XX asrning ikkinchi yarmida o‘zbekistondagi pedagogik g‘oyalar tarixini o‘rganishda ilmiy-tadqiqot metodlaridan foydalanish

X X  asrning ikkinchi yarmida o‘zbekistondagi pedagogik g‘oyalar tarixini
o‘rganishda ilmiy-tadqiqot metodlaridan foydalanish
1 MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………...………..…3-9
I   BOB.   O‘ZBEKIST ONDA   XX   ASRNING   IKKINCHI   YARMIDAGI
PEDAGOGIK   G‘OYALAR   TARIXINI   O‘RGANISHNING
METODOLOGIK ASOSLARI ….……………………… …... …..……….……10
1.1.   O‘zbekistonda   XX   asrning   ikkinchi   yarmidagi   pedagogik   g‘oyalar   tarixini
o‘rganish dolzarb ijtimoiy –pedagogik hodisa sifatida........................................... 16
1.2.Pedagogik   g‘oyalar   tarixini   o‘rganishda     foydalaniladigan   ilmiy-tadqiqot
metodlari tavsifi............................................................................................. ......... . 23
I b ob bo‘yicha xulosa................................................................................... ..... . ..... 37
II-BOB.   O‘ZBEKISTONDA   XX   ASRNING   IKKINCHI   YARMIDAGI
PEDAGOGIK   G‘OYALAR   RIVOJIGA   ULKAN   HISSA   QO‘SHGAN
OLIMLARNING ILMIY MAKTABLARI
2.1.O‘zbekistonda   XX   asrning   ikkinchi   yarmida   faoliyat   yuritgan   ilmiy
maktablar....................................................................................................... ......... . 39
2.2.Asqar   Zunnunov,   Malla   Ochilov larning   pedagogik   qarashlarida   ta’lim-tarbiya
masalalarining yoritilishi.......................................................................... ...............48
2.3.  O‘zbekistonda Uchinchi Renes s ans pedagogikasining paydo bo‘lishi ............ 53
II b ob bo‘yicha xulosa.................................................................................... ....... .. 63
III   BOB.   O‘ZBEKISTONDA   XX   ASRNING   IKKINCHI   YARMIDAGI
PEDAGOGIK   G‘OYALAR   TARIXINI   O‘RGANISHDA   ILMIY-
TADQIQOT METODLARIDAN FOYDALANISH 
3.1   O‘zbekistondagi   pedagog-olimlarning   ilmiy-   me’rosini   o‘rganishda     ilmiy-
tadqiqot metodlaridan foydalanish ni takomillashtirish ........................................... 65
3.2.Mavzu yuzasidan tajriba sinov ishlari………………………………….……73  
III b ob bo‘yicha xulosa.................................................................................. ..... ..... 85
2 XULOSA ..................................................................................................... ..... ...... 86
GLOSSARIY ..........................................................................................................88
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI .............................. ... .. ..... . 91
ILOVALAR .............................................................................................. ....... ....... 96
3 Kirish
Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi .
Yangicha tafakkurning shakllanishida, millatning o‘zligini anglashida ma’naviy va
madaniy   merosimizning,   milliy   qadryatlarimizning   o‘rni   va   roli   muhim
ahamiyatga   molikdir.   O‘zbek   madaniyatini,   jahon   xalqlari   madaniyatining
rivojlanish   xususiyatlarini   chuqur   bilish   yosh   davlatimizni   ma’naviy   jihatdan
tiklash   sohasidagi   siyosatining   asosi   qilib   belgilandi.   Ushbu   vazifani   hal   etishda
o‘tmish   ma’naviy   merosimizni   tiklab,   umuminsoniy   qadriyatlarga   asoslangan
dunyoqarashimizni   shakllantirish,   ma’naviy   o‘zligimizni   bugungi   hayotimizga
tadbiq etishda muhim ahamiyatga ega.
O‘ zbekistonning mustaqillikka erishganidan keyin ta'lim sohasida ilmiy va
pedagogik   izlanishlarning   yangi   bosqichini   boshdan   kechirayotgan   bir   davrda
dolzarb hisoblanadi. Bu davrda pedagogik g‘oyalar va ularning tarixiy rivojlanishi,
shuningdek, bu jarayonlarni o‘rganish usullari va metodlari alohida ahamiyat kasb
etadi.
Mustaqillikdan   keyingi   davrda   O‘zbekistonda   pedagogik   ta'lim   va   tarbiya
tizimida   tub   o‘zgarishlar   yuz   berdi.   Bu   o‘zgarishlar   kontekstida   XX   asrning
ikkinchi   yarmida   shakllangan   pedagogik   g‘oyalar   va   ularning   amaliyotga   tatbiqi
yangidan   qayta   ko‘rib   chiqilishi   kerak.   Bu,   o‘z   navbatida,   mazkur   davrda
yaratilgan pedagogik merosni to‘g‘ri baholash va uning zamonaviy ta'lim tizimiga
mosligini aniqlash uchun ilmiy asos talab etadi.
O‘zbekistonning   ta'lim   tizimini   takomillashtirishga   qaratilgan   milliy
strategiyasi   doirasida,   pedagogik   g‘oyalar   tarixini   chuqur   tahlil   qilish   va   ularni
zamonaviy   ta'lim   jarayoniga   integratsiyalash   maqsadida   ilmiy-tadqiqot
metodlaridan   samarali   foydalanish   muhimdir.   Bu,   o‘z   navbatida,   ta'lim   sifatini
4 oshirishga   va   pedagog   kadrlarni   tayyorlash   tizimini   yanada   takomillashtirishga
xizmat qiladi.
XX   asrning   ikkinchi   yarmida   O‘zbekistonda   va   dunyoda   pedagogika
sohasida qo‘llanilgan ilmiy-tadqiqot metodlari hozirgi kunda yangi texnologiyalar
va ilmiy yondashuvlar  asosida  takomillashtirilmoqda. Bu mavzu  doirasida,  ushbu
yangi   metodlar   va   texnologiyalar   yordamida   pedagogik   g‘oyalar   tarixini
o‘rganishning yangi imkoniyatlari ochiladi, bu esa o‘z navbatida ta'lim sohasidagi
ilmiy tadqiqotlarning sifatini oshirishga xizmat qiladi.
Globalizatsiya   sharoitida   O‘zbekistonning   ta'lim   va   ilm-fan   sohasida
xalqaro hamkorlikni  kengaytirishi   zarur.  Pedagogik g‘oyalar  tarixini  o‘rganish  va
ilmiy-tadqiqot   metodlarini   takomillashtirish,   shuningdek,   bu   sohadagi   xalqaro
tajriba va yutuqlarni o‘rganish, O‘zbekistonning ta'lim tizimini xalqaro standartlar
darajasiga olib chiqishga yordam beradi.
Shu   sabablarga   ko‘ra,   ushbu   dissertatsiya   mavzusi   nafaqat   ilmiy,   balki
amaliy   jihatdan   ham   muhim   ahamiyatga   ega   bo‘lib,   u   ta'lim   sohasidagi   dolzarb
muammolarni   hal   etishga   va   O‘zbekistonda   pedagogik   ilm-fan   rivojiga   hissa
qo‘shishga qaratilgan.
Tadqiqot   obyekti.   :   O‘zbekistonda   XX   asrning   ikkinchi   yarmidagi
pedagogik g‘oyalar tarixini o‘rganish jarayoni .
Tadqiqotning   predmeti.   O‘zbekistonda   XX   asrning   ikkinchi   yarmidagi
pedagogik g‘oyalar tarixini o‘rganish mazmuni, ilmiy tadqiqot metodlari.
Tadqiqotning   maqsadi.   O ‘zbek   pedagogikasining   XX   asrning   ikkinchi
yarmida shakllangan asosiy g‘oyalarini, ularning rivojlanish jarayonlarini va ta'lim
tizimiga ta'sirini chuqur va atroflicha tahlil qilish orqali, ushbu davrda yuz bergan
pedagogik   o‘zgarishlarni   ilmiy   asosda   tushuntirish   va   bu   jarayonlarni   o‘rganish
5 uchun   zamonaviy   ilmiy-tadqiqot   metodlari   va   texnologiyalaridan   samarali
foydalanish usullarini ishlab chiqishdan iboratdir.
Tadqiqotning vazifalari. 
- XX   asrning   ikkinchi   yarmida   O‘zbekistonda   shakllangan   asosiy
pedagogik   g‘oyalar   va   ularning   evolyutsiyasini   o‘rganish:   Bu   davrda   pedagogika
sohasida yuz bergan asosiy o‘zgarishlar, yangiliklar va yutuqlarni aniqlash hamda
ularga baho berish;
- Ilmiy-tadqiqot   metodlarining   tarixiy   rivojlanishini   tahlil   qilish:   XX
asrning   ikkinchi   yarmida   pedagogik   tadqiqotlarda   qo‘llanilgan   asosiy   metodlarni,
ularning   afzalliklari   va   cheklovlarini   aniqlash,   shuningdek,   ushbu   metodlarning
ilmiy yondashuvlarga qanday ta'sir ko‘rsatganini o‘rganish;
- Zamonaviy   ilmiy-tadqiqot   metodlaridan   foydalanish   imkoniyatlarini
baholash:   Yangi texnologiyalar va ilmiy yondashuvlar asosida pedagogik g‘oyalar
tarixini o‘rganishda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan zamonaviy metodlar va ularning
samaradorligini tahlil qilish;
- Pedagogik g‘oyalar tarixini o‘rganish metodologiyasini ishlab chiqish:
XX   asrning   ikkinchi   yarmida   O‘zbekistonda   rivojlangan   pedagogik   g‘oyalar
tarixini   chuqur   va   tizimli   o‘rganish   uchun   mo‘ljallangan   yangi   yoki
takomillashtirilgan   ilmiy-tadqiqot   metodlaridan   foydalanishga   asoslangan
metodologiyani ishlab chiqish;
- O‘zbekistondagi   pedagogik   g‘oyalar   tarixini   o‘rganishning   amaliy
ahamiyatini   aniqlash:   Ushbu   tadqiqot   natijalarini   zamonaviy   ta'lim   amaliyotiga
tatbiq   etish   imkoniyatlarini   ko‘rsatish,   shu   orqali   ta'lim   sifatini   yaxshilashga   va
pedagog kadrlarni tayyorlash tizimini takomillashtirishga qaratilgan takliflar ishlab
chiqish;
6 - Xalqaro tajribani o‘rganish va integratsiya qilish:  XX asrning ikkinchi
yarmida   dunyo   miqyosida   pedagogika   sohasida   qo‘llanilgan   ilmiy-tadqiqot
metodlari   va   pedagogik   g‘oyalar   tarixini   o‘rganishda   erishilgan   yutuqlarni
O‘zbekiston kontekstida qo‘llash imkoniyatlarini aniqlash.
Ilmiy yangiligi.
- XX   asrning   ikkinchi   yarmida   O‘zbekistondagi   pedagogik   g‘oyalar
tarixini   tahlil   qilishda   zamonaviy   ilmiy   metodologiyalarni   qo‘llash,   bu   sohada
yangi   ilmiy   natijalarga   erishish   imkonini   beradi.   Masalan,   tarixiy-metodologik
tahlil,   komparativ   (solishtirma)   tahlil,   kross-disiplinar   yondashuvlar,   shuningdek,
raqamli texnologiyalar va sun'iy intellektning tadqiqot jarayonlariga integratsiyasi
kabi yangi yondashuvlar tadqiqotning ilmiy yangiligini ta'minlaydi.
- XX   asrning   ikkinchi   yarmida   O‘zbekistonda   shakllangan   pedagogik
g‘oyalar   va   ularning   rivojlanishi   kontekstida   noyob   jihatlarni   aniqlash   va   tahlil
qilish. Bu, mahalliy pedagogik an'analar va zamonaviy pedagogik nazariyalarning
o‘zaro ta'sirini chuqurroq tushunishga imkon beradi.
- O‘zbekistonda   XX   asrning   ikkinchi   yarmida   yuz   bergan   ijtimoiy-
siyosiy   o‘zgarishlar   fonida   pedagogik   g‘oyalar   va   ta'lim   nazariyalari   qanday
rivojlanganini qayta baholash. Bu, o‘sha davrdagi pedagogik islohotlar va g‘oyalar
tarixini yangi nuqtai nazardan ko‘rib chiqish imkonini beradi.
- Tadqiqot   natijalari   asosida   O‘zbekistonda   pedagogik   ta'lim   va
amaliyotni   takomillashtirish   bo‘yicha   tavsiyalar   ishlab   chiqish.   Bu,   XX   asrning
ikkinchi   yarmida   shakllangan   pedagogik   g‘oyalar   va   ularning   zamonaviy   ta'lim
muhitiga integratsiyasi usullarini o‘z ichiga oladi.
- O‘zbek   pedagogik   fikrining   XX   asrning   ikkinchi   yarmidagi
rivojlanishini  xalqaro miqyosda shakllangan pedagogik g‘oyalar va tendentsiyalar
bilan   taqqoslash.   Bu,   O‘zbekistonda   pedagogik   fikrning   xalqaro   kontekstdagi
7 o‘rnini   aniqlashga   yordam   beradi   va   global   ta'lim   muhitida   O‘zbekistonning
hissasini ko‘rsatish imkonini beradi.
Tadqiqotning   asosiy   masalalari   va   farazlari.   Dissertatsiyasi   mavzusi
doirasida   ko‘tarilishi   mumkin   bo‘lgan   asosiy   masalalar   quyidagilarni   o‘z   ichiga
olishi   mumkin:   XX   asrning   ikkinchi   yarmida   O‘zbekiston   hududida   pedagogik
fikrlarning   shakllanishi   va   rivojlanish   jarayonlarini   aniqlash   va   tahlil   qilish.   Bu
davrda   ta'lim   va   tarbiya   sohasidagi   muhim   g‘oyalar,   nazariyalar   va   amaliyotlar
qanday o‘zgarishlarga uchraganini o‘rganish; Turli ilmiy-tadqiqot metodlaridan va
yondashuvlardan,   jumladan   tarixiy,   komparativ,   tahliliy,   kritik   va   boshqa
metodlardan   qanday   foydalanilganini   o‘rganish.   Shuningdek,   pedagogik
tadqiqotlarda   zamonaviy   texnologiyalardan   foydalanish   imkoniyatlari   va   ularning
samaradorligini   baholash;   XX   asrning   ikkinchi   yarmida   shakllangan   pedagogik
g‘oyalar   va   ularning   bugungi   kunda   O‘zbekistonning   ta'lim   tizimiga   qo‘shgan
hissasini   tahlil   qilish.   Shuningdek,   bu   g‘oyalar   zamonaviy   pedagogik   amaliyotda
qanday qilib yangilangan yoki qayta ishlanganini o‘rganish.
Dissertatsiyasi   mavzusi   doirasida   ko‘tarilishi   mumkin   bo‘lgan   farazlari
quyidagilarni   o‘z   ichiga   olishi   mumkin:   Zamonaviy   ilmiy-tadqiqot   metodlari   va
texnologiyalaridan   foydalanish,   O‘zbekistondagi   pedagogik   g‘oyalar   tarixini
yanada   chuqurroq   va   samarali   o‘rganish   imkonini   beradi;   XX   asrning   ikkinchi
yarmida O‘zbekistonda shakllangan pedagogik g‘oyalar muayyan ijtimoiy-siyosiy
va   madaniy   omillar   ta'sirida   rivojlangan   bo‘lishi   mumkin,   bu   esa   ularning   o‘ziga
xos   xususiyatlarini   va   zamonaviy   ta'lim   tizimiga   ta'sirini   tushunishga   yordam
beradi;   O‘zbekistondagi   pedagogik   g‘oyalar   va   ularning   rivojlanishi,   ta'lim
tizimining   sifati   va   samaradorligini   oshirishda   muhim   rol   o‘ynagan.   Bu   g‘oyalar
zamonaviy   pedagogik   amaliyotga   integratsiya   qilinishi   mumkin   va   bu   jarayon
ta'lim sifatini yaxshilashga hissa qo‘shadi.
8 Tadqiqot   mavzusi   bo‘yicha   adabiyotlar   sharhi .   Тadqiqot   mavzusi
bo‘yicha O‘zbekiston, MDH davlatlari va rivojlangan xorijiy mamlakatlar olimlari
tomonidan yetarlicha tadqiqotlar olib borilgan. 
Jumladan, O‘zbekiston olimlaridan Asqar Zunnunov 1
, Komiljon Hoshimov 2
,
Usmonali   Nishonaliyev 3
,   Jaloliddin   Hasanboyev,   Malla   Ochilov,   Shaxzoda
Abdullayevalar   tomonidan   pedagogik   g‘oyalar   tarixiga   ulkan   hissa   qo‘shgan
Turkistonlik   olimlarning   fikrlari   tahlil   qilingan   va   o‘rganilgan.   Bundan   tashqari,
Durdona   Axatova   tomonidan   Abdurauf   Fitratning   ma’rifiy-pedagogik   qarashlari
o‘rganilgan.   Gulzamira   Boubekova   XIX   asr   oxiri   va   XX   asr   boshlaridagi   O‘rta
Osiyo   ma’rifatparvarlarining   ta’limiy-ahloqiy   qarashlarini,   Nurxon   Irgashova
Munavvar   Qori   Abdurashidxonovning   pedagogika   sohasidagi   qarashlarini   tadqiq
qilganlar. 
MDH   davlatlari   olimlaridan   Konstantinov,   Vinogradov,   Zimneya,
Podlasiylar tomonidan pedagogik g‘oyalar tarixi davrlashtirilgan. 
Chet   el   olimlari   Xuavey,   Morganlar   tomonidan   pedagogi k   g‘oyalar,
xususan   Gerbard,   Pistalotsilarning   pedagogik   g‘oyalari   o‘rganilgan.   Biroq,
hanuzgacha   XX   asrning   ikkinchi   yarmidagi   pedagogik   g‘oyalar   tarixini
o‘rganishga doir tadqiqotlar kamyobligi aniqlandi.      
Tadqiqotda   qo‘llanilgan   metodikaning   tavsifi.   Dissertatsiyada   ilmiy
bilishning tarixiylik va mantiqiylik, analiz va sintez, qiyosiy tahlil kabi metodlarga
tayanilgan.
Tadqiqot   natijalarining   nazariy   va   amaliy   ahamiyati.   Tadqiqot
natijalarining   nazariy   ahamiyati   shundan   iboratki,   dissertatsiyasi   XX   asrning
ikkinchi   yarmida   O‘zbekistondagi   pedagogik   g‘oyalar   va   ularning   rivojlanish
1
  Zunnunov A . “Pedagogika tarixi” darsligi. Toshkent: Sharq. 2004
2
  Hoshimov K.   “Pedagogika tarixi” darsligi. Toshkent: A.Navoiy. 2005
3
 
