XX аsrning 50-60 yillаridа O‘rtа Оsiyo tаriхining mustаmlаkаchilik dаvri mаsаlаsi bоrаsidаgi ilmiy munоzаrаlаr - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	57.0KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	01 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

119 Sotish

XX аsrning 50-60 yillаridа O‘rtа Оsiyo tаriхining mustаmlаkаchilik dаvri mаsаlаsi bоrаsidаgi ilmiy munоzаrаlаr

Sotib olish

O‘RTА ОSIYO TАRIХINING MUSTАMLАKАCHILIK DАVRI MАSАLАSI
BОRАSIDАGI ILMIY MUNОZАRАLАR (XX АSRNING 50-60
YILLАRIDА)
MUNDARIJA:
KIRISH ………………………………………………………………………………………………………... 2-6
I BOB. O RTA OSIYO TARIXINI MUSTAMLAKACHILIK DAVRINIʻ
O RGANILISHI
ʻ ……………………………………………………………………………………….... 7-15
I.1. Mustamlakachilik davri tarixiga oid dastlabki izlanishlar ………………………..... 7-10
I.2. XX asr o rtalaridagi O rta Osiyo tarixini o rganilishi
ʻ ʻ ʻ ……………………………… 11-
15
II BOB. O RTA OSIYONING XX ASR TARIXIGA OID ILMIY
ʻ
MULOHAZALAR VA TADQIQOTLAR ……………………………………..…………. 16-24
II.1. O rta Osiyoning XX asr 50-60 yillariga oid ilmiy mulohazalar
ʻ …..…………. 16-18
II.2. O zbek xonliklarining mustamlakaga aylantirilishi davriga oid olib borilgan
ʻ
ilmiy tadqiqotlar …………………………………………………………………………..…………….. 19-24
XULOSA ………………………………………………………………………………………………….. 25-27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ …………………………….…. 28-29
1

KIRISH
Kurs ishi mavzuning dolzarbligi . 1991-yilga kelib xalqimizning asriy
orzulari ro‘yobga chiqdi, O‘zbekiston mustaqillikka erishdi. Mustaqillik sharoitida
jamiyatdagi yangi islohotlarni amalga oshirish jarayonida, jamiyat a’zolarini erkin,
demokratik tafakkur va milliy g‘oya ruhida tarbiyalash vazifalarini bajarishda tarix
fanining ahamiyati ortib bormoqda. Istiqlol yillarida O‘zbekiston tarixining
ko‘pgina masalalari o‘zining yangi, ilmiy jihatdan xolis va haqqoniy yechimini
topa boshladi. Bu ayniqsa, bir necha o‘n yillar davomida soxtalashtirilib, bir
yoqlama talqin qilib kelingan sovet davri tarixini o‘rganishda yaqqol ko‘zga
tashlanadi.
O‘zbekiston davlat suverenitetiga erishganidan keyin o‘zbek xalqi tarixini,
avvalo, mamlakat tarixshunosligida buzib ko‘rsatilgan sovet davri tarixini milliy
mustaqillik mafkurasi nuqtai nazaridan tanqidiy mushohada qilish uchun zarur
shart-sharoit yuzaga keldi.
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimov tarixiy xotira
to‘g‘risida - «Tarixiy xotira tuyg‘usi to‘laqonli ravishda tiklangan, xalq bosib
o‘tgan yo‘l o‘zining barcha muvaffaqiyat va zafarlari, yo‘qotish va qurbonlari,
quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina chinakam
tarix bo‘ladi,» 1

- deya haqli ravishda qayd etgan.
Vatanimiz tarixining sovet mustamlakachiligi davri bilan bog‘liq sahifalariga
bugungi kun nuqtai nazaridan xolisona baho berish dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Chunki, xalqimiz ma’naviyatining yuksalishida tadqiq etilayotgan sovet davri
tarixini hozirgi mustaqillik davri bilan qiyosiy taqqoslash milliy istiqlolni yanada
munosib qadrlash imkonini beradi. Zero, erkin va farovon hayotni yuksak
ma’naviyatsiz qurib bo‘lmaydi.
Ma’lumki, sovet hokimiyati va kommunistik partiyaning hukmronligi
yillarida ma’naviy-siyosiy, mafkuraviy yakkahokimlik tufayli tarixchi olimlarning
haqiqatni yoritish imkoniyati yo‘q edi. Milliy istiqlol yillarida Vatanimiz tarixini
haqqoniy, ilmiy asosda o‘rganish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi.
1
Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. - Toshkent: Ma’naviyat, 2008. - B. 97.
2

Zero, O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti e’tirof etganidek, «...
ota-bobolarimiz qadimdan bebaho boylik bo‘lmish ilmu ma’rifat, ta’lim va
tarbiyani inson kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy sharti va garovi deb
bilgan 2
. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng, turli sohalar
kabi ta’lim sohasiga, malakali kadrlar tayyorlashga jiddiy e’tibor berilmoqda. Bu
esa hukumatimiz tomonidan qabul qilinayotga qarorlar, farmonlar, qonunlar,
dasturlar va amalga oshirilayotgan isloxatlarda nomoyon bo‘lmoqda. Xususan,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida» 2017-yil 7-fevraldagi PF-
4947-sonli farmoni 3
asosida 2017 - 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasi
tasdiqlandi. Xarakatlar strategiyasining maqsadi olib borilayotgan islohotlar
samaradorligini tubdan oshirishdan, davlat va jamiyatning har tomonlama va jadal
rivojlanishini ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratishdan, mamlakatni
modernizatsiyalash va hayotning barcha sohalarini erkinlashtirishdan iboratdir.
Harakatlar strategiyasida O‘zbekiston Respublikasini 2017 - 2021-yillarda
rivojlantirishning beshta ustivor yo‘nalishi belgilangan 4
. Harakatlar
strategiyasining «Ijtimoiy sohani rivojlantirish» deb nomlangan to‘rtinchi
yo‘nalishning 4.4.-bandi «Ta’lim va fan sohasini rivojlantirish» deb nomlangan.
Muammoning tarix fanida hozirgacha o‘zining chuqur ilmiy va xolisona
bahosini olmaganligi, ushbu muammoga oid ko‘plab tarixiy manbalar hanuzgacha
o‘rganilmaganligi, ular orqali ijtimoiy, ma’naviy vokelikniig ko‘plab masalalariga
oydinlik kiritishga erishish mumkinligi o‘rganilayotgan mavzuning dolzarbligini
asoslab beradi.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi. Tarixiylik nuqtai nazaridan mazkur
mavzuning ayrim jihatlari alohida holda tadqiq etilgan maqolalar bilan cheklangan
bo‘lib, yahlit tarzda ilmiy o‘rganilmagan.
2
Каримов И. А. Юксак маънавият-енгилмас куч. - Тошкент: Маънавият, 2008. - Б. 60.
3
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича
ҳаракатлар стратегияси тўғрисида” 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони / Халқ сўзи. 2017 йил 8
февраль. 28 (6722)-сони.
4
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармонига 1-
илова. / Lex UZ.
3

Kurs ishini yoritishda sovet hukumati davrida yaratilgan adabiyotlar alohida
o‘rin tutadi. A. Fitrat, V.V. Bartold, T.N. Qoriniyozov, K.E. Bendrikov, I.M.
Mo‘minov, V.B. Lunin, M.Abdullayev, A.I. Ishanov, Y.Abdullaev, I.Irgashev,
A.Muhammadjonov, Sh.Ismoilov, L.I. Abdusamadov, N.M. Rahmonov,
B.Qosimov, R.Rahimov, E.Karimov, X.Boltaboyev, N.Karimovlarning asar,
adabiyot, dissertasiya, maqolalarida XX asrda O‘rta Osiyoda madaniy ahvol, ta’lim
tizimining ahvoli va boshqa sohadagi isloxotlar haqida qimmatli ma’lumotlar
berilgan 5
.
Mustaqillik yillariga kelib hurfikrlilik, hukmron mafkura tazyiqlaridan xalos
bo‘lib, ilgari mahfiy tutilgan tarixiy manbalardan foydalanish imkoni tarixiy
haqiqatni tiklashda muhim rol o‘ynadi. By davrda o‘rganilayotgan masalaning
mohiyati, mazmuniga yangicha yondashuvlar shakllanib, uni xolisona baholash
dolzarb ahamiyat kasb eta boshladi. Ushbu davr tadqiqotchilari qatoriga
R.Shamsutdinov, T.Orifjonov, D.A. Alimova, G.Solijonova, R.H. Karimov,
Q.Rajabov, Sh.Hayitov, R.Sharipov, U.Dolimov, G.Tursunmetova, D.Ziyayeva va
boshqalarning tadqiqot, asar, adabiyot va maqolalarida O‘zbekistonda sovet davri
tizimidagi muammolar, ularning sabab va oqibatlari yoritib berishga xarakat
qilingan 6
.
5
Фитрат А. Ўзбек адабиёти намуналари. Биринчи жилд. - Самарқанд -Тошкент, 1928.
Бартольд В. В. История культурной жизни Туркестана. - Ленинград; АН СССР, 1927. – С. 256.
Қориниёзов Т. Н. Совет Ўзбекистони маданияти тарихидан очерклар. - Т.: Фан, 1956. - – Б. 510.
Бендриков К. Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане (1865 - 1924). - М., 1960. – C. 592.
Мўминов И. М. Ўзбекистон ижтимоий-фалсафий тафаккури тарихидан. - Т.: ЎзР ФА., 1960. – C. 288.
Лунин B. Б. Средняя Азия н доревалюционном и советском востоковедении. - Т.: Фан, 1968. – C. 408.
Ишанов А. И. Бухарская Народная Советская Республика. - Т.: Узбекистан, 1969. – C. 392.
Абдуллаев Й. Эски мактабда хат-савод чиқариш. -Тошкент, 1966. – C. 149.
Мухаммаджонов А. Школа и педагогическая мысль узбекского народа XIX - начале XX века. - Ташкент,
1981.
Исмаилов Ш. Народное образование в Узбекистане в конце XIX начале XX века. - Ташкент, 1981. – С. 128.
Абдусамадов А. И. Социал тараққиёт ва ислом. - Т.: Ўзбекистон, 1984. – Б. 151.
Қосимов Б. Абдурауф Фитрат - халқ фарзанди // Саодат. - Тошкент, 1989.
Каримов Э. Фитратнинг ҳаёти ва ижоди ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти. - Тошкен, 1990. -№ 3. - Б. 45.
Болтабоев Х. Номаьлум Фитрат // Ёшлик. - Тошкент, 1990. - № 4 . - Б. 34-37.
Каримов Н. Жадидчилик нима? // Санъат. - Тошкент. 1990. - №12. - Б. 5-10.
6
Шамсутдинов Р., Расулов Б. Туркистон мактаб ва мадрасалари тарихи (XIX аср охири XX аср бошлари). -
Андижон: Андижон давлат университети, 1995. – Б. 152.
Орифжонов Э. К. XX аср бошида Бухоро амирлиги халқ таълимидаги ўзгаришлар ва муаммолар. - Т.:
Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 1997. – Б. 59.
Салижанова Г. Ф. Учебно-просвтитсльские очаги в Туркестане, их общественное значение (конец XIX
начало XX в.): Автореф. Дисс. канд. ист. наук. - Ташкент, 1998. – Б. 28.
Каримов Р. Х - XIX аср охири - XX аср бошлари Бухорода маданий ҳаёт / Бухоро тарих саҳифалари. -
Бухоро, 1999. - Б. 182-190.
Ражабов Қ. Жадидлар - истиқлолчилик ҳаракатининг ғоявий раҳнамолари/ Ўзбекистон тарихи: янги нигоҳ.
4

