “Milliy sotsializm”, panarabizm va panislomizmga asoslangan. Tashqi siyosatda milliy mavqega ega bo‘lib, A.Sadat siyosatini tanqid qilgan 34 . “Al-Umma” partiyasi – 1983-yilning iyulida ilohiyotchi Ahmad as-Sabahi Avadalla tomonidan tuzilib, shariat asosidagi “Misr islom arab respublikasi” va 34 Шахмудбеков Ш. Борьба народа Египта за независимость (1918-1970). – Т., 1992. - Б. 67-77. 34 “konsultativ demokratik sotsialistik tuzum”ni ilgari surgan. Partiya dasturi milliy va islomiy-ilohiy konsepsiyalarga asoslanadi. “Musulmon birodarlar” uyushmasi – boshqa arab davlatlarida bo‘limlarga ega bo‘lgan Misrning eng katta musulmon diniy-siyosiy tashkiloti hisoblanadi. 1928-yili o‘qituvchi Hasan al-Banno tomonidan tuzilgan. Uyushma davlatning islom dinidan ajralmasligini e’lon qilib, teokratik tuzum va islom dinining asosi bo‘lgan xalifalikni o‘z maqsadi qilib oldi. Ilk qadam sifatida “Musulmon birodarlar” Misr qonunchiligini Qur’oni Karim va shariat me’yorlariga muvofiq bo‘lishini talab qilgan. Sadaqa vositasida kambag‘allar foydasiga daromadni taqsimlovchi “islom iqtisodiyoti”ni ma’qullaganlar. 1952-yildan so‘ng uyushma ta’qiqlanib, J.A. Nosir tuzumiga qarshi fitnalar uyushtirishni boshlagan. Natijada uning minglab a’zolari qamoqqa olinib, ba’zilari o‘lim jazosiga mahkum qilinganlar. Omar Telmisani boshchiligidagi uyushma rahbariyati A.Sadatni qo‘llab-quvvatlab, Isroil bilan tinchlik bitimini imzolagani uchun unga keskin ravishda qarshi chiqqan. 1981-yili musulmonlar va qibtiylar o‘rtasidagi shiddatli to‘qnashuvlardan so‘ng hukumat yuzlab “Musulmon birodarlar”ni, jumladan Telmisanini qamoqqa olib, uyushma nashrlarini to‘xtatib qo‘ygan. Hukumat rahbarligiga H.Muborak kelganidan so‘ng uyushma yana faollashib, qat’iy ravishda qonuniylashtirishni talab qilgan. Bugungi kunda bir qancha guruhlar Misr jamiyatining barcha sohalari, jumladan siyosiy-partiyaviy sohaga ham bevosita o‘z ta’sirini o‘tkazmoqda. Tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, bugungi kunda Misr siyosiy sahnasida quyidagi guruhlar asosiy o’yinchilar sifatida chiqdi: - Mo’tadil islomiy tashkilotlar va harakatlar. Ularning asosiy maqsadi jamiyatni islom normalari asosida modernizatsiyalashdir. “Musulmon birodarlar” (oliy rahbar -Muhammad Badiy) va ularning siyosiy qanoti Ozodlik va adolat partiyasi (birinchi rahbar-Muhammad Mursiy) mo’tadil islomiylarni tashkil qiladi. - Radikal islomiy guruhlar (salafiylar). Shariat normalari asosida islomiy davlat qurish talabi bilan chiqqan. “An-Nur” (rahbar-Imad Abdul G’ofur) va “Al- Asala” (rahbar-Odil Abdul Maqsud Afifiy). 35 - Ikki dunyoviy guruhlar: birinchi guruh-harbiylar va qurolli kuchlar birlashmalari. Ikkinchi guruh-ommaviy revolyutsiyalarni tashkillashtirgan liberal va demokratik doiralar. Ularning asosiy talabi diniy davlat qurishdan voz kechish va dunyoviy taraqqiyot yo'lini tanlash. Dunyoviy taraqqiyot tarafdorlari: “Misr Kongressi”, “Ad-Dustur” (“Konstitutsiya”), “Revolyutsion yoshlar koalitsiyasi”, “25 yanvar yoshlar harakati, “6 aprel harakati”, “Yangi Vafd» va “Al-Gad” 35 . Shuningdek, H.Muborak tarafdorlaridan iborat bo’lgan Milliy demokratik partiya a’zolari Misr fuqarolar partiyasi va Birlik partiyasi, Misr milliy partiyasi va Misr taraqqiyoti partiyasi saflariga qo’shilgan. I bob bo’yicha xulosalar Birinchi bobda bayon etilgan mulohazalar quyidagi asosiy xulosalarni chiqarishimizga imkon beradi: 1. Bu o‘rinda asosiy gap demokratiyaning jamiyat miqyosida to‘liq qaror topganligini bildiruvchi asoslar: demokratiya institutsionallashuvi va demokratiyaning sotsial darajada amal qila boshlashligi masalasi ustida bormoqda. Demokratiyaga nisbatan qo‘yilayotgan bunday mezonlar davr talablarining mahsulidir. Zeroki, zamonaviy tendensiyalar demokratiya o‘lchamlarini yangi darajalarda kengaytirilishini talab etmoqda. Bunday holat ayniqsa demokratiyaning barcha yetakchi institutlari, ustunlarini zamonaviylashtirilishini ob’ektiv ravishda taqozo qiladi. 2. Mustaqillikni qo‘lga kiritgan hamma davlatlar, shu jumladan arab davlatlari ham iqtisodiy inqirozlar, harbiy – siyosiy o‘zgarishlar, jamiyat sinfiy – strukturasiga radikallarning siqilib kirishi, turmush tarzidagi odatlar va ananaviy tasavvurlarning darz ketishini boshidan kechirdilar. Bularning hammasini G‘arb madaniyati, normalari, etikasining ekspansiya qilinishi oqibatida chuqurlashib ketdi. Mana shunday bir holatda tabiyki arab davlatlari aholisining katta qismining dinda yuz berayotgan muammolardan nafaqat boshpana topish, balki ularga yechim qidirishga urinishi saqlanib qolgan. Shu sababli islomga etiqod qiluvchi 35 Демченко А. Египет на пути к трансформации политической систем ы // [Электронный ресурс] http: // www.perspektivy.info/oykumena/vostok/jegipet_na_puti_k_transformacii_politicheskoj_sistemy_2013-01-29.htm - (дата обращения: 15.03.2014) 36 har qanday sinf, har qanday ijtimoiy – siyosiy harakat, har qanday partiyalar islom dinidan o‘z doktrinalarini, siyosiy dasturlarini dindagi g‘oyalar bilan jihozladilar, harakatlari din me’yorlariga asoslanganiga e’tibor qarata boshladilar. Shu bilan bir qatorda zamonaviy talablarga asoslangan harakatlar va boshqa bir qator faktlar – ijtimoiy – iqtisodiy, ichki va tashqi siyosat, sivilizatsiyaviy psixologik – harakatlar asosida islomizmning ko‘tarilishi yuz berdi. 3. Arab dunyosida qayd etilmagan g‘arbiy namunadagi demokratiyaning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rnatishga bo‘lgan urinishlar ochiqchasiga ko‘ngilsiz, ya’ni yoqimsiz deb ataldi. Shu bilan birga bu narsa Misrda ham kuzatildi va milliy psixologiyalarning, an’analarning va tarixiy rivojlanishning kelib chiqishiga sabab bo‘ldi. Misr davlat boshqaruvida prezident hokimiyati asosiy o’ringa tuzilma hisoblanadi. Zeroki, aynan ma’lum bir davrlarda deyarli barcha hokimiyat tuzilmalari prezidentga bo’ysundirilganini kuzatish mumkin. Mintaqa miqyosida Misr Arab Respublikasida demokratik prinsplarning rivojlanishi jadal suratlarda davom etmoqda. Mamlakatda o’tkazilgan saylov jarayonlari va amaldagi hokimiyatning davlat va jamiyat hayotida olib borayotgan demokratik islohotlari Misrda prezidentlik institutining istiqboli yuqori ekanligidan dalolat beradi. Nomzodlarning turli siyosiy guruhlar tomonidan ko’rsatilayotganligi, saylovoldi kompaniyalarida diniy partiyalarning faol ishtiroki, umuman saylovlarning ko’ppartiyaviylik asosida amalga oshirilishi bunga yorqin misol bo’la oladi. O’tgan davr mobaynida turli siyosiy holatlardan qat’iy nazar Misrda mustahkam davlat boshqaruv tizimi shakllandi. Shu bilan birgalikda, MARdagi demokratik jarayonlarda islom omili haqida fikr yuritganda, XX asr oxirlarida hukmron doiralar islomizm va aqidaparastlik g’oyalarini jamiyat hayotida chegaralash uchun keskin kurash olib borganligini ko’rish mumkin. Shu sababdan aytib o’tish mumkinki, MAR uchun davlat va jamiyat boshqaruvida demokratik tamoyillarni islomiy yo’nalishlarini ishlab chiqish vazifasi dolzarb masala hisoblanadi. Zeroki, MAR kabi dunyoviy yo’nalishdagi musulmon mamlakati uchun demokratik jarayonlarda islomning radikal yoki fundamentalistik ko’rinishlarini emas, balki 37 islom dinining mo’tadil va an’anaviy qarashlarini amalga oshirish eng muhim va ustuvor vazifalar sirasiga kiradi. II bob. XX asr oxirlarida Misr Arab Respublikasidagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning muhim amaliy jihatlari 2 . 1. Misr davlat boshqaruv ida kiritilgan o’zgarishlar amaliy ahamiyati 1952-yil “Iyul inqilob”idan so’ng Misr ijtimoiy-siyosiy hayotida demokratik qadriyatlar va prinsplar asta-sekin qaror topa boshladi. Misrda mana shu davrdan boshlab davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarida keng ko’lamli islohotlar olib borildi. Bu islohotlarning zamirida demokratik prinsplarga asoslangan, inson huquqlari va erkinliklari to’laqonli ta’minlangan, xalqaro hamjamiyatning teng huquqli a’zosi bo’lgan, iqtisodiy rivojlangan va har tomonlama kuchli davlat qurish yotadi. O’tgan yarim asrdan ko’proq bu davrdagi Misr tarixi bir tekisda kechmadi va murakkab bir sharoitni boshdan kechirdi. Murakkab bu vaziyatlarga qaramay Misr o’z oldiga qo’ygan vazifalarni uddalay oldi. Misr xalqi prezidenti misolida markazlashgan kuchli davlat qura oldi. Misrning arab davlatlari o’rtasidagi siyosatini shakllantirish, mintaqadagi xalqaro munosabatlarda uning o’rni va rolini aniqlash va mustahkamlashga bir qator iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy va diniy omillar ta’sir qiladi 36 . Davlatning ichki tuzilmalarida qat’iy va mustahkam siyosat olib borish ko’p hollarda xalqaro maydonda va mintaqada davlatning o’rni va mavqeidan, yuritilayotgan kuchli tashqi siyosatdan kelib chiqadi. Misrning ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatgichlari hukumat oldida yetarlicha muammolar borlig`ini ko’rsatadi. Ishsizlik va kambag’allikning yuqori darajadaligi sababli Misr inson rivojlanish indeksi 36 Ёвкочев Ш.А. Исламский фактор в политической системе современного Египта. – Т.: Ташкентский исламский университет, 2008. – C . 32. 