9 jarayonlarini   chuqur   tahlil   qilish   orqali,   pedagogik   fikrning   evolutsiyasiga   yangi
nazariy yondashuvlar va tushunchalar kiritadi. Bu, pedagogika sohasidagi  mavjud
nazariyalarni   boyitishga   xizmat   qiladi;   Tadqiqot,   pedagogik   g‘oyalar   tarixini
o‘rganishda   qo‘llaniladigan   ilmiy-tadqiqot   metodlari   va   texnologiyalarining
samaradorligini   baholash   orqali,   sohadagi   metodologik   yondashuvlarni
takomillashtirishga   hissa   qo‘shadi.   Bu,   kelajakdagi   tadqiqotlar   uchun   yangi
metodologik   asoslar   yaratadi;   Dissertatsiya   natijalari,   O‘zbekistonning   pedagogik
merosini, jumladan XX asrning ikkinchi yarmidagi pedagogik g‘oyalar va ularning
ijtimoiy-siyosiy kontekstini chuqurroq tushunishga imkon beradi. Bu, ta'lim tarixi
sohasidagi bilimlarni kengaytiradi.
Dissertatsiyasi   natijalarining   amaliy   ahamiyati   quyidagilardan   iborat
bo‘lishi   mumkin:   dissertatsiya   natijalari,   ta'lim   siyosati   va   dasturlarini   ishlab
chiqishda   foydalanish   uchun  qimmatli   ma'lumotlar   taqdim   etadi.   Bu   ma'lumotlar,
ta'lim   tizimini   takomillashtirish   va   yangilash,   shuningdek,   pedagogik   amaliyotni
yanada   samarali   qilishda   asosiy   rol   o‘ynaydi;   Dissertatsiya   topilmalari,
o‘qituvchilar va ta'lim muassasalari uchun pedagogik yondashuvlarni yangilash va
dars berish amaliyotini boyitish bo‘yicha qo‘llanma va materiallar ishlab chiqishda
foydalanilishi mumkin. Bu, ta'lim sifatini oshirishga va o‘quvchilarning o‘rganish
natijalarini   yaxshilashga   yordam   beradi;   Dissertatsiya,   kelajakdagi   tadqiqotchilar
uchun pedagogik g‘oyalar tarixini o‘rganishda zamonaviy ilmiy-tadqiqot metodlari
va texnologiyalaridan foydalanish bo‘yicha asosiy yo‘riqnoma vazifasini bajaradi.
Bu,   sohadagi   tadqiqotlar   sifatini   oshirish   va   yangi   bilimlar   yaratish   imkoniyatini
beradi;   Dissertatsiya   natijalari,   xalq   ta'limi   tizimida,   jumladan   maktabgacha,
umumiy   o‘rta   va   oliy   ta'limda   qo‘llaniladigan   o‘qitish   metodlari   va
yondashuvlarini yangilashda  asos bo‘lib xizmat  qiladi. Bu, o‘quvchilarning ta'lim
olish jarayonida yanada samarali va mazmunli ta'lim olishlarini ta'minlaydi.
10 Natijada,   dissertatsiya   mavzusining   nazariy   va   amaliy   ahamiyati,   ta'lim
sohasidagi   ilmiy   bilimlarni   boyitish,   pedagogik   amaliyotni   takomillashtirish   va
ta'lim tizimining umumiy sifatini oshirishga qaratilgan.
Ish tuzilmasining tavsifi .   Dissertatsiya  kirish, oltita xatboshini  o‘z ichiga
olgan   uchta   bob,   xulosa   va   foydalanilgan   adabiyotlar   ro‘yhatidan     iborat.
Dissertatsiya hajmi 75 betni tashkil etadi.
11 I  BOB. XX ASRNING IKKINCHI YARMIDAGI PEDAGOGIK G‘OYALAR
TARIXINI O‘RGANISHNING METODOLOGIK ASOSLARI
1.1.XX asrning ikkinchi yarmida O‘zbekistondagi pedagogik g‘oyalar tarixini
o‘rganish dolzarb ijtimoiy –pedagogik hodisa sifatida
O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Sh.M.Mirziyoyev   Islom   hamkorlik
tashkiloti tashqi ishlar vazirlari 43 sessiyasining ochilish marosimidagi “Ta’lim va
ma’rifat-tinchlik   va   bunyodkorlik   sari   yo‘l”   mavzusidagi   nutqida   shunday
ta’kidlaydi:   “Buyuk   tarixda   hech   narsa   izsiz   ketmaydi.   U   xalqlarning   qonida,
tarixiy   xotirasida   saqlanadi   va   amaliy   ishlarida   namoyon   bo‘ladi.   Shuning   uchun
ham   u   qudratlidir.   Tarixiy   merosni   asrab-avaylash,   o‘rganish   va   avlodlardan-
avlodlarga   qoldirish   davlatimiz   siyosatining   eng   muhim   ustuvor   yo‘nalishlaridan
biridir”  [12].  
 Yurtboshimizning ushbu fikrlaridan  kelib chiqqan holda aytadigan bo‘lsak,
pedagogik   g‘oyalar   tarixini   o‘rganishni   yanada   takomillashtirish   ham   jamiyat
oldida turgan muhim vazifalardan biri hisoblanadi.
Yangicha   tafakkurning   shakllanishida,   millatning   o‘zligini   anglashida
ma’naviy   va   madaniy   merosimizning,   milliy   qadryatlarimizning   o‘rni   va   roli
muhim ahamiyatga molikdir. O‘zbek madaniyatini, jahon xalqlari madaniyatining
rivojlanish   xususiyatlarini   chuqur   bilish   bu,   yosh   davlatimizni   ma’naviy   jihatdan
tiklash   sohasidagi     siyosatining   asosi   qilib   belgilandi.   Ushbu   vazifani   hal   etishda
o‘tmish   ma’naviy   merosimizni   tiklab,   umuminsoniy   qadryatlarga   asoslangan
dunyoqarashimizni shakllantirish, ma’naviy qadryatlarimizni bugungi hayotimizga
tadbiq etish muhim ahamiyatga ega.
Pedagogik   qarashlar   va     g‘oyalar     tarixini   o‘rganar   ekanmiz   avvalo     o‘sha
davr   muhiti   bilan   moslashib,   hayolotda   unga   hamohang   tarzda   yashab
ko‘rmog‘imiz   lozim.   Har   bir   soha   o‘z   rivojlanish   bosqichlarida   albatta,   o‘zining
12 tarixi, kelib chiqishi, an’analariga murojaat qiladi. O‘zbekistonda ham   XX asrning
ikkinchi   yarmida   pedagogika   sohasi   birmuncha   rivojlanganligi   ham   rost.   O‘sha
davrda   o‘lkani   ruslashtirish   siyosati   bo‘layotganligi,   yerli   xalqni   birmuncha   past
tabaqa vakili sifatida qaralayotganligiga qaramasdan,    shu davrda o‘z e’tiqodlariga,
o‘tkir   qarashlariga   ega   bo‘lgan   buyuk   insonlar   ham   yo‘q   emas   edi.   Ularning
kelajakka ishonchi,  hur  va  ozod diyorda yashash  istaklarini  har  qanday  vaziyatda
ham, har qanday qiyinchiliklarda ham sindira olishmadi. Pedagogika tarixiga nazar
tashlar   ekanmiz,   shu   davrda   ijod   etgan   bir   qator   olimlarimiz,   xalq   farzandlarini
savodli   bo‘lishini   o‘z   shaxsiy   manfaatlaridan   ham   ustun   qo‘ya   bilgan   jonkuyar
ajdodlarimiz borligiga guvoh bo‘lamiz.
Har qanday ijtimoiy jamiyatda yosh avlod ta’lim-tarbiyasi muayyan maqsad
asosida   tashkil   etiladi.   Ta’lim-tarbiyaning   maqsadi   ijtimoiy   jamiyat   taraqqiyoti,
uning   rivojlanish   yo‘nalishi,   ijtimoiy   munosabatlar   mazmunidan   kelib   chiqib
belgilanadi. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida tashkil etilayotgan ta’lim-
tarbiyaning   asosiy   maqsadi   komil   insonni   tarbiyalab   voyaga   yetkazishdan   iborat.
Ta’lim   tizimidagi   islohotlar   respublikaning   rivojlanish   va   taraqqiyot   yo‘li   deb
e’tirof   etilgan   demokratik,   insonparvar,   huquqiy   jamiyatni   barpo   etish   uchun
xizmat   qiladi.   Demokratik,   insonparvar,   huquqiy   jamiyatni   barpo   etish   vazifasi
o‘sib   kelayotgan   yosh   avlod   zimmasiga   yuklatilar   ekan,   o‘z   o‘rnida   ularning
ta’lim-tarbiyasini   maqsadli   amalga   oshirishga   bevosita   jamiyat,   oila   va   ta’lim
tizimi   birdek   mas’ul.   Shuningdek,   ta’lim-tarbiya   bilan   bog‘liq   kasb   egalari
pedagoglar,   ularning   kasbiy   salohiyati,   malaka   va   mahorat   darajalari,   ma’naviy
qiyofasi masalalari ham davlat siyosatining ustuvor masalalaridan biridir. 
Pedagogika   tarixi   qadim   zamonlardan   tortib,   to   hozirgi   kungacha   bo‘lgan
turli tarixiy davrlarda tarbiya, maktab va pedagogika nazariyalarining taraqqiyotini
davrlar   talabi   asosida   o‘rganib   keldi.   Har   bir   ijtimoiy   tuzum,   uning   kelajagi,
13 insoniyat   istiqboli,   kishilarning   hayot   va   turmush   darajasi   fan   va   madaniyat
taraqqiyoti bilan bevosita bog‘liqdir [25]. 
Bu   davr   pedagogikasiga   uzviy   ulangan   holda   o‘tmishda   progressiv
pedagoglar     va   atoqli   mutafakkirlar   pedagogikaga   doir   muhim   fikrlarni   aytib
qoldirganlar,   bularni   o‘rganish   pedagoglik   tafakkurining   o‘sishiga,   pedagoglik
ma’naviyatining   ortishiga   imkon   beradi.   Pedagogika   tarixi   jamiyat   taraqqiyoti
qonunlariga     suyangan     holda   turli   pedagogik     nazariyalarni,   ta’lim-tarbiyaning
mazmuni   va   metodlarini   o‘rgatadi.   O‘tmishning   pedagogik   sistemalarida   bo‘lgan
ilg‘or va progressiv fikrlarning  hammasidan ijodiy foydalanadi.
Adabiyotlar   tahlilidan   aniqlanishicha ,   p edagogika   tarixi   pedagogik
hodisalarga davr talabi asosida yondoshadi,  tarbiya nazariyasi   va   amaliyotini turli
bosqichlarda   hilma-xil   bo‘lganligini   ochib   beradi,   ilg‘or   qarashlarning   taraqqiyot
yo‘lini   ko‘rsatib   beradi.     Pedagogika   tarixini   o‘rganish   o‘qituvchilarning   faqat
pedagoglik   madaniyatini   oshiribgina   qolmay,   balki,   shu   bilan   birga,   ularga
pedagogik   mahoratni   egallashga   yordam   beradi.   Shuningdek,   o‘tmishning   ta’lim-
tarbiya   sohasidagi   eng   yaxshi   tajribalarini   o‘rganadi,   bu   esa   uning   kundalik
pedagoglik   faoliyatida   yordam   beradi,   uni   bevosita   amaliy   faoliyatga   tayyorlaydi
[24] . 
Pedagogika   tarixini   o‘rganar   ekanmiz,   boy   adabiy   va   ma’naviy   meros
qoldirgan   allomalarimiz   Turkistonda   ilg‘or   yangilik   tarafdorlari   Abdurauf   Fitrat,
Maxmudxo‘ja   Behbudiy,   Isxoqxon   Ibrat,   Abdulla   Avloniy,   Munavvar   qori
Abdurashidxonovlarning   serqirra   va   sermazmun   faoliyat   ko‘rsatganlariga   amin
bo‘lamiz.
Shu nuqtai nazardan, XX asrning   dastlabki yillarida ham Turkistonda yangi
maktablar   ochish   va   ularni   mustahkamlash   vazifalari   ko‘ndalang   qo‘yiladi,   unda
yoshlar   ongiga   yangi   jamiyat     g‘oyalarini   singdirish,   shu   ishlarni   amalga
14 oshiradigan pedagog xodimlar tayyorlashga e’tibor berildi. Ushbu ishlarni amalga
oshirishda   Rossiya   xalq   ta’limi   yo‘nalishi   va   tizimiga   rahbarlik   qilgan
A.Avloniyning    “Muallimi avval”, “Muallimi soniy” asarlari yaratilib, ular asosida
yangi   pedagogik   g‘oyalar   paydo   bo‘la   boshladi.   Shuningdek,   o‘sha   zamon
ma’rifatparvarlari tomonidan yangi usul maktablari ochildi, yangi darsliklar paydo
bo‘ldi. 
  XX   asrning   ikkinchi   yarmida   hur   fikrli,   xalqining   dardini   kuylaydigan,
uning   dardu-xasrati   bilan   nafas   oladigan   ma’rifatparvar,   jadidchilik   harakati
namoyondalarining   haqiqiy   izdoshlari   ham   mavjud   edi.   Ular   mardonavor   turib,
o‘zlarining xalqchil, ozodlik, vatanparvarlik, pedagogik g‘oyalari bilan yo‘g‘rilgan
asarlari   bilan   xalqimiz   qalbida   erkka   bo‘lgan   ishonchning   so‘nayotgan   olovlarini
qayta   uchqunlantirdilar.   Bunday   ma’rifatparvarlar   jumlasiga   Qori   Niyoziy,
S.Rajabov, Sh.Zunnun, G‘.G‘ulom, Oybek, M.Shayxzoda va yana boshqa ko‘plab
adiblarimizni   kiritish   mumkin.   Ularning   ijod   yo‘llarini,   pedagogik   qarashlarini
o‘rganar ekanmiz, beixtiyor vujudingizda allanechuk o‘zgarishlar his etamiz. Ular
xuddiki,   o‘sha   zamon   insonlarining   yuragidagi,   qalbidagi   dardlarini   aytibgina
qolmay,   balki   bola   tarbiyasida   pedagogikaning   o‘rni,   maqsadi   va   vazifalarini
xassosona   chizib   berganlar.   Ular   tomonidan   yaratilgan   ta’limotlarda   insonning
aqliy   kamoloti,   ma’naviy   qiyofasining   boyishi,   ruhiy   barkamolligi   bilan   bir
qatorda jismoniy ulg‘ayishi ham shaxsni yetuklik darajasiga ko‘taruvchi omil deb
hisoblangan.   Ular   ta’lim   va   tarbiya     shaxs   kamolotining   boshqa   yo‘nalishlari
uchun asos va zamin bo‘lib xizmat qiladi, deb sanaganlar. 
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, yuqorida nomlari keltirilgan allomalar o‘z
ilmiy   faoliyatlarini   bir   necha   yo‘nalishlarda   olib   borgan.   Jumladan,   pedagogika
fanining   metodologik   muammolari,   odob   axloq   va   tarbiya   masalalari,   oliy   ta’lim
didaktikasi,  pedagogika  tarixini   o‘rganish  va  uning  rivojlanish  istiqbollarini   tahlil
15 etish,   shuningdek   ahloqan   pok   va   y etuk   insonlarni   tarbiyalash   masalasini
muvaffaqiyatli   hal   etishda   xalqimizning   tarixiy   an’analari,   ma’naviy   boyliklari,
ajdodlarimizning   bizga   qoldirgan   ilmiy   meroslarining   ahamiyatini   doimo   targ‘ib
etish ularning ilmiy faoliyatlarida markaziy o‘rinni egallagan. 
Bugungi ilg‘or texnologiyalar asrida boshqa sohalar kabi pedagogika sohasi
ham shiddat bilan o‘sib bormoqda. Shunga qaramay, XX asrning ikkinchi yarmida
faoliyat   olib   borgan   ma’rifatparvar   insonlarning   pedagogik   qarashlari,   ularning
soha bo‘yicha qoldirgan boy meroslari hozirgi kunda ham dasturul amal vazifasini
o‘tamoqda. Ana shunday yetuk olimlardan biri Qori-Niyoziy ilm-fan ahlini har bir
muammoni chidam, kuzatish, izlanish, mehnat bilan hal qilishga da’vat  etadi, har
bir   muvaffaqiyat   insonga   quvonch   baxsh   etishini,   kishining   hayoti   vaqt   bilan
bog‘lik  ekanligini, vaqt   -  sog‘lik-salomatlikdan  keyingi   bebaho  ne’mat  ekanligini
aytadi.   Bundan   tashqari   o‘sha   davrda   pedagogika   sohasini   yanada   rivojlantirgan
Fanlar   Akademiyasi,   Qori   Niyoziy   nomidagi   ilmiy   tadqiqot   institutlari   tashkil
etilib,   u   joylarda   ko‘plab   olimlar,   tadqiqotchilar   faoliyat   olib   borib,   pedagogik
g‘oyalar tarixiga oid nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalarini himoya qilishdi. 
Jadidchilik   harakatining   ma’naviy-ma’rifiy   va   madaniy   yo‘nalishlari
Turkiston   maorifining   rivojlanishiga   alohida   hissa   bo‘lib   qo‘shildi.   Bir   qator
olimlar   o‘zlarining   ilmiy   izlanishlarini   shu   sohaga   bag‘ishladilar.   A.Boboxanov,
M.Mahsumov,   N.Avazov   o‘zlarining   nomzodlik   dissertatsiya   va   risolalarida
jadidchilik   harakati   vakillari   hisoblangan   Siddiqiy   Ajziy,   Abdulla   Avloniy,
Maxmudxo‘ja Bexbudiylarning ma’rifiy-adabiy qarashlarini yoritishgan  [34] . 
U larning   qoldirgan   boy   ma’naviy   merosini   o‘rganishda   bir   qator
tadqiqotchilar   faoliyat   olib   borgan.   Ulardan   biri   D.A.Axatovaning   “Abdurauf
Fitratning ma’rifiy-pedagogik qarashlari” mavzusidagi  nomzodlik dissertatsiyasini
keltirish     mumkin.   Unda   olima   A.Fitratning   ma’rifiy-pedagogik   qarashlari
16 shakllanishining   ijtimoiy-milliy   asoslari,   marifatparvarlik   faoliyati,   pedagogik
g‘oyalari  va  ularning  ahamiyatini   chuqur   tahlil   etib,  bugungi  kun  pedagogikasida
Fitrat asarlarining ahamiyatini ochib bergan. 
D. Axatova Fitrat  haqida shunday yozadi    “ Fitrat  ma’rifatparvarligining
asosini   yoshlarni   millat   va   vatanga   sadoqat   ruhida   tarbiyalash   tashkil   etadi.   Biz
adibning   ma’rifiy   va   pedagogik   g‘oyalarini   o‘rganib,   uning   quyidagi
yo‘nalishlarini   aniqladik:   Fitrat   ijodiyotining   asl   mohiyatini   millat,   Vatan   uchun
qayg‘urish,   o‘tmish   meros   va   Islom   ta’limotiga   suyanish,   ona   tili   sofligi   uchun
kurash,   insoniy   majburiyat   va   komil   shaxs   tarbiyasi,   turk   san’ati,   madaniyati   va
ularning   go‘zalliklarini   madh   etish   kabilar   tashkil   etadi.   Fitrat   komil   inson
tarbiyasi, uning aqliy, ahloqiy, ma’naviy, jismoniy barkamollikka erishuvi, millat,
xalq ruhi bilan g‘ururlanish kabi g‘oyalarini ilgari suradi” [17]. 
Yana bir tadqiqotchi G.D.Boubekova “ XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi
O‘rta   Osiyo   ma’rifatparvarlarining   ta’limiy-axloqiy   qarashlari”   mavzusidagi   fan
doktori   dissertatsiyasida   XIX   asrning   oxiri   va     XX   asrning   boshlarida   O‘rta
Osiyoda   pedagogik   fikrlar   rivojlanishining   ijtimoiy   va   iqtisodiy   sharoitlarini,
pedagogik   fikrlarning   rivojlanish   muammolarini,   O‘zbekistonda   pedagogika
fanining shakllanishi va rivojlanishida ma’rifatparvarlarning pedagogik merosidan
foydalanish   muammolarini   yoritib   bergan.   Bu   tadqiqot   pedagogika   tarixini
mohiyatini o‘rganishda muhim  ahamiyat  kasb  etadi. Uning ta’kidlashicha, har  bir
xalq   va   millat   ayniqsa   yosh   avlod   o‘z   tarixini   bilmasa,   asrlar   davomida   ota-
bobolari va buyuk allomalari qoldirgan bebaho ma’naviy merosdan bebahra qolsa,
milliy   an’analari   va   urf-odatlarini   o‘ziga   singdira   olmasa,   o‘zining   kimligini,
o‘zligini tushunmay qoladi. Ayniqsa,  bu fikrlarni tarbiya sohasiga qarata oladigan
bo ‘ lsak juda ham ahamiyatlidir.
17 G.D.Boubekova   o‘z   ilmiy   ishida   hozirgi   kunda   ta’lim-tarbiyani   tashkil
qilishda,   barkamol   insonni   tarbiyalab   voyaga   yetkazishda,   O‘r t a   Osiyo
ma’rifatparvarlarining qarashlari, g‘oyalarini o‘rganish va ularni pand-nasihatlariga
amal   qilishni   taqozo   qilishini   ta’kidlab   o‘tadi.   Muallif   fikricha,   o‘zbek   xalqi
markaziy   Osiyodagi   boshqa   qardosh   xalqlar   qatori   uzoq   tarixga   ega.   Markaziy
Osiyo xalqlari o‘zlarining tarixiy taraqqiyoti jarayonida rang-barang va mazmunan
boy   madaniy   meros   yaratganliklarini,   ilm-ma’rifat   va   madaniyat   sohasida   jahon
sivilizatsiyasi   xazinasiga   salmoqli   hissa   qo‘shganliklarini   aytib   o‘tgan   [19].
Fikrimizcha,   mazkur   ilmiy   ish   pedagogik   g‘oyalar   tarixini   o‘rganishda,   ilmiy
faoliyat bilan shug‘ullanayotgan yosh tadqiqotchilar uchun ham ahamiyatga molik
manbalardan biri bo‘lib xizmat qiladi.
N.A.Irgashova   o‘zining   pedagogika   fanlari   nomzodi   ilmiy   darajasini   olish
uchun   yozilgan   dissertatsiyasida   Munavvar   Qori   Abdurashidxonovning   ma’rifiy-
pedagogik qarashlarini tadqiq etib, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkistonda
ijtimoiy-pedagogik   jarayon   va   jadidchilik,   yangi   usul   maktablarida   ta’lim-
tarbiyaning   takomillashuvidagi   pedagogik   g‘oyalarini   chuqur   tahlil   etib,   o‘sha
zamon   pedagogikasini   gavdalantirib   bergan.   Boshqa   tadqiqotchilar   singari
N.A.Irgashova   Munavvar   Qori   Abdurashidxonov   haqida   shunday   yozadi:
“Munavvar   Qori   ilg‘or   fikrli,   millatning   kelajagini   oldindan   ko‘ra   bilgan
taraqqiyparvar   edi.   U   o‘z   faoliyatini   Turkiston   o‘lkasida,   ayni   paytda   eng   zarur
bo‘lgan   yangi   usuldagi   maktab   tashkil   qilish   va   shu   kabi   maktablar   uchun   o‘quv
darsligi   yozishdan   boshladi.  Uning  “Adibi  avval/Birinchi  muallim”,  “Adibi  soniy
Ikkinchi   muallim”   “Alifbo”,   “Jo‘g‘rofiya”   kabi   darslik   va   kitoblari   shular
jumlasidandir. Yetuk ustoz va ilg‘or tashkilotchi bo‘lgan Munavvar Qori nazariya
bilan amaliyotni birday olib bordi. Ayni davrdagi Turkiston o‘lkasidagi sharoitdan,
bolalarning hayotiy ehtiyojlaridan kelib chiqib, darsliklar ijod qildi” [27]. 
18 Bundan   ko‘rinadiki,   Munavvar   Qori   Abdurashidxonovning   pedagogika
sohasini   rivojlantirish   uchun   qo‘shgan   hissasi   beqiyosdir.   Olima   uning
qarashlarini, pedagogik g‘oyalarini zo‘r mahorat bilan chizib bergan.
Shunday   qilib ,   asrlar   osha   taraqqiy   etib,   bizgacha   yetib   kelgan   milliy
qadriyatlarimiz,   ma’naviy-ma’rifiy   madaniyatimiz,   ilm-ma’rifat,   shuningdek,
pedagogika tarixi g‘oyalari ham XX asrning ikkinchi yarmida  rivoj topa boshladi.
Ma’lumki,   har   bir   ravnaq   topib   borayotgan   davlatning   istiqboli   fan-texnika,   ilm-
maorif taraqqiyoti hamda barkamol milliy avlodlarni tarbiyalab voyaga yetishtirish
bilan bog‘liqdir.
O‘zbek   pedagogikasiga,   bashariyat   tarixi   va   madaniyat   xazinasiga   katta
hissa   qo‘shgan   ulug‘   ma’rifatparvarlarimiz   qoldirgan   boy   merosga   munosib
farzand   bo‘lish   har   bir   insonning   oldida   turgan   ulkan   maqsadga   aylanishida   XX
asrda ijod etgan olimlarning o‘rni beqiyosligi yaqqol seziladi. O‘zbek xalqi tarixan
ta’lim   tarbiya   sohasida   o‘ziga   xos   dorulfunun   yaratgan.   Tarixiy   tajriba,
an’analarning meros bo‘lib o‘tishi yosh avlodni barkamol inson qilib tarbiyalovchi
dasturulamalga aylanmog‘i lozim.
Demak,   pedagogika   tarixini   o‘rganish     ijtimoiy   hodisadir.   U   tarixiy
pedagogika   hodisalariga   davr   talabi   va   qarashlari   asosida   yondoshadi.   Pedagogik
g‘oyalarning   turli   davrlarda   xilma-xil   bo‘lganligini   ochib   berib,   ilg‘or
qarashlarning taraqqiyot yo‘lini ko‘rsatadi [25]. 
Pedagogik   g‘oyalar   tarixini   o‘rganish   ushbu   soha   vakilllarining   faqat
pedagogik madaniyatini oshiribgina qolmay, balki pedagogik mahoratni egallashga
ham yordam beradi. 
Yuqoridagi   fikrlardan   kelib   chiqib   aytish   mumkinki,   milliy   pedagogika
tariximizni  o ‘ rganish, bugungi davr talabiga javob bera oladigan zamonaviy, yetuk
19 mutahassis,   yuksak     tafakkur   egasi   va   ma’naviy   jihatdan     barkamol   shaxs
darajasiga erishishni ta’minlaydi.  
1.2.Pedagogik g‘oyalar tarixini o‘rganishda  foydalaniladigan ilmiy-tadqiqot 
metodlari tavsifi
           Pedаgogikаdа psixologiyа, sotsiologiyа, fiziologiyа, mаtemаtikа fаnlаridаn
kirib   kelgаn   metodlаrdаn   tаshqаri   pedаgogikаning   o‘z   metodlаri   hаm   keng
qo‘llаnilаdi.   Biz   pedаgogikаning   ilmiy   tаdqiqot   metodlаri   degаndа,   yosh   аvlodni
tа’limi,   tаrbiyаsi,   rivojlаnishi   jаrаyonlаrigа   xos   bo‘lgаn   ichki   аloqа   vа
munosаbаtlаrni   tekshirish   hаmdа   ulаr   to‘g‘risidаgi   mа’lumotlаrni   olish   yo‘l   vа
usullаrni tushunаmiz.
          Metod (lotincha metodas – yo‘l so‘zidan) – tadqiqot yo‘li, nazariya, ta’limot
deb   tarjima   qilinadi.   Ilmiy   tushuncha   sifatida   “metod”   so‘zi   keng   ma’noda
muayyan maqsadga erishish yo‘lini, tor ma’noda tabiat va ijtimoiy hayot hodisalari