Kurs ishining maqsad va vazifalari . Kurs ishining maqsadi XX asr 50-60
yillarda sovet hukumatining O‘rta Osiyoda amalga oshirgan ishlarning ilmiy
jihatdan o‘rganish va tegishli xulosalar chiqarishdan iborat.
Ko‘zlangan ushbu umumiy maqsaddan kelib chiqib, tadqiqotda quyidagi
vazifalar belgilandi:
- O‘rtа Оsiyo tаriхining mustаmlаkаchilik dаvri mаsаlаsi bоrаsidаgi ilmiy
munоzаrаlаr va muammolar;
- f an, adabiyot va san’atning yangicha yo‘nalishdagi taraqqiyoti;
- «sovet maktablari»ning tashkil etilishi, faoliyati va asosiy maqsadlari va
mohiyatini yoritish;
- mamlakatda amalga oshiriligan qabohatlar haqida ilmiy munozaralar;
- mavzuga oid adabiyotlarni o‘rganish va tahlil etish natijasida xulosalar
chiqarish.
Kurs ishining davriy chegarasi . XX asrning 50-60 yillarida O‘zbekiston
xalqlari tarixi tarixshunosligi.
Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslari. Kurs ishini o‘rganish va tahlil
qilishda dialektikaning umumfan - mantiqiy, tizimli yondashuv va analiz-sintez
uslublari hamda maxsus tarixiy - tarixiy-genetik, xronologik va tarixiy qiyoslash
uslublaridan foydalanildi. Shuningdek, tarixiy bilmoqning xolislik, sababiylik
(determinizm), tarixiylik va tizimlilik (sistemali) tamoyillaridan ham foydalanildi.
Turli manba va ma’lumotlarni tahlil qilishda ularga qiyosiy va tanqidiy nuqtai
nazardan yondashildi. Davr xususiyatlarini nazarda tutgan holda voqealar
tarixiylik, tadrijiylik, sivilizatsion yondashuv usullari asosida umumlashtirildi va
tahlil etildi.
Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati. Kurs ishi ma’lumotlaridan
umumiy o‘rta ta’lim maktablari, akademik liseylar, o‘rta maxsus kasb-hunar
kollejlarida tarix fani darslarida, o‘lka tarixini o‘rganishda, oliygohlarning Tarix
Жадидлар миллий мустақилликка қадар. Давра суҳбати материаллари. - Тошкент: Элдинур, 1998. - Б. 24.
Ражабов Қ., Ҳайитов Ш. Усмон хўжа. - Т.: Abu matbuot konsalt, 2011. – Б. 36.
Шарипов Р. Туркистон жадидчилик ҳаракати тарихидан. - Т.: Ўқитувчи, 2002. – Б. 176.
Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари. - Т.: Университет, 2006. – Б. 125.
Турсунметова Г. XX аср бошларида Туркистон таьлим-тарбия тизимида жадид мактаблари / Тарихий
хотира маьнавият асоси. - Бухоро, 2008. - Б. 227-228.
5

yo‘nalishlari talabalari uchun «O‘zbekiston tarixi» fanidan ma’ruza matnlari
tayyorlashda, amaliy mashg‘ulotlar olib borishda foydalanish mumkin.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi . Kurs ishi kirish, ikki bob, to‘rt bo‘lim,
xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
6

I BOB. O RTA OSIYO TARIXINI MUSTAMLAKACHILIK DAVRINIʻ
O RGANILISHI
ʻ
I.1. Mustamlakachilik davri tarixiga oid dastlabki izlanishlar.
Har bir xalq milliy adabiyotini yaratar ekan, undagi har bir asar nasriy yoki
nazmiy uslubda yozilishidan qat`iy nazar jahon adabiyoti tarkibini boyitishga
xizmat qiladi. Etnologiya faniga aloqador millat shakllanishi nazariyasiga ko`ra
ham muayyan xalqning millat darajasiga chiqishida ushbu xalqning iste`dodli
vakillari tomonidan yaratilgan adabiy asarlarda kitobxon omma uchun ilgari
surilgan bunyodkor va birlashtiruvchi g`oyalar katta o`rin tutadi. Ma`lum bir
jamiyat adabiyotining izchil g`oyalar tizimiga aylanishi uchun ushbu adabiyot
shakllanish va rivojlanish yo`lini bosib o`tgan, boshqa milliy adabiyotlar bilan
ijodiy hamkorlikda bo`lishi zarur. 7
XX asr boshlarida jadid adabiyoti sifatida
vujudga kelgan yangi o`zbek adabiyoti yuz yildan ziyodroq tarixi mobaynida
shunday ulug` shoir va yozuvchilarni yetishtirib berdiki, ularning asarlari va ijodiy
yutuqlari nafaqat yangi o`zbek adabiyoti, balki jahon adabiyoti taraqqiyotiga ham
munosib hissa bo`lib qo`shilgan desak mubolag`a bo`lmaydi. Mazkur davr yangi
o`zbek adabiyoti tarixi jadid adabiyoti (1900-1919), proletar adabiyoti (1919-
1933), sotsialistik realizm adabiyoti (1934–1960), mustaqillik arafasi adabiyoti
(1961–1990) va mustaqillik adabiyoti (1991 yildan hozirgacha) davrlaridan tashkil
topgan. Yangi o‘zbek adabiyoti tarixining proletar va sotsialistik realizm
adabiyotlari davrini inobatga olmaganda, o‘zbek adabiyoti o‘z tarixining boshqa
barcha davrlarida jahon adabiyoti bilan uzviy aloqada va shu adabiyotning
magistral taraqqiyot yo‘lidan bordi. Hatto sotsialistik realizm metodi hukmronlik
qilgan yillarda ham Oybek, G‘afur G‘ulom, Hamid Olimjon, Shayxzoda, Mirtemir,
Asqad Muxtor singari iste’dodli o‘zbek yozuvchilari shu metodning ta’sir
doirasidan batamom chiqib keta olmagan bo‘lsalar-da, badiiy yuksak asarlarni
yaratdilar. 8
Yangi milliy adabiyotimiz xazinasida kommunistik mafkuradan xoli,
umuminsoniy adabiy, madaniy va ma’naviy qadriyatlarning mustahkamlanishiga
xizmat qiluvchi asarlar oz emas.
7
Karimov N. XX asr o`zbek adabiyoti jahon adabiyoti kontekstida. “Jahon adabiyoti” jurnali. 2018. 11-son.
8
Абдумавлянов А., Бабаханов А., История узбекской литературы, Т., 1966. – C. 45.
7

Shu narsa ajoyibki, yangi o‘zbek adabiyotining asoschilaridan biri Abdulla
Qodiriy ilk o‘zbek romanini yaratish uchun Sharq nosirlarining adabiy-badiiy
an’analarini o‘rganish bilan birga, Jurji Zaydon orqali G‘arb romannavislik
maktabi vakili Valter Skottning ijodiy tajribasidan ham samarali foydalandi.
Cho‘lpon «O‘tkan kunlar» bilan tug‘ilgan o‘zbek romannavislik maktabiga
jahon romannavisligining eng yaxshi an’analarini dadil olib kirdi. Behbudiy, Fitrat
va Hamza esa o‘zbek folklori ta’sirida tug‘ilgan xalq teatri zaminida Yevropa teatri
va dramaturgiyasi tamoyillari ustuvorlik qilgan professional o‘zbek teatri va
dramaturgiyasiga poydevor qo‘ydilar.
Yangi o‘zbek adabiyotining vujudga kelishida jahon adabiyoti va shu
adabiyotning bir qismi – rus adabiyotining ta’siri katta bo‘lgani hech kimga sir
emas. Agar jadid ma’rifatparvarlik adabiyotining maydonga kelishida fransuz
ma’rifatparvarlik harakati va adabiyoti bilvosita ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa, 1917
yildagi inqilobiy o‘zgarishlardan so‘ng yangi o‘zbek adabiyoti 50 – 60-yillarga
qadar rus adabiyotida ishlab chiqilgan modellar asosida shakllandi va rivojlanib
bordi. Proletar adabiyoti modeli yosh o‘zbek shoir va yozuvchilarning zavod va
fabrikalardan – ishchilar sinfi orasidan chiqishini taqozo etdi. G‘ayratiy singari
yosh iste’dodli shoirlar zavod va fabrikalarda ishlab, «proletar shoiri» «yorlig‘i»ni
olishga majbur bo‘ldilar. Keyin ularga V.V.Mayakovskiy va rus komsomol
shoirlarining she’r va dostonlari «adabiy» model vazifasini o‘tadi. 1934 yilda
bo‘lib o‘tgan sovet yozuvchilarining I syezdida sotsialistik realizm yagona ijodiy
metod sifatida qabul qilingach, yozuvchilar erkin ijod qilish huquqidan tamomila
mahrum bo‘ldilar. Tushunarliki, shunday adabiy-tarixiy sharoitda jahon adabiyoti
namunalari bilan bahslasha oladigan asarlarni yaratish amri mahol edi.
O‘tgan asrning 50-yillarida zulm va yovuzlik dahosi Stalinning o‘limi,
shaxsga sig‘inish davri fojiali oqibatlarining oshkor bo‘lishi, sovet mamlakatiga
yangi hayot shabadalarining kirib kela boshlashi bilan yozuvchilarimizda muayyan
darajada erkin nafas olish va ijod qilish imkoniyati tug‘ildi.
Adabiyotimizga 50-yillarda Odil Yoqubov va Pirimqul Qodirov avlodi, 60-
yillarda esa Erkin Vohidov va Abdulla Oripov avlodi chaqmoqdek chaqnab kirib
8