38 bo’yicha dunyoda 120-o’rinda turadi. Ishsizlik rasmiy ma’lumotlar bo’yicha 8- 10% ni tashkil qiladi . Misr aholisining qariyb yarmi – 35 mln misrlik kambag’al hayot kechiradi. Shundan 6 mlni og’ir ahvolda. Shuning uchun ham iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, iqtisodiyotni erkinlashtirish va boshqa shu kabi masalalar yuzasidan chet el investitsiyalari jalb qilinadi. Bu esa siyosiy jihatdan rivojlangan davlatlar ta’sir doirasiga tushib qolishiga olib keladi. Iqtisodiyotni zamonaviylashtirish, yangi ish joylarini yaratish, aholi turmush sharoitini yaxshilashga qaratilgan Misr hukumatining say-harakatlari yuqori darajadagi demografik o’sish bilan to’qnash keladi. 1996 yil Misr aholisi 60.2 mln tashkil qilgan bo’lsa, 2004 yilda bu ko’rsatgich 74 mmlnga yetdi. Kuniga 4 ming chaqaloq dunyoga keladi. Bunday o’sish saqlanadigan bo’lsa 2030 yilga kelib Misr aholisi ikki barobarga ko’payishi mumkin. Eng rivojlangan sohalardan biri bu turizm hisoblanadi. Yiliga YIMning 10% miqdorida daromad keltiradi. 1996-yildan boshlab Misrga sayyohlar oqimi qariyb ikki barobarga ko’payib, 2004-yilda 8mlnga yetdi va davlat g’aznasiga 6 mlrd dollarni olib keldi. Misr neft eksport qiluvchi davlat bo’lib, Arab davlatlari neft eksport qilish tashkiloti (OAPEK) azosi hisoblanadi. Neft eksporti yillik jami eksportning 40% ni tashkil qiladi. Neft qazib olish esa yalpi ichki maxsulotning 10/1 qismini tashkil qiladi. Neftga bo’lgan ichki talabning ortishi va Qizil dengizning Suvash qo’ltig’idagi konlarning tugashi yaqin yillar ichida Misrni neftni import qiluvchi davlatga aylantirishi mumkin. Misr hukumati bunga qarshi yangi neft konlari topishni va ichki talabni gaz muqobilida almashtirishni yo’lga qo’ymoqda. Bugungi kunda Misrning neft zaxirasi 3.5 mlrd barelni tashkil qiladi 37 . Mintaqada tinchlik va barqarorlikni ta’minlash Misr siyosatining asosiy yo’nalishi sifatida namoyon bo’ladi. Chunki chet el investitsiyalari tinch va barqaror mintaqalardagina joriy qilinadi. Misr o’zining mintaqadagi va jahondagi obro’ e’tibori va ta’sirini yanada kuchaytirish maqsadida aksariyat mintaqaviy loyihalarning tashabbuskori sifatida maydonga chiqadi. 38 Integratsion loyihalar, 37 http://www.oilpress.ru//index.html/ 38 A л-Бухари М., Гафуров С. Арабская Республика Египет. Учебное пособие. (под ред акад. Н.Ибрагимова). – Т.: ТашГИВ, 2002. – С.87. 39 Arab-Isroil muammolarini hal qilish, mintaqaviy xavfsizllikni ta’minlash va umuman Yaqin Sharqdagi nizoli hollarni hal qilish shular jumlasidandir. Aynan mana shu omillar Misr prezidentini davlat rahbari va yetakchi sifatidagi obro’yini ko’tarib yuboradi. Bundan tashqari o’zaro foydali asoslarda chet el investitsiyalarini jalb qilinishiga olib keladi. Misrning xalqaro maydondagi yana bir maqsadi BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy a’zosiga bo’lishdir. Bu haqda Milliy Majlisning tashqi ishlar qo’mitasi 1996 yil mayda qilgan maruzasida aytilgan edi. Unga ko’ra Misr BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy azosi bo’lishi uchun xalqaro maydondagi barcha davlatlar bilan yaqin va do’stona aloqalar o’rnatish va mintaqada Misrning yetakchi sifatida ta’sir doirasini kengaytirish lozimligi aytib o’tildi. Bu mintaqa davlatlari va Misr bilan do’stona aloqada bo’lgan barcha davlatlar manfaatlariga mos kelar edi. Rasmiy Qohira BMTni isloh qilish dasturi bo’yicha Afrikaga ajratiladigan Xavfsizlik Kengashidagi ikki o’rindan biriga mos kelishini bir qator omillar bilan izohlaydi. Buni isbotlash uchun ko’pgina dalillarni keltirib o’tadi. Misr tashqi ishlar vaziri Axmed al- Hait shunday deydi: “Misr butun Afrika bo’yicha eng katta iqtisodiyotga va xalqaro hamjamiyat bilan keng aloqalar o’rnatishga imkon beruvchi eng ko’p diplomatik missiyaga ega”. Bundan tashqari Misr ko’plab xalqaro tinchlikparvar operatsiyalarda qatnashayotgan ko’psonli armiyaga ega. Shunday ekan arab, islom va O’rtayer dengizi nomidan Xavfsizlik Kengashida qatnashishi mumkin bo’lgan Afrika a’zosi bo’la oladi. Misr buning uchun kerakli yordamni arab davlatlaridan oladi 39 . Misrning kelgusidagi taraqqiyoti va istiqbolini ta’minlovchi omillar qatoriga geografik joylashhuvini keltirishimiz mumkin. Misr Arab Sharqining ikki qismini – Mag’rib va Mashriqni bir-biri bilan bog’labgina qolmay, turli madaniyatlar tutashgan markazda joylashgan. Bu Misrning bir paytning o’zida bir necha mintaqaning xalqaro munosabatlarida faol ishtirokchi bo’lish imkonini beradi. Chunki u Arab, Afrika, Osiyo va O’rta Yer dengizi mintaqalari tutashgan joyda joylashgan. XX-XXI asr davomida mana shu mintaqalar bilan faol hamkorllik 39 Misr Arab Respublikasida: davlat va diniy institutlar. O’ zbekiston Respublikasi Prezidenti xuzuridagi Davlat va jamiyat q urish akademiyasi. – T. , 2007. – B. 32 . 40 munosabatlarini o’rnatib, integratsion tashkilotlarga a’zo bo’ldi. Suvaysh ustidan Misrning to’laqonli mustaqilligi uning xalqaro maydondagi strategik ahamiyatini oshirib yuboradi. Bu kanal orqali dunyo bo’yicha 10% tashuvlar amalga oshiriladi. Suvaysh kanalidan Misrga 2002-yil 1.9 mlrd dollar daromad kelgan bo’lsa, 2004- yil bu ko’rsatgich 3 mlrdga yetdi. Misr iqtisodiyoti uchun qimmatga tushayotgan yana bir holat bu Arab-Isroil mojarosining davom etayotganidir. Chunki bu juda katta harbiy xarajatni talab qiladi. XX asr oxirida Misr o’zining ko’p sonli aholisi bilan mintaqada yetakchilik uchun davogarlardan biri bo’ldi. Misr tashqi siyosati ko’p qirraliligi va faolligi bilan, zamonaviy xalqaro munosabatlarning dolzarb masalalarini qamrab olganligi bilan munosib o’rin egallaydi. Ko’p sonli armiya nafaqat o’z suverenitetini balki, mintaqa xavfsizligining garovi hamdir. Misr o’z qo’shnilari bilan iliq va do’stona munosabatlar o’rnatib, mintaqaning ommaviy qirg’in qurollaridan holi bo’lishiga harakat qiladi 40 . Misrda prezidentlik institutining istiqboli haqida gapirar ekanmiz, davlatda hukumatni shakllantiruvchi asosiy kuch - siyosiy partiyalarga alohida to’xtalib o’tishimiz lozim. Misrda siyosiy partiyalarni shartli ravishda ikki turga ajratish mumkin: birinchisi bu xalq ichidan chiqqan va xalqning haqiqiy xohish irodasini o’zida aks ettirgan partiyalardir. Bu partiyalar o’z faoliyatida biroz keskinlikni ifoda etib, ko’proq diniy xarakterga ega bo’lib, aksariyat hollarda faoliyati taqiqlab qo’yiladi (Musulmon Birodarlar). Ikkinchisi esa hokimiyatda hukmron g’oya, qarashlar ta’sirida, ya’ni ayni paytdagi siyosiy ehtiyojdan kelib chiqib shakllanadi. Aniqroq qilib aytadigan bo’lsak hukmron doiralar tomonidan shakllantiriladi. Misol sifatida prezident Abdul Nosir hokimiyatga kelishi bilan davlat siyosati sotsialistik yo’l tomon o’zgarishi munosabati bilan Misr Sotsialistik Partiyasi yetakchilikni qo’lga oladi. Anvar Sadat hokimiyatga kelishi bilan davlat siyosati kapitalistik yo’nalish tomon yuz buradi. Endi Milliy Demokratk Partiya yetakchilikni qo’lga oladi. Umuman Misrning yaqin o’tmishdagi tarixiga sinchiklab nazar tashlaydigan bo’lsak, davlat hayotidagi siyosiy munosabatlar 40 Мунавваров З.И Страны Аравийского полуострова в международных политических и экономических отношениях 20 века: автореф. дисс. ... док. полит. наук. – Т., 1997. – C . 34. 41 ko’proq davlat rahbarining irodasiga bog’liq holda rivojlanadi. Bundan ko’rinib turibdiki Misrda davlat rahbari bo’lgan prezident qo’l ostida kuchli markazlashgan hokimiyat shakllangan. Bu esa Misr siyosatining qat’iy yo’nalishda, ustuvor maqsadlardan og’ishmay borishida muhim omil bo’lib xizmat qiladi. Ayniqsa so’nggi yillarda Misr davlat va jamiyat hayotiga demokratik tamoyillar va qadriyatlarni jadal suratlarda tadbiq qilmoqda. Arab dunyosida, ayniqsa mintaqada alohida ta’sirga ega bo’lgan Misrdagi demokratlashtirish jarayoni zamonaviy jahon siyosatida alohida ahamiyatga ega. Butun dunyodagi, ayniqsa mintaqadagi kelgusidagi taraqqiyot aynan mana shu jarayonga bog’liq. 2005-yil 7-sentabrda bo’lib o’tgan prezidentlik saylovlari bizning nazarimizda davlatning zamonaviy ijtimoiy-siyosiy hayotida ikki xil tendensiyada namoyon bo’ldi. Birinchisi, hokimiyatning demokratik yo’ldan borayotganini yoki dunyo hamjamiyati nigohida Misrning demokratik imidjini yaratish uchungina harakat qilinayotganini aks ettirsa, ikkinchidan jamiyatda islomiy harakat kuchayayotgani bilan xarakterlanadi. Prezident saylovi natijasida Xusniy Muborak 88.5% ovoz bilan beshinchi marta qayta saylandi. Aytib o’tish lozimki, bu prezidentlik saylovida ilk bor mamalakat tarixida prezidentlik uchun ko’p (o’nta) nomzod ko’rsatildi. Xusniy Muborakning asosiy raqiblari Ayman Nur 7.6%, Noaman Jamaa 2.9% ovoz oldi. Bu nomzodlar amaldagi prezident X.Muborak uchun munosib qarshilik ko’rsata olmasada, g’alaba uchun teng huquqli kurash olib borishining o’zi Misrda demokratik yo’lda yana bir muhim qadam bo’ldi. 2005-yil boshida X.Muborak tashabbusi bilan konstitutsiyaning 76-moddasiga o’zgartirish kiritildi. 41 Bunga muvofiq endi prezidentlikga nomzodlar to’g’ridan-to’g’ri ko’rsatiladigan bo’ldi. Ilgari nomzod parlament 3/2 qismi ovozi bilan tasdiqlanib, referendumga qo’yilar edi. Bu tartib qonuniy faoliyat yuritayotgan barcha siyosiy kuchlarning saylovda qatnashishi va mamlakat taqdirini belgilash imkonini yaratdi. Shunday bo’lishiga qaramay bu hali haqiqatdan yiroq, chunki amalda hokimiyat yagona – Milliy 41 Сапронова М.А. Конституционно-правовой механизм осуществления внешней политики в арабских странах // Конституционно-правовой механизм внешней политики: Учебное пособие. – М.: РОССПЭН, 2004 . –С.289. 