va qonuniyatlarini  bilish  maqsadida  qandaydir  vazifani  hal  etish  usulini  bildiradi.
Har qanday metoddan biror maqsadga erishish ko‘zda tutiladi va shuning uchun u
qandaydir   maqsad   qo‘yishni,   unga   erishish   bo‘yicha   faoliyat   usulini,   ana   shu
faoliyatni   amalga   oshirishda   yordam   beradigan   vositalarni   bilishni   taqozo   etadi
[20] .       
                  Pedаgogik   tаdqiqotlаrni   tаshkil   etishdа   аniq   ilmiy   tаdqiqot   metodlаri
qo‘llаnilаdi.
                  Pedаgogik   tаdqiqot   metodlаri   —   bu   ilmiy   nаzаriyаlаrni   qurilishi,
bog‘liqliklаri,   munosаbаtlаri,   qonuniy   аloqаlаrini   o‘rnаtish   mаqsаdidа   ilmiy
mа’lumotlаrni olish yo‘llаridir.
          Pedаgogik tаdqiqotlаrni tаshkil etishdа:
  umumnаzаriy   metodlаr:   аnаliz,   sintez,   tаqqoslаsh,   induksiyа,   deduksiyа,
mаvhumlаshtirish, umumlаshtirish, konkretlаshtirish, modellаshtirish;
 sotsiologik metodlаr: аnketа, intervyu, reyting; 
20 ijtimoiy   psixologik   metodlаr:   sotsiometriyа,   test,   trening;   mаtemаtik   metodlаr dan
foydalaniladi .
Pedаgogik tаdqiqot metodlаri nаzаriy vа аmаliy (empirik) turlаrgа bo‘linаdi.
          Tаdqiqotning nаzаriy metodlаri ilmiy fаktlаrni tizimlаshtirish, kengаytirish,
аniqlаshni   tаqozo   qilib,   hodisаlаrni   tushuntirаdi   vа   oldindаn   izohlаb,   olingаn
nаtijаlаrni   ishonchliligini   oshirib,   mаvhumdаn   аniq   bilimlаrgа   o‘tishni,   turli
tushunchа   vа   fаrаzlаr   orаsidаgi   аloqаdorliklаrni   o‘rnаtib,   аsosiy   vа   ikkinchi
dаrаjаlilаrini аjrаtаdi  [50] .
            Pedagogikada shunday maxsus metodlar mavjudki, ular yordamida ta’lim-
tarbiya   jarayoniga   oid   muhim   faktlar,   turli   pedagogik   vaziyatlar   mohiyatlari,
mexanizmlari, xususiyatlari o‘rganiladi.
                     Pedagogikaning ilmiy tadqiqot usullari qanchalik to‘g‘ri tanlansa ta’lim-
tarbiya   mazmunini   yangilash   va   takomillashtirish   shu   darajada   yaxshilanadi,
pedagogika fani ham boyib boradi  [40] .
                    Pedagogik   ilmiy-tadqiqot   metodlari   shaxsni   tarbiyalash,   unga   muayyan
yo‘nalishlarda   chuqur,   puxta   ilmiy   bilimlarni   berish   tamoyillari,   ob’ektiv   va
sub’ektiv   omillarini   aniqlovchi   pedagogik   jarayonning   ichki   mohiyati,   aloqa   va
qonuniyatlarini maxsus tekshirish va bilish usullaridir.
                    Ayni   vaqtda,   O‘zbekiston   Respublikasida   pedagogik   yo‘nalishda   olib
borilayotgan ilmiy izlanishlar dialektik yondashuvga asoslanadi. Pedagogik hodisa,
voqelik   va   ularning   qonuniyatlarini   aniqlashga   bunday   yondashuv   pedagogik
hodisa   va   jarayonlarning   umumiy   aloqasi,   ularning   izchil,   uzluksiz   rivojlanishi,
bolaning   fiziologik   rivoji   uning   psixologik,   intellektual   jihatdan   takomilashtirib
borishini   ta’minlashi,   qarama-qarshiliklarning   shaxs   kamolotini   ta’minlashdagi
o‘rni va roli, shuningdek, dialektika kategoriyalarining ahamiyatini e’tirof etadi.
21 Pedagogik   ilmiy   tadqiqotlarni   amalga   oshirish   murakkab,   muayyan   muddatni
taqozo   etuvchi,   izchillik,   uzluksizlik,   tizimlilik   hamda   aniq   maqsad   kabi
xususiyatlarga ega bo‘lgan jarayon bo‘lib, uning samarali bo‘lishi uchun bir qator
shartlarga   rioya   etish   zarur.   Ular   quyidagilardir:   muammoning   dolzarbligi   va
mavzuning   aniq   belgilanganligi;   ilmiy   farazlarning   to‘g‘ri   shakllantirilganligi;
vazifalarning   tadqiqot   maqsadi   asosida   to‘g‘ri   belgilanganligi;   tadqiqot   metodlar
tizimiga   nisbatan   obyektiv   yondashuv;   tajriba - sinov   ishlari   jarayoniga   jalb
etiluvchi respondentlarning yosh, psixologik va shaxsiy xususiyatlari, shuningdek,
shaxs   rivojlanishi   qonuniyatlarining   to‘g‘ri   hisobga   olinganligi;   tadqiqot
natijalarini   oldindan   tashxislash   va   uning   natijalarini   bashorat   qilish;   tadqiqot
natijalarining kafolatlanganligi [49].  
1-jadval
Pedagogika tarixini o‘rganishda foydalaniladigan ilmiy-tadqiqot
metodlarining tavsifi
         Umumiy metodlar
1. Metod nomi Tavsifi Qaysi
yondashuvlar
asosida
qo‘llaniladi
2 Nazariy tadqiqot 
metodlari 
(abstraktlikdan 
konkretlikka 
ko`tarilish  va   b.); Abstraktlashtirish -tekshirilayotgan
obyektlarning   xususiy,   unchalik
e ’ tiborga   molik   bo ‘ lmagan   jihatlarini
soqit   qilib,   uning   mohiyatini   ochib
beruvchi   hossalarini   ajratish   va
o ‘ rganishdir.
Konkretlashtirish   - bu umumlashtirish
va   abstraktlashtirish   jarayonida   ajratib Faoliyatli-tizimli
Kompetensiyaviy-
22 olingan,   e ’ tibordan   soqit   qilingan,
oldingi   butun   belgi   va   xususiyatlarni
yana   predmet   va   xodisalar   bilan
bog ‘ lab,   shu   predmet   va   hodisa
haqida aniq bir fikr xosil   qilishdir. yondashuv
3 Empirk va 
nazariy tadqiqot 
metodlari (analiz 
va sintez, 
induksiya   va 
deduksiya, 
modellashtirish, 
abstraktlashtirish 
va   b.). Analiz   (tahlil)   –   obyektni
qismlarga,   bo ‘ laklarga,   tomonlarga,
elementlarga   ajratib,   ularning   har
birining   mazmun   –   mohiyatini
o ‘ rganish,   bilishdir.   Analiz   metodi
butunni   tashkil   etgan   qismlar,   bo ‘ laklar,
tomonlar,   elementlar   ularning   butun
tarkibidagi   o ‘ rni   aniqlanadi.   Analiz
orqali   predmet   va  hodisalarning   tarkibi
(strukturasi),   tuzilishi   o ‘ rganiladi   va
bilinadi.
Sintez   (ajratib   olish)   –   analiz
tufayli   ajratilgan   bo ‘ laklar,   tomonlar,
qismlar, elementlarni   o ‘ zaro   biriktirib,
ularni   bir   butun   holga   keltirishdir.
Sintez   metodi  tadqiqotchiga  butunning
bo ‘ laklari,   qismlari,   tomonlari,
elementlari   o ‘ rtasidagi   va   ularning
butun   bilan   bo ‘ lgan   aloqa   va
bog ‘ lanishlarini   bilishga   imkon   beradi. Maqsadga
yo‘naltirilgan
Empirik   tadqiqot
metodlari
(kuzatish, Kuzatish         -   obyektni
o ‘ rganishda   unga   ta`sir   etmasdan   bilish
metodidir.   Bunda obyektning xossasini, Maqsadga
yo‘naltirilgan
23 taqqoslash,
o ‘ lchash,
eksperiment qayd   etish   va   o`lchash   bilan
chegaralaniladi,   uning   o ‘ zgarishi
kuzatiladi   (masalan,   keskichning
yeyilishini   kuzatish).   Tadqiqot   natijalari
bizga   real obyektlarning obyektiv xossa
va   aloqalari   xaqida   ma ’ lumot   olish
imkoniyatini   beradi.   Ushbu   natijalar
tadqiqotining   ixtiyori,   hissiyoti   va
xohish-irodasiga   bog`liq emas. 
Taqqoslash   (qiyoslash)   -   ilmiy
bilishning   keng   tarqalgan   metodi
bo ‘ lib,   u   “hamma   narsa   qiyoslanganda
bilinadi“   degan   tamoyilga   asoslanadi.
Taqqoslash   natijasida   bir   necha
obyektga   taalluqli   bo`lgan   umumiy
jihatlar   aniqlanadi.   Bu   esa,   ma ’ lumki,
qonuniyat   va   qonunlarni   bilish
yo ‘ lidagi birinchi   qadamdir.
O`lchash   -   taqqoslashga
nisbatan   aniqroq   bilish   quroli
hisoblanadi.   Ushbu   metodning
ahamiyati   o ‘ rganilayotgan   obyekt
haqidagi   ma ’ lumotlarning   yuqori
aniqligidadir.
Eksperiment         natijasida   bir   yoki
bir   necha   omillarning   boshqasiga
yoki   boshqalariga   ta`siri
aniqlanadi.   Kuzatishdan   farqli
holda,   eksperiment   tajribaning
24 qaytaruvchanligini   ta ’ minlaydi,
turli   sharoitlarda   obyektni   tadqiq
etish   imkonini   beradi,   uni   “sof
holda”   o ‘ rganish   mumkin   bo ‘ ladi.
Bu   so‘z   lotincha   sinab   tekshirib
ko‘rish, ilmiy maqsadga qaratilgan
tajriba   ma ’ nosini   anglatadi.
Ta ’ lim-tarbiya   ishlarida
qo‘llaniladigan   biror   shakl,   metod
va vositaning foydaliligini aniqlash
va   tekshirish   uchun   o‘quv
yurtlarida o‘tkaziladi.
1) Empirik tadqiqot metodlari (kuzatish, taqqoslash, o ‘ lchash,   eksperiment ;
2) nazariy tadqiqot metodlari (abstraktlikdan konkretlikka ko ‘ tarilish  va   b.);
3) empirk   va   nazariy   tadqiqot   metodlari   (analiz   va   sintez,   induksiya   va
deduksiya, modellashtirish, abstraktlashtirish va   b.).
Kuzatish         -   obyektni   o ‘ rganishda   unga   ta ’ sir   etmasdan   bilish   metodidir.   Bunda
obyektning xossasini, qayd etish va o ‘ lchash bilan chegaralaniladi, uning   o ‘ zgarishi kuzatiladi
(masalan,   keskichning   yeyilishini   kuzatish).   Tadqiqot   natijalari   bizga   real   obyektlarning
obyektiv   xossa   va   aloqalari   h aqida   ma ’ lumot   olish   imkoniyatini   beradi.   Ushbu   natijalar
tadqiqotning ixtiyori, hissiyoti va hohish-irodasiga   bog ‘ liq emas. 
                    Pedagogik   kuzatish   murakkab   va   maxsus   xususiyatga   egadir.   Bunda
kuzatilayotgan   pedagogik   hodisaning   mohiyatini   ko‘ra   bilish,   o‘qituvchi   va
o‘quvchi   harakatlarining   o‘zaro   aloqasi   dialektikasini,   ulardan   har   birining
individualligini   aniqlay   olish   lozim.   Har   bir   pedagog   kuzatuvchan   bo‘lishi   ayrim
hodisa   va   dalillarning   tafsilotlarini   payqay   olish,   ularni   tahlil   qila   bilish
25 qobiliyatiga   ega   bo‘lishi   lozim.   Kuzatishlar   biror   maqsadga   qaratilgan   holda
amaliy   va   sistemali   yo‘lga   qo‘yilgan   bo‘lsa,   eng   kerakli   dalillarni,   mazkur
kuzatishdan   o‘z   vaqtida   chiqarilgan   pedagogik-psixologik   xulosalarni   hisobga
olgan   holda   tashkil   qilinsa,   samarali   bo‘ladi.   Kuzatish   ta ’ lim-tarbiya   jarayonini
yaxshilash va takomillashtirish maqsadida olib borilishi mumkin. Masalan, o‘qitish
jarayonida bolalarning qanday o‘sayotganligi, darslar jarayonlarida bilim berish va
tarbiyalash   vazifalari   birligi   qanday   amalga   oshirilayotganligi;   fan   asoslarini
o‘rganishda   o‘quvchilarnig   tafakkuri   qanday   faollashayotganligini   va   boshqalar
aniqlanadi.
            Ilmiy kuzatishda ba ’ zan tadqiqotchi chidamsiz, shoshqaloq va sistemali ish
ko‘rmasligi singari holatlarga yo‘l qo‘yilsa uning samaradorligi pasayadi.
Taqqoslash   (qiyoslash)   -   ilmiy   bilishning   keng   tarqalgan   metodi   bo ‘ lib,   u   “hamma
narsa   qiyoslanganda   bilinadi“   degan   tamoyilga   asoslanadi.   Taqqoslash   natijasida   bir   necha
obyektga   taalluqli   bo`lgan   umumiy   jihatlar   aniqlanadi.   Bu   esa,   ma ’ lumki,   qonuniyat   va
qonunlarni bilish yo ‘ lidagi birinchi   qadamdir.
Taqqoslash   sermaxsul   bo ‘ lishi   uchun   quyidagi   ikki   talab   bajarilishi
kerak:
1. O ‘ rtasida   ma`lum   obyektiv   umumiylik   mavjud   bo`lishi   mumkin   bo`lgan
obyektlargina taqqoslanishi   zarur;
2. Obyektlarni taqqoslash eng ahamiyatli (bilish, o ‘ rganish nuqtai   nazaridan)
xossalari, belgilari va jihatlari bo ‘ yicha amalga oshirilishi   shart.
                       Malla Ochilov pedagogika sohasidagi  faoliyati jarayonida quyidagi
masalalarni o‘rgangan. Biz bularni chizma tarzida keltirdik: 
                                                                                     o‘qituvchi nutqi
Malla Ochilov                                                              o‘qituvchi odobi   
26                                                                                       pedagogik mahorat
1-chizma
Xuddi   shunday   pedagoglardan   biri   Usmonali   Nishonaliyev   ham   pedagogikani
quyidagi tarmoqlarini talqin etgan:
                                                                                      ta’lim nazariyasi
Usmonali Nishonaliyev                                                o‘qituvchi mahorati   
                                                                                      darslarni tashkil etish
2-chizma
Yana   bir   olim   –   Asqar   Zunnunovning   qarashlarida   quyidagi   yo‘nalishlar
yetakchi o‘rinni tutgan:
                                                                                  pedagogika tarixi
Asqar Zunnunov                                                     milliy fikrlar rivojlanishi   
                                                                              Pedagogikaning rivojlanish tarixi
3-chizma
Ilmiy-tadqiqot sifatida quyidagi metodlarga ham murojaat etishimiz mumkin:
27 O ‘ lchash   -   taqqoslashga   nisbatan   aniqroq   bilish   quroli   hisoblanadi.   Ushbu   metodning
ahamiyati o ‘ rganilayotgan obyekt haqidagi ma ’ lumotlarning   yuqori aniqligidadir.
Empirik        bilish        jarayonida        o ‘ lchash   metodi   ham   kuzatish   va   taqqoslash   kabi   keng
tarqalgandir.   Empirik   tadqiqotning   ko ‘ rilgan   metodlaridan   farqli   holda,   ekspirement   ilmiy
jihatdan   eng   umumlashtirilgan   tarzda   qo ‘ yilgan   tajriba   hisoblanadi.   Unda   kuzatish   va
o ‘ lchashdan tashqari obyekt joylashgan shart   – sharoit, muhit va hatto tadqiqot obyektining o ‘ zi
ham ma ’ lum tarzda   o ‘ zgartiriladi.
Eksperiment         natijasida   bir   yoki   bir   necha   omillarning   boshqasiga   yoki
boshqalariga   ta ’ siri   aniqlanadi.   Kuzatishdan   farqli   holda,   eksperiment   tajribaning
qaytaruvchanligini   ta ’ minlaydi,   turli   sharoitlarda   obyektni   tadqiq   etish   imkonini
beradi, uni “sof holda” o ‘ rganish mumkin   bo ‘ ladi.  Bu so‘z lotincha sinab tekshirib
ko‘rish,   ilmiy   maqsadga   qaratilgan   tajriba   ma ’ nosini   anglatadi.   Ta ’ lim-tarbiya
ishlarida qo‘llaniladigan biror shakl, metod va vositaning foydaliligini aniqlash va
tekshirish uchun o‘quv yurtlarida o‘tkaziladi [59].
          Eksperiment metodlari sharoitiga qarab turli xil qo‘llaniladi.
1.   Tabiiy   eksperiment   (yaratuvchi,   ixtiro   qiluvchi   eksperimentlar.   Asl   holicha
ta ’ lim-tarbiya   muammolari   ma’lum,   suhbat,   kuzatish   va   anketa   asosida
o‘quvchining o‘qish jarayonida, o‘z- o‘zini nazorat qilish singarilar) aniqlanadi.
2.   O‘quvchilarning   ongliligini   yaratuvchi   eksperiment.   (tadqiqotchi   biror   ma ’ no
bo‘yicha taxminiy reja asosida o‘quvchi faoliyatining o‘quv jarayonida o‘zini-o‘zi
nazorat   qilish   usullarini,   yo‘llari   tekshirilib   ma’lum   bir   ilmiy   pedagogik   xulosa
chiqariladigan tajriba deyish mumkin). Bu metoddan chiqarilgan xulosalar boshqa
hamma   maktablar   hayotiga   tadbiq   qilinishi   uchun   nazorat   eksperimentidan
o‘tkaziladi.  Chiqarilgan  pedagogik xulosa esa  o‘z navbatida mazkur  masalani  hal
qilishning   nazariyasi   va   metodologiyasi   bo‘lib   pedagogikaning   yutug‘i
hisoblanadi.
28 3. Tabiiy eksperiment, buning asoschisi  rus psixologi  A..F.Lazurskiy hisoblanadi.
Bu metodda maktab faoliyati asl holda o‘rganiladi. Masalan, maktab internatining
tarbiyachilari   o‘quvchilarning   o‘zlari   haqidagi   g‘amxo‘rligini   tabiiy   tekshirishda
pechda yoqadigan ho‘l va quruq o‘tin vositasida aniqlangan. Bolalar yashaydigan
binoda   yaqin   joyda   ho‘l   o‘tin   borligi,   uzoqroq   joyda   quruq   o‘tindan
foydalanishning samarasini tekshirishni ko‘rsatish mumkin. Shunday qilinsa natija
haqiqiy bo‘ladi.
                      Eksperiment  metodlari  o‘z  mazmuni,  turi  va  xarakteriga  ko‘ra  quyidagi
turlarga   bo‘linishi   mumkin:   didaktik,   tarbiyaviy,   maktabshunoslik,   chog‘ishtirma
pedagogika va hokazo.
Ilmiy   bilishda   empirik   tadqiqot   metodlari   muhim   ahamiyatga   ega.   Ular   faqatgina
gipotezalarni   tasdiqlash   asosigina   bo`lib   qolmasdan,   ko ‘ p   hollarda   yangi   ilmiy   kashfiyotlar,
qonunlarni ochishning manbaasi ham    hisoblanadi.
Empirik   va   nazariy   tadqiqotlarida   analiz         va         sintez,         deduksiya         va   
induksiya,   abstraktlashtirish  kabi universal metodlar keng   qo ‘ llaniladi.
Analiz   (tahlil)   –   obyektni   qismlarga,   bo ‘ laklarga,   tomonlarga,   elementlarga   ajratib,
ularning har birining mazmun – mohiyatini o ‘ rganish, bilishdir.   Analiz metodi   butunni   tashkil
etgan   qismlar,   bo ‘ laklar,   tomonlar,   elementlar   ularning   butun   tarkibidagi   o`rni   aniqlanadi.
Analiz orqali predmet va hodisalarning   tarkibi (strukturasi), tuzilishi o ‘ rganiladi va   bilinadi.
Sintez   (ajratib   olish)   –   analiz   tufayli   ajratilgan   bo ‘ laklar,   tomonlar,   qismlar,
elementlarni   o ‘ zaro   biriktirib,   ularni   bir   butun   holga   keltirishdir.   Sintez   metodi
tadqiqotchiga   butunning   bo ‘ laklari,   qismlari,   tomonlari,   elementlari   o ‘ rtasidagi   va   ularning
butun   bilan   bo ‘ lgan   aloqa   va   bog ‘ lanishlarini   bilishga   imkon   beradi.
Analiz bilan sintez tadqiqot jarayonidagi bir moddiy yoki   mantiqiy amalning ikki tomonidir, ular
bir-biri bilan bog ‘ liq va bir-birini   to ‘ ldiradi, ularni bir-biridan ajratib bo ‘ lmaydi, chunki tabiat va
jamiyatda   hamma jarayonlar ko ‘ p   tomonlamadir.
Ilmiy tadqiqotlarda empirik, elementar-nazariy, tarkibiy-genetik, analiz   va sintez metodlari
29 qo ‘ llaniladi.
Tadqiqotchi   o ‘ rganayotgan   predmet   yoki   xodisalari   ustida   olib   borgan   kuzatish   va
eksperimentlari, analiz va sintezlari asosida hosil   bo ‘ lgan empirik faktlar va ma ’ lumotlarni o ‘ z
tafakkurida   umumlashtiradi,   abstraktlashtiradi   va   konkretlashtiradi.   Tafakkur   jarayonida   yuz
beradigan bu amallar ham ilmiy bilishning umumiy ilmiy metodlarini tashkil   etadi [57].
Ilmiy bilishning umumlashtirish, abstraktlashtirish   va konkretlashtirish metodlari faqat tafakkur
jarayoniga oid bo ‘ lib, ular   ilmiy tadqiqotlarning nazariy darajasiga   xosdir.
Umumlashtirish   -   bu   tadqiqot   olib   borilayotgan   bir   qancha   predmet   yoki   hodisalarga   xos
bo ‘ lgan   tomonlari,   xususiyatlari   va   xossalarini   fikrda   e ’ tibordan   soqit   qilib,   tadqiqot   uchun
zarur bo ‘ lgan birorta belgi   yoki xususiyatni mavhum xolga   keltirishdir .
Abstraktlashtirish   –   tekshirilayotgan   obyektlarning   hususiy,   unchalik   e ’ tiborga   molik
bo ‘ lmagan   jihatlarini   soqit   qilib,   uning   mohiyatini   ochib   beruvchi   hossalarini   ajratish   va
o ‘ rganishdir.
Abstraksiya   vositasida   tafakkurning   umumlashtirilgan   natijalari   shakllantiriladi,   ular   fikran
boshqa   xodisalar   ichidan   ajratib   olinadi,   bu   esa   ular   orasidagi   bog ‘ lanishlarni   tadqiq   etish
imkonini   beradi.
Abstrakt  fikrlash  - ijodiy yondoshishning majburiy   shartidir .
Konkretlashtirish   -   bu   umumlashtirish   va   abstraktlashtirish   jarayonida   ajratib   olingan,
e`tibordan   soqit   qilingan,   oldingi   butun   belgi   va   xususiyatlarni   yana   predmet   va   xodisalar
bilan   bog ‘ lab,   shu   predmet   va hodisa  haqida aniq bir fikr xosil   qilishdir.
Umumlashtirish, abstraktlashtirish va konkretlashtirish   tafakkurdagi bir mantiqiy amalning turli
tomonlaridir.   Tadqiqotchi   umumlashtirish,   abstraktlashtirish   va   konkretlashtirish   usullari
asosida   tafakkur   jarayonida   yangi   nazariy   bilimlarni   hosil   qiladi.   Bu   usullarning   har   uchalasi
tafakkur jarayonida doimo birgalikda qo ‘ llanilib, bir-birlarini to ‘ ldirib   boradi.
Tarixiylik   –   bu   o ‘ rganilayotgan   predmet   yoki   hodisaning   paydo   bo ‘ lishi,   rivojlanish   va
yemirilish   jarayonlari   birligini,   uning   tarixiy   taraqqiyot   jarayonida   boshqa   voqealar   bilan
aloqadorligini nazariy   bilishga oid usuldir. Tarixiylik deganda, tadqiq etilayotgan predmet yoki
hodisaning   konkret   sharoitda   paydo   bo ‘ lishi,   yashashi,   rivojlanish   va   yemirilish   yoki   yo ‘ q
30 bo ‘ lishidan iborat jarayonning tafakkurda ifodalanishi   tushuniladi.
Mantiqiylik   esa,   ana   shu   tarixiylikning   tadqiqotchi   fikridagi   umumlashtirilgan,
abstraktlashtirilgan,   konkretlashtirilgan,   qisqartirilgan,   tasodiflardan     tozalangan   abstrakt
konkretlik shaklidagi   ifodalanishidir.
Mantiqiylikda   tarixiylikning   eng   zarur   va   eng   asosiy   tomonlari,   xususiyatlari,   qonuniyatlari
ifodalanadi.   Tarixiylik   va   mantiqiylik   o ‘ zaro   chambarchas   bog ‘ liq.   Tadqiqotchi   biron   bir
obyekt ustida izlanishlar   olib borganida   ilmiy   bilishning   bu   usullarini   to ‘ g ‘ ri   qo ‘ llashi   lozim.
Haqiqatdan   ham,   tadqiq   etilayotgan   predmet   yoki   hodisaning   real   tarixini   to ‘ g ‘ ri   o ‘ rganib
chiqmay turib, uning  mohiyatini to ‘ g ‘ ri ifodalab   bo ‘ lmaydi [59].
Modellashtirish   metodi   o ‘ rganilayotgan   obyektga   tuzilishi   yoki   funksiyasiga   ko ‘ ra   unga
o ‘ xshash   lekin   uning   o ‘ zi   emas,   uning   nusxasini yaratib, shu nusxa orqali haqiqiy obyektning
tegishli xossa   va xususiyatlarini   o ‘ rganishdir.   Ilmiy   tadqiqotlarda   bu   usulning   vazifasi   odatda,
tekshirilayotgan   obyektning   bevosita   originalida   o`rganishning   iloji   bo ‘ lmagan   paytda   uning
asliga   o ‘ xshash,   unga   mos   moddiy   yoki   fikriy   nusxasini,   ya`ni   modelini   (model   -   lotincha
modele   -   nusxa,   shartli   obraz, sxema ma’nolarini bildiradi) yasab, shu model asosida   originalni
o ‘ rganishdan   iboratdir.   Modellashtirish   va   modelning   o ‘ ziga   misol   qilib,   biz   globusni  olishimiz
mumkin.
Modellashtirish   ko ‘ p   bosqichli   jarayondir.   Uning   1-bosqichi   modelni   qurishdir.   Qurilgan
modelning   original   bilan   mosligini   aniqlash   modellashtirishning     2-bosqichidir.
Modellashtirishning    3-    bosqichi   -     bu   model asosida hosil qilingan bilimni originalga tadbiq