keldi. Shu davrdan boshlab o‘zbek adabiyoti bilan jahon adabiyoti o‘rtasidagi
masofa yil sayin qisqara boshladi. 9

To‘g‘ri, Ikkinchi jahon urushidan keyin Sadriddin Ayniy va Oybekning,
keyinchalik esa Abdulla Qodiriy, Abdulla Qahhor, Odil Yoqubov, Pirimqul
Qodirov va boshqa yozuvchilarning asarlari ham Yevropa va Osiyo xalqlari
tillariga tarjima qilinib, shu xalqlarning ham madaniy mulkiga aylana boshladi.
Demak, bu yozuvchilarning asarlari jahon adabiyoti andozalariga muvofiq
keladigan asarlar, ularning o‘zlari ham hozirgi jahon adabiyoti namoyandalari
bilan tenglasha oladigan ijodkorlar deb topildi.
O‘zbek adabiyoti yaqin-yaqingacha «sovet adabiyoti» degan ko‘p millatli
adabiyotning bir qismi sifatida yashab kelgan bo‘lsa, hozir jahon adabiyotining
tom ma’noda tarkibiy qismidir. «Jahon adabiyoti»ning «sovet adabiyoti»dan farqi,
avvalo, shundaki, «sovet adabiyoti»dan farqli o‘laroq, «jahon adabiyoti» oilasiga
mansub adabiyotlar tasvir ob’ekti, qahramonlari, tili va uslubining milliy o‘ziga
xosligini to‘la saqlab qolganligi hamda «g‘oyaviylik, partiyaviylik va
zamonaviylik» kishanlaridan xalos bo‘lganligi bilan ajraladi va qadrlanadi.
XX asrning 60-yillarida ijtimoiy-madaniy po‘rtananing ko‘tarilishi bilan
Mirtemir va Zulfiya ijodida yangilanish jarayoni boshlandi, Asqad Muxtor
intellektual-falsafiy she’riyatning darg‘asi sifatida otilib chiqdi; Erkin Vohidov,
Abdulla Oripov, Rauf Parfi, O‘tkir Hoshimov boshchiligida yangi avlod parvoz
qildi; bir oz o‘tgach, Xorazm Xayyomi – Matnazar Abdulhakimning ijod bulog‘i
ochildi. Xullas, 60 – 80-yillarda o‘zbek she’riyati yangi taraqqiyot bosqichiga
ko‘tarilib, jahon she’riyati xazinasini boyita oladigan asarlarni yaratdi 10
.
Bu tilga olingan davr she’riyati poetik mundarijasining rang-ba-rangligi,
tuyg‘u va kechinmalarning shaffofligi va jo‘shqinligi, she’riy til, uslub va
kompozitsiyasining barkamolligi bilan ajraladi. Bu she’riyatning mavjlaridan
nafaqat Navoiy va Bobur, Pushkin va Geyne, balki Rasul Hamzatov she’riyatining
ham nafasi ufurib turadi.
9
Abdug`afurov A. O`zbek demokratik adabiyotida satira. - T.: 1961. -B.
62.
10
O`zbek sovet adabiyoti tarixi. 1-3 kitob. - T.: 1963. – B. 66.
9

Sir emas, adabiyot va madaniyat olamida paydo bo‘layotgan yangiliklar
dastavval she’riyatning chinni kosasida aks-sado beradi. Suronli, inqilobsevar XX
asr nafaqat boshqa ayrim milliy she’riyatlar, balki o‘zbek she’riyatiga ham yangi
poetik g‘oyalar va shakllarni olib kirdi. Yangi asr boshlarida klassik aruz vaznining
o‘z mavqeini barmoq, hatto sochma vaznlariga bera boshlagani nafaqat yangi
tarixiy davr talabi, balki boshqa milliy adabiyotlar ta’sirining ham natijasidir. Ana
shu «tarixiy davr talabi» va «boshqa milliy adabiyotlar ta’siri» yillar va davrlar
o‘tgani sayin yanada kuchaydi.
XX asr o‘zbek adabiyotining katta yutuqlaridan biri shuki, shu davrda badiiy
nasr milliy adabiyotimizning muhim qismi sifatida shakllandi va katta taraqqiyot
yo‘lini bosib o‘tdi. A.Qodiriy 20-yillarning o‘rtalarida ikki yirik asari bilan o‘zbek
adabiyotida roman janriga asos soldi va o‘zbek romanchilik maktabining asosiy
tamoyillarini belgilab berdi. Cho‘lpon yangi tarixiy-adabiy davrda rus va jahon
romanchilik maktabining eng yaxshi tajribalarini o‘rganmay va ulardan samarali
foydalanmay turib, o‘zbek romannavislik maktabini rivojlantirish mumkin
emasligini birinchi bo‘lib sezdi. Cho‘lpon tugallanmay qolgan «Kecha va kunduz»
romanining birinchi kitobi bilan o‘zbek romanchilik maktabini ingliz, fransuz, rus
romanchilik maktablari egallagan dovonga olib chiqdi.
10

I.2. XX asr o rtalaridagi O rta Osiyo tarixini o rganilishi.ʻ ʻ ʻ
Sovet tarixshunosligida «milliy burjua harakati» deb ko‘rsatib
kelingan Turkiston jadidlari faoliyatini ular ilgari surgan g‘oyalaming
mazmun-mohiyati, maqsadlari, xususiyatlariga ko‘ra ikki bosqichga
boiish mumkin. Birinchi bosqichga XIX asr oxiridan 1917-yilgacha va
ikkinchi bosqichga 1917-yil fevraldan 1929-yilgacha boigan davrni
kiritish mumkin.
Birinchi bosqich jadidlik harakatining vujudga kelishi, ularning
tashkiliy va g‘oyaviy jihatdan shakllanishi davri boiib, bu davrda hali
uyushmagan jadidlar islom ta’limotini aqidaparastlikdan xoli qilish,
zamonaviy taraqqiyot talablariga javob bermaydigan ta’lim tizimini
isloh qilish, ma’rifatparvarlik faoliyatini maqsad qilib qo‘ydilar. Ular,
Turkistonning ilg‘or mamlakatlaridan ortda qolishining sababi, o‘lka
ijtimoiy-madaniy hayotida mutaassiblik, johillik, xurofotning
hukmronligi, maktab va madrasa ta’limiga e’tibor berilmayotganligi,
ularning mutaassib ruhoniylar ixtiyorida ekanligi, o‘qitish usullarining
qoloqligi, aniq maqsadli dasturlaming yo‘qligida deb bildilar.
Ko‘zlangan maqsadga erishish yoiida quyidagi vazifalami amalga
oshirish ilgari surildi:
- taiim usulini o‘zgartirib, shu davrga qadar qoilanib kelayotgan
«harfdan - tovushga» usulidan samarali «tovushdan - harfga» o‘tish va
o‘quv rejalarida dunyoviy bilimlaming yetakchi o‘rin egallashini
ta’minlash;
- yoshlar tarbiyasi va aholining ma’naviyatini shakllantirishda islom
ta’limotiga asoslanish. Bu jarayonda turli sharhlarga suyanmaslik, balki
Qur’oni karim, hadislar va shariat me’yorlarini asil manbalar asosida
11

tahlil qilish; ulardagi qoidalarga ko‘ r -ko‘rona amal qilmasdan, ularni
inson manfaati va taraqqiyoti uchun xizmat qildirish;
- aholini ilg‘or mamlakatlardagi ijtimoiy hayotning yutuqlari bilan
tanishtirish orqali jaholatdan qutqarish, ulami g‘aflat uyqusidan
uyg‘otishni maqsad qilib qo‘ygan ommaviy axborot vositalarini
yaratish, ornma orasida madaniy-oqartuv ishlarini olib borish.
Jadidlik harakatining Turkistondagi taniqli vakillari orasida
Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvar Qori Abdurashidxonov, Abdurauf
Fitrat, Ubaydulla Xo‘jayev, Abdulla Avloniy, Toshpolatbek
Norbo‘tabekov, Karim Norbekov, To‘lagan Xo‘jaumarov (Tavallo),
Shokirjon Rahimiy, Abdulrauf Muzaffarzoda, Muhammad
Poshshaxo‘jayev, Ashurali Zohiriy va boshqalar bor edi 11
. XIX asr
oxirlaridan boshlab jadidlar o‘z g‘oyalarini hayotga tatbiq etish va xalq
ta’limining yangi tizimini yaratishga harakat qildilar. Ular
taraqqiyparvar ulamolar, mulkdorlar yordamida bir qancha «usuli
jadid» - yangi usuldagi maktablarning keng tarmog‘ini tashkil qildilar.
Bu maktablarda diniy fanlardan tashqari arifmetika, geometriya,
mantiq, tarix, geografiya, ona tili, ashula, jismoniy tarbiya o‘qitilar,
shuningdek, rus, arab va fors tillari o‘rgatilar edi. Dastlab bu
maktablarda o‘qitish jarayonida tatar va ozarbayjon ma’rifatchilarining
darslik hamda qo‘llanmalaridan foydalanilgan bo‘lsa, maorifni isloh
qilish harakati rivojlanishi bilan jadidlar o‘z darslik va o‘quv
qoMlanmalarini yozib, chop etish ishini yo‘lga qo‘ydilar. Jumladan,
11
Jadidchilik harakatining namoyandalari haqida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jam iy
at qurilishi akadem iyasi tom onidan taqdim etilg an («Unutilmas siymolar». Jadidchilik harakatining
namoyandalari. - T. Akademiya, 1999) to‘plami yosh avlod, talaba va keng jamoatchilik uchun ularning faoliyati
bilan yaqindan tanishish m aqsadida o‘quv qo‘llanma oxirida ilova qilinadi.
12