42 Demokratik Partiya qo’lida. Rahbari Xusniy Muborak bo’lgan Milliy Demokratik Partiya parlamentda ko’pchilik o’ringa ega. 2005-yil bo’lib o’tgan saylovlar Misr ijtimoiy-siyosiy hayotidagi ba’zi bir muhim holatlarni yaqqol aks ettirib ketdi. Biri “Musulmon Birodarlarning” g’alabasi bo’lsa, ikkkinchisi oliy tabaqa partiyalarning mag’lubiyati va yana biri boshqaruvdagi Milliy Demokratik Partiya ichidagi o’zaro kurashdir. “Musulmon Birodarlar” asotsatsiyasi 1954-yil rasman taqiqlangan bo’lsada, o’z vakillarini parlament saylovlarida mustaqil nomzod sifatida ko’rsatadi. Natijada Musulmon Birodarlar Milliy Assambleyaning 88 ta o’rnini egallashdi. Hokimiyat vakillari keng va ochiq-oydin qarshilik ko’rsatsalarda Musulmon Birodarlarning yaqqol ustunligini aytib o’tish muhim. Musulmon Birodarlar tarafdorlari va milliy politsiyaning saylov kunlaridagi to’qnashuvida tarafdorlarning ko’pchiligi qamaldi ko’pi esa halok bo’ldi. ”Nosiriylar”(Jamol Abdul Nosir va uning siyosati tarafdorlari) esa hech qanday o’rin egallay olmadi. Shu bilan birga boshqaruvdagi MDP ko’pchilik o’rin bilan raqiblaridan o’zib ketdi va 336 ta, ya’ni umumiy tarkibning 73% ni egallash nasib etdi. Shundan 10 nafari konstitutsiyaga muvofiq prezident tomonidan tayinlandi. Ammo bulardan faqat 147 tasi J.Muborak boshchilik yangi boshqaruvdagi MDP tomonidan ma’qullandi. Qolgan 179 deputat MDP vakili bo’lib parlamentda mustaqil deputat sifatida harakatlanishi lozim bo’ldi. Bu hol partiyaning yangi yosh vakillari va parlamentning tanlangan spikeri hisoblangan Fathi Surur boshchilligidagi eski vakillari o’rtasida ichki kurash mavjudligini anglatadi. Misrdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlarni tadqiq qilar ekanmiz, bu safargi parlament partiya saylovlari murakkab ichki siyosiy sharoitda o’tganligini aytib o’tish lozim. Mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy inqirozni boshdan kechirmoqda. 42 Bunga iqtisodiy o’sishning pasayishi(2004-yil 3%ni tashkil qilgan), demografik o’sishning kuzatilishi(2.1%ni tashkil qiladi), chet el investitsiyasining qisqarishi, 2001-yil AQShdagi, 2005,2006-yillarda Misrdagi terroristik xurujlar oqibatida sayyohlar sonining qisqarishi. Inflatsiya oqibatida narxlar 40%gacha ko’tarilgan, ishsizlik oshgan. Ish bilan band aholi atigi 11%ni tashkil qiladi. Misr jami aholisi 73.4mln bo’lgan bir 42 A л-Бухари М., Гафуров С. Арабская Республика Египет. Учебное пособие. (под ред акад. Н.Ибрагимова). – Т.: ТашГИВ, 2002. – С.3 8. 43 paytda 56mln aholi, ya’ni 4/3 qismi 2 dollardan kam turmush sharoitida yashaydi. Bu aholi davlat tomonidan beriladigan maxsus subsidiyali oziq-ovqat maxsulotlari bilan kun kechirishi mumkin. 2011 yil butun arab davlatlarida “Arab bahori” nomi ostida ommaviy noroziliklar bo’lib o’tdi. Buning o’ziga xos xususiyati shundaki bu noroziliklar oqibatida arab davlatlarining aksariyatida tub ijtimoiy-siyosiy islohotlar amalga oshirildi, shu jumladan Misrda ham. Bu inqilobiy to’lqin oqibatida Misr prezidenti istefoga chiqishga majbur bo’ldi. 2011 yil 4 martda X.Muborak tashabbusi bilan Oliy Harbiy Kengash 19 mart kuni umumxalq referendumi o’tkazilishini elon qildi. Bu referendumga asosan konstitutsiyaning sakkiz moddasiga o’zgartirish kiritildi, bular quyidagilar: a) Prezident vakolat muddati to’rt yil bo’lib, faqat ikki muddatga saylanadi; b) Faqat Misr fuqarosigina prezident bo’lish huquqiga ega; c) Prezident chet el fuqarosiga uylanishi mumkin emas; d) Prezident saylanganidan so’ng 60 kun ichida vitse-prezidentni tayinlashi lozim; e) Prezidentlikka nomzod ko’rsatish tartibi soddalashtirildi – 15 gubernatorlikdan 30 ming imzo to’plashi, yoki parlamentda 30 deputat qo’llab- quvvatlashi lozim; f) Sudyalar saylov jarayoni uchun ma’sul qilib belgiland g) Favqulotda holat joriy qilish tartibi o’zgartirildi; h) Terrorizmga qarshi kurash bo’yicha prezidentning maxsus vakolatini aks ettirgan 179-modda bekor qilindi. Milliy Demokratik partiya va “Musulmon Birodarlari” referendumni to’laqonli qo’llab-quvvatladi. Mamlakat aholisining 77% referendumni qo’llab- quvvatladi. 43 Shuni xulosa qilib aytganda, mintaqa miqyosida Misr Arab Respublikasida demokratik prinsplarning rivojlanishi jadal suratlarda davom etmoqda. So’nggi yillarda o’tkazilgan saylov jarayonlari va amaldagi hokimiyatning davlat va 43 Мамед-заде П.Н. О перспективах политической модернизации в арабских странах // http://www.iimes.ru/rus/stat/2011/08-04-04. htm 44 jamiyat hayotida olib borayotgan demokratik islohotlari Misrda prezidentlik institutining istiqboli yuqori ekanligidan dalolat beradi. Nomzodlarning turli siyosiy guruhlar tomonidan ko’rsatilayotganligi, saylovoldi kompaniyalarida diniy partiyalarning ishtirokiga ruxsat berilishi, umuman saylovlarning ko’ppartiyaviylik asosida amalga oshirilishi bunga yorqin misol bo’la oladi. O’tgan davr mobaynida turli siyosiy holatlardan qat’iy nazar Misrda mustahkam davlat boshqaruv tizimi shakllandi. 2. 2 . Mis rning demokratik rivojlanish tarixi da parlament faoliyati Misr arab olamida o’ziga xos eng qadimiy va demokratik mezonlarni o’zida mujassamlashtirgan davlat hisoblanadi. Biroq, demokratik jarayonlar sharq xalqlari, ayniqsa, arab dunyosida birdaniga shakllanadigan jarayon deb hisoblab bo’lmaydi. Ushbu jarayonga bir qator omillar to’sqinlik qilishi va shu orqali asta- sekinlik bilan rivojlanib borishini ko’rish mumkin. Shu boisdan Misr demokratik jarayonlari shakllanish tarixiga nazar solishdan avval demokratik rivojlanishga qarama-qarshi turuvchi omillarni ko’rib chiqishimiz maqsadga muvofiq bo’ladi. Barcha davrlarda bo’lgani singari bugungi davrda demokratik jarayonlar shakllanishiga to’sqinlik qiluvchi bir qancha muammolar mavjud. Ushbu muammolarning tuzilishi, xususiyati, amal qilishi turlicha bo’lib, bu har bir jamiyat va davlatda, har bir mintaqada o’zgacha ko’rinishda mavjud bo’lishi mumkin. Ming afsus bilan tan olish kerakki, bugungi kunda demokratik jarayonlarga ta’sir etuvchi salbiy omillarni keltirib chiqarishga sun’iy ravishda urinishlar kuzatilmoqda. Buni demokratik jamiyat rivojlanishiga, taraqqiy etishiga tahdid sifatida baholash mumkin. Har qanday jamiyat bebaho va takrorlanmas qadriyat. Bunday jamiyatning tarixiy shakllangan an’analari, qadriyatlari, mentalitetini, shuningdek o’chmas madaniy va ma’rifiy merosini asrab-avaylash hamda unga hurmat bajo keltirishni taqozo etadi. Biroq, mana shunday boyliklarga, ya’ni jamiyatning boyliklariga tamomila to’g’ri kelmaydigan boshqa bir “boylik”larni olib kelish har doim va har 45 davrda noxush oqibatlarga olib keladi. Bunday holat bugungi kunda deyarli urf bo’lishga ulgurgan “demokratiya eksporti” iborasi bilan ifodalanadi. Mana shu iboraga qo’shimcha ravishda yana bir iborani aytib o’tishimiz maqsadga muvofiq. Bu ibora “demokratiya importi”dir. Bu iboralarning birinchisi bir jamiyatda amal qiluvchi tamoyillarning boshqa bir jamiyatga nusxa ko’chirishga bo’lgan urinish bo’lsa, ikkinchisi ma’lum bir jamiyatning boshqa jamiyatdagi ma’lum bir o’xshash xususiyatlarga tayanib, o’sha jamiyatning demokratik jarayonlarini o’z jamiyatida joriy etishiga urinishi, deb ta’riflash mumkin. Tarix tajribasidan ma’lumki, demokratiyani eksport yoki import qilish jiddiy fojiali oqibatlarga olib kelishi shubhasiz. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek, “Ishonchimiz komilki, demokratiyani va “turli ochiq jamiyat modellari”ni eksport qilib bo’lmaganidek, davlat qurilishining universal loyihasini ham chetdan import qilish yoki tiqishtirish mumkin emas. Aslida, hammaga birdek ma’qul bo’ladigan bunaqa modelning o’zi umuman yo’q” 44 . Hozirgi globallashuv sharoitida dunyoda demokratiya shiori bilan niqoblangan keskin g’oyaviy kurashlar, turli mafkuralar to’qnashuvi yuzaga kelmoqda. “Demokratiyani eksport” qilish tarafdorlari jamiyat hayotining barcha sohalarini liberallashtirish va demokratlashtirish, inson huquq va erkinliklarini ta’minlash kabi tamoyillarni ilgari surishlariga qaramay, muayyan mamlakatning tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasi, xalqining milliy urf-odat, an’ana va qadriyatlari, kishilar dunyoqarashi va tafakkurini umuman hisobga olmaydi yoki ularni ikkinchi darajali deb hisoblaydi. Shuningdek, shunga o’xshash g’oya va qarashlar tarafdorlari demokratik jarayonlarni tezlik bilan sun’iy ravishda jadallashtirishga asosiy e’tiborini qaratadi. Vaholanki, ular zamonamizning eng rivojlangan mamlakatlari sifatida e’tirof etiladigan, deyarli uch yoki to’rt asrlik tajribaga ega AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiyada bu jarayon demokratiya unsurlari o’zaro bahs va munozaralar va kurashlar natijasida 44 Karimov I.A. O’zbek xalqi hech qachon hech kimga qaram bo’lmaydi. –T.13. –T.: O’zbekiston, 2005. –B. 183-184. 46 shakllangaligini unutgan ko’rinadi. Masalan, AQSHda XIX asrning 30-yillariga ham, ya’ni mamlakat konstitutsiyasi qabul qilnganligidan 50 yil o’tib ham ayollar, hindular va qora tanli kishilar fuqarolik va siyosiy huquqlarga ega bo’lmagan. Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, demokratiya davlat, xalq va jamiyat taraqqiyoti bilan birga yangicha ma’no-mazmunga ega bo’lib, vaqt o’tgan sari takomillashib boradi 45 . Demokratik jarayonlarga salbiy ta’sir etuvchi omillardan yana biri bu radikal islom g’oyalari deyish mumkin. Bu g’oyalar o’zining o’ta keskinligi va ommaviy tus olish ehtimolligi xavfi jihatdan fojiali deb hisoblash mumkin. Zeroki, ushbu g’oya tarafdorlari islomning fundamentalistik qarashlarini bugungi jamiyat hayotiga tadbiq etishda keskin fikrlari alohida ajralib turadi. Shuningdek, bu g’oyani amalga oshirish istagidagi kishilar demokratiyaning xalqaro huquq umume’tirof etgan normalari va tamoyillarini inkor etib, shariat qonun-qoidalariga asoslangan jamiyat qurishni asosiy maqsad sifatida belgilab olishadi. Ular uchun eng qulay vaziyat va yo’l demokratik sharoitlar hali mustahkam shakllanmagan, shu bilan birgalikda aholisi islom diniga e’tiqod qiladigan mamlakatlarda demokratiyani tezlashtirish hamda avj oldirish sharoiti vujudga kelgan bir paytda qo’l keladi. Shu o’rinda bu masala xususida O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning fikrlari muhim ahamiyatga ega. “Hozirgi paytda, ma’lum tarixiy sabab va sharoitlarga ko’ra, demokratik andozalardan hali uzoq bo’lgan mamlakatlarda demokratik jarayonlarni sun’iy ravishda tezlashtirish, demokratiya g’oyalarini zo’rma-zo’raki qaror toptirish uchun urinishlar teskari natija berishi – bundan uchinchi bir kuch foydalanib qolishi muqarrar bo’lgan vaziyatni keltirib chiqarishi mumkin. Bu uchinchi kuch – radikal islomdir” 46 . Radikal islom nafaqat demokratik qadriyat va prinsiplarni inkor etib kelmoqda, balki bu orqali islom dinini o’zidagi amallarni ham rad etib kelmoqda. Zeroki, aynan islom dini inson huquq va erkinliklarini hurmat qilish, erkin 45 Karimov I. A. Asosiy vazifamiz – jamiyatimizni isloh etish va demokratlashtirish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish jarayonlarini yangi bosqichga ko’tarishdan iborat. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 23 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. – T.: O’zbekiston, 2015. – B. 13. 46 Karimov I.A. O’zbek xal q i hech q achon hech kimga q aram bo’lmaydi. –T.13. –T.: O’zbekiston, 2005. –B. 339- 340. 47 yashash, bu dunyoning ne’matlaridan bahramand bo’lish singari g’oyalarni o’zida mujassamlashtiradi. Biroq, afsus bilan ta’kidlash o’rinliki, islomni butunlay o’zgacha talqin etish, uni murakkablashtirish va o’zgacha tushunish hollari ko’payib bormoqda. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov fikricha, islom demokratik din bo’lib sabr-bardoshli bo’lishni, ma’naviylikni, insonga muhabbatni, soflikni targ’ib qiladi. Taqvodor kishi muayyan axloqiy chegaralardan tashqariga chiqmaydi. Xullas, din barcha millatlardagi har bir inson uchun muqaddas qadriyatdir. Shu jihatdan qaraganda, islom, agar uni buzib talqin etishmasa, oddiy, tushunarli dindir 47 . Demokratik jarayonlar jadal sur’atlar bilan shakllanib borgani sayin uni talqin etish, uning jamiyat hayotidagi asl rivojlanish mohiyatini ochib berishda ommaviy axborot vositalari (OAV)ning o’rni beqiyos. Aynan OAV demokratik jarayonlarning shakllanishida o’zining munosib hissasi bilan alohida ajralib turadi. Xolis va mukammal axborot muhitini ta’minlash va rivojlantirish demokratik jamiyatning eng muhim shartlaridan biri sanaladi. Shu boisdan OAVga ramziy ma’noda davlatning “to’rtinchi hokimiyati” sifatida nisbat beriladi. OAVning asosiy vazifalaridan biri xalqning xohish-istaklarini hokimiyat tarmoqlariga muttasil yetkazib berish, shuningdek hokimiyat tomonidan amalga oshirilgan islohotlar yoki siyosatning asl ma’no-mazmunini xalqqa oshkora tarzda yetkazishi hisoblanadi. Boshqacha aytadigan bo’lsak, ular erkin faoliyat yuritishi davlat tomonidan nazorat o’rnatilishi yoki bosim o’tkazilish mumkin emas. Bu xususida O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 67-moddasida batafsil aytib o’tilgan: “Ommaviy axborot vositalari erkindir va qonunga muvofiq ishlaydi. Ular axborotning to’g’riligi uchun belgilangan tartibda javobgardirlar. Senzuraga yo’l qo’yilmaydi” 48 . Shu bilan birgalikda, O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov e’tirof etganidek, “… jamoatchilikning, xalqning hokimiyatga nisbatan, xalqqa nisbatan, Prezidentga nisbatan, umuman mansabdorlarga nisbatan 47 Karimov I.A. O’zbekiston: milliy isti q lol, iqtisod, siyosat, mafkura. –T.1. –T.: O’zbekiston, 1996. – B. 237. 48 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: O’zbekiston NMIU, 2014. – B. 22. 48 bildirgan fikrini ifodalovchi mabuotgina demokratik matbuot hisoblanadi. Odamlarda har xil fikr bo’lishi tabiiy” 49 . Ammo OAVning demokratik jarayonlarga ta’siri salbiy xususiyat kasb etayotganligini ham nazardan qochirmaslik zarur. Ya’ni OAV siyosiy maqsadlarni amalga oshirishning o’tkir quroli sifatida jahon maydonida gavdalanmoqda. Ko’pincha odamlar tarqatilayotgan axborotlarning dastlabkisiga ko’proq ishonadi. Axborot yordamida har qanday insonni, jamiyatni, qolaversa davlatni ham boshqarish mumkinligi haqida so’z ketsa hech kim buni inkor etmaydi yoki bunga qarshi chiqmaydi. Zeroki, bugungi globallashuv davrida axborot quroli ko’proq salbiy maqsadlarda foydalanib kelinayotgani hech kimga sir emas. Buni ko’pchilik axborot urushi iborasi bilan ifodalashadi. “Axborot urushi” atamasi ilk bor 1967- yili tilga olingan bo’lib, bu ibora muallifi sobiq Sovet Ittifoqiga qarshi boshlangan axborot urushi asoschilaridan biri Allen Dallesdir 50 . Axborot urushining demokratik jarayonlarga ta’sir etish doirasi juda keng va turli-tuman. Afsuski, asosan islom dini e’tiqod qilinadigan mamlakatlarda, ayniqsa Shimoliy Afrika va Yaqin sharq mamlakatlaridagi “Arab bahori” deb nomlangan inqilobiy harakatlarning vujudga kelishida axborot vositalarining ta’siri nihoyatda katta va sezilarli rol o’ynaganini anglash qiyin emas. Bunday qarashdan kelib chiqib aytish mumkinki, demokratiya ichkaridan ham, tashqaridan turib ham o’rnatilmaydi, balki har bir xalq demokratiyani o’z mentaliteti, o’z qadriyatlariga munosib tarzda u yoki bu darajada hayotga joriy etadi. Yuqorida sanab o’tilgan omillarning Misr davlati va jamiyatida demokratik jarayonlar shakllanishiga ta’sir etganligini ham kuzatish mumkin. Lekin, avval boshida ta’kidlaganimizdek, arab mamlakatlari, xususan Misrda ham demokratik tamoyillarning unsurlari bir qator to’sqinliklarga uchrab bosqichma-bosqich shakllanganini ko’rish mumkin. Ayniqsa, Misrda fuqarolarning huquq va 49 Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. –T.5. –T.: 1997. – B. 315. 50 Musurmon q ulov O. Axborot urushi va “Fleshmob” hodisasi vositasida mafkuruviy tahdid / Tinchlik va osoyishtalik – oliy ne’mat / mas’ul muharrir Shayx Abdulaziz Mansur; O’zbekiston musulmonlari idorasi; Milliy g’oya va mafkura ilmiy-amaliy markazi. –T.: “Movaraunnahr”, 2013. – B. 102. 49 erkinliklarini himoya qilish, ularning manfaatlarini davlat boshqaruvida ifoda etishda arab olamida o’ziga xos tajriba maktabi mavjudligini e’tirof etish mumkin. Ma’lumki, Misrda davlat bosh qaruv shakli respublika dir. 1953-yilning 18-iyunida Misrda monarxiya boshqaruv shakli t ugatildi va Misr Arab Respublikasi deb e’lon qilindi 51 . Misrda demokratik jarayonlar shakllanishini bevosita parlament institutining rivojlanishi jarayoni bilan bog’liq, deb aytsak adashmagan bo’lamiz. Mis r da ilk parlament instituti tarixan 1866 - yilda tashkil etilgan. O‘zining 135 yillik tarix davrida 32 marotaba qayta saylangan. Dastlab deputatlar soni 75 tani tashkil etgan bo‘lsa, hozirda ularning soni 458 tagacha ortgan. 1805- yilda Usmoniylar imperiyasining Misrdagi voliysi Muhammad Ali va Al-Azhar ulamolari mamlakatda yangi norozilik jarayonini boshlashadi. Buning natijasida Muhammad Ali ma’muriy boshqaruvda yangi institutlarni joriy etishga intiladi. 1824-yilda Yuqori Kengash ta’sis etiladi. U vakillik kengashi bo‘lib, aholining barcha qatlamlarini qamrab oladi. Dastlab ular soni 24 bo‘lib, keyinchalik 48 taga oshiriladi. 1825-yil yanvar oyida uning huquqiy maqomi belgilab beriladi. O‘rnatilgan maqomga ko‘ra, Yuqori kengash vazifasi ichki siyosatda Muhammad Ali tomonidan joriy etiladigan masalalarni muhokama qilish iborat bo‘ladi 52 . 1829-yili Yuqori kengash o‘z vazifalari Maslahat kengashi tashkil etish orqali unga topshiradi. Maslahat kengashi davlatning yuqori mansabdorlari, ulamolardan tashkil topadi. Kengash boshqa mamlakatlardagi parlament singari 156 a’zodan iborat bo‘lib, 33 tasi yuqori mansabdor shaxslar va ulamolardan, 24 tasi ma’muriy birlik vakillaridan va 99 tasi aholi tomonidan saylangan Misr xalq vakillaridan iborat bo‘lgan. Kengash o‘z sessiyalarida ta’lim, ma’muriy va jamoat ishlari bo‘yicha qanday tavsiyalari berishni hal etishgan. 1837-yil Muhammad Ali davlat Asosiy Qonunini qabul qiladi. Asosiy qonunga binoan, Maslahat kengashi 51 http://shp.by.ru/spravka/encyclop/bes/6q/6a.shtm 52 The Egyptian Parliament. / Konrad Adenauer Stiftung, Research Paper. –Berlin, 2008. –P23-25. // http://www.kas.de/wf/doc/kas_456-54-2-30.pdf 50 Maxsus qonunchlik kengashi va Umumiy qonunchilik kengashiga ajratiladi. Shu bilan birga 7 vazirlik portfeliga ega Vazirlar kengashi tashkil etiladi 53 . Britaniya tomonidan XIX asr o‘rtalarida Misrning bosib olinishi 1883 - yilda yangi Asosiy Q onunning qabul qilinishiga sabab bo‘ldi. Mazkur Qonun Misr parlamentini ikki palatali shakllantirilishini belgilab berdi: Qonunchilik bo‘yicha Maslahat kengashi va Bosh Assambleya. Qonunchilik bo‘yicha Maslahat kengashi 30 a’zodan iborat bo‘lib, 6 yillik muddatga saylanadi. Deputatlardan 14 tasi, jumladan, Spiker va uning ikki o‘rinbosari tayinlanadi va 16 nafari saylanadi. Bosh Assambleya 83 a’zodan iborat bo‘lib, 46 nafari saylanadi va qolganlari hukumatning sobiq amaldorlaridan tashkil topishi belgilab berildi. 