etishdir.   Modellashtirishning   so ‘ nggi,   4-bosqichi   esa   model   orqali   ega   bo ‘ lingan   yangi
bilimning haqiqatligini   aniqlashdir.
Suhbat   metodi .   Ilmiy   maqsadda   olib   boriladigan   suhbatning   aniq   maqsadi,
vazifasi,   shakli   va   ularni   o‘tkazish   metodikasi   mavjud.   Suhbatlar   individual,
guruhli   va   jamoa   turlariga   bo’linadi.   Tadqiqotchi   suhbat   olib   borishni   va   uni
kerakli maqsadli tomonga yo‘naltira olishi g‘oyat muhimdir. Suhbat olib boruvchi
quyidagi pedagogik qoidalarga rioya qilishi shart:
a) suhbat savollarini oldindan belgilash;
31 b) vaqti va joyini belgilash;
v) suhbat ishtirokchilarini belgilash (soni, miqdori);
g) qulay sharoit yaratib ochiq suhbatlashish;
d) suhbatdoshga o‘z fikrini aytishga imkon berish;
e) sergak va bachkana bo‘lmaslik [57].
Fikrimizcha yana suhbatdosh haqida biografik ma’lumotga ega bo‘lish, olingan
materialni   o‘z  vaqtida   ishlab   chiqish   va   qo‘shimchalar   qilish,   suhbatdan   ilmiy
xulosa chiqarish ham muhim ahamiyat kasb etadi. 
            Eksperiment metod. 
                      Ilg‘or   tajribani   o‘rganish   va   yoyish   metodi.   Maktab   ta’lim-tarbiyasida
nazariy   asoslanib,   tajribada   ilg‘or   o‘qituvchilar   faoliyatida   sinalib   o‘rganishga
tavsiya   qilingan   pedagogik   xulosa   deyish   mumkin.   Buyuk   rus   pedagogi
K.D.Ushinskiy bu metod haqida “o‘tkazilgan, xulosa qilingan asl tajriba to‘g‘risida
emas, balki kelingan, uzatilgan, qilingan fikrdadir” - degan edi.
          Statistika ma’lumotlarini analiz va sintez qilish metodi.
                    Pedagogik   tadqiqot   kerakli   statistika   ma’lumotlarini   ma’lum   bir   maqsad
bilan   sistemali   o‘rganish   va   umumlashtirishsiz   amalga   oshmaydi.   Chunki   bu
ma’lumotlar jamiyatimizda madaniyat, fan, tarbiya va ta’limning barq urib taraqqiy
etish   qonunlarining   rivojlanishida   muhimdir.   Xalq   maorifi   byudjetining   oshishi,
o‘quv   yurtlarida   bolalar   sonining   ko‘payishi,   maktabdan   tashqari   tarmoqlarning
kengayishi,   darsliklar,   ko‘rgazmali   qurollar,   texnika   vositalarinig   ortishi,
o‘qituvchi kadrlar tayyorlashi kabilar statistika ma‘lumotlari bilan isbotlanadi.
Anketa metodi. Anketa fransuzcha so‘z bo‘lib, tekshirish degan ma’noni anglatadi.
Anketa   metodi   o‘quvchilardan   so‘rash   metodi   bo‘lib,   u   o‘quvchilar   tarkibining
sifati to‘g‘risida kerakli ma’lumotlarni olish uchun, ularning fikrlari va qarashlarini
32 aniqlash uchun, shuningdek kasbga yo‘llashni belgilash uchun ma’lum bir shaklda
o‘tkaziladi. Bu metodni qo‘llashda quyidagi talablarga amal qilish kerak:
1.   Anketalar   o‘quvchilarning   pedagogik   va   ruhiy   tavsifini   tuzishning   manbai   va
universal vositasiga aylantirmasligi kerak.
2. Anketalar juda katta va noaniq bo‘lmasligi kerak.
3.   Anketani   o‘tkazishda   bolalarning   yosh   xususiyatlarini   hisobga   olish   va   vaqt
normada berilishi kerak va hokazo.
           Sotsilogik metod. Yuqoridagi sanab ko‘rsatilgan metodlar qo‘llashda tadqiq
qilinayotgan   o‘quvchilar   soni   chegaralangan   ularning   kamchiligi   ham   shunda
ekanligini   bilishimiz   darkor.   Bunday   paytda   o‘quvchilarning   ko‘pchiligi   bilan
ommaviy   ravishda   pedagogika   fanining   u   yoki   bu   muammosini   hal   etishda
sotsiologik   metodini   qo‘llash   talab   qilinadi.   Misol   uchun   maktab   o‘quvchilari
o‘zlarining   bo‘sh   vaqtlardini   qanday   o‘tkazishini   aniqlash   uchun   tezlikda   anketa
savollari   asosida   so‘rash   ko‘plab   o‘quvchilardan   o‘tkaziladi   va   aniq   bir   xulosaga
kelinadi.   Keyingi   yillarda   pedagogika   fanida   matematik   metod   va   xususan
statistika   materillarini   ishlash   metodlari   keng   qo‘llanilmoqda.   Masalan:
maktablarning   birida   matematika   fani   bo‘yicha   o‘quvchilarning   uy   ishlarini
bajarilishi   o‘rganilganda   IV   sinfda   uy   vazifalarini   mustaqil   bajarish   -80%,   VI
sinfda-75%,   VIII   sinfda-55%   tashkil   qilganligi   aniqlangan.   Buning   asosiy   sababi
nimaligi   aniqlash   darkor.   Buning   sababi   ikki   tomonlama   yuz   berishi   mumkin.
Birinchidan,   mazkur   matematika   fanining   o‘quv   dasturi   murakkablashganligidan
yoki shu fanni o‘qitish sifati pastligidan izlash kerak .
                      Pedagogika   ilmiy   tekshirishlari   metodlaridan   biri   nazariy   pedagogik
g‘oyalarni   tahlil   qilish   metodidir.   Bu   metod   ta’lim-   tarbiyaning   chuqur   muhim
masalalarini   ilmiy   umumlashtirish   bilan   emas,   balki   uni   amalga   oshirishda   yangi
qonuniyatlarni   tajribaga   asoslangan   (empirik   metod)   yordamida   amalga
33 oshiriladi.Buni quyidagi misol bilan isbotlash mumkin. Shaxsni umumiy maqsadli
rivojlantirish,   shaxsni   har   tomonlama   rivojlantirish   bilan   o‘zaro   aloqadorlikda
amalga   oshadi.   A.S.Makarenko   ta’kidlaganidek,   odam   organizmi   alohida-alohida
holda   rivojlanmaydi,   balki   barchalari   o‘zaro   uzviy   bog‘liqlikda   bir   vaqtda
rivojlanadi degan xulosaga kelgan [59]. 
                          Demak,   pedagogika   tarixini   o‘rganishda   metodni   to‘g‘ri   tanlay   bilish,
tanlangan   metoddan   unumli   foydalanish,   metodlar   haqida   yetuk   bilimga   ega
bo‘lish   ilmiy-tadqiqot   ishining   samaradorligini   oshiradi   va   ko‘zlangan   maqsadga
qulay usulda erishishni ta’minlaydi.
                                            I bob bo ‘ yicha xulosa
    Respublikamizda   o‘z   tarixiga   yangicha   tafakkur   asosida   yondashish,
o‘tmishdagi   pedagogik   tafakkur   daholarining   shuhratini   tiklash,   ularning
g‘oyalarini   xalq   hayotiga   tatbiq   etish   kabi   ulug‘   ishlar   amalga   oshirildi.   Ayni
paytda o‘zbek va boshqa qardosh xalqlarning milliy shakllanishi  va rivojlanishini
zamon talablariga mos keladigan ta’lim – tarbiya tizimisiz tasavvur qilish mumkin
emas. 
Har   bir   millatning   o‘z   o‘tmishi,   pedagogikasi,   san’ati   mavjud   bo‘lib,
xalqning ma’naviy merosidan eng katta xususiyatga  molik tomoni bu – ta’limdir.
Insoniyat   ilm   orqali   o‘zini-o‘zi   kashf   qiladi.   Xalq   o‘rtasida   ilm   –   o‘zini
anglamoqdir degan donishmandona fikr bor. Sharq allomalarimizning an’analarini
davom   ettirish   uchun   har   bir   asrda   o‘ziga   xos   ravishda   ilmiy   izlanishlar   olib
34 borilgan.   Sharq   allomalari   pedagogikaning   barcha   xususiyatlarini   o ‘ zida   aks
ettiruvchi asarlar yaratgan. Bu an’analar XX asrning ikkinchi yarmida ham o ‘ ziga
xos ravishda davom etdi.
           O ‘ zbekistonda XX asrning ikkinchi yarmidagi pedagogikani o ‘ rganish, shu
davrda   yaratilgan   asarlarni   tahlil   etish   kechiktirib   bo ‘ lmaydigan   maqsadlarga
kiradi.   O ‘ sha   davr   olimlari   taraqqiy   etgan   mamlakatlarning   ilmini,   tarbiyasini
chuqur   o ‘ rganib   chiqdilar.   Ular   o ‘ lkada   milliy   tarbiyani   keng   yo ‘ lga   qo ‘ yish
masalasini   ilgari   surdilar.   Ular   inson   tarbiyasiga   e’tibor   qaratishda   sharq
allomalarining ma’naviy merosi va pedagogik fikrlariga suyandilar. Shuning uchun
ham   endilikda   yosh   avlodni   barkamol   inson   qilib   tarbiyalashda   ularning   durdona
asarlaridan foydalanish kerakligi ma’lum bo ‘ lmoqda.
                    O ‘ zbekistonda   pedagogik   g ‘ oyalar   o ‘ rganish   bugungi   kunda   har
qachongidan   ham   muhimdir.   Tarix   o ‘ tmish   va   kelajak   o ‘ rtasidagi   ko ‘ prik
vazifasini bajaruvchi omil deb qabul qilinsa, pedagogika tarixi insoniyatning asrlar
davomida   orttirgan   tarbiya   va   madaniyatga   oid   tajribalarni   bugungi   davr   talabiga
moslab   yetkazuvchi   ijtimoiy   hodisadir.   Demak,   pedagogika   tarixi   pedagogika
sohasidagi   har   qanday   nazariy   va   amaliy   hodisalarga   davr   talabi   asosida
yondoshadi   va   o ‘ rganadi.   Tarbiya   nazariyasi   va   amaliyotining     turli   bosqichlarda
xilma-xil bo ‘ lishini ochib berib, ilg ‘ or qarashlarining taraqqiyot yo ‘ lini ko ‘ rsatadi. 
Bundan   shunday   xulosa   chiqarish   mumkinki,   tarbiya   jarayoni   shaxsni   har   tomonlama
rivojlantirishini   ta’minlamog‘i   kerak.   Bunda   bizga   analiz,   tarixiylik,   mantiqiylik   metodlari
maqbul   hisoblanadi.   Ularda   pedagogik   g‘oyalarni   o‘rganish   va   tahlil   qilish   uchun   yetarli
darajada   bilimlarni   shakllantirish   imkoni   mavjud.   Misol   tariqasida   oladigan   bo‘lsak,
K.Hoshimovning   pedagogika   sohasidagi   faoliyatini   o‘rganish   uchun   mantiqiylik   metodidan
foydalanish   ushbu   olimning   pedagogik   g‘oyalar   tarixi   borasidagi   ilmiy   ijodini   qanchalar
sermahsul   ekanligini   ko‘rsatib   beradi.   Buning   boisi   shundaki,   olimning   pedagogika   tarixi
borasidagi   ishlarini   o‘rganish   jarayonida     umumlashtirilgan,   abstraktlashtirilgan,
35 konkretlashtirilgan   shakllaridan   foydalanish   ko‘zlangan   natijaga   tez   va   aniq   erishish   imkonini
beradi.   
                    K.Hoshimovning   sermahsul   ijodini   o‘rganishda   mantiqiylik   metodidan
foydalangan holda o‘rganish ilmiy tadqiqot ishimizni samarali tashkil qilishga o‘z
hissasini qo‘shadi. 
                      Darhaqiqat,   o ‘ z   vatani   tarixini   bilishni,   donishmand   xalqimizning   ko ‘ p
asrlik   tajribalarini   va   jamiyatning   madaniy-ma’rifiy   taraqqiyoti   bilan   bog ‘ liq
an’analarni ifodalab kelgan pedagogika tarixining o ‘ tmishi, istiqbollari va bugungi
o ‘ zgarishlarni o ‘ rganish dabr talabidir.
II   BOB.   XX   ASRNING   IKKINCHI   YARMIDA   PEDAGOGIK   G‘OYALAR
RIVOJIGA   ULKAN   HISSA   QO‘SHGAN   OLIMLARNING   ILMIY
MAKTABLARI
2.1.O‘zbekistonda XX asrning ikkinchi yarmida  faoliyat yuritgan ilmiy
maktablar
O‘zbekiston   hududi   azaldan   ilm-ma’rifatli,   ziyoli   insonlar   makoni   bo‘lib
kelgan. Qadim–qadim davrlardan ushbu zaminda dunyoga dong‘i ketgan madrasa,
maktab   va   dorilfununlar   bo‘lgan.   Buyuk   mutafakkir   olimlar,   fozilu–fuzalolarimiz
jahon fani va madaniyatiga salmoqli hissa qo‘shib kelganlar. 
36 Ma’lumki,   uzoq   va   boy   tarixga   ega   bo‘lgan   Markaziy   Osiyo   xal q lari
o‘zining   ta’lim-tarbiyaga   oid   ulkan   merosini   yaratib,   takomillashtirib,
insoniyatning   yuzlab   avlodlarini   insonparvarlik,   ilmparvarlik,   mexr-oqibat,
mehnatsevarlik,   do‘stlik,   saxovat   kabi   umuminsoniy   fazilatlari   ruxida   tarbiyalab
kelgan,   xalqimiz   yaratgan   ma’rifiy   fikr   sarchashmalari   qadim-qadimlarga   borib
taqaladi. 
O‘tmishda   atoqli   mutafakkirlar   pedagogikaga   doir   muhim   fikrlarni   aytib
qoldirganlar,   bularni   o‘rganish   pedagogik   tafakkurning   o‘sishiga,   pedagogik
madaniyatning   ortishiga   imkon   beradi.   Yuqoridagi   fikrlardan   kelib   chiqib,   biz
o‘rganmoqchi   bo‘lgan   pedagogik   g‘oyalar   tarixining   maqsad   va   vazifalarini
aniqlashimiz   va   buni   ta’lim   —   tarbiya   jarayonida   amaliyot   bilan   bog‘lab
qo‘llashimiz va takomillashtirishimiz lozimdir.
O‘zbek xalqi tarixan ta’lim-tarbiya sohasida o‘ziga xos dorilfunun yaratgan.
Hatto hozirgi o‘zbek xalqi yashab turgan zaminda zardushtiylik dini keng yoyilgan
davrda ham pedagogik mafkura xukm surgan [ 25 ].
Ijtimoiy   hayotning   tarkibiy   qismlaridan   biri   bo‘lgan   ta’lim   tizimi   jamiyat
taraqqiyotining   har   qaysi   davrida   o‘ziga   xos   tarzda   yaratiladi.   Har   bir   davr
madaniyati,   ilm–fani,   ta’lim   tizimi   haqida   fikr   yuritilganda,   eng   avvalo   o‘sha
jamiyatda   ilm-fan,   adabiyot,   san’at,   madaniyat   va   ta’lim   tizimiga   munosabatdan
kelib chiqib tahlil qilinsa maqsadga muvofiq bo‘ladi.  Chunki, har bir tarixiy davrda
ilm-fan,   madaniyat   va   ta’lim   tizimiga   munosabat   har   xil   bo‘lgan.   Binobarin,   biz
yaqin   o‘tmishning,   ya’ni   sovet   hukumati   hukmronligi   davri   XX   asrning   ikkinchi
yarmiga   nazar   tashlasak,   bu   davr   o‘zining   murakkabligi   va   ziddiyatliligi   bilan
ajralib turadi.
Mazkur   yillarda   kommunistik   mafkura   asosida   kompartiya   o‘zining
siyosatini   hayotga   tadbiq   qilish   uchun   “shaklan   milliy,   mazmunan   sotsialistik”
37 g‘oyani   targ‘ib   qiluvchi   “madaniy   inqilob”   tadbirlarini   ishlab   chiqdi   va   uni
shoshilinch   tarzda   amalga   oshirishga   kirishdi.   Jamiyat   ijtimoiy   hayotining   bir
bo‘lagi   bo‘lgan   ta’lim   tizimida   ham   mafkuraviy   ta’sirini   o‘tkazib   bordi.   Sovet
hokimiyati   o‘rnatilgan   dastlabki   yillardanoq   madaniyat,   ta’lim   sohasida   hukmron
davlat mafkurasiga mos o‘zgarishlarni amalga oshirishga kirishildi.
60-80   yillarda     millatlarning   umumlashuvi   targ‘ib   qilingan   bo‘lsada,   lekin
mavjud   imkoniyatlardan   unumli   foydalangan   holda   o‘zbek   ziyolilari   ulug‘
mutafakkir, shoir va olimlarimizning pedagogik fikrlarini tadqiq eta boshladilar.
Masalan,   60-70   yillarda   o‘zbek   ma’rifatparvar   shoir ,   adiblar i dan   Furqat,
S.Ayniy,   A.Navoiy   kabi   shoir   va   pedagoglarning   ta’lim   tarbiya   haqidagi   fikrlari
tadqiq   et dilar .   “Kalila   va   Dimna”   “Qobusnoma”   nashr   qilindi.     Taniqli   pedagog
olim Z.Mirtursunov “O‘zbek xalq pedagogikasi va uning xalq og‘zaki ijodida aks
ettirilishi” (1967 yil) asarida xalq pedagogikasini Respublikada birinchi bor tahlil
qildi,   M.Ochilov   “Нравственное   формироврие   учителя”   (1979   yil)   asarida
bo‘lg‘usi o‘qituvchining shakllanishi yo‘llarini ifodaladi  [53] . 
                O‘zbekistonda   faoliyat   yuritgan  olimlar   o‘zlarining  ijodiy  mehnatlari  bilan
Respublikamiz   ilmiy–salohiyatini   rivojlantirishga   qimmatli   hissa   qo‘shdilar,
samarali   ishlari   bilan   madaniy   hamda   ma’naviy   dunyoqarashini   oshirdilar   va
mustahkamladilar,   ommaga   insonparvarlik,   vatanparvarlik,erksevarlik   g‘oyalarini
singdirdilar.   Bu   ishda   urush   yillarida   O‘zbekistonga   ko‘chirib   keltirilgan
(evakuatsiya   qilingan)   Rossiya   Federatsiyasi   va   boshqa   ittifoqdosh
respublikalarning   olimlari   ham   ancha-muncha   yordam   ko‘rsatdilar.   Bu   kabi
olimlardan   faqat   Toshkentning   o‘ziga   375   kishi   kelgan   bo‘lib,   ular   ilmiy
muammolarni  hal qilishga va mahalliy ilmiy kadrlar  tayyorlashga yordam  bergan
edilar. Urush yillarida respublikamizga Moskva, Leningrad, Kiev, Minsk, Voronej
va   boshqa   shaxarlardan   31   ta   oliy   o‘quv   yurti   va   harbiy   akademiya   evakuatsiya
38 qilindi.   Ko‘chirib   keltirilgan   oliy   o‘quv   yurtlari,   ko‘pgina   ilmiy   pedagogik
jamoalarning respublikada bo‘lishi O‘zbekistondagi barcha oliy o‘quv yurtlarining
butun   o‘quv   va   ilmiy   tadqiqotchilik   faoliyatini   Markaz   andozasiga   yanada
yaqinlashtirish imkonini berdi.
         Pedagogika ta’lim-tarbiya haqidagi fan sifatida o‘zining ilmiy asoslariga ega
bo‘lib,   dialektik   qonuniyat   va   yangidan-yangi   g‘oyalarning   rivojlanishi   asosida
taraqqiy   etib   boradi.   Biroq   uning   jadallik   bilan   rivojlanib   borishi   ko‘p   jihatdan
mazkur  sohada  salmoqli  ilmiy tadqiqotlarning amalga  oshirilishi   bilan bog‘liqdir.
Pedagogika   sohasi   rivoji   ikki   asosiy   yo‘nalishning   o‘zaro   uzviyligi   va
uzluksizligini, ya’ni pedagogik va ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlashni talab etadi
[48]  .   
             O‘zbekistonda XX asrning asrning ikkinchi yarmida faoliyat yuritgan ilmiy
maktablar   ichida   Qori-Niyoziyning   olib   borgan   ilmiy   izlanishlari   ham   e’tiborga
molik jihatlardan biridir.
Olim o‘z ijodiy faoliyati davomida   1917 yil in q ilobidan keyin yangi turdagi
maktablar ochishda faol ishtirok etdi   va bu jarayonda bir qator yutuqlarga erishdi.
Qori-Niyoziy   maktablar   uchun   qo‘llanma,   metodik   tavsiyalar   yozdi.   Uning
qalamiga   mansub     oliy   matematikaga   doir   “Matematika   analizining   asosiy   kursi”
nomida   darsli gi   va   “Ulug‘bek   va   uning   ilmiy   merosi”,   “Sovet   O‘zbekistoni
tarixidan ocherklar”,   “Bosib o‘tilgan yo‘l haqida mulohazalar”, “Hayot maktabi”
nomli bir qator   kitoblari nashr etil ib keng jamoatchilik e’tiboriga havola etildi .  Bu
asarlar o‘zbek ilm faniga yuksak darajadagi ulushlardan bo‘lib qo‘shildi. 
Qo ri-Niyoziy   o‘ z   pedagogik   q arashlarida   ilm-fanni   yuk sak   darajada
ulug‘lab,   q adrladi.   U   deydi:   „Fan   -   minglab   yillar   mobaynida   zarrama-zarra,
tomchilab   vujudga   kelgan,   asli   tabiati   musaffo   va   muazzam   muhitdan   iborat.   Bu
esa   ha q i q iy,   chindan   h am   „obi   h ayot"   mu h itidir,   chunki   h ammamiz,   katta-yu
39 kichik,   yoshu   q ari   bu   mu h itdan   kundalik   h ayotimizda   ba h ramand   b o‘ lib
kelmo q damiz.   S h uning   uchun   fan,   ayni q sa,   xal q   xizmatiga   q aratilgan   ilg‘or   fan
cheksiz   h urmatga   sazovordir".   Q ori-Niyoziyning   fikricha,   „ H a q i q iy   fanning   o‘ zi -
uning   asrlar   mobaynida   vujudga   kelgan   yakuni,   poklikning,   demak,   a h lo q ning
yor q in namunasidir"'.   Qo ri-Niyoziyning u q dirishicha, a h lo q   tushunchasi  fan bilan
o‘ zaro bogli q dir. Shuning uchun   h am fan a h llarining xal q  oldida javobgarligi   h am
g‘oyat darajada kattadir  [52] .
Qori-Niyoziy insoniylikning yuksak fazilatlaridan bo‘lmish samimiylikni va
mantiq  tushunchalarini   alohida   e’tirof     etadi.   Chindan   ham   samimiylik  insonning
olijanob   fazilatlaridan   biridir.   Samimiylik   rostgo‘ylik   bilan   uzviy   bog‘langan.
Rostgo ‘ y insongina samimiy bo ‘ la oladi.  Bu   ikki tushuncha o‘zaro uzviyligi bilan
jamiyat   ravnaqida,   ayniqsa,   yosh   avlod   tarbiyasida   muhim   omillardan   bo‘lib
xizmat qiladi.
  Qori-Niyoziy   joylarda   ta’lim   jarayonini   kuzatishlarida   o‘qitishning
muvaffaqiyati,   asosan   o‘qitilayotgan   fanga   o‘quvchilarni   qiziqtirish   ekanligiga
ishonch hosil qilgan. “Men aminmanki, - deydi u, - har bir normal qobiliyat egasi
bo‘lgan   kishi   ham   bu   kabi   natijaga   ega   bo‘lishi   mumkin.   Buning   asosiy   sharti
vaqtdan   to‘g‘ri   foydalanish   yoki   boshqacha   qilib   aytganda,   kundalik   sistemali
ijodiy mehnatdan iborat” [52].
Qori-Niyoziy ilm-fan ahlini har bir muammoni chidam, kuzatish, izlanish va
mehnat   bilan   hal   qilishga   da’vat   etadi.   Har   bir   muvaffaqiyat   insonga   quvonch
baxsh   etishini,   kishining   hayoti   vaqt   bilan   bog‘liq   ekanligini   ta’kidlab,   vaqt-
sog‘liq-salomatlikdan keyingi bebaho ne’mat ekanligini aytadi. 
Demak,   muvaffaqiyatlarga   erishish   uchun   vaqt   imkoniyatlaridan   to‘g‘ri   va
unumli   foydalanish   kerak.   Mavjud   imkoniyatlar   esa   halol   mehnat   natijasida
ro‘yobga chiqadi. Qori-Niyoziyning pedagogik qarashlarida baxt tushunchasi ham
40 alohida   o‘rin   tutadi.   Qori-Niyoziy   xalqning   orzusi-baxt   ekanligini   ta’kidlar   ekan,
haqiqiy   baxtning   mohiyatini   anglash-inson   ongi,   vijdoni   va   ma’naviy   saviyasiga
bog‘liqligini  aytadi.  Olimning ta’kidlashicha,  aql   idrokka  suyangan  holda,  jon-dil
bilan mehnat qilib, mustaqillikka, ozod-erkin hayotga muyassar bo‘lish, bu-haqiqiy
baxtdir.
 Qori Niyoziy o‘z pedagogik qarashlarida insoniylik fazilatlarining salbiylari
haqida   ham   to‘talib   o‘tgan.   U   xushomadgo‘ylik,   laganbardorlikni   eng   zararli   va
razil illat hisoblab, ushbu xislatlarni qoralaydi. U o‘z asarida inson harakatlarida bu
illat   ko‘rinishlarini   qayd   qilib,   hurmatni   xushomaddan   to‘g‘ri   ajratish   lozimligini
uqtiradi.   Olim   fikricha,   hurmatning   asosida   kishining   ma’lum   fazilati   sezilib
turishi,   bo‘lishi   lozim.   Masalan,   qat’iylik,   vijdonlilik,   bilimlilik,   mehnatsevarlik,
insonparvarlik,   vatanparvarlik,   kamtarlik,   beg‘araz   xushmuomalalik,   odoblilik
fazilatlaridan ayrimlari bo‘lishi kerak. 
Yana   bir   pedagog   olim   Siddiq   Rajabovning   ilmiy-pedagogik   faoliyatiga
nazar   tashlar   ekanmiz,   olimning   ijod   yo‘li   hozirgi   davr   pedagogikasi   uchun
munosib hissalardan bo‘lib qo‘shilganining guvohi bo‘lamiz. 
Siddiq   Rajabov   Respublikamizda   xalq   maorifining   rivojlanishiga
pedagogika   ilmining   taraqqiyotiga,   ixtisosli   pedagogik   kadrlar   tayyorlash   ishiga
katta hissa  qo‘shgan, dastlabki  pedagogika fanlari nomzodi, dastlabki  pedagogika
fanlari doktori, professor va dastlabki akademikdir [24].
Siddiq Rajabovning 1958 yilgacha bo‘lgan davrdagi ijodiy faoliyati g‘oyatda
unumli va sermahsul bo‘ldi. Olimning bu davrda bir qator ilmiy-ommabop ishlari
nashr qilindi. Quyida ularni eng asosiylari keltirib o‘tilgan:
41 4-chizma
Siddi q   Rajabov ning   ilmiy   faoliyati ni   o’rganar   ekanmiz ,   olim   as o san,
O‘ zbekistonda  xal q   maorifining  rivojiga,  didaktik masalalarga,  pedagogik  kadrlar
tayyorlashga,   chet   el   ilg‘or   pedagogik   fikrlarni   targ‘ib   etishga,   yoshlarni
vatanparvarlik ru h ida tarbiyalashga alo h ida e’tibor ber ganligini guvohi bo ‘ lamiz .
Bu   h a q dagi   g‘oyalarini   “ Pedagogika   fani   tara qq iyotining   ba’zi   masalalari ” ,