Mahmudxo‘ja Behbudiy «Alifboi maktabi islomiya», «Madhali jug‘rofiya
umroni», «Kitob ul-Atfal» darsliklari, Turkiston, Buxoro va Xiva
xaritalarini tuzdi. A. Shokiriy Firdavsiydan Krilovgacha bo‘lgan jahon
adabiyoti klassiklarining qisqa, biroq ibratli hikoyalaridan tuzilgan
«Rahnomai Savat» (Bolalarga nasihatlar), «Havoiji diniya» (Diniy
bilimlar), «Jamul hikoyat» (Hikoyalar to‘plami) kitoblarini yaratdi.
Turkiston jadidlarining yorqin vakillaridan biri Abdulla Avloniy
yozgan «Adabiyot» va «Birinchi muallim» darsliklari 1917-yilgacha 4-5
marta qayta nashr qilindi. Jadid maktablari o‘zining dastlabki
davridayoq samarali ekanligini isbotlab, aholining e’tiborini qozondi va
tez orada ko‘payib bordi. Chunki bu maktablarda bolalar bir-ikki yilda
to‘la savod chiqarib, mukammal o‘qish va yozishni o‘zlashtirib olar
edilar. Eski an’anaviy maktablarda buning uchun besh-olti yil o‘qish
kerak bo‘!ar edi. Shunga qaramay, aholini xurofotda saqlashdan
manfaatdor jaholatparast ruhoniylar jadid maktablarining faoliyatiga
qarshilik ko‘rsatdilar. Rossiya imperiyasining mustamlakachi
ma’muriyati esa vaziyatni qoMdan chiqarmaslik uchun, 1908-yildan
keyin bu maktablarni qattiq nazorat ostiga oldi. Jadidlar Turkiston
kelajagi bilan bogMiq g‘oyalami xalqqa yetkazish, ularning madaniy-
ma’rifiy saviyasini yuksaltirish maqsadida o‘z gazeta va jurnallarini
nashr qilishga harakat qildilar. Jumladan, kasb etdi. Matbuot nashrlari
faqat A .A vloniy. 1878-1934-y. dunyoda ro‘y berayotgan voqealar
haqida ma’lumot berib qolmay, ularga o‘z munosabatirii ham bildirar
edi. Jumladan, 1905-1907-yil voqealari, shahar dumasi va undagi
Turkiston vakillari faoliyati, mahalliy aholi hayotidagi eski va zararli urf-
13

odatlarni lanqid qilar, yosh avlodni o‘qib-o‘rgatish va tarbiyalash
masalalariga ko‘p e’tibor qaratar edi.
Birinchi soni 1914-yil 1-aprelda nashrdan chiqqan «Sadoi
Turkiston» gazetasi Turkiston aholisini g‘aflat uyqusidan uyg‘otib, asriy
jaholatdan xalos etishning, madaniy-ma’rifiy uyg‘onishning bosh
targ‘ibotchisi bo‘ldi.
Jadid matbuotida tarixiy mavzular, xalqning milliy o‘zligini saqlash
va o‘stirish, o‘zbek tili masalalariga doir maqolalarga ham keng o‘rin
berildi. Turkiston jadidlarining yetakchisi Maxmudxo‘ja Behbudiyning
«Muhtaram yoshlarga murojaat», «Turkiston tarixi kerak», «Ikki emas
to‘rt til lozim», «Til masalasi», «Sart» so‘zi majhuldir», «Sart» so‘zi
ma’lum bo‘lmadi», «Duma va Turkiston musulmonlari» kabi
maqolalarida xalq maorifi va milliy uyg‘onishga doir masalalar
ko‘tarilib, ona tilining ahamiyati va arab, fors hamda rus tillarini
o‘rganish zarurligi, «Turkiston tarixi»ni yaratish payti kelgani, barcha
taraqqiyparvar kuchlarni milliy uyg‘onish uchun kurash, milliy
davlatchilikni tiklash uchun birlashtirish lozimligi uqtiriladi. Jadidlaming
taraqqiyparvar qanoti tashabbusi bilan «Tarbiyayi atfol», «Umid»,
«Nashri Maorif», «Barakat», «G‘ayrat», «Taraqqiyparvar» kabi dastlabki
ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar tuzildi va ular Turkistondagi siyosiy
hayotning faollashuvi, mustamlakachilik va chorizm hukumatiga qarshi
kayfiyatlaming kuchayishiga turtki berdilar. Bu, ayniqsa, Birinchi jahon
urushi va tub aholi vakillari urush ortidagi ishlarga safarbar qilingan
yillarda yorqin namoyon bo‘ldi. Dastlabki ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar,
tajribasizligiga qaramay, qarshilik harakatini mavjud tarixiy voqelik va
14

milliy manfaatlarga javob beradigan miqyosIarga ko‘tarishga intildilar.
Turkistonni boshqarish ishidagi buyuk davlatchilik maqsadlari
Turkiston jadidlari ilgari surgan intellektual, madaniy va ma’naviy
xarakterdagi g‘oyalarga to‘qnash keldi. Jadidlar chorizm
mustamlakachilik tuzumi sharoitidagi an’anaviy ta’lim, ijtimoiysiyosiy
turmush me’yorlariga va ushbu tuzumning qonuniyligiga shubha
bildirdilar. Ular bilimdon Turkiston ruhoniylari, savdogar va
ziyolilarining an’anaviy eskilikka qarshilik 88 ko‘rsata oladigan, Sharq va
G‘arb sivilizatsiyasining yangi g‘oya hamda uslubiyatlarini tushunishga
qodir yangi avlodi edilar. Jadidlar mavjud moddiy va ijtimoiy olamni
o‘zgartirish, Turkiston xalqlarining tuganmas ma’naviy manbalarini erk,
milliy uyg‘onish va milliy davlatchilikni (iklash uchun safarbar qilishga
intildilar. Birinchi bosqichda jadidlar mahalliy aholining milliy va siyosiy
ongini yuksaltirishga o‘zining muhim hissasini qo‘shgan, umumiy g‘oya
atrofida birlashgan harakat sifatida namoyon bo‘ldi. Lekin Rossiya
imperiyasi mustamlakachi ma’murlarining bu harakatga shubha bilan
qarab, uning faoliyatini cheklashga qaratilgan chora-tadbirlari va
mutaassib ruhoniylaming Buxorodagi jadidlarga qarshilik ko‘rsatishi,
bu yo‘lda hokimiyatni ham o‘z tomoniga og‘dirib olishlari, jadidlaming
ko‘zlagan maqsadlarini to‘la-to‘kis amalga oshirishlariga imkon
bermadi. Shu bois, jadidlaming ilg‘or namoyandalari ish uslubini
o‘zgartirish va jamiyatda muayyan siyosiy islohotlar o‘tkazish lozimligini
tushunib yetdilar. Ana shu vaqtdan e’tiboran jadidlik harakatining
siyosiylashuv xususiyati bilan xarakterlanuvchi ikkinchi bosqichi
boshlanadi. Jadidlik harakatida siyosiy qarashlarning shakllanishiga
15

Munavvar Qori Abdurashidxonovning «millatlarning ma’naviy va
iqtisodiy taraqqiyotiga ikki tayanch kerak, birinchisi - maktab, ikkinchisi
- jamiyatdir», degan fikri va Abdurauf Fitratning jamiyat va millatning
ravnaqi uchun bir odam ko‘p ish qila olmasligi, buning uchun
vatanparvarlar ittifoqini tuzish, unga xayrxoh guruhlami tashkil qilish
lozimligi haqidagi g‘oyasi asos bo‘ldi.
Jadidlaming ikkinchi bosqichdagi faoliyati asosiy mazmunini
quyidagi vazifaiar belgiladi:
- mahalliy aholining milliy manfaatlari, diniy e’tiqodlarini hisobga
olgan holda boshqarishni tashkil qilish;
- Buxoro amiri va Xiva xonining mutlaq hokimiyatini muayyan
tartibga solish uchun kengash (parlament) tuzish, davlat tizimi hamda
jamiyatda taraqqiyotni ta’minlaydigan islohotlar o‘tkazish;
- mahalliy millatlarning manfaatlarini ifoda etadigan, himoya
qiladigan siyosiy va ijtimoiy partiyalar, birlashmalar, jamiyatlar tuzish,
harakatlar tashkil qilish va h. k.
Rossiyada 1917-yil fevralda amalga oshgan burjua-demokratik
inqilobidan keyin bu vazifalarni amalga oshirish uchun keng
imkoniyatlar yuzaga keldi. Jadidlaming tashabbusi bilan «Sho‘roi
islomiya», «Sho‘roi ulamo», «Turk adami markiziyat firqasi», «Alash
o‘rda», «Yosh buxoroliklar», «Yosh xivaliklar» kabi siyosiy tashkilotlar
tuzildi. Turkistondagi tashkilotlarni birlashtirish maqsadida yagona
«Ittifoqi muslimin» siyosiy partiyasini tuzishga qaror qilindi. Bu yangi
partiyaning eng asosiy vazifalaridan biri sifatida Rossiyaning tarkibida
Turkiston muxtor respublikasini tuzish belgilandi. Tuzilgan bu siyosiy
16