1923-yil Misr rasmiy ravishda o‘z mustaqilligini e’lon qilib, milliy konstitutsiyasini qabul qildi. Siyosiy voqelikda bu davrda mamlakatda Angliyaning nazorati o‘rnatilgan edi. 1923-yilda mamlakatda Konstitutsiya qabul qilinib, unda qirollik boshqaruvi ko‘ppartiyaviylik va liberal demokratik tamoyillarga asoslanishi bayon etilgan. Ilk partiyalar yashirin jamiyatlardan iborat bo‘lib, keyinchalik siyosiy partiya sifatida o‘zlarini namayon eta boshladilar. Konstitutsiya ko‘ra , Misr parlamenti ikki palatali: Senat va Vakillar palatasi sifatida tashkil etildi. Vakillar (qonunchilik palatasi)dagi barcha deputatlar besh yil muddatga saylanishi va Senat a’zolarining 3/5 qismi saylanishi qolganlari tayinlanishi belgilab berildi. Vakillar palatasiga 1952 - yilgi davlat to‘ntarishiga qadar 4 marotaba saylovlar bo‘lib o‘tgan va unda deputatlar soni oshirilib borilgan. Tashqi kuchlarning mamlakat ichkarisiga keskin aralashuvi, qirol atrofidagi konservativ kuchlar mavjudligi buning asosiy sababi edi. 1923-19520-yillarda 40 marotaba h ukumatning o‘zgartirilishi buning isboti sanaladi 54 . 1951 - yil Mirs parlamenti 1936 - yil Buyuk Britaniya bilan imzolangan ingliz- misr shartnomasidan bir tomonlama chiqdi. 1952-yil “Ozod ofitserlar” harbiy 53 O’sha manba. 54 Sawi A. Parliamentary Reform . – Cairo : Cairo University Press, 2003. –P.47-48. 51 vatanparvar tashkiloti Jamol Abdul Nosir boshchiligida davlat to‘ntarishini amalga oshirib, monarxiya o‘rniga respublika tizimini joriy etishdi. 1961 - yil o‘rtalarida Misrda inqilobning ikkinchi davri boshlandi. Unda 1964-yil Muvaqqat konstitutsiya qabul qilindi va mamlakat “sotsialistik demokratik davlat” deb e’lon qilindi. 1971-yilga kelib mamlakatda yangi Konstitutsiya qabul qilindi. Unda mamlakat oliy organi sifati Xalq kengashi belgilanib, davlat rahbari sifatida Prezident huquqiy maqomi mustahkamlandi. Garchi konstitutsiya maml a kat sotsialistik tamoyillarga asoslanishi qayd etilgan bo‘lsada, 1970 - yil o‘rtalaridan kapitalistik yo‘nalishda rivojlana boshlandi. 1971-yilgi konstitutsiyaga binoan, parlament hukumatni nazorat qilish, respublika prezidentini istefoga chiqarish vakolatiga ega 55 . Mi sr konstitutsiyasiga ko‘ra, parlament ikki palatadan iborat etib belgilangan. Quyi palata – Xalq kengashi (Mejlis Ash-Shaab) 518 ta deputatdan iborat bo‘lib, 508 tasi mojaritar tizimi asosida saylanadi, qolgan 10 tasi prezident tomonidan tayinlanadi. Quyi palata besh yil muddatga saylanadi, 1990-2011 yillardan Fat h i Surur quyi palata spikeri vazifasini bajargan. “Arab bahori”dan oldin so‘nggi saylov 2010-yil 5-dekabrda amalga oshirilgan bo‘lib, parlamentda Husni Muborak rahbarligidagi Milliy demokratik partiya 80%ga yaqin o‘rinlarni qo‘lga kiritgandi 56 . “Musulmon birodarlari” faollarining saylovda ishtirok etishi taqiqlangan edi. Yangi Vafd partiyasi saylovda ishtirok etishdan bosh tortdi. Prezident H.Muborak hokimiyatdan ketganidan so‘ng qayta demokratik saylovlar o‘tkazilishi 2012-yil may oyiga qoldirildi. Yuqori palata - Sho‘rolar kengashi (Mejlis Ash-Shura) 264 ta a’zodan iborat bo‘lib, ular 6 yil muddatga saylanadi. Misrda parlament har to‘qqiz oyda chaqirtiriladi va favquloddagi holatlarda prezident navbatdan tashqari parlamentni chaqirishi mumkin. Aytish mumkinki, Misrda 2011-yil boshlangan xalq noroziligi va Husni Muborak hukmronligining barham topishi mamlakatda o‘tish davri hukumatini 55 Qarang: Misrning 1971 - yilgi konstitutsiyasining ikkinchi bob i , 86-136 - moddalarida parlamentning huquqiy maqomi belgilab berilgan. // The Constitution Of The Arab Republic Of Egypt, 1971 (as Amended to 2007) // http://www.cabinet.gov.eg/AboutEgypt/ConstitutionalDeclaration_e.pdf 56 O’sha joyda. 52 shakllanishiga olib keldi. Bugungi kunda mamlakat konstitutsiyasini qayta qabul qilish yoki unga tuzatishlar kiritish asosiy masalaga aylandi. 1971-yilgi konstitutsiyada prezidentlik maqomiga kuchli e’tibor qaratilgan va hokimiyat boshqa institutlari vakolatlari bilan muvozanat mavjud emasligini kuzatish mumkin 57 . 2011-yil 19 - mart kuni Misrda konstitutsiyaga tuzatishlar va qo‘shimchalar kiritish bo‘yicha referendum o‘tkazildi. Unda quyidagi masalalar aks etganligini kuzatish mumkin 58 : Misr prezidenti vakolati ni ikki marta ketma-ket to‘rt yilga saylanish mumkinligi bilan cheklash; Prezident faqatgina Misr fuqarosi bo‘lishi lozimligi; Prezident xorijlik ayol bilan oila qurmagan bo‘lishi kerakligi; Prezident saylanganligidan e’tiboran 60 kun ichida Vi t se-prezidentni tayinlash zarurligi; Prezidentlikka nomzodlarning qayd etish talablarini qisqartirish – mazkur jarayonda talabgor 15 gubernatorlikdan 30 ming fuqaro yoki parlamentdan 30 deputat imzosini yig‘ish talab etiladi. Parlamentga partiyalar tom o nidan taqdim etilayogan nomzodlaning avtomatik tarzda qayd etilishiga ruxsat berish ; Saylov jarayonlariga sudlar nazorati joriy eti sh ; Favqulodda holatlarda qo‘llaniladigan chora-tadbirlarga o‘zgartirishlar kiritish; Bundan tashqari Misr konstitutsiyasining 79-moddasiga binoan, terrorizm tahdidiga qarshi kurash borasidagi maxsus vakolat bekor qilindi. Referendumda ovoz beruvchilarning 77%i o‘zgarishlarni yoqlab chiqdi, 22.7%i bunga qarshi chiqdi. Hozirda Misrda parlament faoliyati mustahkamlash choralari ko‘rilmoqda. 2.3. XX asr oxirlarida Misrda demokratik jarayonlarni shakllantirishda diniy-dunyoviy muvozanatni ta’minlash masalalari 57 Habibi М., Jafari Р., Jones-Nerzic R., Keys D., Smith D. History of Europe and the Middle East . –Oxford, 2010. – P.126-128. 58 Референдум по внесению поправок в конституцию пройдет в Египте // РИА Новости http://local.mb.rian.ru/cgi-bin/iframe/shesternik_inside_240x400_2.shesternik_inside_240x400_2?13357 &options =T&n=1 - (19.03.2 011). 53 Misrda azaldan shakllanib kelgan milliy qadriyatlar, an’analar, urf-odatlar islom dini bilan bevosita bog’liq. Shu jihatdan Misrda islom nafaqat ijtimoiy turmush tarzi, balki madaniy-ma’rifiy hayotning ajralmas qismlaridan biri hisoblanadi. Biroq, Misr jamiyatida islom diniga bo’lgan munosabatda turli xil g’oyaviy qarashlarning paydo bo’lishi va ularning kuchli diniy mafkuraga asoslanib borishi mamlakatda diniy hokimiyat tarafdorlarining soni ko’payishiga, ya’ni islom diniga siyosiy tus berish holatlarining yuzaga kelishiga sabab bo’la boshladi. Bu esa Misrda demokratik jarayonlarni bosqichma-bosqich shakllantirishda diniy va dunyoviy muvozanatni ta’minlash masalasini dolzarb vazifa sifatida belgilashga olib keldi. 2011-yilda yuz bergan “Arab bahori” hodisalarida radikal diniy tashkilotlarning uyg’onishi va faol siyosiy harakatlarni amalga oshirishi Misr demokratik jarayonlarida islom omilini qayta ko’rib chiqishni taqozo etdi. Agar Misr tarixiga nazar soladigan bo’lsak, uni diniy va dunyoviy kuchlarning hokimiyat uchun murosasiz kurashi bilan o’tganligini ko’rish mumkin. Mamalakatda diniy tuzilmalarning g’oyaviy qarashlari jamiyat hayotiga ta’sir etishi kuchayib bordi. Bu esa radikal tashkilotlarning mafkuraviy harakatlarini davlat boshqaruvida ham sinab ko’rishni maqsad qilib olishiga olib keldi. XX asr boshlari va o’rtalariga kelib Misrda islom dinining o’rni pasaygani va taraqqiyot yo’lini g’arb qadriyatlari asosida emas, balki islom shariati asosida bunyod etish xususida turli xil munozaralar paydo bo’la boshladi. 1928-yilda Hasan al-Banno tomonidan tashkil etilgan “Musulmon birodarlari” tashkiloti nafaqat Misr tarixida, balki butun islom olamida islom ekstremizmining yoyilishida g’oyaviy asos bo’lganligini ko’pchilik mutaxassislar ta’kidlab kelishadi. “Musulmon birodarlari”ning mafkuraviy doktrinasi o’zi mavjud bo’lgan dastlabki bosqichda jozibador ko’rinishga ega bo’lganligi hamda tasavvuf elementlarini o’zida mujassam etgani bilan alohida xususiyatga ega edi. Masalan, al-Banno islom olami tanazzulining asosiy sababi sifatida G’arbni va dinsizlarni emas, islom jamiyatining o’zida axaxloqning tubanlashuvi, 54 musulmonlar Qur’oni Karim amrlarini unutganliklarini ko’rsatadi. Shu munosabat bilan al-Banno musulmonlarni salafiy islom (sunniy fundamentalizm) ruhida tarbiyalashni o’zining asosiy ishi deb hisoblardi, chunki uning fikricha, deyarli barcha musulmonlar gunohga botishgan. Mutasavvuflar ta’limotini qabul qilib, diliga jo etgan Hasan al-Banno “buyuk jihod” deganda dinsizlarni bitta qoldirmay qirib tashlaydigan darajada har bir kofirga qarshi qurolli urush qilishni emas, balki, eng avvalo, “nafsi ammoraga qarshi kurash”ni, ya’ni musulmonlarni “o’zini o’zi ma’naviy kamol toptirish”ni tushungan. Uning fikricha, musulmon kishi o’zining jihodiga aynan shunday kirishishi kerak 59 . Biroq, vaqt o’tishi bilan “Musulmon birodarlari”ning bunday qarashlarida o’zgarishlar namoyon bo’lib, qurolli kurashni mafkuraviy jihatdan asoslay boshlashdi. Boshqacha aytganda, ular ekstremizmdan terrorizm tomon harakat qila boshladi. Shu bilan birgalikda, Misrda radikal islom hamda salafiy oqimlarning, terrorchilik harakatlarining paydo bo’lishiga asosiy sabab sifatida mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni keltirish, bizningcha, masalani faqat bir tomonlama ochib beradi. Misrda islomiy harakatlarning keskinlashib borishida tashqi omillarning ta’siri ham katta bo’lganligini ta’kidlash lozim. Xususan, arab-isroil mojarosi Misrda islomiy harakatlarning Isroil bilan qurolli kurash oqibatida o’z maqsadlarini amalga oshirishni mavkuraviy ko’rinishda qurol kuchiga asoslangan terrorchilikka o’zgartirishi sezila boshladi. Bundan tashqari, 1979-yil Eronda sodir etilgan islom inqilobining g’alabasi Misr “birodarlari”ning xuddi shunday maqsadlarini ilhomlantirish uchun go’yoki real asos bo’lib tuyuldi. Misrni shu paytgacha boshqarib kelgan harbiy davlat rahbarlari (Mursiydan tashqari) “Musulmon birodarlari”ga nisbatan munosabatda qattiqqo’l siyosatni amalga oshirishgan. Jamol Abdul Nosir va Husni Muborak davrida diniy partiyalar butunlay ta’qiqlangan. Faqatgina Anvar Sadat “Musulmon birodarlari”ni harakat sifatida tan olgan xolos. Bu esa diniy harakatlar va partiyalarning noqonuniy va yashirin faoliyat yuritishi hamda mamlakat ijtimoiy-siyosiy jarayonlariga xavf tug’dirishiga olib keldi. Boshqacha aytganda, dunyoviy taraqqiyot yo’li tarafdori 59 G’oyibnazarov Sh. Xal q aro terrorizm: ildizi, omillari va manbalari. – T.: O’zbekiston, 2013. –B. 102 - 103 . 