“O‘ zbekistonda   sovet   maktabi   tarixiga   do i r ”   monografiya   va   risolalarida,   “ Oliy
maktab   didaktikasining   masalalari ” ,   “ Zamon   va   tarbiya ” ,   “O‘ zbekistonda
pedgogika fanlarining tara qq iyoti isti q bollari ”  kabi tad q i q otlarida aks et t irdi.  “ Oliy
maktab   didaktikasining   ba’zi   masalalari ”   ilmiy   ma q olasida   u,   yillar   davomidagi
izlanishlari,   kuzatishlariga   suyangan   h olda,   ta’lim   jarayonida:   ilmiylik,   uzviylik,
nazariyaning   amaliyot   bilan   birligi,   o‘q itishda   onglilik,   shax s   va   jamoa   birligi,
421 "Pedagogikani  o'qitishni  hozirgi  zamon  fani  talabi  darajasiga   
ko'taraylik"
2 "O'qituvchilar kasbi haqida"
3 "O'zbekistonda 25 yil ichida maktablarning taraqqiyotiga doir"
4 "Pedagogika  oliy  o'quv  yurtlari  talabalarining  ilmiy-tadqiqot  ishlari 
haqida"
5 "O'zbekiston maktablarining 30 yil ichidagi tarixidan"
6 "O'zbekistonda  umumiy  ta'lim  uchun    kurash  va  maktablarda  o'quv 
-tarbiya  ishlari"
7 "40 yil ichida O'zbekistonda xalq maorifi"        ani q lik   va   faraz   birligi,   bilimni   puxta   o‘ zlashtirish   prin t siplariga   amal   q ilish
g‘oyalarini   ilgari   surdi.   Siddi q   Rajabov   o‘ z   ilmiy   faoliyatida   xorijiy   mamlakat
buyuk   pedagoglaridan   Komenskiy,   Ushinskiy,   L.Tolstoyning   pedagogik
q arashlarini   tad q i q   q ilib,   ilg‘or   fikrlaridan   respublikada   ta’lim-tarbiya   jarayonida
foydalanishni tavsiya etdi  [52] .
Taniqli olim S iddiq   Rajabov   ko‘plab   pedagogik muammolarini hal qilishda ,
ularni   yechimini   topishda   jonbozlik   ko‘rsatdi,   pedagogika   tarixini   o‘rganish   va
uning rivoj lanish ini  tahlil  qilish  sohalarida   faoliyat   olib bordi .   O‘zbekiston   milliy
maktablari tarixiga, pedagogika fani taraqqiyotiga doir asarlar yaratdi.
Nizomiy   nomidagi   Toshkent   davlat   pedagogika   universiteti   Umumiy
pedagogika   kafedrasining   respublikamiz   va   MDH   respublikalarida   katta   nufuzga
ega   bo‘lishi   akademik   Siddiq   Rajabov   nomi   bilan   bevosita   bog‘liqdir.   43   yil
davomi   (1947-1990-yillar)da   kafedraga   rahbarlik   qilgan   akademik   S.   R.   Rajabov
Respublikada   pedagogika   fanining   rivojlanishiga,   ilmiy-pedagogik   kadrlarni
tayyorlashga   katta   hissa   qo‘shdi,   tom   ma’noda,   u   pedagogika   ilmiy   maktabini
yaratgan   edi.   O‘zining   ilmiy-pedagogik   faoliyati   davomida   akademik   S.   Rajabov
yosh   olimlarga   hamisha   yordam   berib   keldi.   S.   Rajabov   uzoq   yillar   davomida
pedagogika   fanlari   bo‘yicha   ilmiy   daraja   beradigan   ixtisoslashgan   kengashni
boshqarib,   nafaqat   O‘zbekiston,   balki   Markaziy   Osiyo   davlatlari   uchun   ham
olimlar   tayyorlab   berishda   katta   xizmat   qildi.   Akademik   S.   Rajabov   7   nafar   fan
doktorini, 130 nafar fan nomzodini tayyorladi.[49]
    Ta’kidlash   joizki,   S.Rajabov   faqat   rahbarlik   faoliyati   bilan   cheklanib
qolmadi, aksincha, 1958—1966 yillarda 50 dan ortiq ilmiy va o‘quv-metodik ishlar
muallifi   bo‘ldi.   Chunonchi,   “L.N.Tolstoyning   pedagogik   faoliyati   haqida”,
“Pedagogika   fanining   yangi   vazifalari”,   “Pedagogika   nazariyasi   va   tarixiga   oid
ilmiy-ommabop   maqolalar   to‘plami”,   “Darsda   o‘quvchilar   aktivligini   oshirish
43 yo‘llari”, “Tadqiqotchilarning kuchini birlashtiraylik”, “Ta’lim berib tarbiyalaylik,
tarbiyalab ta’lim beraylik”, “Eng sharafli burchimiz”, “Maktab haqida g‘amxo‘rlik
—   umumxalq   ishi”,   “O‘zbekistonda   xalq   maorifi”,   “Pedagogika   fanining   ravnaqi
uchun” kabi ishlari, shuningdek, 1962, 1966 yillarda nashr qilingan “Pedagogika”
darsliklariga hammuallif bo‘ldi [24].
Bu   davrda   olim   pedagogika   fanini   chin   qalbdan   sevgan   mutaxassislarni,
ko‘pgina iqtidorli yoshlarni o‘z atrofiga chorladi. Yosh olimlarga hamisha yordam
berib keldi. Yoshlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash uning hayotiy e’tiqodi va
turmushining mazmuniga aylanib ketdi. 
O‘z atrofiga qobiliyatli yoshlarni to‘plab ular e’tiborini pedagogika fanining
dolzarb masalalariga qaratdi, maktab-maorif uchun zarur bo‘lgan mavzularda ilmiy
tadqiqotlar olib borishga ilhomlantirdi.
“Respublikada xizmat ko ‘ rsatgan fan arbobi” Siddiq Rajabov ta’lim-tarbiya,
pedagogika   sohasidagi   sermahsul   ijodi   bilan   qatorda,   olim   ko ‘ pgina   iqtidorli
yoshlarni   ham   ilm   yo ‘ lida   muvaffaqqiyatga   erishishga   yordam   berdi.   Quyida
olimning   ilmiy   maktabidan   yetishib   chiqqan,   uning   rahbarligida   nomzodlik
dissertatsiyalarini himoya qilgan pedagog olimlarni nomlari keltirib o ‘ tilgan:
Siddiq Rajabovning ilmiy maktabi
44 5-chizma
Siddiq   Rajabov   1966-1990   yillar   davomida   Nizomiy   nomidagi   Toshkent
davlat   pedagogika   institutining   Umumiy   pedagogika   kafedrasiga   rahbarligi
davrida, ushbu kafedrada faoliyat yuritgan barcha ustozlarning ustozi va murabbiyi
ham edi. 
Shuningdek,   professor   S.Rajabov   ilmiy   maslahatchiligida   doktorlik
dissertatsiyalari tayyorlana boshlandi va bu sohadagi dastlabki ish himoya qilindi.
Professor     S.Rajabovning   ushbu   institutdagi   chorak   asrlik   uzluksiz   ilmiy-
pedagogik   faoliyati   alohida   muhim   davr   bo‘ldi.    
             S.Rajabov pedagogik faoliyati davrida    juda ko‘plab uslubiy muammolarni
kafedra   a’zolari   va   ilmiy   jamoatchilik   tomonidan   muvaffaqiyatli   hal   qilinishiga
boshchilik   qildi   va   yuqori   samaradorlikka   erishdi.   Shundan   kelib   chiqib   olim,
didaktika — ta’lim nazariyasi, xususiy metodika, tarbiya nazariyasi va metodikasi,
45M. Ochilov (1962)
F.Abdullayev (1962)
K.Hoshimov (1964)
M.Ahmedova (1965)
T.Mo'minjonov (1966)	
A.Tyulenov (1966)
D.Urumbayev (1966)
S.Fayzulina (1966)          shuningdek   maktabshunoslikning   dolzarb   muammolariga   bag’ishlangan   asarlar
yaratdi. 
Siddiq   Rajabov   faoliyatining   aksariyat   qismini   sharq   mutafakkirlarining
pedagogik   qarashlari   va   merosini   o‘rganish   tashkil   etadi.     Uning   Navoiy,   Bobur
singari   mutafakkirlarning   pedagogik   qarashlari   haqida   yozgan   maqolalari   shular
jumlasidandir.   U   K.Hoshimov   bilan   “O‘zbekistonda   pedagogik   fikrlar
antologiyasi”   ni   tuzgan.   Bu   asar   butun   O‘zbekiston   va   sobiq   ittifoqdagi   barcha
millatlar, ayniqsa rusiyzabon millatlarga O‘rta Osiyo qomusiy olimlarining hayoti
va ta’lim-tarbiya sohasidagi g‘oyalaridan ma’lumot beruvchi qimmatli manbadir. 
XX   asrning   70-80   yillarida   O‘zbekistonda   ilmiy-tadqiqot   muassasalarining
soni ham ortib bordi. Shu bilan birgalikda pedagogika sohasiga oid bir necha ilmiy
maktablar tashkil etilib, samarali faoliyat olib borishdi. Bu davrda ham Respublika
ilm-fani   taraqqiyoti   uchun,   ayniqsa   pedagogik   kadrlar   tayyorlash   uchun   zalvorli
qadamlar tashlandi. 
XX   asrning   70-80   yillarida   O‘zbekistonda   xalq   ta’limi   tizimida
muhim   o‘rinni   egallagan   umumiy   ta’lim   maktablari   respublikamiz   hayoti   bilan
chambarchas   bog‘langan   bo‘lib,   davlatning   mafkuraviy,   madaniy   vazifalariga
xizmat   qiladi.   Shuning   uchun   ham   respublikamiz   hukumati   umumta’lim
maktablarini rivojlantirish, ularni yangi binolar bilan ta’minlash, o‘quv va moddiy
texnika   bazasini   mustahkamlash   hamda   yuqori   bilimga   ega   bo‘lgan   o‘qitu v chilar
bilan ta’minlash borasida bir qator tadbirlarni amalga oshirdi  [24] .  
  Malakali   pedagogik   k adrlar   tayyorlashda   ham   katta   muvaffaqiyatlarga
erishildi.   XX   asrning   80-yillariga   kelib   respublika   umumiy   ta’lim   maktablarida
qariyb   237   mingdan   ortiq   o‘qituvchi   yoshlarga   ta’l i m   va   tarbiya   b e rish   bilan
shug‘ullandilar, bulardan 77,5 %i oliy ma’lumotga egadir. 1981—1982   o‘quv yili
46 boshida esa 18 mingdan ortiq yosh mutaxassis  maorifchilar  safiga kelib qo‘shildi
[25] .
XX asrning 80- yillarida, jamiyatimizning barcha bo‘g‘inlarida qayta qurish
keng quloch yozdi. Uning mazmunida hayotni demokratlashtirish, tezkor iqtisodiy
islohot,   ma’naviy   poklanish   milliy   qadriyatlar   va   axloqiy   g‘oyalarning   tiklanish
muammolarini   hal   etish   zaruriyati   yuzaga   keldi.   Qayta   qurishning   hal   qiluvchi
bosqichida   jamiyat   uchun   chetdan   tomoshabin   emas,   balki   mamlakat   iqtisodiy,
siyosiy,   madaniy   hayoti   rivojiga   javobgar,   mas’uliyatli,   sog‘lom   fikrli   g‘oyaviy-
siyosiy dunyoqarashi  sh akllangan shaxs zarur edi [2 5 ].
Pedagogika tarixidan birinchilardan bo‘lib 1973 yilda K.N.Konstantinov va
M.F.Shabayevalar     “Pedagogika   tarixi”   fanining   dasturini   tuzishdi.   Pedagogika
tarixini   o‘rganish,   uni   rivojlantirish   uchun   o‘zbek   milliy   ta’lim-tarbiyasi,
an’analari,   tarixini   o‘rgatadigan,   milliyligimizni   o‘zida   aks   ettiradigan   darslik
yaratishni professorlar K.Hoshimov va S.Ochillar taklif qilib chiqdilar va boshlab
berdilar.   Shundan   so‘ng,   professor   Asqar   Zunnunov   rahbarligida   “O‘rta   Osiyoda
pedagogik fikr taraqqiyotidan lavhalar” o‘quv qo‘llanmasi yaratildi. 
1997   yilda   professorlar   O.Hasanboyeva,   J.Hasanboyev,   H.Homidov
tomonidan   “Pedagogika   tarixi”   darsligi   yaratildi.   1999   yilga   kelib,   “O‘zbek
pedagogikasi antologiyasi” ning ikkinchi jildi professorlar Safo Ochil va Komiljon
Hoshimovlar tomonidan nashr etildi.   Har ikkala antologiyada ham ta’lim-tarbiya,
ma’naviyat   va   ma’rifatning   rivojlanish   bosqichlari   bo‘yicha   Uyg’onish   davri,
Sharq   allomalari,   jadidlar,   sobiq   sho‘ro   tuzumi   va   nihoyat   mustaqillik   davridagi
pedagogika ta’limotlari o‘z ifodasini topgan. 
Respublikamizning   istiqlolga   erishuvi   natijasida   o‘zbek   pedagogikasi
tarixida uzoq davr taqiqlanga n , e’tibordan   chetda qolgan madaniy merosga qiziqish
kuchaydi.   Ulardagi   ilg‘or   fikrlar   ta’lim-tarbiya   jarayoniga   tatbiq   etila   boshlandi.
47 Yangi   mazmunli   darsliklar,   uslubiy   qo‘llanmalar   yaratishda   milliy-madaniy,
tarixiy   adabiyotlardan,   o‘lka   materiallaridan   keng   foydalanilmoqda.   Zero,
kechmishga   boqib   kelgusi   kunni   r e jalashtir i sh   i bratli   yo‘l d i r,   o‘tgan   kun   tajribasi
ishonchli manbadir .
2.2.Asqar Zunnunov  va Malla Ochilovlar ning  pedagogik qarashlarida ta’lim-
tarbiya masalalarining yoritilishi
 Xalqimiz ildizlari qadim tarixga borib taqaladigan ta’lim-tarbiya borasidagi
qarashlari azaldan umuminsoniy yuksak fikr va g‘oyalar bilan yo‘g‘rilgan. Ta’lim-
tarbiya   masalalari   bilan   shug‘ullanadiganlarning   bugungi   vazifasi   –   ajdodlarimiz
tomonidan asrlar osha to‘plangan boy merosini yosh avlodning chinakam mulkiga
aylantirish, bu bilan yoshlarni ma’naviy barkamol, o‘z vataniga fidoiy inson qilib
tarbiyalashdan iborat.
Pedagogika   sohasida   ta’lim-tarbiya   masalalari   har   bir   davrda   ham   asosiy
o‘rinlardan joy olgan bo’lib, ularning yoritilishi o‘zaro uzviylikdadir. 
Ma’naviy     yuksak   fazilatlarga   ega   bo‘lgan   insonni   shakllantirish   hozirgi
kunning   asosiy   vazifalaridan   biri   bo‘lib,   ma’naviy   xislatlarga   ega   bo‘lish   muhim
ijtimoiy ehtiyoj ekanligi, uni har bir insonda tarbiyalash birinchi darajali ahamiyat
kasb   etmoqda.   Zero,   kishi   jamiyatda   insonlar   bilan   munosabatga   kirishar   ekan
avvalo, uning tarbiyalanganlik darajasi hatti-harakatlarida sezilib turadi. 
XX asrning ikkinchi yarmi bo‘lgan 1985—1990 yillarda O‘zbekiston fanida
ham bir qator o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. O‘zbekiston Fanlar akademiyasi, oliy o‘quv
yurtlari   tizimidagi   ilmiy-tadqiqot   muassasalari,   ilmiy   laboratoriyalar   o‘z
faoliyatlarini   «qayta   qurish»   talablari   asosida   takomillashtirishga   harakat   qildilar.
Ta’kidlash   lozimki,   bu   davrda   O‘zbekiston   fani   o‘zining   uyg‘onish   davrini
boshidan kechirayotgan, tabiiy va ijtimoiy fanlar bo‘yicha jiddiy izlanishlarga qo‘l
urilayotgan edi.
48 Ijtimoiy   gumanitar   fanlar   sohasi   uchun   «qayta   qurish»   uyg‘onish   va
xurfikrlilik   davri   bo‘lib   xizmat   qildi.   Ilgari   mumkin   bo‘lmagan   mavzularni
o‘rganishga   qisman   bo‘lsa-da   imkon   yaratildi.   Falsafa,   tarix,   ayniqsa,   Vatan
tarixini   o‘rganish,   uning   uslubiyatiga,   «oq   dog‘lari»ga   doir   masalalar   muxokama
etila boshlandi. Ijtimoiy-gumanitar fanlarda jamiyat va shaxs masalalari, madaniy
meros   muammolari   kabi   masalalarni   hal   etishga   intilish   yuzaga   keldi.   Bu
masalalarga bag‘ishlangan ilmiy, ayniqsa, publitsistik maqolalar gazeta va jurnallar
sahifalarida muntazam bosilib turdi. Biroq, kommunistik mafkura yakkahokimligi
sharoitida   mazkur   masalalarni   to‘liq   hal   etish   mumkin   emasdi.   Mustabid   tuzum
milliy o‘zlikni anglash jarayoniga tish tirnoq bilan qarshilik ko‘rsatar, jamiyatdagi
mavjud ziddiyatlar, nuqsonlar, illatlar aslida mustabid sovet tuzumi, kommunistik
maf kura   yakkaxokimligi   tufayli   yuzaga   kelayotganligini   yashirishga,   niqoblashga
urinar edi.
O‘zbekistonda XX asrning ikkinchi yarmida barcha sohalarda bo‘lgani kabi,
qiyinchilik   yillari   bo‘lishiga   qaramay   pedagogika   sohasi,   pedagog ik a   bo‘yicha
ishlar   ko‘lami   rivojlandi.   O‘sha   davrda   pedagogika   sohasini   rivojlantirgan     bir
qator   olimlarimiz   bor   edi.  Jumladan,   A.Zunnunov,   K.Hoshimov,   U.Nishonaliyev,
J.Hasanbo y ev,   M.Ochilov,   O.Roziqovlar   o‘zlariga   yarasha   pedagogika   sohasida
ilmiy   maktablar   yaratishdi.   Ular   o‘zlarining   pedagogika   sohasidagi   qarashlari,
o‘tkir   fikr-mulohazalari   bilan   yangi   davr   pedagogika sini   yaratilishiga   zamin
yaratib berdilar.   
Shunday   zabardast   pedagog   olimlardan   biri   Asqar   Zunnunov   bo‘lib,   u
o‘zbek pedagogikasida o‘chmas iz qoldirdi.
As q ar   Zunnunov   1915   yilda   T oshkent   sha h rida   savdogar   oilasida   t av allud
topdi.   Yoshlik   yillaridanoq   ilm-ma’rifatga   qiziqishi   juda   yuqori   bo ‘ lib,   o ‘ qish   va
izlanishga barvaqt kirishdi. 
49 1923-1929 yillarda eski usul va yangi   turdagi boshlan g‘ ich maktabda ta’lim
oldi,   1929-1933   yilda   9   yillik   bilim   yurtida   o‘q idi,   1938-1943   yillarda   Toshkent
kechki   davlat   pedagogika   institutining   filologiya   fakultetida   ta h sil   oldi.   U   1952
yilda   K.D.Ushinskiy   nomidagi   Respublika   o‘q ituvchilar   malakasini   oshirish
instituti   q oshida   tashkil   qilingan   nomzodlik   kursida   o‘q ib,   1955   yilda   tugalladi.
1961   yilda   „ G‘ afur   G‘ulomning   h ayoti   va   ijodini   10-sinfda   o‘ rganish"   mavzuida
nomzodlik,   1975   yilda   „ O‘ zbekiston   SSR   maktablarida   adabiyot   o‘q i t ish
metodikasining   rivojlanishi"   mavzuida   doktorlik   dissertatsiyasini   himoya   qildi
[52] .
A.Zunnunov   1963-1990   yillar   davomida   sermaxsul   ijod  qildi.  Olim   ijodiga
mansub quyidagi asarlarni keltirishimiz mumkin.
50Asqar 
Zunnunov4-10-sinflarda 
adabiy-
nazariy 
tushunchalarni
o‘ rganish Maktabda
G‘ afur
G‘ ulom  h ayoti
va ijodini
o‘ rganish
Bayonlar
to ‘ plami O‘ zbek
adabiyoti
tarixidan
ocherklar
Adabiyot
nazariyasi  
6-chizma
U  o‘ rta maktablarning 5-   va 7-sinflari uchun darslik-majmua, kechki maktab
10-,11-,12-sinflari   uchun   adabiyot   darsligini   yaratishda   ishtirok   etdi.
“Donishmandlar   tarbiya   xususida”,   “Xalq   pedagogikasi   –   inson   kamolotining
asosi”, “Hayot - ibrat manbai” qo‘llanma va darsliklarini yozdi. Uning rahbarligida
va hamkorligida “Markaziy Osiyoda pedagogik fikr taraqqiyotidan lavxalar”, oliy
o‘quv yurtlari uchun “Pedagogika tarixi”, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari
uchun   “Pedagogika   tarixi”   darsliklari,   “Pedagogik   tadqiqot   usullari”   qo‘llanmasi
nashr etildi [52].
Taniqli pedagog Asqar Zunnunov ning  pedagogika sohasini ng  rivojlanishiga ,
taraqqiy etishiga   qo ‘ shgan hissalari behisobdir. 
Olimning   hayotiy   tajribalari,   kuzatishlari,   ilmiy   izlanishlari   asosida   ta’lim
tarbiyaga   rahbarlik   qiluvchi   shaxsning   o‘z   faoliyati,   amaliy   ishlari   bilan   jamoaga
ibrat   bo‘lishi,   ilg‘or   tajribalarni   hayotga   tadbiq   etib   borishi,   maktab   ta’lim-
tarbiyasining   oila   ta’lim-tarbiyasi   bilan   uzvuylikda   bo‘lishi,   vatanni   sharaflash
haqidagi fikrlari pedagogika rivojiga qo‘shilgan ulkan hissasidir  [52] . 
51Adabiyot
o‘q itish
metodikasi
Badiiy asar
tah l ili Ifodali  o‘q ish
asoslari Asqar   Zunnunov   ning   fikricha,   “Boqiy   olamning   o‘zi   ibrat   manbaidir.
Hayotdagi   yaxshilik   va   yomonlik,   poklik   ibrat   namunasidir.   Inson   yaxshilik
odamga   quvonch   baxsh   etishini   ko‘rib,   yaxshilik   qilishga   intiladi,   yomonlik
odamni   badnom   qilishini   ko‘rib   undan   yiroqlashishga   harakat   qiladi.   Ibrat   shu
jixatlari bilan inson tarbiyasida aloxida o‘rinda turadi”. Maktabda ta’lim-tarbiyaga
rahbarlik   qiluvchi   shaxs,   bilimdonlik,   pedagogik   maxorat   sohibi,   madaniy-
ma’naviy jihatdan yetuk, pedagogika va psixologiya bo ‘ yicha bilim va bu sohadagi
yangiliklardan xabardor bo ‘ lishi kerak.
Asqar   Zunnunovning   ta’kidlashicha,   tarbiyada   bilim   va   tajribaga   ega
bo‘lgan,   milliy   qadriyatlardan   xabardor   o‘qituvchi   bolalarni   bilimli,   go‘zal   xulqli
qilib   yetishtirishi   shubhasizdir.   Ammo   ularning   bolalarga   beradigan   tarbiyasi
tarbiyaning asosiy zamini bo‘lgan oila, tarbiya ilmidan xabardor ota-ona, ayniqsa,
iffat,   sharm-hayo,   or-nomus,   sabr   durdonalaridan   ziynatlangan,   baxt-saodat
mujassam bo‘lgan ona tarbiyasi darajasida bo‘lmaydi [52].
Yana   bir   y etuk   olim,   pedagog     Malla   Ochilov   1931   yilda   Qashqadaryo
viloyati Kasbi tumani Xo‘jaxayron qishlog‘ida  dehqon oilasida tavallud topgan. U
1968   yilda   Toshkent   davlat   universitetida   pedagogika   fanlari   nomzodi   ilmiy
darajasiga   ega   bo‘lib,   shu   yili   Moskva   davlat   pedagogika   institutida   “O‘qituvchi
odobining   shakllanishi”   mavzusida   doktorlik   dissertatsiyasini   muvaffaqqiyatli
himoya qildi. 
M.Ochilov   1958-1990   yillarda   samarali   faoliyat   olib   borib,   boshlang‘ich
ta’lim,   o‘qituvchi   kasbi,   axloqiy   tarbiya,   tarbiyaviy   ishlar,   talabalarning   iliy
tadqiqot   ishlariga   taalluqli   20   dan   ortiq   risolalar   yozdi.   Olim   ijodini   sermahsul
davom   ettirgan   holda,   1991-2001   yillarda   pedagogikadan   kurs   ishi,   pedagogika
dasturi,   ta’lim   standarti,   konsepsiyasi   o‘quv   qo‘llanmalarini   yaratish     bilan   bir
qatorda,   “Y a ngi   pedagogik   texnologiyalar”,   “O‘qituvchi   odobi”,   “Muallim   kasb
52 me’mori”   nomlaridagi   yirik   asarlarini   keng   jamoatchilik   e’tiboriga   havola   etdi.
Malla   Ochilov   tarjimonchilik   sohasida   unumli   faoliyat   olib   borib,   buyuk   olim
Y.A.Komenskiyning “Buyuk didaktika” asarini o‘zbek tiliga moxirona o‘girdi.
Olim   o ‘ qituvchi   odobi   haqida   fikr   yuritar   ekan,   “ O‘qituvchi   odobida
adolatlilik   fazilati   pedagogik   fazilatning   o‘ziga   xos   xususiyatlari   bilan   bog‘liq
holda   namoyon   bo‘ladi.   O‘qituvchi   odobida   adolatlilik   uning   o‘ziga   xosligida,
axloqiy   tarbiyalanganlik   darajasida,   o‘ q uvchilar   xulkini,   jamoat   ishlariga
munosabatini, bilimini baholashida ko‘rinadi ” [43] .
Malla   Ochilov   o‘qituvchilik   kasbi   fazilatlari   haqida   fikr   yuritar   ekan,
insonning   komil   inson   bo‘lishi   uchun   avvalo,   jamiyat   taraqqiyoti   yo‘lida   hizmat
qilmog‘i,   insoniyatning   buyuk   orzu-istaklarini   ro‘yobga   chiqarish   yo‘lida   zarur
bo‘lsa o‘z hayotini ham qurbon qilishga tayyor turmog‘i haqida yozadi. 
Olim   har   bir   o‘qituvchidan   yuqori   bilimga   ega   bo‘lishligini,   insoniyat
boyliklar   yaratuvchi   ekanligini   yoshlar   ongiga   singdirishga,   yoshlarni   shaxsini
shakllantirishga da’vat etadi.
Malla   Ochilov   insoniylikning   oliyjanob   fazilatlardan   bo‘lgan   odob,   ahloq,
adolatlilik,   bilimdonlik,   halollik,   rostgo‘ylik,   e’tiqodli   va   ibratli   bo‘lish   haqida
purma’no   fikrlar   yozgan   bo‘lib,   ushbu   fikrlar   bugungi   kun   pedagogikasining
shakllanishiga,   rivojlanishiga   hamda   taraqqiy   etishiga   unumli   hissa   bo‘lib
qo‘shilishi   shubhasizdir.   Olim   yuqorida   keltirilgan   komillik   sari   yetaklovchi
hislatlar   o‘qituvchilik   kasbida   ham   asosiy   omil   ekanligini   ta’kidlab   o’tdi.   Uning
sermahsul   ijodi   pedagogik   fikrlar   tarixi   rivojiga   eng   dolzarb   manbaa   sifatida
qo ‘ shildi. 
2.3 .O‘zbekistonda Uchinchi Rennesans pedagogikasining paydo bo‘lishi
S hiddat   bilan   rivojlanayotgan   hayotimizda   ro‘y   berayotgan   yuksalish
jarayonlari   o‘zini   barcha   sohalarda   namoyon   etmoqda.   Binobarin,   mustaqillikka
53 erishgan   yillarimizning   ilk   davrida   biz   o‘zimizning   milliy   o‘zligimizni   anglash,