tashkilotni faqat jadidlar partiyasi deb atab boTrnas edi. Bu partiyaga
mahalliy xalq ravnaqi va Turkiston mustaqilligining tarafdori bo‘lgan
har bir mehnatkash, ziyoli, sarmoyador, ruhoniy xayrxohlik bildirdi va
uning g‘oyalarini o‘z qarashlari sifatida qabul qildi.
Jadidlik g‘oyalariga asoslangan milliy siyosiy kuchlar mahalliy
aholining siyosiy ongini o‘stirishga salmoqli hissa qo‘shdilar. Mavjud
tuzumni inqilobiy yo‘l bilan o‘zgartirishni, ya’ni hokimiyatni qurol kuchi
bilan qo‘lga olishni o‘zlariga maqsad qilib olgan uchinchi yo‘nalishdagi
siyosiy kuchlarga rusiyzabori sotsialdemokratlar - bolsheviklar,
mensheviklar, eserlarni kiritish mumkin. Bu siyosiy kuchlar Rossiyaning
markaziy hududlarida tuzilgan partiyalarning boshlang‘ich tashkilotlari
sifatida faoliyat yuritib, markaz topshiriqlarini bajarishga safarbar
etilgan edilar. Turkistonning tub aholisi manfaatlari bu yo‘nalishga
mansub siyosiy kuchlarni mutlaqo qiziqtirmas, balki ular imperiya
miqyosidagi hokimiyatni ko‘zlab harakat qilar edilar. Bu siyosiy kuchlar
Turkistonga Rossiyaning ajralmas tarkibiy qismi deb qaradilar, o‘lkaga
chorizm davridagidek ulug‘ davlatchilik nuqtayi nazaridan yondashdil
17

II BOB. O RTA OSIYONING XX ASR TARIXIGA OID ILMIYʻ
MULOHAZALAR VA TADQIQOTLAR
II.1. O rta Osiyoning XX asr 50-60 yillariga oid ilmiy mulohazalar.
ʻ
Imperiyani boshqargan kommunistik partiya rahbarlari Turkiston xalqlarining
boy o‘tmish tarixini atroflicha o‘rganishga, xolis tadqiq etishga, targ‘ib-tashviq
qilishga yo‘l qo‘ymadilar. Ular ayniqsa rus bosqiniga qarshi olib borilgan kurashlar
ahamiyatini kamsitishga va xaspo‘shlashga qattiq urindilar.Bu xol ayniqsa XX asr
50-yillarida yaqqol ko‘zga tashlandi.
O‘lkaning «urushib olinishi» iborasining o‘rniga «qo‘shib olinishi» degan
so‘zlar ishlatildi. Ularga go‘yo Rossiya tufayli Turkistonni tinchlik o‘rnatilgan va
o‘lkada ijobiy o‘zgarishlar ro‘y berganligi, aks holda qattiq inqiroz va qoloqlik
sodir bo‘lishi mumkinligi haqida jar solindi. Shu tariqa, Rossiya davlatining
ayovsiz mustamlakachilik siyosati va milliy zulmini emas, balki «ijobiy
o‘zgarishlar va yutuqlar»ni targ‘ib etish asosiy vazifaga aylantirildi.
Bunday qarashlar O‘bekiston tarixiga bag‘ishlangan barcha katta-kichik
ishlarda ko‘zga tashlandi. Bosqinchilik, zo‘ravonlik, minglab kishilarning
yostig‘ini quritish, talon-tarij va vayronagarchiliklar hisobiga sodir bo‘lgan
«obyektiv o‘zgarishlar» ning boridan ko‘ra yo‘g‘i ming marotaba afzal edi.
O‘lkaning urushib olinishining tom ma’nodagi oqibatlari shundan iborat bo‘ldiki,
mustaqillik va ozodlik barbod qilinib, mustamlakachilik tizimi va milliy zulm
o‘rnatildi, xolos. Shuni unutmaslik kerakki, faqat mustaqil milliy davlat
doirasidagina chinakam taraqqiyotga erishish mumkin.
Tarixni soxtalashtirish yo‘lining tanlanishi, shuningdek, uning mustabid
tuzumga qaramligining yanada kuchayishi munosabati bilan «rus bo‘lmagan
xalqlarning Rossiyaga qo‘shib olinishi» muammosini o‘rganishga ko‘rsatma berdi.
Natijada, tarix fanida «qo‘shib olish-mutlaqo jaholat» degan tushunchaning o‘rniga
«qoshib olish-qisman jaholat» degan yangicha yondashuv joriy etildi 12
.
Buning oqibatida 30-yillar oxiri 40-yillarda biz o‘rganayotgan muammo
yuzasidan aytarli darajada jiddiy tadqiqotlar yaratilmadi.
12
Ahmadjonov G‘.Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda. - T.: 2003. – B. 140.
18

50-yillarning boshlarida tarix muammolarini o‘rganishga konyunkturaviy
munosabatlar yuqorida tilga olingan tushunchalarning yanada kengroq talqin
qilinishiga va mazmuni taxminan quyidagicha bo‘lgan, «chorizmning
mutamlakachi bo‘lishiga qaramay, rus bo‘lmagan xaqlarning Rossiya qo‘shib
olinishi progressiv fakt bo‘lgan edi», degan navbatdagi soxta fikrning qaror
topishiga olib keldi.
1957-1959-yillar Toshkentda O‘rta Osiyoning Rossiyaga qo‘shilishining
«progressiv ahamiyatiga» bag‘ishlab o‘tkazilgan sharqshunoslarning Butun ittifoq
konferensiya va Birlashgan ilmiy sessiya materiallari yo‘naltiruvchi ahamiyat kasb
etdi. Zero, ushbu anjumanlarda fikrlarning rang-barangligiga qaramay, umumiy
xulosa yagona edi, ya’ni barcha ma’ruzalarda «qo‘shib olishning O‘rta Osiyo va
Qozog‘iston uchun progressiv ahamiyatga ega bo‘lgan» ligini ta’kidlashga urg‘u
berilgan. Ushbu muammo yuzasidan O‘rta Osiyo respublikalari va Qozog‘istonda
yozilgan barcha ilmiy maqolalar ham ana shu uzandan tashqariga chiqa olmasdi.
Ularning bari « qoshib olish» degan sarlavha ostida nashr etilar va shu bilan
g‘yo chorizmning umumiy istibdod va Sharqdagi mustamlakachilik siyosatini yo
rad etish uchun yoki ko‘rib, ko‘rmaslikka olish uchun harakat qildirlar, shu orqali
milliy ongni zaharlashga hamda xaqlning sovet istibdodi haqida biron xulosa
chiqarish uchun o‘rin qoldirmaslikka harakat qilinar edi.
Xullas kalom, B.F.G‘afurov, E.B.Bekmaxonov, H.Z.Ziyoyev,
B.D.Jamgerchinov, A.K.Qarriev kabi olimlarning sovet davrida yozilgan eng
yaxshi fundamental asarlari ham avval belgilangan, partiya ko‘rsatmasiga mos
keladigan xulosalardan xoli emas yoki ularning nomi ichki mundarijasiga to‘g‘ri
kelmaydi. Shu bois XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshida chorizm O‘rta
Osiyo va Qozog‘istonda yuritgan siyosatning bosqinchilik va mustamlakachilik
mohiyatiga ega ekanligini ko‘rsatish, buning uchun tarixnavislik materiallarini
qayta o‘rganish, qayta anglash va qaytadan baholash zarur edi.
1990-yil 7-9 iyun kunlari Toshkentda bo‘lib o‘tgan «Chorizmning O‘rta
Osiyodagi bosqinchilik va mustamlakachilik siyosati» mavzusidagi mintaqaviy
ilmiy-nazariy konferensiyadan so‘ng bir qadam bo‘lsada olg‘a siljish ro‘y berdi.
19

Bu g‘oyaviy nazariy asos bir yildan sal ko‘proq vaqt o‘tishi bilan O‘rta Osiyo
respublikari va Qozog‘istonda o‘zining amaliy tasdig‘ini topdi. Ya’ni bu
mustamlaka o‘lkalar chinakam siyosiy- iqtisodiy mustaqillikka erishdilar.
Konferensiyada 8 ta ilmiy ma’ruza va 20 ga yaqin chiqishlar tinglangan.
So‘zga chiqqanlar va faol qatnashganlar orasida qo‘shni respublikalar akademiklari
M.A.Annanesipov, Q.Quziboev, S.Kamolov, Tojigiston muxbir a’zosi
A.M.Muxtorov, A.Sodiqov, Q.J.Xonazarov kabilar bor edilar. Asosiy ma’ruzalarda
H.Z.Ziyoyevning «O‘zbek xonliklarining chorizm tominidan bosib olinishi»,
A.M.Muxtorovning «1866-yilgi harbiy ekspansiya», V.X.Shalekenovning «Chor
Rossiyasi tomonidan Xiva xonligining bosib olinishi», J.Jakibbekovning
«Qizg‘izistonning Rossiya qo‘shib olinishin tarixnavisligidagi munozarali masalari
to‘g‘risida», N.A.Abduraximovaning «XIX asrning 60-70-yillarida chorizmning
Turkistondagi ma’muriy siyosati», X.N.Bobobekovning «1873-1876-yillarda
Po‘latxon isyoni» kabi chiqishlari diqqatga loyiqdir.
Jumladan, H.Z.Ziyoyev o‘zbek xonliklarining bosib olinishi chor Rossiyasi
hukmron doiralarida zo‘r mamnuniyat bilan kutib olinganligini ta’kidlab, moliya
ministri Vishnegradskiy O‘rta Osiyoda bosib olingan yerlarni «rus tojidagi eng a’lo
marvarid» deb aytganligini ko‘rsatib o‘tadi. H.Z.Ziyoyev o‘z ma’ruzasidan
shunday xulosa chiqaradi: mazkur muammoni talqin etishda «qo‘shib olish»
atamasini qo‘llash nojoiz, zero, hamma narsani o‘z nomi bilan atash va bu
jarayonni ham «bosib olish» deb aytaverish kerak. O‘sha vaqtda ToshDUning
SSSR xaqlari tarixi kafedrasi mudiri bo‘lgan N.A.Abdurahimovaning chiqishi ham
H.Z.Ziyoyevning fikrlariga hamohanf edi 13
.
Falsafa fanlari doktori , professor Q.J.Xonazarovning chiqishi ham e’tiborga
loyiq. U ham O‘rta Osiyo kuch va qurol yordamida bosib olinganligini ta’kidlab,
Rossiyaga ixtiyoriy qo‘shilik epizodik xususiyatga ega bo‘lib, faqat ayrim qabilalar
va aholi punktlari uchun xosligini ko‘rsatdi. Rossiyaning Turkistondagi siyosati
mustamlakachilik xususiyatiga ega va rus publisistikasida «toshkentlik janoblar»
atamasining paydo bo‘lishi tasodifiy emas. U mazkur o‘lkada ruslar beshafqat
13
Abdurahimova N. Колониялная система власти в Туркистане вовторой воловини 1913. - T.: 1999. - C. 4.
20