55 hisoblangan harbiylar hokimiyati Misr tarixida nihoyatda muhim o’ringa ega bo’lib kelgan. Misrda harbiylar tuzumining dastlabki shakllanishi Jamol Abdul Nosir boshqaruvi bilan bevosita bog’liq. Misr tadqiqotchisi Anvar Abdul Malik Jamol Nosir davridagi Misrga “harbiy jamiyat” deya ta’rif beradi. Zero, uning davrida amalda barcha rahbarlik o’rinlari: provinsiya gubernatorlari, diplomatik missiyalarning rahbarligini armiya va politsiya vakillari egallagan edi. Nosir prezidentligi davrida vazir lavozimini egallagan ofitserlarning soni 32 foizdan 65 foizgacha yetdi. 1962-1967-yillarda siyosiy lavozimlarda faoliyat ko’rsatgan 65 arbobdan 27 nafari ofitserlar edi. Muhim vazirliklar ofitserlar nazoratiga o’tdi 60 . Anvar Sadat prezidentligi davrida Arab-Isroil mojarolari ta’sirida harbiylar hokimiyati mustahkamlanishi kuzatilib, ayniqsa, to’rtinchi arab-isroil urushidagi g’alaba mamlakat hayotida ularning jamiyatdagi mavqeini sezilarli darajada oshirib yubordi. Biroq, Kemp-Devid bitimining Sadat tomonidan imzolanishi mo’tadil islomiy vakillarning ham radikal islom kuchlari bilan hamkorlik qilishiga sabab bo’ldi. Husni Muborak davrida esa armiya nafaqat islomparast kuchlardan tozalangan, balki qurolli kuchlarning siyosiy jabhaga ta’sirini cheklash bo’yicha keng harakatlar amalga oshirildi. Misrda islom davlatini barpo etishni maqsad qilgan uyushmalar o’z faoliyatida hukumat tomonidan jiddiy qarshiliklarga duch kelganini ko’rish mumkin. Biroq, “birodarlar”ning 2005-yil Misr Milliy majlisiga bo’lib o’tgan saylovlardagi muvaffaqiyati islomiy uyushmalarning ham jamiyatga bo’lgan ta’sirining kuchayib borganidan dalolat beradi. 2011-yil “Misr inqilobi”dan keyingi voqealar “Musulmon birodarlari”ning hokimiyatga kelishiga deyarli shubha qoldirmagan edi. Hattoki, QKOK rahbari, marshal Muhammad Tantovi ham 12-fevralda Tahrir maydonidagi manifestdagi chiqishida “Musulmon birodarlar bo’lajak Misr hukumatida hech bo’lmaganda bitta vazirlikni 60 Abdullaev U., Yodgorov Sh. Misr Arab Respublikasi ijtimoiy - siyosiy tarixida mamlakat Qurolli kuchlarining tutgan o’rni // XXI asrda jahon siyosati va O’zbekiston tajribasi: siyosiy, hu q u q iy va ijtimoiy jihatlari. “O’zbekiston va hal q aro hamjamiyat” rukni ostida O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi mi q yosidagi ilmiy – amaliy konferenstiya materiallari to’plami (Toshkent, 2017 yil 8 aprel) // Mas’ul muharrirlar: Sh.A. Yov q ochev. – T.: ToshDShI, 2017. – B. 203 56 boshqarishga loyiq”ligini ma’lum qildi 61 . Misr inqilobida “birodarlar”ning roli katta bo’lganligi ularning Muborak rejimidan keyingi manifestlarda tashkilot a’zolarini qamoqdan ozod etish, tashkilotning g’oyaviy rahnamolarini Misrga qaytarish hamda 2010-yilgi parlament saylovlarini bekor qilish kabi talablarni ma’lum qilishida yaqqol ko’zga tashlandi. Tashkilotning barcha talablari bajarildi. Xususan, mashhur islom targ’ibotchisi Amri Xolid, tashkilotning g’oyaviy lideri Yusuf al-Kardoviy va tashkilotni boshqa keng doiradagi vakillari Misrga qaytib keldi. Shunindek, parlamentning quyi palatasi spikeri Fathi Surer 2010-yil saylovlariga “tuzatish” kiritish lozimligini ma’lum qildi. Bu o’tgan saylovlarning soxta o’tganini rasmiy ravishda tan olinganini anglatardi. 2011-2012-yillarda g’alaba qozongan “Erk va adolat partiya”si o’zining saylovoldi dasturida asosiy shiorini “Islom – bu yechim” deb e’lon qilib, shariat qonun-qoidalariga asoslangan boshqaruv o’rnatilishi partiyaning asosiy maqsadi ekanligini ochiq-oydin ko’rsatdi. 2011-yil mayda islomist yetakchilaridan biri Subh Solih “fuqarolik jamiyati” va “dunyoviy davlat” atamalari soxta ekanligi qayd etar ekan, islom shariati barcha musulmon va nomusulmonlar uchun eng yaxshi tizim hisoblanishini qo’shimcha qildi. Shuningdek, uning fikricha, “Musulmon birodarlar” hokimiyat tepasiga kelsa, mamlakat shariat qonunlari asosida yashaydi 62 . 2012-yilda Misrda diniy boshqaruv unsurlarining joriy etilishida islomistlar oldida turgan asosiy muammo armiya edi. Zeroki, armiya dunyoviy hokimiyatni asosiy maqsad sifatida belgilab olgani hamda davlat boshqaruvidagi tarixiy tajribasi “Musulmon birodarlari”ni tashvishga solishi va faol targ’ibotni yo’lga qo’yishida xalaqit berishi tabiiy holat edi. Shuningdek, Muhammad Mursiy prezidentligi davrida radikal diniy-siyosiy tashkilotlarning jamiyatda ichki ijtimoiy-siyosiy vaziyatni beqarorlashtirishga bo’lgan harakatlari avj ola boshladi. Bu esa keng omma qatlamining norozilik harakatlari kelib chiqishiga asos bo’ldi. Oqibatda 2013-yil 3-iyulda M.Mursiy hokimiyatiga qarshi ommaviy chiqishlar uyushtirilib harbiylar ushbu noroziliklarni boshqaruvchisi sifatida asosiy o’rinni 61 Политическое цунами. Аналитика соб ытий в Северной Африке и на Ближнем Востоке. Под ред. Курягина С.-М.: МОФ ЭТЦ.-2011. - С.188 . 62 Мохова И. М. Эволюция “Братьев-мусульман” в послереволюционном Египте // Конфликты и войны XXI века (Ближний Восток и Северная Африка) / Институт востоковедения РАН. – М.: ИВ РАН, 2015. - C . 362. 57 egalladi. Mursi bilan birgalikda “birodarlar” rahbari Muhammad Badia va uning ikki o’rinbosari – Hayrat Shotir va Rashid Bayyumi qamoqqa olindi. Ba’zi ma’lumotlarga ko’ra, 15 ming “birodarlar” qamoqqa olingan va mingga yaqini o’lim jazosiga hukm qilingan 63 . Ushbu norozilik chiqishida harbiylarning yetakchisi mudofaa vaziri Abdulfattoh as-Sisi bo’lib, 2014-yilda u mamlakat prezidenti lavozimini egalladi. 2014-yilda qabul qilingan konstitutsiyada shariat qonun-qoidalaridan ko’ra, xalqaro huquqiy me’yorlarga amal qilinishi qayd etildi. Jumladan, ayollarga nisbatan Misr jamiyatida kamsitish holatlarining 2010-2013-yillarda kuchayib ketgani oldingi konstitutsiyada erkak va ayollar huquqlari shariat qonunlari asosida hal etilishi bilan bog’liq edi. 2014-yilgi konstitutsiya matnida erkaklar va ayollarning teng huquqliligi belgilab qo’yildi. Shu bilan birgalikda, ta’kidlash kerakki, Mursiyning islomiy yo’nalishdagi g’oyalarga asoslangan samarasiz harakatlaridan ko’ra, as-Sisi mamlakat ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiyot vaziyatni yaxshilash yuzasidan bir qator islohotlarni amalga oshirdi. Jumladan, mamlakatda korrupsiyaning oldini olish eng asosiy vazifalardan biri sifatida belgilanib, 2014- yil dekabrida korrupsiyaga qarshi kurashish bo’yicha yangi organ – Korrupsiyaga qarshi kurashish milliy koordinatsiya qo’mitasi tashkil etildi 64 . 2015-yil aprelda esa Misr Investitsiya va taraqqiyot masalalari vaziri Ashraf Salmon uning mahkamasi mamlakat iqtisodiy rivojlanishiga to’siq bo’layotgan byurokratiyaga qarshi kurash rejasini ishlab chiqqanligini ma’lum qildi 65 . Ta’kidlash joizki, Misrning diniy va siyosiy hayotida xristian koptlari ham asosiy o’rinni egallaydi. Ularning rahbari Kopt pravoslov cherkovi patriarxi Feodor II (Tavadros) Muhammad Mursi bilan munosabatda keskin kayfiyatda bo’lgan. Buning bir qancha asosiy sabablari mavjud. Birinchidan, yangi konstitutsiyada shariatni qonunchilikning asosiy manbasi sifatida ma’lum qilinishi, ikkinchidan, diniy ozchilik hisoblangan xristian koptlariga nisbatan “Musulmon 63 May Atta. La CPI rejette la demande des Freres // Al-Ahram Hebdo , № 1024, du 7- 13.05.2014. URL: http://hebdo.ahram.org.eg/NewsContent/0/1/130/5833/La-CPIrejette- la-demande-des-Fr%C3%A8res.aspx . 64 Arab region scores slight improvement on 2015 Corruption Perception Index // United Nations Development Programme. 28.01.16. URL: http://www.undp-aciac.org/ resources/ac/newsDetails.aspx?nid=1221 65 Qarang: Parasie N. Egypt’s Investment Minister Vows to Tackle Country’s Bureaucracy. 