boy tarixiy-ma’naviy hamda ilmiy merosimizning asl  mazmun-mohiyati mag‘zini
chaqish va uni ro‘yobga chiqarishga intilgan bo‘lsak, endilikda xalqimiz   jipslanib
«milliy   tiklanishdan   –   milliy   yuksalish»   g‘oyasini   sobitqadamlik   bilan   amalga
oshirishga   kirishdi.   Bu   davrda   jamiyatimizda   ijtimoiy   tafakkurning   yuksalish
tendensiyasi qaror topishi, unga xos ham milliy, ham umuminsoniy qadriyatlarning
mujassamligi   e’tirof   etilmoqda.   Milliy   ruh   va   umuminsoniy   qadriyatlar
uyg‘un   bo‘lgan   ijtimoiy   tafakkur   –   mamlakatimiz   barqaror   rivojlanishining   o‘zan
mezon   va   mustahkam   poydevoriga   aylanmoqda.   Yurtimizda   ijtimoiy   tafakkur
darajasining   tobora   o‘sishi   bois,   ilm-fan,   madaniyat,   pedagogika   va   boshqa
jabhalarda   mehnat   va   sohaga   yondashuv   madaniyati   hamda   mas’uliyati   o‘zgardi.
Ayniqsa,   fan   sohasiga   qaratilayotgan   alohida   e’tiborning   zamirida   chuqur   ma’no
bor.   Fan   –   bu   tafakkur   bo‘lib,   qaysiki,   jamiyatdagi   barqarorlikni   ta’minlab
beruvchi ustuvor omillardan biridir. Fan rivojlanar ekan, nafaqat iqtisodiyot, balki
ijtimoiy-madaniy soha ham taraqqiy etadi. Fanga bo‘lgan e’tibor inson tafakkurini
o‘stirish   va   ulg‘aytirishga   xizmat   qiladi.   Jamiyat   tafakkuri   o‘ssa,   madaniyat   va
san’at sohasi ham mana shu talablarga hamohang ravishda o‘sadi va taraqqiy etadi.
Jahon   ilmiy   hamjamiyatining   e’tirof   etilishicha,   O‘zbekiston   qadimdan
madaniyat   va   sivilizatsiya   barpo   etuvchi   zamindir.   Darhaqiqat,   o‘rta   asrlarda
O‘zbekiston   hududida   vujudga   kelgan   ilmiy-ma’naviy   yutuqlar
Yevropadagi   ilmu   fanga asos   bo‘ldi.  Muhammad  al-Xorazmiy,  Abu  Ali   ibn Sino,
Abu   Rayhon   Beruniy, Abu Nasr Forobiy kabi ulug‘ mutafakkirlarimizning beqiyos
ilmiy-falsafiy   risolalari   dunyoviy   bilimlarni   rivojlantirish   va   tizimlashtirish   bilan
bir qatorda, nafaqat o‘z zamonasi, balki keyingi yuz yilliklarga tegishli umumjahon
tamaddunining yuksalishiga asos soldi.
54 Prezidentimiz   IX–XII   va   XV–XVI   asrlarda   bizning   hududimizda   ro‘y
bergan   ikki   Uyg‘onish   davri   bilan   bog‘liq   tarixiy   yutuqlar   haqida   to‘xtalib,
Renessansning   yangi   bosqichini   amalga   oshirish,   O‘zbekistonni   dunyodagi
yetakchi   davlatlar   qatoriga   olib   chiqish,   millatimizning   boy   ma’naviy   va
intellektual   salohiyatini   tubdan   rivojlantirish   uchun   boy   tarixiy   o‘tmishimizni
ijodiy jihatdan qayta anglash zarurati haqida so‘z yuritdi.
Davlatimiz   rahbari   tomonidan   ilgari   surilgan   g‘oyalar   tariximizga   nisbatan
bepisandlik   bilan   munosabatda   bo‘lish   borasida   muammolar   mavjud   ekanligidan
dalolat beradi. Biz uzoq vaqt davomida o‘z madaniyatimiz va tarixiy merosimizni
to‘liq anglash hamda qadrlash masalasiga mas’uliyatsizlik bilan yondashib keldik.
S h uni adolatli ravishda ta’kidlash kerakki, Prezidentimiz o‘z tariximizdan uyalish
uchun   hech   qanday   asos   yo‘qligini,   balki   aynan   ko‘p   asrlik   ilg‘or   tarixiy
intellektual   va   madaniy   taraqqiyotga   ega   bo‘lgan   O‘zbekiston   xalqi   o‘z
rivojlanishida eng yuqori natijalarga erishishga haqli ekanligini baralla ayta olgan
birinchi   insondir.   Biz   o‘z   milliy   tariximizni   va   o‘z   tarixiy   taraqqiyotimizning
global istiqbollarini yangicha tarzda mushohada etishni o‘rganishimiz kerak.
Markaziy   Osiyo   mintaqasi,   xususan,   bugungi   O‘zbekiston   hududi   tarixda
ilm-fan,   madaniyat   va   san’atning   qadimiy   beshigi   sifatida   mavjud   bo‘lib   kelgan.
Bu   haqda   islomga   qadar   mavjud   manbalarda   ham   ma’lumotlar   keltirilgan.
Jumladan, “Avesto”da ham ma’naviy muhit, ilm-fan va ta’lim-tarbiya xususida o‘z
davri uchun ilg‘or g‘oyalar ilgari surilgan.
O‘zbekiston  hududlari   tarixan  Buyuk   ipak  yo‘lining  markazi  va  uning  turli
tarmoqlari kesishgan nuqtada joylashgan. Shuning uchun Sharq va jahonning turli
mamlakatlaridan   diniy   va   dunyoviy   bilim   olish   istagidagi   insonlar   hamisha
Samarqand,   Buxoro,   Xorazm,   Nasaf   (Qarshi),   Kesh   (Shahrisabz),   Toshkent,
Farg‘ona kabi ko‘hna madaniyat markazlariga intilganlar.
55 Ko‘plab   tarixchi   olimlarning   fikricha,   Sharq,   xususan,   Markaziy   Osiyo
mintaqasi   IX-XII   va   XIV-XVI   asrlarda   bamisoli   po‘rtanadek   otilib   chiqqan   ikki
qudratli   ilmiy-madaniy   yuksalishning   manbai   hisoblanib,   jahonning   boshqa
mintaqalaridagi Renessans jarayonlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. Sharq Uyg‘onish
davri   —   Sharq   Renessansi   sifatida   dunyo   ilmiy   jamoatchiligi   tomonidan   haqli
ravishda tan olingan.
Mamlakatimizda   Uchinchi   Renessansni   XX   asrda   ma’rifatparvar   jadidlar
amalga oshirishlari mumkin edi. Nega deganda, bu fidoyi va jonkuyar zotlar butun
umrini  milliy  uyg‘onish   g‘oyasiga  bag‘ishlab,  o‘lkani   jaholat   va  qoloqlikdan  olib
chiqish,   millatimizni   g‘aflat   botqog‘idan   qutqarish   uchun   bor   kuch   va
imkoniyatlarini safarbar etganlar.
Shu yo‘lda ular o‘zlarining aziz jonlarini ham qurbon qilganlar.
Bu   davrda   Abdulla   Avloniy,   Mahmudxo‘ja   Behbudiy,   Munavvarqori
Abdurashidxonov, Ubaydulla Xo‘jayev, Abdurauf Fitrat, Ibrat domla, Abdulhamid
Cho‘lpon,   Abdulla   Qodiriy,   Ashurali   Zohiriy,   Hoji   Muin   va   boshqa   yana   yuzlab
ulug‘   insonlar   milliy   uyg‘onish   va   millatparvarlik   harakatining   oldingi   saflarida
turgan. Ular yangi usul maktablari bilan bir qatorda, odamlarning dunyoqarashi va
turmush   tarzini   o‘zgartirishga   qaratilgan   gazeta-jurnallar,   nashriyot   va
kutubxonalar, teatrlar tashkil etganlar.
Yurtimiz   ozodligi   va   xalqimiz   baxt-saodati   yo‘lida   jonini   fido   qilgan
jadidlarning   ilmiy-ma’rifiy,   adabiy-badiiy   merosi   hozirgi   davrda   ham   katta
ahamiyatga egadir.
XX   asr   90-yillari   boshlarida   O‘zbekiston   milliy   mustaqillikka   erishgach,
Renessansning   uchinchi   yangi   bosqichi   uchun   qulay   sharoit   vujudga   keldi.   2014
yil 14-15 may kunlari Samarqand shahrida bo‘lib o‘tgan xalqaro ilmiy anjumanda
yurtimiz uchinchi Uyg‘onish davri bo‘sag‘asida turganligi alohida ta’kidlangandi.
56 Binobarin,   qariyb   30   yil   davomida,   ayniqsa,   asrlarga   tatigulik   keyingi   uch-to‘rt
yillik   qisqa   davrda   beqiyos   va   keng   qamrovli   bunyodkorlik   ishlari   amalga
oshirilmoqda.
Bugungi   kunda   biz   uchinchi   Uyg‘onish   davri   ostonasida   turibmiz.   Agar
O‘zbekiston   Prezidentining   keyingi   to‘rt   yilda   ma’rifat,   ta’lim   va   ilm-fanni
rivojlantirish   yo‘lida   imzolagan   qonun,   farmon   va   qarorlari,   tasdiqlagan   Davlat
dasturlari,   ilgari   surgan   yangidan-yangi   tashabbuslarining   mag‘zini   to‘la   chaqib
ko‘rsak,   navbatdagi   Ma’rifat   Renessansining   markazi   O‘zbekiston   ekaniga   hech
kimda shubha qolmaydi.
O‘zbekiston   xalqining ko‘p asrlik  boy tarixiga nazar   tashlar   ekanmiz,  unda
taraqqiyot cho‘qqilarini zabt etishning mashaqqatli  bosqichlarini  ko‘rish mumkin.
Bu   bosqichlarda   davlatchiligimizning   shakllanishi,   jamiyatda   ilm - u   fan,   san’at   va
madaniyatning yuksalishi, buyuk siymolarning o‘z ijodida erishgan yutuqlari jahon
tamaddunining rivojiga hissa qo‘shishdek iftixorli jarayonlar gavdalanadi.
Jamiyat   taraqqiyotining   asosiy   kuchi   bo‘lgan   yosh   avlodni   aqliy,   axloqiy,
ruhiy   va   jismoniy   barkamol   qilib   tarbiyalash   hozirgi   kunning   eng   dolzarb
muammosi   hisoblanadi.   Bu   muammoni   muvaffaqiyatli   hal   etish   uchun   barcha
imkoniyat   va   vositalarni   ishga   solgan   holda,   yoshlarning   hayotini   mazmunli,
qiziqarli,   foydali,   sermahsul   bo‘lishida   milliy   qadriyatlarimiz,   urf-odatlarimiz,
turmush   tarzimiz   o‘ziga   xos   ta’sir   kuchiga   ega.   Ayniqsa   jahon   ilm-fani
taraqqiyotiga   ulkan   hissa   qo‘shgan   buyuk   allomalarimizning   ta’lim   va   tarbiya
haqidagi qarashlari hozirgi davrga kelib beqiyos  ahamiyatga ega ekanligini butun
dunyo   tan   olmoqda.   Mamlakatimiz   mustaqillikka   erishgandan   so‘ng   barcha
sohalarda   bo‘lgani   kabi,   pedagogika   ya’ni   kadrlar   tayyorlash   borasida   ham   tub
islohotlarni   ilgari   surdi.   C h unki,   zamon   va   muhit   bundan   buyon   eskicha   qarash
bilan yashab bo‘lmasligini har taraflama isbotlab bergan edi. Pedagogika sohasini
57 rivojlantirish  mamlakatdagi  eng  ustuvor   vazifalardan  biri   ekanligi  hech  kimga  sir
bo‘lmay   qoldi.   Xususan,   Prezidentimiz   S h .M.Mirziyo y ev   tashabbuslari   bilan   bu
borada   zalvorli   qadamlar   tashlandi.   Bugungi   kunda   mamlakatimiz   ertasi   bo‘lgan
yosh avlodni barkamol inson qilib tarbiyalashdek mashaqqatli va sharafli vazifani
ilm-fanni   rivojlantirmasdan,   ta’lim   samaradorligini   oshirmasdan   amalga   oshirib
bo‘lmasligi ta’kidlab o‘tdi.
O‘zbekiston   Respublikasi   Mustaqilligining   29   yillik   tantanalarida
O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining:   «Xalqimizning   ulug‘vor   qudrati   jo‘sh
urgan  hozirgi  zamonda  O‘zbekistonda  yangi   bir   uyg‘onish  –  Uchinchi  Renessans
davriga poydevor yaratilmoqda», - degan so‘zi yangradi.  
“Biz   keng   ko‘lamli   demokratik   o‘zgarishlar,   jumladan,   ta’lim   islohotlari
orqali   O‘zbekistonda   yangi   Uyg‘onish   davri,   ya’ni   Uchinchi   Renessans
poydevorini yaratishni o‘zimizga asosiy maqsad qilib belgiladik. Bu haqda gapirar
ekanmiz, avvalo, Uchinchi  Renessansning  mazmun-mohiyatini  har birimiz, butun
jamiyatimiz chuqur anglab olishi kerak.Tarixga nazar solsak, Buyuk ipak yo‘lining
chorrahasida joylashgan ona zaminimiz azaldan yuksak sivilizatsiya va madaniyat
o‘choqlaridan   biri   bo‘lganini   ko‘ramiz.   Xalqimizning   boy   ilmiy-madaniy   merosi,
toshga   muhrlangan   qadimiy   yozuvlar,   bebaho   me’moriy   obidalar,   nodir
qo‘lyozmalar, turli osori atiqalar    davlatchilik tariximizning uch ming yillik teran
ildizlaridan dalolat beradi”, deydi Shavkat Mirziyoyev  [6] .
“Renessans”    iborasiga ta’rif beradigan bo‘lsak, u fransuz va italyan tillarida,
xususan   lotinchada   “qayta   tug‘ilish”   ma’nosini   beradi.   Bu   ibora   Yevropada   ro‘y
bergan   uyg‘onish   va   qayta   uyg‘onish   davri   dunyo   taraqqiyotiga   muhim   ta’sir
ko‘rsatgani, aynan yangilanish va hayotbaxsh mazmunlarni o‘zida jo etgani uchun
ham keng qo‘llaniladi.
58 Ta’kidlash joizki, Yaponiya, AQSH, Germaniya, Frantsiya, Janubiy Koreya
kabi   davlatlarning   ilm-fan   va   innovatsiyalarga   asoslangan   iqtisodiy   taraqqiyot
modellari   va   yuqori   natijalari   yuksak   e’tirof   etilayotganligi   barchamizga   ma’lum.
Bularning   barchasiga   50   yil   oldin   puxta   o‘ylangan   ilm-fan   va   innovatsion
faoliyatni   rivojlantirishga   yo‘naltirilgan   kuchli   davlat   siyosati   orqali   erishilgan.
Xususan,  O‘zbekiston hududi  ham Sharq Renessansining  yirik markazlaridan biri
sifatida   dunyoga   ma’lum   va   mashhur   bo‘lganligini   ta’kidlash   bizga   yuksak
mamnuniyat bag‘ishlaydi.
O‘zbekiston   tarixining   birinchi   Renessansi   -   Somoniylar   davriga   to‘g‘ri
kelib,   ushbu   davrda   buyuk   ajdodlarimizning   yaratgan   ilmiy-falsafiy   asarlari   va
olamshumul   kashfiyotlari   islom   sivilizatsiyasiga   tamal   toshi   bo‘ldi.   Ijtimoiy
sohaning   har   tomonlama   rivojlanishi,   jamiyatdagi   munosabatlarning   muayyan
tartib-tamoyillar   asosida   qurilishi,   shahar-u   viloyatlarning   iqtisodiy-madaniy
rivojlanishi,   ilmu   ma’rifatning   markazlashuvi   singari   muhim   jarayonlar   o‘rta
asrlarda yurtimizda davlatchilikning o‘ziga xosligini   belgilovchi tamoyillardir.
Avvalo,   Birinchi   Renessans   (IX-X   asrlar),   mashhur   mutafakkirlari   Imom
Buxoriy,   Imom   Moturudiy,   Muhammad   Xorazmiy,   Ahmad   Farg‘oniy,   Abu   Nasr
Farobiy   va   boshqa   ko‘plab   allomalarni   yetishtirib   berganligi   bilan   g‘oyatda
faxrlanarli   holdir.   IX-X   asrlarda   ro‘y   bergan   bu   ulkan   yuksalishning   sodir
bo‘lishining   o‘z   tarixiy   sabablari   bor,   albatta.   Chunki,   mazkur   davrda   davlat
taraqqiyoti   uchun   juda   muhim   bo‘lgan   yangi   islohotlar   va   qonunlar   joriy   qilindi,
yer-suv,   qo‘shnichilik   munosabatlaridan   soliqlargacha   tub   yangilanishlar   sodir
bo‘ldi. Davlatni boshqarishdagi va siyosatdagi yangiliklar ilm-fan kishilarini ezgu
g‘oyalar   tevaragida   birlashtirdi,   turli-tuman   fanlarga,   ayniqsa   matematika,
astronomiya,   kimyo,   tibbiyot,   huquq,   geodeziyaga   qiziqish   kuchaydi   va   dunyo
tuzilishi haqidagi zamonaviy nazariyalarga aynan o‘sha davrda asos solindi.
59 Ikkinchi   Renessans   –   Amir   Temur   va   Temuriylar   davriga   to‘g‘ri   kelib,
nafaqat   Movaraunnahr,   balki   butun   Markaziy   Osiyo   o‘lkalari   o‘z   taraqqiyotining
yangi   pog‘onasiga   ko‘tariladi.   Bu   davrda   davlatchilik   asoslari   takomillashib,
shaharsozlik   va   me’morchilik   avj   oldi,   xalqaro   savdo   va   diplomatik   aloqalar
jadallashdi.   S h uningdek,   bu   davrda   fan,   madaniyat   va   san’at   sohalarining
rivojlanishi hamda tafakkur doirasining yuksalishi namoyon bo‘ladi.
Ikkinchi renessans (XIV-XV asrlar) davri “Islom madaniyatining oltin asri”
deb   atalishi   bilan   birga,   fazo   ilmi   va   matematika   fanlarining   rivojlanishi   bilan
yurtimizda   ikkinchi   Uyg‘onish,   ya’ni   ikkinchi   Renessans   davrini   boshlab   berdi.
XIV-XV   asrlarni   yodga   olarkanmiz   Temuriylar   davrining   dunyo   ilm-faniga
qo‘shgan   xissasini   aytib   o‘tmaslikning   ilojisi   yo‘q.   Bu   davrda   Qozizoda   Rumiy,
Mirzo Ulug‘bek, G‘iyosiddin Koshiy, Ali Qushchi singari benazir olimlar, Lutfiy,
Sakkokiy,   Hofiz   Xorazmiy,   Abdurahmon   Jomiy,   Alisher   Navoiy,   Bobur   Mirzo
kabi   mumtoz   shoir   va   mutafakkirlar   maydonga   chiqdi.   Sharafiddin   Ali   Yazdiy,
Mirxond,   Xondamir   kabi   tarixchilar,   Mahmud   Muzahhib,   Kamoliddin   Behzod
singari musavvirlar, ko‘plab xattot va sozandalar, musiqashunos va me’morlarning
shuhrati   dunyoga   yoyildi.   Birinchi   Renessans   davrida   bo‘lgani   kabi,   bu   davrda
ham ilm o‘rganishni istovchilar butun dunyodan oqib kela boshladilar.
Har   ikkala   davrda   ham   dunyo   ilm-fani,   xususan   pedagogikasi   rivoji   uchun
mislsiz   ulkan   hissa   qo‘shgan   olimu-fuzalolar   Markaziy   Osiyodan   yetishib
chiqqanligini faxrlanib aytishimiz mumkin.
Prezidentimiz tilga olgan Uchinchi Renessans g‘oyasi    ham davlatning, ham
yoshlarning, ham ota-onalar va ustozlarning orzu istaklarini birlashtiradi. Muhimi,
tarix   qaytarig‘i   ajdodlar   tajribasi   sifatida,   bu   davlat   rahbarining   irodasi   va
tashabbusi   –   uning   ilm-fanga   bo’lgan   ishonchi   va   zavqi   o‘laroq   "uning   hayotiy
armonlari"   bo‘lib   qat’iy   da’vat   sifatida   yangradi.   Har   qanday   ota-ona   o‘z
60 farzandining iste’dodi barq urishini, el-yurtga xizmat qiladigan yetuk inson bo‘lib
ulg‘ayishini   xohlaydi.   Ayni   shu   yerda   davlat-yoshlar   va   ota-onalar   istaklarining
jisplashganini ko‘ramiz. Bu - tarix, bugun va kelajakni birlashtiruvchi hayotbaxsh
g‘oya   bo‘lgani   uchun   ham   davlat   rahbari   Uchinchi   Renessans   masalasini   milliy
g‘oya sifatida ko‘tardilar.  
Albatta,   Uchinchi   Renessans   poydevorini   yaratish   jarayoni   besh-o‘n   yil
davom   etmay,   ancha   katta   va   mashaqqatli   davrni   talab   qiladi.   Buning   uchun,
avvalo,   minglab   iste’dodli   kadrlar,   iqtidorli   zamonaviy   yoshlar,   fidoyi   insonlar
nihoyatda   zarur.   Bu   esa   pedagogika   sohasini   rivojlantirish   bilan   bevosita   bog‘liq
bo‘lgan masalalardan biridir. Yurtimizda mazkur sohada olib borilayotgan siyosat
jahonning ilg‘or mamlakatlari singari yuksak kasb mahoratiga ega bo‘lgan, jamiyat
rivojlanishining   har   qaysi   jabhasida   shaxsiy   namuna   ko‘rsata   oladigan   kadrlar
tayyorlashga qaratilganligi bejis emas. 
Uchinchi renessans pedagogikasining paydo bo‘lishi, rivojlanishi va taraqqiy
etishi   uchun   bir   qator   olimlarimiz   shu   soxada   mashaqqatli   va   sermahsul   faoliyat
olib   bormoqdalar.   Mehnatsevar,   shijoatli,   izlanishdan   to‘xtamaydigan,
yangiliklarni topishga intiladigan, shogirdlarini ham shu kabi bo‘lishga undaydigan
quyidagi   olimlarimizni   keltirib   o‘tishimiz   mumkin:   R.Mavlonova,   R.Djo‘rayev,
U.Begimqulov,   Sh.Abdullayeva,   B.Abdullayeva,   J.Yo‘ldoshev,   B.Xo‘jayev,   Sh.
Mardonov,   N.Isakulova,   N.Muslimov,   O‘.Tolipov   va   boshqalar.   Ular   pedagogika
sohasining   rivojlanishiga   Uchinchi   renessans   pedagogikasining   takomillashishiga
samarali hizmat qilib kelmoqdalar.
Pedagogik   ta’lim   sohasini   yanada   takomillashtirish,   zamonaviy   bilim   va
pedagogik texnologiyalarni qo‘llash ko‘nikmalariga ega, mamlakatimizni ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirishda munosib hissa qo‘shuvchi  yuqori malakali mutaxassislar
tayyorlash   uchun   professional   pedagog   kadrlar   yetkazib   berish,   sohaga   ilg‘or
61 ta’lim   texnologiyalarini   joriy   qilish   maqsadida   quyidagilar   pedagogika   ta’lim
sohasini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari etib belgilandi:
-   tarbiya   va   o‘qitish   usullari,   axborot-kommunikatsiya   texnologiyalari
hamda xorijiy tillarni puxta o‘zlashtirgan, ta’lim jarayonida zamonaviy pedagogik
texnologiyalarni   qo‘llash   ko‘nikmalariga   ega   professional   pedagog   kadrlar
tayyorlash;
-pedagogik   kasbga   qiziqishi   yuqori   bo‘lgan   yoshlarni   aniqlash   hamda
ularni maqsadli tayyorlab va tarbiyalab borishning uzluksiz tizimini joriy qilish;
-pedagogik   ta’lim   sohasining   ta’lim   yo‘nalishlari   va   mutaxassisliklari
bo‘yicha   o‘quv  reja  va  dasturlarini   ilg‘or   xorijiy  tajriba  asosida  takomillashtirish,
innovatsion o‘quv-me’yoriy va ta’lim resurslarini yaratish hamda amaliyotga joriy
etish;
-sohada   ta’lim,   ilm-fan   va   ishlab   chiqarish   uyg‘unligini   ta’minlash   orqali
ta’lim sifatini yaxshilash, raqobatbardosh kadrlar tayyorlash, ilmiy va innovatsion
faoliyatni samarali tashkil etish;
-pedagog kadrlar buyurtmachilari ehtiyoj va talablarini muntazam o‘rganib
borish,   ular   bilan   o‘zaro   hamkorlikni   rivojlantirish   hamda   pedagog   kadrlar
tayyorlashning   ilmiy   asoslangan   istiqbolli   rejalarini   belgilash   va   ularni   amalga
oshirish;
-oliy   pedagogik   ta’limga   raqamli   texnologiyalarni   joriy   etish,   zamonaviy
axborot-kommunikatsiya va ta’lim texnologiyalarining mustahkam integratsiyasini
ta’minlash   pirovardida   pedagog   kadrlarning   kasbiy   mahoratini   uzluksiz
rivojlantirib borish uchun qo‘shimcha sharoitlar yaratish;
-pedagog   kadrlar   tayyorlovchi   oliy   ta’lim   muassasalarini   tizimli
rivojlantirish va ularda boshqaruv faoliyatini takomillashtirish;
62 -pedagogik   ta’lim   infratuzilmasini   yaxshilash,   sohadagi   xalqaro
hamkorlikni yanada kengaytirish;
-yuksak   madaniyatli,   amaliy   kasbiy   ko‘nikmaga   ega,   tarbiya,   o‘qitish
metodlari  va   baholash  mezonlarini  puxta  egallagan   zamonaviy  pedagog  kadrlarni
shakllantirish jarayonlari samaradorligini oshirish  [2] .
Uchinchi   Renessans   poydevorini   qurishda   O‘zbekiston   Respublikasining
2017   yil   7   fevraldagi   “O‘zbekiston   Respublikasini   yanada   rivojlantirish   bo‘yicha
Harakatlar   strategiyasi   to‘g‘risida”gi   PF-4947-son,   2019   yil   29   apreldagi
“O‘zbekiston   Respublikasi   xalq   ta’limi   tizimini   2030   yilgacha   rivojlantirish
konsepsiyasini   tasdiqlash   to‘g‘risida   ”gi   PF-5712-son,   2018   yil   5   sentyabrdagi
“Xalq   ta’limini   boshqarish   tizimini   takomillashtirish   bo‘yicha   qo‘shimcha   chora-
tadbirlar  to‘g‘risida”gi  PF-5538-son Farmonlari, 2018 yil 5 iyundagi  “Oliy ta’lim
muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularni mamlakatda amalga oshirilayotgan
keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-
tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-3775-son Qarori, Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 27
fevraldagi   “Oliy   ta’lim   muassasalarining   rahbar   va   pedagog   kadrlarini   qayta
tayyorlash   va   ularning   malakasini   oshirish   kurslari   to‘g‘risidagi   Nizomga
o‘zgartirish   va   qo‘shimchalar   kiritish   haqida”gi   103-son   Qarori   hamda   mazkur
faoliyatga   tegishli   boshqa   me’yoriy-huquqiy   hujjatlarda   belgilangan   vazifalarni
amalga oshirish ma’lum darajada xizmat qiladi.  
Yuqoridagilardan   xulosa   qilib   shuni   aytish   mumkinki,   shaxs   kamoloti
nafaqat o‘zi uchun, balki davlat va jamiyat taraqqiyoti, ravnaqi uchun ham muhim
ahamiyatga   egadir.   Binobarin,   fuqarolari   yuksak   ma’naviyatga   ega   jamiyat   har
tomonlama   taraqqiy   eta   oladi.   Davlatimiz   rahbari   e’tirof   etganidek,   xalqimizning
ulug‘vor   qudrati   jo‘sh   urgan   hozirgi   zamonda   yangi   O‘zbekiston   yangidan-yangi