mustamlaka siyosati o‘tkazganligidan dalolat beradi.
II.2. O zbek xonliklarining mustamlakaga aylantirilishi davriga oid olibʻ
borilgan ilmiy tadqiqotlar.
Rus sharqshunosligi o‘zining g‘oyat katta ilmiy faoliyati bilan mahalliy
tarixchilikka shubhasiz katta ta’sir ko‘rsatdi. Rus sharqshunoslari O‘rta Osiyo
tarixi yuzasidan jiddiy tadqiqot ishlari olib borish bilan birga, bu ishga erli tarixchi
havaskorlarni ham jalb qilish, ular bilan hamkorlikda ish olib borishga hdrakat
qildi. Turkistonga kelgan sharqshunoslar mahalliy tarixchi va xdvaskorlar o‘rtasida
yurib va yashab, O‘rta Osiyo tarixi xdqida muhim ma’lumotlar va asarlarni
to‘pladilar va shu haqda tushuntirish ishlari olib bordilar. Toshkentlik tarixchi
Muhammad Solih qoraxo‘ja o‘g‘li o‘zining «Tarixi jadidai Toshkand» degan
asarida Iskandar to‘ra ismli bir rus olimining uyiga kelgani, u bilan suhbatlashgani
va O‘rta Osiyo tarixiga oid ko‘p savollar berib, bahslashgani hdqida yozadi.
Iskandar to‘ra aslida Aleksandr Kun bo‘lib, mahalliy xalq qadimdan Aleksandr
ismini Iskandar deb atashadi. Faqat A. Kunning emas, balki O‘rta Osiyoga kelgan
barcha sharqshunoslarning xam xalq orasida yurib tarixga oid savollar berishy,
ayrim masalalar yuzasidan bahslashishlari hamda ularga yo‘l-yo‘riqlar
ko‘rsatishlari, shubhasiz, erli xalqlar o‘rtasida tarixga qiziqish hissini oshirdi.
Bunday bahslashuvlar, savol-javoblar mahalliy xalq o‘rtasida «diniy tus berilgan»
arxeologik yodgorliklar va tarixiy hodisalarni aniqlashga, ularning sirini ochishga
yordam berdi 14
.
Usha vaqtda nashr qilingan «Turkiston viloyatining gazeti», «Turkestanskie
vedomosti» va boshqa gazeta sahifalaridagi mahalliy tarchxchi va havaskorlar
tomonidpn yozilgan yodnomalar, yodgorliklar haqidagi kichik-kichik xabarlar va
maqolalar, arxeologik kollektsiyalar rus sharqshunoslarining mahalliy tarixchilikka
samarali ta’sir ko‘rsatganligini va erli xalq orasida ham tarixga qiziqish avj
olganligini ko‘rsatadi. Rus sharqshunosligi bu tuyg‘u va intilishlarni qizg‘in qarshi
olib, qo‘llab-quvvatlaganligi Turkiston tarixchiligining rivojlanishi uchun yangi
sahifa ochib berdi.
14
Saidqulov T. O‘rta Osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligidan lavhalar (1-qism). – T.: O‘qituvchi. 1993. – B.
130.
21

Sattorxon Abdug‘afforov ham rus sharqshunosligining bevosita ta’siri ostida
tarixchilar qatoridan o‘rin olgan. U 1876 yili Peterburgda chaqirilgan III xalqaro
sharqshunoslar s’ezdiga A. Kun, Jo‘rabek, toshkentlik Muhammadqulov, Abdulla
Niyozov va Buxorolik Musajon Saidjonovlar bilan birga Turkiston vakili bo‘lib
qatnashadi. U Turkistonga ruslarning kelishi bilan o‘lkaga rus fani ham kirib
kelganligini ta’kidlab, bu orqali Turkiston dunyo fanidan yanada ko‘proq
bahramand bo‘lishiga ishonch bildirdi. O‘ o‘zining bu nutqi bilan s’ezd
qatnashchilarining diqqatiga sazovor bo‘ldi. Rus tilini qunt bilan o‘rgangan
Sattorxon rus tilida «Rossiyaning istilosiga qadar Qo‘qon xonligining ichki ahvoli
haqida qisqacha ocherk» nomli asarini yozib, «Turkestanskie vedomosti»
gazetasining 1892 yil 26, 36- sonida va 1893 yil 61- sonida bostirdi. Asarda
Qo‘qon xonligining ma’muriy bo‘linishi, boshqaruv idoralari, shahar va
qishloqdagi amaldorlar, ularning huquqlari, hokim va beklarning mehnatkash
xalqqa nisbatan tutgan siyosati, gunohkorlarga beriladigan jazolar, qo‘shinning
tuzilishi, shuningdek, sinfiy kurashlar, ya’ni Xo‘jand va o‘ratepada xonlikka qarshi
ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlar, Toshkent hokimi Mirzaahmadga qarshi xalq qo‘zg‘oloni
va uning qo‘zg‘olonchilar talabiga rozi bo‘lishi, Qo‘qon xonligining chor
Rossiyasi tarafidan bosib olinishi kabi masalalar yoritilgan. Mahalliy o‘zbek
tarixchisining rus tilida shunday bir tarixiy asar bilan maydonga chiqishi rus
sharqshunosligining bevosita katta ta’sirini ko‘rsatadi. Bu asar rus sharqshunosligi
uchun ham katta axamiyatga ega edi.
Rus sharqshunoslari, jumladan, N.I.Veselovskiy rahbarligida Akrom polvon
Asqarov kabi xavaskor tarixchi va arxeologlar etishib chiqdi. Akrom Asqarov
Toshkentning Rossiya tomonidan bosib olinganiga qadar Qo‘qon qo‘shinida
nog‘orachi edi. Toshkent bosib olingach, u 1870 yillarda Toshkentda tashkil
qilingan ko‘rgazmalarda faol qatnashdi. SHarqshunoslar ta’sirida Turkistondagi
yodgorliklarga qiziqib qoladi. O‘zining havaskorligi va qizyquvchanligi bilan bora-
bora Turkistondagi fan ahliga tanila boshlaydi. Akrom Asqarov 1884 yilda
arxeologiyaga oid qazish ishlari o‘tkazish maqsadida Turkistonga kelgan professor
N. I. Veselovskiyga yoqib qoladi, yordamchi sifatida u bilan birga Buxoroda,
22

Farg‘ona vodiysida va boshqa joylarda o‘tkazilgan arxeologiyaga oid tadqiqotlarda
qatnashadi, tez fursatda arxeologiya bilimini o‘zlashtirib oladi 15
. SHuning uchun
xdm u N. I. Veselovskiyning «tez fursatda arxeologiyaga oid ishlarni o‘zlashtirib
oldi» degan yuksak bahosiga sazovor bo‘lib arxeologiya sohasida mahdlliy xalq
orasidan etishib chiqqan birdan-bir fan arbobi amaliyotchi bilimdon sifatida tanildi.
Akrom Asqarov N. I. Veselovskiydan Turkistondagi arxeologiyaga oid
yodgorliklarning qaysi biri muhim va qaysi biri ustida ish olib borish zarurligini
so‘raganda, u unga ma’lum ko‘rsatmalar berib turdi. N. I. Veselovskiy
Turkistondan ketgandan keyin Akrom Asqarov bir necha yil mustaqil ravishda
arxeologiyaga oid tadqiqot ishlari olib bordi. Uning faoliyati xdqida mahalliy va
markaziy matbuotda hech narsa yozilmagan bo‘lsa-da, ammo uning to‘plagan boy
va qimmatli arxeologiyaga oid ashyolar to‘plami o‘sha yillar davomida nihoyatda
samarali va keng ko‘lamda ish olib borilganidan dalolat beradi. Akrom Asqarov
1891 yilda vafot etgach, uning boy arxeologiyaga oid ashyolar to‘plami juda
ehdiyotlik bilan Peterburgga olib ketilib, hozir ham Davlat ermitajida
saqlanmoqda.
Vasiliy Aleksandrovich Daudov asli fors (eronlik) bo‘lib, 1653 yili Qozonda
xristianlikni qabul qilgan, Rossiya davlatining xizmatiga kirgan, ham stolnik va
voyevoda lavozimida xizmat qilgan. Muhammad Yusuf esa asli musulmon (tatar).
U ham ruslarning xizmatida bo‘lgan. Avvalo shuni alohida aytib o‘tish kerakki, har
ikkala elchi - V.A.Daudov va M.Yu.Qosimov Buxorogacha birga borishgan
bo‘lsalarda, elchilar mahkamasidan alohida-alohida topshiriq olganga o‘xshaydilar,
chunki V.A.Daudov va M.Yu.Qosimovga berilgan yo‘riqnoma (nakaz) bizgacha
yetib kelmagan. U 1800 yilgacha Rossiya tashqi ishlar mahkamasining arxivida
saqlanar edi. 1806 yili o‘tkazilgan tekshirish paytida u turgan joyidan topilmagan.
Shu sababdan V.A.Daudov va M.Yu.Qosimov qanday vazifalarni ado
etganliklarini aniq bilmaymiz.
Buni V.A.Daudovning elchilik mahkamasidan olgan yo‘riqnomasi (nakaz)dan
taxminan bilib olish mumkin 16
. Ular quyidagilar:
15
Majid Hasaniy.Turkiston bosqini. - T.: Nur, 1992. – B. 230.
16
Ziyoyev H.Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi k urash. - T.: Sharq.1998. – B. 182.
23