22.04.15. URL: http://blogs.wsj.com/frontiers/2015/04/22/egypts-investment-ministervows-to-tackle-countrys-bureaucracy 58 birodarlar” jiddiy bosimining kuchayishi, uchinchidan, 2012-yilda xristian kopt patriarxining marosimlarni o’tkazishini Mursiy tomonidan ta’qiqlanishi, to’rtinchidan, 2013-yil 7-aprelda al-Xusus qishlog’ida joylashgan ibodatxonada to’rt nafar xristian vakilining o’ldirilishi va boshqalar 66 . Zamonaviy davrga kelib Misrda diniy va dunyoviy muvozanatni ta’minlash masalasi eng dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Zero, “Arab bahori” vqoealari va “Musulmon birodarlari”ning hokimiyatga kelishi Misr jamiyati uchun qanchalik ayanchli ekanligini sodir bo’lgan voaelarning o’zi isbotladi. Qolaversa, bunday hodisalar yangi kelgan hukumatni diniy va dunyoviy kuch vakillarini o’zaro murosaga keltirish, islomiy tamoyillar masalasida davlat boshqaruvida ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo’lish zarurligini ko’rsatib berdi. Hozirgi paytga kelib, Misrdagi islomiy harakatlarni uch guruhga ajratish mumkin: rasmiy islom, so’fiy islom va radikal islom. Rasmiy islom – davlat manfaatlariga xizmat qiladigan islomiy ko’rinish bo’lib, asosan ma’naviy-ma’rifiy targ’ibot ishlarini hamda radikal islom yo’nalishiga qarshi turuvchi harakatlarni amalga oshiradi. Misrda rasmiy islomni amalga oshiruvchi asosiy muassasa al-Azhar universiteti hisoblanadi 67 . Barchaga ma’lumki, al-Azharda diniy fanlar bilan birgalikda dunyoviy fanlar ham o’qitilib boshqa musulmon mamlakatlari bilan keng madaniy aloqalarni yo’lga qo’yadi. Bundan tashqari jamoat vakillari – Misrda va butun islom olamida tan olingan diniy ulamolar, muftiylar, qorilar va boshqa shaxslar rasmiy islomni amalga oshiruvchi subyektlar hisoblanadi. So’fiy islom – an’anaviy hamda tasavvuf ta’limotiga asoslangan xalq orasida mavjud bo’lgan islomiy yo’nalish hisoblanadi. Bunday islomiy yo’nalish islomni soda ko’rinishda tasavvur etishga da’vat etib, Misr tasavvuf va tariqat vakillari, shuningdek, konservativ g’oya tarafdori bo’lgan ulamolar tomonidan targ’ib qilinadi. 66 Egyptian President Mursi absent at enthronement of Pope Tawadros II // Al Arabiya. 18.11.12. URL : http :// English . alarabiya . net / articles /2012/11/18/250411. html 67 Хизриев A . P . Внутренняя политика Египта: 5 лет после революции Тахрира // Проблемы национальной стратегии № 3 (36) 2016. – C .52. 59 Radikal islom – o’z oldiga siyosiy maqsadlarni ko’zlovchi va bunday maqsadlarni zarur bo’lsa, qurolli kurash yo’li bilan amalga oshirishini ma’lum qiluvchi o’ta keskin kayfiyatdagi islomiy yo’nalish hisoblanadi. Radikal islom tarafdorlari dunyoviy boshqaruvning islomga oid tadbirlari, islohotlari, qonunlari va munosabatlarini butunlay inkor etadi. Radikal islom yetakchilari Misrda nafaqat islom ekstremizmini kuchaytirish, balki terroristik xurujlarni yoyilishida ham o’z “xizmatlar”ini namoyon etmoqda. Hozirgi davrda Misrda faoliyat yurituvchi radikal islomiy tashkilotlarga “Musulmon birodarlari” va undan ajralib chiqqan “al-Jihod”, “Al-jamoa al-Islomiya (Islom jamoasi)”, “At takfir va-l hijra (Kofirlikda ayblash va ketish)” misol qlib keltirish mumkin 68 . Ushbu tashkilotlarning asosiy maqsadi Misrda va boshqa davlatlarda dunyoviy hukumatni ag’darib islom davlatini tuzish, shariat qonun-qoidalariga asoslangan jamiyat barpo etish, musulmonlar hamjamiyatini “kofirlar”ga qarshi kurashga da’vat etish kabi vazifalar bo’lib, ular buni o’zining majburiy va mafkuraviy vakolati sifatida qabul qilishadi. Xulosa Misr Arab Respublikasi arab olamida va butun dunyoda o’ziga xos o’ringa ega mamlakat hisoblanadi. Misrda demokratik islahotlar jarayonlari uzoq o’tmishga borib taqaladi. Misr arab davlatlari ichida birinchi bo’lib o’z konstitutsiyasiga ega bo’lgan, mintaqada birinchilardan bo’lib monarxiya tuzumini ag’dargan va prezidentlik respublikasini joriy etgan davlat hisoblanadi. Shu bilan birgalikda Misr Afrika, Osiyo hamda Yevropa tutashgan mintaqaning asosiy nuqtasi bo’lib, mamlakat demokratik jarayonlarining shakllanishi Yevropa inson huquqlari bo’yicha qabul qilgan normalar hamda arab olamidagi islomiy qadriyatlarning ulkan merosi uyg’unligi asosida barqaror rivojlanib borgan. XX asr va XXI asr boshlarida sodir bo’lgan ijtimoiy-siyosiy jarayonlar ham sharq davlatlariga xos bo’lgani kabi Misrda ham demokratik o’zgarishlarni bosqichma-bosqich 68 Мохова И. М. Эволюция “Братьев-мусульман” в послереволюционном Египте // Конфликты и войны XXI века (Ближний Восток и Северная Африка) / Институт востоковедения РАН. – М.: ИВ РАН, 2015. - C .375. 60 shakllantirib borish zarurligini ko’rsatib berdi. Misr demokratik jarayonlarda ana shunday tarixiy tajribaga ega mintaqaning yetakchi davlati hisoblanadi. XX asr o’rtalaridan boshlangan Misrda demokratik islahotlarni tadqiq etishda quyidagi umumiy xulosalar ga erishildi: Bugungi kunga kelib “demokratiya” va demokratik jarayonlar juda serqirra mazmun-mohiyatga va turli ko’rinishga ega bo’lib bormoqda. Ayniqsa, ushbu jarayon aholisining aksariyat qismi musulmonlardan iborat arab mamlakatlari uchun muhim ahamiyatga aylanib bormoqda; Misrda demokratik islahotlarni amalga oshirishda tarixiy rivojlanishida muhim rol o’ynagan Misr parlamenti o‘z oldilariga qo‘ygan vazifalarni amalga oshirishda, demokratik jarayonlarning rivojlanishi d a, aholining mustaqillik tafakkurini shakllantirishda misrliklar bilan muloqot olib borishi bilan alohida ahamiyatga ega; Misr davlat boshqaruvida prezident hokimiyati asosiy o’ringa tuzilma hisoblanadi. Zeroki, aynan ma’lum bir davrlarda deyarli barcha hokimiyat tuzilmalari prezidentga bo’ysundirilganini kuzatish mumkin. Qolaversa, prezidentlik boshqaruvida harbiylar qatlamining tajribasi Misrda demokratik islotlarni amalga oshirishda muhim rol o’ynaydi; Misrda ko’ppartiyaviylik tizimining amal qilishi, jumladan siyosiy partiyalarning saylovlardagi faoliyati ijtmoiy-siyosiy jarayonlarda tub o’zgarishlarga olib keldi. Nomzodlarning turli siyosiy guruhlar tomonidan ko’rsatilayotganligi, saylovoldi kompaniyalarida rasmiy diniy doiralarning faol ishtiroki, umuman saylovlarning ko’ppartiyaviylik asosida amalga oshirilishi bunga yorqin misol bo’la oladi; - MARdagi demokratik jarayonlarda islom omili haqida fikr yuritganda, XX asr oxirlarida hukmron doiralar islomizm va aqidaparastlik g’oyalarini jamiyat hayotida chegaralash uchun keskin kurash olib borganligini ko’rish mumkin. Shu sababdan aytib o’tish mumkinki, MAR uchun davlat va jamiyat boshqaruvida demokratik tamoyillarni islomiy yo’nalishlarini ishlab chiqish vazifasi dolzarb masala hisoblanadi; 61 - XX asrda Misrda radikal islomiy harakatlar faoliyatiga qarshi keskin kurash olib borilgan bo’lsa, XXI asrga kelib ularning ham davlat faoliyatida, ham jamiyat hayotida mavqei tobora kuchayib bordi; - MAR kabi dunyoviy yo’nalishdagi musulmon mamlakati uchun demokratik jarayonlarda islomning radikal yoki fundamentalistik ko’rinishlarini emas, balki islom dinining mo’tadil va an’anaviy qarashlarini amalga oshirish eng muhim va ustuvor vazifalar sirasiga kiradi; - XXI asr boshlarida Misrda o’tkazilgan parlament va prezidentlik sayolovlari Misrda konstitutsiyaviy islohotlar o’tkazilishi, siyosiy partiyalar faoliyatining kuchayib borishi Misrda demokratik o’zgarishlarni amalga oshirishda muhim qadam bo’lganini ko’rish mumkin; - 2011-yil yanvarda Misrda bo’lib o’tgan “Arab bahori” hodisalarida OAVining roli katta bo’lib, ijtimoiy tarmoqlarning asosiy obyekti sifatida yoshlar tanlangani inqilobning asosiy jihatlarini tashkil etadi; - “Arab bahori”dan so’ng Misrda hokimiyat tepasiga “Musulmon birodarlari” tashkiloti kelib, uning a’zosi bo’lgan Muhammad Mursiy o’z prezidentlik davrida radikal islomiy guruhlar ta’siri ostida mamlakatni boshqardi. Mursiy hokimiyatining aniq ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarni ishlab chiqmaganligi “Musulmon birodarlar”ining islomiy rivojlanish modeli samarasiz ekanligini amalda isbotladi; - 2014-yilda mamlakat prezidenti etib saylangan Abdulfattoh as-Sisi dunyoviy taraqqiyot yo’lini qayta tiklash bo’yicha islohotlar olib borib, “Musulmon birodarlari”ga qarshi keskin kurash olib bormoqda; - Misr hukumati radikal islomiy harakatlar faoliyatiga qarshi kurashda majburlov metodlaridan tashqari, ma’naviy-ma’rifiy yo’nalishga asoslangan rasmiy islom metodlarini qo’llasa, maqsadga muvofiq bo’ladi; - Misr jamiyatining yuqori diniy kayfiyati va etnokonfessional jihatlarini hisobga olgan holda, qonun doirasida faoliyat yuritadigan diniy tashkilotlarning tuzilishi va ularning yuridik maqomi konstitutsiyada 62 belgilab qo’yilishi Misrda diniy bag’rikenglik ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo’lishi mumkin; - Misrda prezidentning uzoq muddatli avtoritar tuzumni, tashqi kuchlar ta’siriga tushib qolishini oldini olish maqsadida qonunchilik va sud hokimiyatining prezidentga ta’sir etish mexanizmlarini ishlab chiqish lozim; - Misrda diniy va dunyoviy muvozanatni ta’minlash va bu bilan bog’liq masalalarni hal etishda yangi organ – Diniy va dunyoviy masalalar qo’mitasi tashkil etilsa, bir qator muammo va savollarga o’z vaqtida yechim topish imkoni vujudga keladi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati I. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari 2.1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi 2017 yil 7 fevraldagi Farmoni. http://kitobxon.com/oz/kitob/2017_2021_harakatlar_strategiyasi 2.2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi Farmoni. 2.3. “ Tanqidiy tahlil , qa ’ tiy tartib - intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo ’ lish kerak ”. – O ’ zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh . Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016- yilda ijtimoiy - iqtisodiy rivojlantirishning 63 asosiy yakunlari va 2017- yilga mo ’ ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo ’ nalishlariga bag ’ ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma ’ ruzasi . http://kitobxon.com/oz/kitob/tanqidiy_tahlil,_qatiy_tartib_intizom_va_shahsiy_javob garlik_har_bir_rahbar_faoliyatining_kundalik_qoidasi_bolishi_kerak 2.4. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. http://library.ziyonet.uz/uz/book/82495- II. O’zbekiston Respublikasi qonunlari 1.1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: O’zbekiston NMIU, 2014. – 76 b. 1.2. 2010-yil 12-noyabrda qabul qilingan “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi”. III. Ilmiy adabiyotlar 4.1. Abdullayev U., Yodgorov Sh. Misr Arab Respublikasi ijtimoiy-siyosiy tarixida mamlakat qurolli kuchlarining tutgan o‘rni // XXI asrda jahon siyosati va O‘zbekiston tajribasi: siyosiy, huquqiy va ijtimoiy jihatlari. “O‘zbekiston va halqaro hamjamiyat” rukni ostida O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi miqyosidagi ilmiy – amaliy konferensiya materiallari to‘plami (Toshkent, 2017 yil 8 aprel) // Mas’ul muharrirlar: Sh.A. Yovqochev. – T.: ToshDSHI, 2017. – B. 203. 4.2. Musurmonqulov O. Axborot urushi va “Fleshmob” hodisasi vositasida mafkuruviy tahdid / Tinchlik va osoyishtalik – oliy ne’mat / mas’ul muharrir Shayx Abdulaziz Mansur; O‘zbekiston musulmonlari idorasi; Milliy g‘oya va mafkura ilmiy-amaliy markazi. –T.: “Movaraunnahr”, 2013. – B. 102. 4.3. Bozorov O. Bugungi kunning eng dolzarb vazifasi/ Tinchlik va osoyishtalik – oliy ne’mat / mas’ul muharrir Shayx Abdulaziz Mansur; O‘zbekiston musulmonlari idorasi; Milliy g‘oya va mafkura ilmiy-amaliy markazi. –T.: “Movaraunnahr”, 2013. – B.90-91. 4.4. Лейпхарт А. Демократия в многосоставных обществах. Сравнительное исследование./ Пер. с англ. Под ред. А.М. Салмина, Г.В.Каменской. – М.: Аспект-Пресс, 1997. – С. 287. 4.5. Игнатенко А.А. Одноразовая демократия для Египта // НГ - Религии. 18.01.2012. 4.6. Игнатенко А.А. Ислам и политика: Сборник статьей. - М.: Институт религии и политики. 2004. - С.41 . 64 4.7. Сейранян Б.Г. К вопросу о критериях классификации современных арабских стран // Арабские страны Западной Азии и Северной Африки (история, экономика и политика) / Под ред. Сейраняна Б.Г. и др. –Вып. 4. – М.: ИВРАН, 2000. - С. 36. 4.8. Умеров М.Ш. Четверть века «демократизации сверху». Осенние парламентские выборы 2000 г. в Египте. Ближний Восток и современность. Сборник статей (выпуск одиннадцатый) - М., 2001. – С. 258. 4.9. Мохова И. М. Эволюция “Братьев-мусульман” в послереволюционном Египте // Конфликты и войны XXI века (Ближний Восток и Северная Африка) / Институт востоковедения РАН. – М.: ИВ РАН, 2015. - C . 362. 4.10. Хизриев A. P. Внутренняя политика Египта: 5 лет после революции Тахрира // Проблемы национальной стратегии № 3 (36) 2016. – C.52. 4.11. Dessouki A.E. Ideology and Legitimacy in Egypt: The search for a “Hybrid Formula” // Developmentalism and Beyond. Society and Politics in Egypt and Turkey /-Cairo : The AUC Press, 1994. 4.12. Korany B. Restricted Democratization from Above : Egypt // Political Liberalization and Democratization in the Arab World – Vol. 2. –Comp a rative Experiences / Korany B., Brynen R., Noble., eds. – Boulder, London: Lynee Rienner Publishers, 1998 . - P. 43. 4.13. Emilio Sánchez de Rojas Díaz. Egypt, pivotal in the new regional geopolitics // Geopolitical overview of conflicts 2015. Spanish Institute of strategic studies. – P. 144-145. 4.14. Brzezinski Z. The Great Transformation / Z. Brzezinski // The National Interest. 1993. -№ 33. - P. 2-11. IV. Manbalar 5.1. Safoyev J. Mangu hamrohlar. - T.: Sharq, 2008. - B. 142. 5.2. Musayev F. Demokratik davlat qurishning falsafiy-huquqiy asoslari. – T.: O’zbekiston, 2007. – B. 17. 5.3. Yovkochev Sh.A. Misr Arab Respublikasida: davlat va diniy institutlar. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti xuzuridagi Davlat va jamiyat qurish akademiyasi. –T., 2007. – B.32. 5.4. Yovqochev Sh. Siyosat va din. O‘quv qo‘llanma. - T.: TDSHI, 2011. - B. 92-93. 5.5. Ergashev Sh., Bobomatov T. XX asr taqdirlarda aks etgan tarix. – T.: “O’zbekiston”, 2015. – B. 342. 5.6. G‘oyibnazarov Sh. Xalqaro terrorizm: ildizi, omillari va manbalari. – T.: O’zbekiston, 2013. –B. 102-103. 65 5.7. Muhamadsidiqov M.M. Zamonaviy xalqaro munosabatlarda Afrika davlatlari: siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlar. – T.: Toshkent Islom universiteti., 2013.-268 b. 5.8. Muhamadsidiqov M.M. Xorijiy sharq va g‘arb mamlakatlarida ijtimoiy- siyosiy jarayonlar tarixi: O‘quv qo‘llanma., - T.: ToshDSHI., 2011.- 172 b. 5.9. Odilqoriyev X.T, Razzoqov D.X. Siyosatshunoslik . –T.: O‘qituvchi, 2008. – 344 b. 5.10. Munavvarov Z.I., Xasanov A. Islom: Xanafiylik va vaxxobiylik. – T.: Movarounnaxr, 1998. –87 b. 5.11. Ёвкочев Ш.А. Исламский фактор в политической системе современного Египта. –Т.: Ташкентский исламский университет, 2008 . – 252 с. 5.12. Аристотел. Политика Аристотеля. – М.: 1911. – С. 195-200. 5.13. Азизхонов А.Т., Ефимова Л.П. Теория и практика строительства демократического общества в Узбекистане: Учебн. пособие. – Т.: НУУз им. Мирзо Улугбека, 2005. – С.100. 5.14. A л-Бухари М., Гафуров С. Арабская Республика Египет. Учебное пособие. (под ред акад. Н.Ибрагимова). – Т.: ТашГИВ, 2002. – С.87. 5.15. Сапронова М.А. Арабо-мусульманский мир: история, география, общество. Учебное пособие. – Казань: Казань ун-т, 2013. – С. 254-255. 5.16. Беляев И.П., Примаков Е.М. Египет: время президента Насера. - М., 1981. – С. 67. 5.17. Видясова М.Ф., Умеров М.Ш. , Египет в последней трети XX века: опыт либерализации экономики и политической системы. - М., 2002. – С. 87. 5.18. Шахмудбеков Ш. Борьба народа Египта за независимость (1918- 1970). – Т., 1992. - Б. 67-77. 5.19. Политическое цунами. Аналитика соб ытий в Северной Африке и на Ближнем Востоке. Под ред. Курягина С.-М.: МОФ ЭТЦ.-2011. - С.117 . 5.20. Habibi М., Jafari Р., Jones-Nerzic R., Keys D., Smith D. History of Europe and the Middle East . –Oxford, 2010. –P.126-128. 5.21. Vatikiotis P.J. The Middle East. From the end of Empire to end of Cold War. – London and New York, Routledge, 1997. – P. 119. 5.22. Richards A, Waterbury. A political economy of the Middle East . State, Class and Economic Development etc.: Westview Press, 1990. - P.305. 5.23. Barry Rubin. Islamic fundamentalism in Egyptian politics.. New York, 1990. – P. 4-5. 5.24. Egypt analysis. A political situation in Egypt. Canvas, September 2015. – P. 3. 66 V. Davriy nashrlar, statistik to’plamlar va hisobotlar 6.1. Васовин В. Переход к демократии в посткоммунистических странах // Вестник Московского Университета. Сер. Социология и политология. – М., 1998. - № 2. – С.17. 6.2. Современные избирательные системы. Вып. 7: Египет, Исландия, Колумбия, Пакистан / М.А. Сапронова, И.А. Ракитская, А.Г. Орлов, Н.Б. Крысенкова; науч. ред. А . В . Иванченко , В . И . Лафитский . – М .: РЦОИТ , 2012. – Б . 37. 6.3. Towards constructing an Egyptian democracy index ( A glance on the international indexes ). The Social Contract Center August 2014. 6.4. Elections in Egypt. State of Permanent Emergency Incompatible with free and fair vote, December 2010 / ISBN: 1-56432-721-3. – P. 7. 6.5. Jeremy M. Sharp. Egypt: 2005 Presidential and Parliamentary Elections. CRS Report for Congress. Updated January 15, 2006. – P. 4. Presidential Election in Egypt // Final Report, May–June 2012. – P. 5. World economic outlook. Recovery, risk and rebalancing. IMF, 2010. – P. 84. VI. Interner saytlari 7.1. Misr Arab Respublikasi hukumatining rasmiy sayti. http://www.cabinet.gov.eg . 7.2. Oq uy matbuot kotibiyati. http://www.whitehouse.gov/the-press-office/2011/02/11/remarks-president-egypt 7.3. Парламентские выборы в Арабской Республике Египет (2015). https : // ru . m . wikipedia . org / wiki / uhtml . 7.4. Al-jihaz al-markaziyy li-l-ta’bi’ah al- ammahwa-l-ihsa. Al-Qahirah, 2010. URL:www.capmas.gov.eg/news. aspx? nid=491 7.5. Arab region scores slight improvement on 2015 Corruption Perception Index // United Nations Development Programme. 28.01.16. URL: http://www.undp- aciac.org/ resources/ac/newsDetails.aspx?nid=1221 7.6. Parasie N. Egypt’s Investment Minister Vows to Tackle Country’s Bureaucracy. 22.04.15. URL: http://blogs.wsj.com/frontiers/2015/04/22/ egypts- investment-ministervows-to-tackle-countrys-bureaucracy 67 7.7. Egyptian President Mursi absent at enthronement of Pope Tawadros II // Al Arabiya. 18.11.12. URL: http://English.alarabiya. net/articles /2012 / 11/ 18/ 250411.html 7.8. Altavil Faris Ali. Transformations of political regimes in Egypt and Libya in the context of the Arab spring: comparative analyses. https: // doi.org/10/241158/pep.2017.1.4 7.9. Elections in Egypt. https: // en.m.wikipedia.org/wiki/uhtml. 7.10. May Atta. La CPI rejette la demande des Freres // Al-Ahram Hebdo , № 1024, du 7- 13.05.2014. URL: http://hebdo.ahram.org. eg/NewsContent /0/1/130/5833/La-CPIrejette- la-demande-des-Fr%C3%A8res.aspx . 68

XX asr o’rtalarida monarxiya qulashi, yangi islohotlar bosqichiga o’tgan Misr Arab Respublikasidagi jaroyonlarni qiyosiy va tarixiy tahlili

Sotib olish