63 yuksak marralarga erishishiga, insoniyat baxt-saodati, farovonligi va ravnaqi uchun
o‘rnak bo‘lishiga shubha yo‘q. Zero, bugungi kun talabi ham mana shundadir.
II bob bo‘yicha xulosa
  Sharq   minglab   daholarni   yetishtirgani   jahon   sivilizatsiyasining   bugungi
taraqqiyotiga   tamal   toshini   qo‘yganligi   hech   kimga   sir   emas.   Asrlar   osha
rivojlanib,   shakllanib,   mukammallashib   kelgan   pedagogik   g‘oyalar   rivoji   XX
asrning ikkinchi  yarmida  ham  o‘ziga  xos bir  davrni  bosib  o‘tdi. Bizga  ma’lumki,
Markaziy Osiyo xalqlari o‘zining ta’lim-tarbiya tarixiga oid boy merosini yaratib,
takomillashtirib, avlodlarda mehr-oqibat, xushhulqlik, do‘stlik, insonparvarlik kabi
ma’naviy   sifatlarni   tarbiyalab   kelgan.   Pedagogik   g‘oyalar   tarixini   o‘rganish   bu
borada   keng   ko‘lamli   ishlar   olib   borish   yosh   avlodning   bilim   darajasini
kengaytiradi,   pedagogik-ma’naviy   merosimizga   to‘g‘ri   munosabatda   bo‘lishga
imkon  yaratadi. 
Pedagogika   tarixini   o‘rganishda   bugungi   yoshlarni   ma’naviy   sifatlarini
tarbiyalashga   doir   fikr   va   g‘oyalarni   hozirgi   zamon   talabiga   mantiqiy   jihatdan
to‘g‘ri   bog‘lay   olish   lozim.   Asqar   Zunnunov,   Malla   Ochilovlarning   pedagogik
64 qarashlarida   ta’lim-tarbiyaning   yoritilishi   ularning   ushbu   masalalardagi   fikrlarini
qiyoslash   va   chog‘ishtirishda   ilg‘or   metodlardan   foydalanish   muhim   ahamiyatga
ega. 
Tarix  o‘tmish   va  kelajak  o‘rtasidagi  ko‘prik  vazifasini  bajaruvchi  omil  deb
qabul qilinsa, pedagogika tarixi insoniyatning asrlar davomida orttirgan tarbiya va
madaniyatga   oid   tajribalarini   bugungi   davr   talabiga   moslab   yetkazuvchi   ijtimoiy
hodisadir.   Bugungi   kunda   pedagogika   tarixini   o‘rganish   –   qadimiy   yozuvlar,
bitiklar,   qo‘lyozma   manbalar,   xalq   og‘zaki   ijodi,   muqaddas   diniy   kitoblar,   Sharq
mutafakkirlarining   merosi,   pandnomalar,   jahon   mutafakkirlarining   pedagogik
qarashlari, zamonaviy pedagogika fani darg‘alarining konseptual g‘oyalari, ta’lim-
tarbiya   va   maorif   ishini   yuksaltirishga   doir   hukumat   qarorlari,   milliy   istiqlol
g‘oyalariga asoslangan milliy mafkuramiz materiallari, O‘zbekiston Prezidentining
ta’lim-tarbiyaga oid asarlariga asoslanadi. 
Darhaqiqat,   o‘z   vatani   tarixini   bilishni,   donishmand   xalqimizning     ko‘p
asrlik   tajribalarini   va   jamiyatning   madaniy-ma’rifiy   traqqiyoti   bilan   bog‘liq
an’analarni ifodalab kelgan pedagogika tarixining o‘tmishi, istiqbollari va bugungi
o‘zgarishlarini o‘rganish davr talabidir. 
65 XULOSA
Ajdodlar   madaniy-tarixiy   merosini   keyingi   avlodlar   uchun   asrab   qolish
barqaror rivojlanishni ta’minlovchi asosiy manbadir. 
Milliy   pedagogika   tariximizni,   umumbashariy   pedagogika   taraqqiyoti
rivojiga benazir hissa qo‘shgan buyuk alloma, olimu shoirlarimizning ta’limotlari,
g‘oyalarini   har   tomonlama   mukammal   o‘rganish   mustaqil   fikrlovchi,   o‘zining
66 qadr-qimmatini   anglaydigan,   irodasi   baquvvat,   iymoni   butun,   hayotda   aniq
maqsadga   ega   bo‘lgan   barkamol   shaxslarni   shakllantirish   va   yetishtirish   g’oyat
muhimdir.   Ushbu   dolzarb   deb   qaralgan   masalalardan   kelib   chiqib   aytadigan
bo‘lsak , O‘zbekistonda XX asrning ikkinchi yarmidagi pedagogik g‘oyalar tarixini
o‘rganish   va   bu   jarayonda   qanday   ilmiy   tadqiqot   metodlaridan   foydalanish
lozimligini tadqiq etish ham yurtimiz ravnaqi, mamlakatimiz taraqqiyoti uchun o‘z
hissasini qo‘shadi.  
O‘zbekistonda   XX   asrning   ikkinchi   yarmida   faoliyat   yuritgan   olimlarning
pedagogik   g‘oyalarini   o‘rganishda   foydalanilgan   ilmiy   tadqiqot   metodlaridan
samarali   foydalanish   pedagogik   g‘oyalar   mohiyatini   ochib   beradi.   Shu   asosda
Uchinchi renessans pedagogikasining rivojlanishiga zamin hozirlaydi. 
Bajarilgan dissertatsiyamiz bugungi kunda pedagogikani o‘rganishda, uning
ildizlari   qayerga   borib   taqalishini   tahlil   qilishda   va   keng   jamoatchilikka
yetkazishda   muhim   manbaa   hisoblanadi.   Shu   nuqtai   nazardan   dissertatsiya
doirasida biz quyidagi tavsiyalarni ishlab chiqdik:
- O‘zbekistonda   XX   asrning   ikkinchi   yarmidagi   pedagogik   g‘oyalar   tarixini
mukammal   darajada   tushunish   uchun   uni     davrlarga   ajratgan   holda
bosqichma-bosqich o‘rganish;  
- O‘zbekistonda XX asrning ikkinchi yarmida faoliyat yuritgan A.Zunnunov,
K.Hoshimov,   S.Rajabov,   M.Ochilov   va   shu   kabi   bir   qator     pedagog
olimlarning qarashlarini qiyosiy tahlil qilgan holda o‘rganish;
- O‘zbekistonda   XX   asrning   ikkinchi   yarmida   faoliyat   yuritgan   pedagog
olimlarning ijodini va ulardan o‘rin olgan asosiy yo‘nalishlarini tasniflash;
- Uchinchi   renessans   davrida   shakllanayotgan   pedagogika   sohasining
rivojlanishi,   shu   jumladan   Uchinchi     renessans   pedagogikasining   paydo
bo‘lishi jarayonlarini, yo‘llarini o‘rganish;
67 - j amiyat   taraqqiyotining   asosiy   kuchi   bo‘lgan   yosh   avlodni   aqliy,   axloqiy,
ruhiy   va   jismoniy   barkamol   qilib   tarbiyalash da     XX   asrning   ikkinchi
yarmida   faoliyat   yuritgan   pedagog   olimlarning   ijodidan   keng   ko‘lamda
foydalanish; 
- O‘zbekistonda   XX   asrning   ikkinchi   yarmida   faoliyat   yuritgan   pedagog
olimlarning   boy   ilmiy   merosini   o‘rgangan   holda     axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari   hamda   xorijiy   tillarni   puxta   o‘zlashtirgan,   o‘z   faoliyati
jarayonida   zamonaviy   pedagogik   texnologiyalarni   qo‘llash   ko‘nikmalariga
ega professional  yoshlarni  tayyorlash;
- pedagogika   tarixiga   qiziqishi   yuqori   bo‘lgan   teran   fikrlovchi   yoshlarni
aniqlash hamda ularni maqsadli tayyorlab va tarbiyalab borishning uzluksiz
tizimini joriy qilish;
- XX   asrning   ikkinchi   yarmida   pedagogika   soha sida   faoliyat   yuritgan
olimlarning   g‘oyalarini,   qarashlarini   ta’lim,   ilm-fan   va   ishlab   chiqarish ga
tadbiq   qilgan   holda   ta’lim   sifatini   yaxshilash,   raqobatbardosh   kadrlar
tayyorlash, ilmiy va innovatsion faoliyatni samarali tashkil etish;
- XX   asrning   ikkinchi   yarmida   pedagogika   soha sida   faoliyat   yuritgan
olimlarning   ijodini   keng   o‘rganishda,   ulardan   qolgan   o‘lmas   xazinani
yoshlarga   yetkazishda   oliy   pedagogik   ta’limga   raqamli   texnologiyalarni
joriy   etish,   zamonaviy   axborot-kommunikatsiya   va   ta’lim
texnologiyalarining mustahkam integratsiyasini ta’minlash ;  
68 GLOSSARIY
Pedagogika ta’lim-tarbiyaning   nazariy   va   amaliy   masalalarini
o ‘ rganuvchi fan
O ‘ rganish axborotdan   foydalanish   va   turli   harakatlarni   ko ‘ rsatilgan
tartibda mustaqil bajarish ko ‘ nikmalarini egallash
Malaka kishi   egallagan   bilimlari   ko ‘ nikma   bosqichidan   o ‘ tib ,
doimiy   harakat   turiga   aylanishi ,   mahorat   hosil   qilishi ,
ma ’ lum   bir   faoliyatni   samarali   bajarish   qobiliyatidir
Mahorat o ‘ zlashtirilgan   bilimlar   va   hayotiy   tajribalar   asosida
barcha   amaliy   harakatlarni   kam   kuch   va   kam   vaqt   sarflab
bajarish
Everistik metod yunoncha   so‘z  bo ‘ lib  –   topdim   degan   ma’noni   bildiradi,
topqirlikni,   faollikni   rivojlantirishga   qaratilgan   o ‘ qitish
metodi
A xloq  jamiyatda   qabul   qilingan,   jamoatchilik   fikri   bilan
ma’qullangan xulq - odob normalari majmui 
B arkamol shaxs  kamolga   yetgan,   bekamu   ko‘st,   to‘la-to‘kis   inson,   aqlan
va   axloqan   pok,   jismonan   sog‘lom,   nafosatli,   jamiyatda
o‘zligini   tanigan,   mustaqil   fikrlaydigan,   erkin,   ijodkor,
tashabbuskor, ishbilarmon, fidoiy shaxs 
I lmiy ishlar  olimlarning   bilimlarini   ommaga   yetkazadi   va   boshqa
izlanuvchilarga   ham   tadqiqot   uchun   imkoniyat   yaratib
beradi 
I nsonparvarlik  insonning   oliy   qadriyat   sifatida   e ’ tirof   etilishiga
asoslangan qarashlar t o ‘ plamidir 
69 I jtimoiy tarbiya  ta ’ lim   oluvchilarda   ijtimoiy   ahamiyatga   molik   fazilatlar
va tajribalarni shakllantirish jarayoni 
Ijtimoiy ongni 
shakllantirish 
metodi  o ‘ quvchilarda   ma ’ naviy-axloqiy   sifatlar,   e ’ tiqod   hamda
dunyoqarashni   shakllantirish   maqsadida   ularning   ongi,
his-tuy g ‘ usi   va   irodasiga   ta ’ sir   k o ‘ rsatish   usullari
sanaladi 
I nsoniyat tarixi  taraqqiyoti   jarayonida   madaniy,   ma ’ naviy,   milliy
merosdagi   avlod-ajdodlarimizdan   qolgan   odob-axloq
haqidagi bilimlardan boxabar etish 
K omil inson  odamgarchilik,   mardlik   va   muruvvatlilik   kabi   go ‘ zal
fazilatlarga ega shaxs 
P edagogik faoliyat  o ‘ quvchilarga   ta ’ lim-tarbiya   berish   ishi   bilan   shu-
g ‘ ullanadigan   va   bu   ishga   maxsus   tayyorlangan   kishi-
larning mehnat faoliyati 
Uzluksiz ta’lim o ‘zaro   mantiqiy   izchillik   asosida   bog‘langan   hamda
soddadan   murakkabga   qarab   rivojlanib   boruvchi   va   bir
birini   taqozo   etuvchi   bosqichlardan   iborat   yaxlit   ta’lim
tizimi
Tizim tartibga   solingan,   o‘zaro   bog‘langan   va   ta’sir   ko'rsatib
turadigan pedagogik hodisa
Kompetentsiya lotinchada  “ compete ”   “ erishyapman, munosibman,
loyiqman ” - u yoki  bu sohadagi  bilimlar, tajribaga   degan
ma’nolarini anglatadi.
Didaktika (grekcha   “ didaktikos ”   –   “ o‘qituvchi ” ,   “ didako ”   -
“ o‘rganuvchi ” )   pedagogikaning   ta’lim   muammolarini
ishlab chiquvchi qismi.
70 Tadqiqot yangi   bilimlarni   ishlab   chiqish   jarayoni,   bilish   faoliyati
turlaridan biri
Boshlang ‘ ich ta ’ lim o‘quvchilarga   murakkab   bo‘lmagan   ilmiy   bilimlarni
berish   asosida   ularda   o‘qish,   yozish   va   hisoblashga   oid
dastlabki   bilim,   ko‘nikma   hamda   malakalarni
shakllantirish  asosida   ularda  shaxsiy  gigiena   va  sog‘lom
turmush tarzi elementlarini hosil qilish bosqichi
Boshlang ‘ ich ta’lim 
pedagogikasi boshlang‘ich   sinflar   o‘quvchilarini   tarbiyalash,   ularga
ta’lim   berish,   ularning   o‘ziga   xos   psixologik   hamda
fiziologik xususiyatlarini tadqiq etish, shuningdek, ularni
intellektual,   ma’naviy-axloqiy   va   jismoniy   jihatdan
kamolotga yetkazish masalalarini o‘rganadi
Dunyoqarash tabiat,   jamiyat,   tafakkur   hamda   shaxs   faoliyati
mazmunining   rivojlanib   borishini   belgilab   beruvchi
dialektik qarashlar va e’tiqodlar tizimi
Ilmiy qarash (yunoncha   «idea»   -   g‘oya,   tasavvur,   tushunchalar
yig‘indisi)   -   muayyan   hodisa,   jarayonning   mohiyatini
yorituvchi, ilmiy jihatdan asoslangan fikr, g‘oya
Mafkura (arabcha   «mafkura»   -   naqtai   nazar   va   e’tiqodlar   tizimi,
majmui)   –   jamiyatdagi   muayyan   siyosiy,   huquqiy,
axloqiy,   diniy,   badiiy,   falsafiy,   ilmiy   qarashlar,
shuningdek,   ma’naviy-axloqiy   yuksaklish,   ma’rifiy-
tarbiyaviy   ishlarning   rivojini   ta’minlovchi,   ularning
maqsad   va   yo‘nalishlarini   aniqlashda   y etakchi   o‘rin
tutuvchi g‘oyalar tizimi
Pedagogika tarixi ta‘lim   va   tarbiyaning   yuzaga   kelishi,   taraqqiy   etishi,
71 muayyan   tarixiy   davrlarda   y etakchi   o‘rin   egallagan
pedagogik fikrlar taraqqiyoti masalalarini o‘rganadi
Pedagogik ilmiy-
tadqiqot metodlari shaxsni   tarbiyalash,   unga   muayyan   yo‘nalishlarda
chuqur,   puxta   ilmiy   bilimlarni   berish   tamoyillari,
obyektiv   va   subyektiv   omillarini   aniqlovchi   pedagogik
jarayonning   ichki   mohiyati,   aloqa   va   qonuniyatlarini
maxsus tekshirish va bilish usullari
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
              I. Me’yoriy-huquqiy xujjatlar.
1 .   2017-2021   yillarda   O‘zbekiston   Respublikasini   rivojlantirishning   beshta
ustuvor   yo‘nalishi   bo‘yicha   Harakatlar   strategiyasi.   O‘zbekiston   Respublikasi
Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.
2. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   PQ-4623-sonli   “Pedagogika   ta’lim
sohasini   yanada   rivojlantirish   chora-tadbirlari   to‘g‘risida”gi   Qarori.   2020   yil   28
fevral.
3.O zbekiston   Respublikasining   2020-yil   23-sentabrdagi   “Ta’lim   to g risida”giʻ ʻ ʻ
Qonuni.
4.O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2022   yil   28   yanvardagi   PF-60-sonli
“2022-2026   yillarga   mo’ljallangan   Yangi   O’zbekistonning   taraqqiyot   strategiyasi
to’g’risida” gi Farmoni.
72 5. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2022   yil   11   maydagi   “2022-2026
yillarda Xalq ta’limini rivojlantirish bo‘yicha milliy dasturni tasdiqlash to‘g‘risida”
gi  PF-134-sonli   Farmoni.
II. Prezident asarlari.
6. Sh.M.Mirziyoyevning   “1-oktabr   –   O‘qituvchi   va   murabbiylar   kuni”   ga
bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi.
7 .Mirziyo ye v S h .M. Tanqidiy ta h lil, qat ’ iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik –
har   bir   rahbar   faoliyatining   kundalik   qoidasi   bo‘lishi   kerak   //   «Xalq   so‘zi»   .15
yanvar 2017 yil.
8 .Mirziyo ye v   S h .M.   Demokratik   islo h otlarni   izchil   davom   ettirish,   xalqimiz
uchun tinch va osoyishta, munosib hayot darajasini yaratish – barqaror taraqq i yot
kafolatidir.  O‘zbekiston-Liberal demokratik partiyasining 8-s’ezdidagi ma’ruzasi.
O‘zbekiston Liberal – demokratik partiyasining rasmiy sayti.
9.Mirziyoyev   Sh.M.   Qonun   ustuvorligi   va   inson   manfaatlarini   ta’minlash   –   yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligini garovi. O‘zbekiston Respublikasining saylangan
Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi
qabul   qilinganining   24   yilligiga   bag‘ishlangan   tantanali   marosimdagi   ma’ruzasi.
«Xalq so‘zi»,   2016 yil 8 dekabr.
10.Mirziyoyev Sh.M.   Erkin va farovon,   demokratik  O‘zbekiston  davlatini  mard
va oliyjanob xalqimiz bilan quramiz.  S h .Mirzieyovning O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti   lavozimiga   kirishish   tantanali   marosimiga   bag‘ishlangan   Oliy   Majlis
palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi «Xalq so‘zi», 2016 yil 15 dekabr.
11 .Mirziyo ye v   S h .M.   Ilm   fan   yutuqlari   –taraqqiyotning   muhim   omili   //   «Xalq
so‘zi» . 2016 yil 16 dekabr.
12 .Mirziyo y ev   S h .M.   Milliy   taraqqiyot   yo‘limizni   qat’iyat   bilan   davom   ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz. Toshkent.: “O‘zbekiston”, 2019 y., 29-b.
73 13.  Mirziyo y ev S h .M.  Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi. Toshkent.: 2022
y.
III. Asosiy adabiyotlar.
14 .   Abdulla y eva   A.S h .,   Axatova   D.A.,   Sobirov   B.B.,   Sayitov   S.   Pedagogika.
Ekspres-ma’lumotnoma. Toshkent.: 2004 y.
15 .   Asqarova   O‘.   M.,   Xayitboyev   M.,   Nishonov   M.   S..   Pedagogika.   Darslik,
Toshkent.: 2008 y.
16 . Avloniy A. Turkiy Guliston yoxud axloq. –Toshkent.: 2002 y.
17 .Axatova   D.A.   “Abdurauf   Fitratning   ma’rifiy-pedagogik   qarashlari”
mavzusidagi   pedagogika   fanlari   nomzodi   ilmiy   darajasini   olish   uchun   yozilgan
dissertatsiya. Toshkent.: 1998 y.
18 . Axmedova M.E. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Toshkent.: 2011 y.
19 .   Boubekova   G.D.   “XIX   asr   oxiri   va   XX   asr   boshlaridagi   O‘rta   Osiyo
ma’rifatparvarlarining ta’limiy-axloqiy qarashlari” mavzusidagi fan doktori ilmiy
darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya. Toshkent.: 2002 y.
20.   Hasanboyev   J.,   To ‘ raqulov   X.A.,   Alqarov   I.Sh.,   Usmonov   N.O.   Pedagogika.
T.: “Noshir”, 2011 y, 39-b .  
21.   Hasanboyev J., Sariboyev H., Niyozov G., Hasanboyeva O., Usmonboyeva M.
Pedagogika.  Toshkent.: 2006 y.
22 .   Hasanbo y eva   O.,   Hasanbo y ev   J.,   Homidov   H.   Pedagogika   tarixi.   Darslik,
Toshkent 2004 y. 
2 3 .  Hayitov A.T. Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi, innovatsiya va integratsiyasi.
(Uslubiy qo‘llanma). Toshkent.: 2021 y.
24 . H o shimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi. Darslik., Toshkent.: 2005 y.
2 5 .   Hoshimov   K.,   Nishonova   S.,   Inomova   M.,   Hasanov   R.   Pedagogika   tarixi.
O‘quv qo‘llanma. Toshkent.: 1996 y.
74 26.   Ибра гимов   Х,   Абдуллаева   Ш.   История   педагогики   и   образования.
Учебник. Ташкент.: 2008 г.
27 .   Irgashova   N.A..   Munavvar   Qori   Abdurashidxonovning   ma’rifiy-pedagogik
qarashlari.   Pedagogika   fanlari   nomzodi   ilmiy   darajasini   olish   uchun   yozilgan
dissertatsiya. Toshkent.: 1997 y.
28 . Ismailova Z.K. Pedagogika. Darslik, Toshkent.: 2008 y.
29 .   Jakbarov   M.   Komil   inson   g‘oyasining   tarixiy-falsafiy   negizlari.   Toshkent.:
2011 y.
30 .   Jumanova   F.U.,   Jabborova   O.M.   Uchinchi   renessans   davrida   boshlang‘ich
ta’lim.ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 1 |
ISSUE 4 | 2020.
31 .   Karimov I.A .  Y u ksak ma’naviyat  y engilmas kuch. Toshkent.: 2008 y.
32 . Karimov I.A .  O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent.: 2012
y.
33 . Karimov I.A .  Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Toshkent.: 1998 y.
34.   Kubayeva   Y.I.   "XX   asrning   ikkinchi   yarmida   O‘zbekistondagi   pedagogik
g‘oyalar tarixini o‘rganish – ta’limning uzviyligi va uzliksizligini ta’minlash omili"
Pedagogika jurnali 2-son, 2022 y. 
35.   Kubayeva   Y.   “Uchinchi   renessans   –   ilm-fan   taraqqiyotida   muhim   burilish”.
O‘zbekiston   Milliy   Universitetida   tashkil   etilgan   respublikamiz   va   qator   xorijiy
davlatlarning   ilmiy   faoliyat   sohasidagi   yetakchi   olimlari   hamkorligida   masofaviy
shaklda tashkil etilgan “ILMIY TADQIQOTLAR SAMMITI”. T.:2021 y.
36.   Kubayeva   Y.I.   XX   asrning   ikkinchi   yarmidagi   pedagogik   g‘oyalarni
o‘rganishning ahamiyati.   O‘zbekiston olimlari va yoshlarining innovatsion ilmiy-
amaliy   tadqiqotlari”   mavzusidagi   Respublika   25-ko‘p   tarmoqli   ilmiy
konferensiyasi materiallari. 2021 y.
75 37 .Mavlonova   R.,   Voxidova   N.,   Raxmonqulova   N.   Pedagogika   nazariyasi   va
tarixi. Darslik, Toshkent.: 2010 y.
38 .   Mavlonova R., To‘raev O., Hasanboeva O., M.Holiqberdiev K.. Pedagogika.
Toshkent.: 1998 y.
3 9 .Maxmudova   N.D.   “Avestoda   ta’limiy-axloqiy   qarashlar”   mavzusidagi
pedagogika   fanlari   nomzodi   ilmiy   darajasini   olish   uchun   yozilgan   dissertatsiya.
Toshkent.: 2005 y.
40. Mavlonova R., Raxmonqulova N., Voxidova N., Matnazarova K.. Pedagogika
(Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti). Darslik, T.:2013 yil.
41 .   Nazarova   Sh.,   Kubayeva   Y.   A.Avloniy   asarlari   O‘zbekistonda   Uchinchi
Renessans   pedagogikasining   paydo   bo‘lishining   asosi   sifatida.   “Tarbiya   fani:
Yoshlar   tafakkurini   rivojlantirishning   dolzarb   muammolari”   mavzusidagi   xalqaro
ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to‘plami. T.:2021 y.
42 .   Niyozov   G.,   Axmedova   M..   Pedagogika   nazariyasi   va   tarixi.   O‘quv
qo‘llanma. Toshkent.: 2011 y.
43. Ochilov.M. Muallim-qalb me’mori. T.: “O‘qituvchi”, 2001 yil., 47-bet. 
44. Ochilov S. Pedagogika tarixi. Toshkent.: 1996 y.
45.   Ochilov   S.,   Hoshimov   K.   O‘zbek   pedagogikasi   antologiyasi   (II   jild).
Toshkent.: 1999 y.
46 .   Rajabov   S.   «XIX   asr   va   XX   asr   boshlarida   Buxoroda   maktab   va   maorif
taraqqiyoti ocherki» mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasi. Toshkent.: 1941 y.
47. Ro‘ziqulova O., Komilova N., Kubayeva Y. Onalar salomatligi millat ko‘zgusi.
“Yangilanayotgan   O‘zbekistonda   xotin-qizlarning   ilm-fan   taraqqiyotidagi   roli   va
gender tengligi” mavzusidagi I xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari. T.:2021
y.
76 48.  Xojayev  B.   “Respublika   pedagoglarining  ilmiy  maktabi”.   Pedagogika  jurnali.
2015 yil, 4-son.
49.   Xodjayev   B.   X.   Umumiy   pedagogika   nazariyasi   va   amaliyoti.   Darslik.-   T.:   “
Sano-standart” nashriyoti, 2017-yil, 33-bet.
50. Yo ‘ ldashev   O ‘ .   J.   tahriri   ostida.   Umumiy   pedagogika.   –   T.:   “Fan   va
texnologiya”, 2017, 27- bet.
51 .Ziyomuxammadov B.,  Abdullaeva SH. Pedagogika:  Oliy o‘ q uv yurtlari  uchun
darslik. - T: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2000. 
52 .   Zunnonov   A.   Pedagogika   tarixi.   “S h arq”   nashriyot-matbaa   aksiyadorlik
kompaniyasi bosh taxririyati. Toshkent.: 2004 y.
53.   Zunnonov   A.,   Xayrulla y ev   M.,   To‘xtali y ev   B.,   Xotamov   N.   Pedagogika
tarixi.   Darslik,   “S h arq”   nashriyot-matbaa   konserni   bosh   taxririyati.   Toshkent.:
2000 y.
54.  Zunnunov A. Pedagogika nazariyasi. Toshkent 2006 y.
55. Zunnunov A. O‘zbek pedagogikasi tarixi.  Toshkent.:  1997  y.
56.   Zunnunov   A.   va   boshqalar.   O‘rta   Osiyoda   pedagogik   fikr   taraqqiyotidan
lavhalar.  Toshkent.:  1996  y.
57.  O‘tanov O‘.. “Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti”. Samarqand. 2016,
15-bet.
58. G‘aybullayev N.R. va boshqalar. Pedagogika. Toshkent.: 2005 y. 
59. Shermuhamedova N.A.. Ilmiy tadqiqot metodologiyasi.  Darslik. - Т  .:  “ Fan va
texnologiya”, 2014 yil.
IV. Internet saytlari.
 