1. Buxoro va Xiva xonliklarining Moskva hukumati bilan diplomatik
aloqalarini rivojlantirishga xohishi bormi-yo‘qmi, shuni aniqdash;
2. Xonliklarda yashab turgan rus asirlarini ozod qilish;
3. Ikki davlat, Rossiya, Xiva va Buxoro xonliklari o‘rtasidagi savdo va
elchilik karvonlarining xavfsizligini ta’minlash uchun Kaspiy dengizining kun
chiqish tarafida, dengiz sohilidagi Saratosh tepaligida kemalar to‘xtaydigan
bandargoh qurishga Xiva xonining roziligini olish;
4. Amudaryoning boshi va o‘zani, daryo sohilida istiqomat qilib turgan
xalqlar, ularning mashg‘uloti va turmush tarzi haqida ma’lumot to‘plash;
5. Buxorodan Hindistonga olib boradigan yo‘llar, Hindiston hukumatining
Rossiya bilan savdo va diplomatok aloqalarini o‘rnatishga xohishi bor-yo‘qligini
M.Yu.Qosimovga berilgan topshiriqdan aniqlanadi.
Elchilik Buxoro va Xivada, yo‘lga ketgan vaqtni qo‘shib olganda, Buxoroda
1675 yilning 15 mayidan - 1676 yil 2 oktyabrigacha bo‘lgan. Elchilik Buxoroga
1676 yil 20 yanvar kuni kelib tushgandan keyin M.Yu.Qosimov o‘z vazifasini ado
etish uchun Hindistonga jo‘nab ketdi. Garchi, V.A.Daudov va M.Yu.Qosimov
elchiligining hisoboti («Stateyniy spisok») 1800 yildan keyin yo‘qolgan bo‘lsada,
tadqiqotchilar N.Selifontov, V.V.Bartold va A.B.Pankov asarlaridan ma’lum
bo‘lishicha, Buxoro va Xiva xonlari Rossiya bilan savdo- diplomatok
munosabatlarini rivojlantirishga tarafdor ekanliklarini bildirganlar va shunga
harakat qilganlar. Tez orada Kaspiy dengizi sohilida Qarag‘an bandargohining
qurib ishga tushirilishi va Buxoro xoni o‘z xo‘jaligida xizmat qilib turgan rus
asirlaridan 38 tasini ozod qilganligi ham yuqorida bildirilgan fikrga dalil bo‘la
oladi. Xiva xoni Anushaxon bir tarafdan turkmanlar bilan qalmoqlar va
qozoqlarning tez-tez Xiva hududlariga qilib turgan talonchilik yurishlari, boshqa
tarafdan Buxoro va Xiva o‘rtasidagi ziddiyatlar natijasida Rossiyaning iqtisodiy va
harbiy yordamiga muhtoj edi.
V.A.Daudovga Buxorodan qaytishida Xivada Anushaxon otalig‘i mana bu
gaplarni aytgan: «Anushaxon Vasiliyga Xiva xoni yaqinda podshoh oliy hazratlari
ulug‘ knyaz Aleksey Mixaylovich do‘stlik va hamkorlik munosabatlarini davom
24

etishi va har ikki tomondan savdo karvonlari bordi-keldi qilib turishi (zarurligi)
xaqida maktub oldilar. (Uz navbatida) Xiva xoni xam podshoh oliy hazratlari ulug‘
knyaz bilan shunday aloqalarni avvalgidan ham ziyoda bo‘lishini istaydilar».
M.Yu.Qosimov elchiligiga kelsak, unga Buxorodan Hindistonga olib
boradigan yo‘llar va Hindiston podshosi Avrangzeb (1658-1707)ning Rossiya
bilan diplomatok aloqalarni o‘matishga mayli bormi-yo‘qmi ekanligini aniqlab
kelish topshirilgan edi. Shuning uchun ham, u Buxoroga kelganidan ko‘p vaqt
o‘tmay, Hindistonga jo‘nab ketdi. M.Yu.Qosimov faqat Kobulgacha bordi. «Shoh
(Avrangzeb) ulug‘ podshoh bilan do‘stona aloqalar o‘matishni istamagani» uchun
orqaga qaytishga majbur bo‘ldi va 1677 yili Moskvaga qaytib keldi.
«Turksstanskie vedomosti» gazetasining 1892 yil 31- sonida bosilgan
professor evarnitskiyning «Akrom Asqarovning arxeologiyaga oid ashyolar
to‘plami» nomli maqolasida berilgan ma’lumotga ko‘ra, ashyolar to‘plamida 17
dona oltin pul, 1370 dona kumush pul, 13 274 dona mis pul, neolit davriga oid tosh
bolg‘a, jezdan yasalgan sulug‘, jez oyna, jez iskana, jez ketmonlar (motiga), turli
joylarda to‘plangan sopoldan yasalgan odam hdykallari, bir bo‘lak nefrit, isirg‘a,
krest (but), baldoq, tumor, mis, sopol idish va shunga o‘xshash garixiy buyumlar
bo‘lgan. Akrom Asqarovning fan uchun qimmatli bo‘lgan bu ashyolar to‘plamiga
professor N.I.Veselovskiy ham katta baho bergan edi 17
. Rossiya arxeologiya
jamiyati 1887-yilda uning arxeologiya sohasidagi xizmatlarini taqdirlab, uni
kumush medal’ bilan mukofotladi. O‘zi to‘plagan tarixiy buyumlarning tarixning
qaysi davriga oid ekanligini idrok qila olmagan bo‘lsa-da, oddiy bir o‘zbekning
«o‘sha vaqtda tarixiy nodir buyumlarning fan uchun katta ahamiyatga ega ekanini
tushungani holda, fan uchun to umrining oxirigacha tinmay xizmat qilishi rus
sharqshunosligi faoliyatining samarasi bo‘lib, bu rus sharqshunosligi uchun ham,
mahalliy tarixchilik uchun ham yangilik va foydali ish edi.
O‘rta Osiyo, shu jumladan Qo‘qon xonligi, Namangan va Toshkentda
yashagan, o‘zbek xalqining tarixi, tilini va urf-odatlarini o‘rganishda Vladimir
Petrovich Nalivkinning (1852-1918) ham qo‘shgan hissasi kattadir.
17
Karimov Sh, Shamsutdinov R. Turkiston Rossiya bosqini davrida. - Andijon, 1995. - B. 105.
25

Uning ilmiy faoliyati O‘rta Osiyo xalqlari tarixi, tilini va etnografiyasini
o‘rganishdan boshlandi. U rafiqasi M.V.Nalivkina bilan xdmkorlikda «Farg‘ona
mahalliy aholisi ayollarining turmushi haqida ocherk» degan kitob yozdi. V. P.
Nalivkin rus olimlari ichida birinchi bo‘lib, mahalliy tillarni urganib, mahalliy
tarixchilar qo‘lyozma asarlarini o‘rgangan va shular asosida «Qo‘qon xonligining
qisqacha tarixi» va «Ruscha-sartcha va sartcha-ruscha lug‘at» hamda «Intihob ut-
tavorix mamlakati Rusiya» («Rossiyaning qisqacha tarixi») kitoblarini va 40 dan
ortiq ilmiy agarlar, maqolalar yozgan. Mahalliy xalq tilini juda mukammal
bilganligi sababli uni erli xalqlar Jahongir to‘ra deb ataganlar, u ham bir necha
asarini Jahongir to‘ra nomi bilan chop etgan.
Uning 1885 yilda Jahongir to‘ra nomi bilan yozilgan’ «Intihob ut-tavorix
mamlakati Rusiya» nomli asari buning yorqin dalilidir. Muallifning «Bu faqir...
zaboni nochor va suxoni ojiz birlan tavorix kitoblari tahriridagi voqealarni intihob
aylab ko‘p tafsili keltirmay ijmoli birla muxtasar bayonini qilardiki, Rusiya
mamlakatining paydo va bino bo‘lganidan to oxir zamonigacha mazkur viloyat
ichra o‘tgan hodisa va voqeliklarni tasnif qilg‘ay», – deyishidan ma’lumki, u o‘z
asarini ko‘p adabiyotlardan foydalangan holda yozgan 18
. Bu asarning erli aholini
Rossiyaning o‘tmish tarixi bilan tanishtirish maqsadida o‘zbek tilida yozilishi o‘z
davri uchun juda katta ahamiyatga ega bo‘lgan bir hodisa edi.
Shunday qilib, XX asrning 20-yillariga qadar olimlar va turkshunos
havaskorlarning kuchlari bilan Ozbekiston o‘lkasini o‘rganishga doir anchagina
materiallar to‘plangan. Biroq bularning orasida uzuq-yuluq va tasodifiy materiallar
anchagina bo‘lib, keng, ilmiy asosda umumlashtirilmagan edi.
O‘rta Osiyo, shu jumladan, O‘zbekiston tarixini ilmiy asosda o‘rganish faqat
asrimiz boshlarida va undan keyingi yillarda samarali va fidokorona ish olib borish
natijasida yaratildi va u yanada chuqurlashtirildi.
18
Abdurahimova N. Стоновлени и особенности экономической политики России в Туркистане . - T.: 2008. -
C. 308.
26

XULOSA
«XVII asrdan XX asrning boshlarigacha bo‘lgan davrda Turkiston
zamini siyosiy parokandalik, jaholat va qoloqlikka yuz tutdi. Uch
xonlikka bo‘linib ketgan mintaqa uzoq muddat o‘zaro ziddiyat va
qarama-qarshiliklar, urush-janjallar girdobida qolib ketgani nafaqat
iqtisodiy, moliyaviy va harbiy salohiyat nuqtayi nazaridan, balki
ijtimoiy-ma’naviy fikr rivojida ham ko‘p salbiy oqibatlarni keltirib
chiqargani» ayni haqiqat. Albatta, mustabid davlat mustamlakachilik
siyosatini yuritish jarayonida bosib olingan hududda qandaydir
o‘zgarishlarni amalga oshiradi. Masalan, sanoat korxonalari, temir
yo‘llar quradi, qishloq xo‘jaligining turli sohalariga e’tiborni
kuchaytiradi va boshqalar. Ammo ushbu o‘zgarishlar inson omilidan
ajratib tahlil qilinadigan bo‘lsa, sovet tarixshunosligidagidek xato
xulosalarga olib kelishi, ya’ni ular taraqqiyot sifatida baholanishi
mumkin.
Mustamlakachilik siyosatiga baho berganda, uning oqibatlarini
taroziga qo‘yib, ijobiy va salbiy tomonlarini qiyoslash lozim bo‘ladi.
Rossiya imperiyasi mustamlakachilik siyosati misolida olib qaralganda,
«Markaziy Osiyoning infrastrukturasidagi o‘zgarishlar, yo‘l qurilishi va
kommunikatsiyalarning rivojlantirilishi, ana shu maqsadlar uchun
imperiyaga xizmat qiluvchi milliy kadrlarni tayyorlash – bularning
barchasi imperiyaning manfaatlarini qondirganligi, bu holda arzon
xomashyo va energiya manbalaridan bahramand bo‘lishni kafolatlashi
kerak bo‘lganligi uchungina amalga oshirilgan».
Muxtasar qilib aytganda, chor Rossiyasining Turkistonda amalga
oshirgan chora-tadbirlarini ular kimning manfaatini ko‘zlab
27

qilinganligiga qarab baholash kerak. Shu o‘rinda aniq va ravshan qilib
aytish mumkinki, o‘lkada amalga oshirilgan barcha tadbirlar, avvalo
mustamlakachi davlatning foydasi uchun o‘tkazilgan. Chorizm
Turkistonni bosib olayotgan davrdayoq uning boy yer osti va yer usti
i mkoniyatlaridan o‘z davlatining manfaatlari yo‘lida foydalanish
choratadbirlarini ishlab chiqa boshladi, Rossiya imperiyasi siyosiy
sohada, birinchi navbatda, milliy davlatchilikni tugatish, mahalliy
aholini o‘lkani boshqarishdan chetlatish choralarini ko‘rdi. Ana shu
maqsadda qurolli qo‘shin kuchiga tayangan harbiy hamda fuqarolik
boshqaruvi bir shaxs - general-gubernator qo‘lida birlashtirildi.
Turkistonda vujudga keltirilgan boshqaruv tizimi tamoman
generalgubernator ixtiyorida bo‘lib, u harbiy, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy,
adliya hamda chet ellar bilan munosabatlar masalalari bilan
shug‘ullanish vakolatiga ega ediki, bu mahalliy xalqni doimiy qo‘rquv va
qaramlikda ushlab turish, unga nisbatan har qanday dastaklardan
foydalanish imkoniyatini berdi,
Mustamlakachilik boshqaruvining barcha bo‘g‘inlari, ya’ni viloyat,
uyezd, volost, uchastkalarga general-gubernator tomonidan
harbiylarning tayinlanishi tartibining joriy etilishi orqali, qishloq
boshqaruvini istisno qilganda, mahalliy xalq boshqaruvdan chetlatildi.
Xalqaro maydonda bosqinchi nomini olishdan cho‘chigan Rossiya
imperiyasi, o‘z mavqeyini qisman bo‘lsa-da saqlab qolish maqsadida,
Buxoro amirligi va Xiva xonligining mustaqilligini rasman tan oldi.
Amalda esa ular to‘laligicha Rossiyaga qaram edi, chunki ular nafaqat
o‘zga davlatlar bilan siyosiy va iqtisodiy aloqa o‘matishdan mahrum
28

bo‘ldilar, balki o‘zlarining ichki siyosatidagi masalalarda ham Rossiya
bilan kelishishlari shart edi.
Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosati tufayli Turkiston
aholisi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy huquqlari va milliy manfaatlaridan
mahrum bo‘lib, qaramlikka duchor etildi. Chor ma’murlarining o‘lkada
yuritgan iqtisodiy siyosati tufayli, o‘lka Rossiyaning xomashyo bazasiga,
tayyor sanoat mahsulotlari va rus pomeshchiklari yetishtirgan g‘alla
sotiladigan bozorga aylantirildi hamda mustabid davlatga qaramlik
kuchaydi. Jabrdiyda xalqning turmush darajasi yanada pasayib ketdi va
u rus sarmoyadorlari hamda mahalliy mulkdorlaming ikki tomonlama
zulmi ostida qoldi.
Rossiyaning Turkistonda amalga oshirgan mahalliy mehnatkash
aholining manfaatlariga tamoman zid bo‘lgan mustamlakachilik
siyosati tub aholi noroziligini kuchaytirib, uni milliy-ozodlik
kurashlariga otlantirdi. Turkiston general-gubematorligining barcha
hududlariga yoyilgan qo‘z.g‘olonlar o‘lka xalqlarining Rossiya
imperiyasi istibdodiga qarshi muqaddas kurashi edi. Chor
hukumatining bu kurashni bostirishga qaratilgan barcha chora-
tadbirlari uni so‘ndirish o‘rniga faqat kuchaytirdi. Chorizmning
Turkistonda madaniy-ma’naviy sohada yuritgan siyosati tufayli o‘lka
xalqlari rivojlangan mamlakatlar va xalqlar taraqqiyoti hamda
madaniyatidan chetda qoldi. Mustamlaka oMkani ilg‘or davlatlar
taraqqiyoti darajasiga olib chiqish yo‘lidagi kurashlar jadidlik harakatini
yuzaga keltirdi. XIX asrning oxiri - XX asr boshlarida vujudga kelgari bu
harakat namoyandalari mahalliy aholining ma’naviyati, madaniyati,
29

turmush tarzini milliy an’analar asosida rivojlantirish, isloin ta’limotirii
mutaassiblik va xurofotdan xalos qilib, uni musulmon aholining
ravnaqi uchun xizmat qildirish, taiim tizimini isloh qilish orqali xalqni
ma’rifatli qilib, uning ijtimoiy faolligini oshirish, hududni milliy va diniy
qadriyatlar asosida boshqarish, ijtimoiy hayotni sivilizatsiyalashgan
islohotlar orqali tadrijiy usul bilan o‘zgartirish kabi g‘oyalarni hayotga
tatbiq etish uchun kurashdilar va ularning ko‘pchiligi bu yo‘lda qurbon
bo‘ldilar.
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDNETI ASARLARI.
1. Karimov.I.A «Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q» - T.: O‘zbekiston, 1998.
2. Mirziyoyev.Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz. - T.: O‘zbekiston, 2017.
II. ASOSIY ILMIY ADABIYOTLAR
3. Azamat Ziyo.O‘zbek davlati tarixi. - T: Sharq, 2000.
4. Ahmadjonov G‘. Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda. - T.: Ta’lim
manbai,2003.
5. Abdurahimova N. Стоновлени и особенности экономической политики
России в Туркистане . - T.: 2008.
6. Boboyev H.va boshq. O‘zbek davlat chiligi tarixi. (II kitob) - T.: 2009. Fan,
1997.
7. Karimov Sh, Shamsutdinov R. Turkiston Rossiya bosqini davrida. - Andijon,
1995.
8. Ziyoyev H.Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. - T.:
Sharq.1998.
9. Ziyoyeva D.Turkiston milliy ozodlik kurashi. - T.: Adabiyot va san’at
nashriyoti. 2000.
10. Ziyoyev H. Tarix o‘tmish va kelajak ko‘zgusi; (Tarixning dolzab masalalari ) –
T.: Adabiyot va san’at. 2000.
11. 11.Ziyoyeva D.Tarix instituti tadqiqotlari tizimida mustamlaka va sovet davri
tarix muammolari.// O‘zbekiston tarixi . – T.: 2003.
12. Nuriddinov E, Golovanov A. O‘zbekistonning mustaqillik davri tarixini
o‘rganish. O‘zbekiston tarixi. – T.: 2003.
13. Rajabov Q.Turkiston tarixi. - T.: Universitet, 2002.
14. Saidqulov T. O‘rta Osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligidan lavhalar (1-
qism). - T.: O‘qituvchi. 1993.
15. Tarix shohidligi va saboqlari. - T.: Sharq. 2001.
16. Shamsutdinov R.Vatan tarixi. - T.: Sharq. 2010.
31

17. O‘zbekistonning yangi tarixi: 1 kitob. Turkiston chor Rossiyasi mustamlakasi
davrida, - T.: Sharq, 2000.
III. MAQOLA
1. Ziyoyev H. Chorizm va paxta yakkahokimligi//Sharq yulduzi, – T.: 1991. 5-
son.
IV. INTERNET SAYTLARI
www.history.ru
www.ziyo.edu.uz
32

XX аsrning 50-60 yillаridа O‘rtа Оsiyo tаriхining mustаmlаkаchilik dаvri mаsаlаsi bоrаsidаgi ilmiy munоzаrаlаr

Sotib olish