www.lex.uz
www.tdpu.uz    
77   www.pedagog.uz  
  www.Library.ziyonet.uz   
  www.edu.uz  
78

XX asrning ikkinchi yarmida o‘zbekistondagi pedagogik g‘oyalar tarixini o‘rganishda ilmiy-tadqiqot metodlaridan foydalanish


 

 

MUNDARIJA

KIRISH……………………………………………………………...………..…3-9

I BOB. O‘ZBEKISTONDA XX ASRNING IKKINCHI YARMIDAGI PEDAGOGIK G‘OYALAR TARIXINI O‘RGANISHNING METODOLOGIK ASOSLARI ….…………………………...…..……….……10

1.1. O‘zbekistonda XX asrning ikkinchi yarmidagi pedagogik g‘oyalar tarixini o‘rganish dolzarb ijtimoiy –pedagogik hodisa sifatida...........................................16

1.2.Pedagogik g‘oyalar tarixini o‘rganishda foydalaniladigan ilmiy-tadqiqot metodlari tavsifi.......................................................................................................23

I bob bo‘yicha xulosa..............................................................................................37

II-BOB. O‘ZBEKISTONDA XX ASRNING IKKINCHI YARMIDAGI PEDAGOGIK G‘OYALAR RIVOJIGA ULKAN HISSA QO‘SHGAN OLIMLARNING ILMIY MAKTABLARI

2.1.O‘zbekistonda XX asrning ikkinchi yarmida faoliyat yuritgan ilmiy maktablar.................................................................................................................39

2.2.Asqar Zunnunov, Malla Ochilovlarning pedagogik qarashlarida ta’lim-tarbiya masalalarining yoritilishi.........................................................................................48

2.3. O‘zbekistonda Uchinchi Renessans pedagogikasining paydo bo‘lishi............53

II bob bo‘yicha xulosa.............................................................................................63

III BOB. O‘ZBEKISTONDA XX ASRNING IKKINCHI YARMIDAGI PEDAGOGIK G‘OYALAR TARIXINI O‘RGANISHDA ILMIY-TADQIQOT METODLARIDAN FOYDALANISH 

3.1 O‘zbekistondagi pedagog-olimlarning ilmiy- me’rosini o‘rganishda  ilmiy-tadqiqot metodlaridan foydalanishni takomillashtirish...........................................65

3.2.Mavzu yuzasidan tajriba sinov ishlari………………………………….……73 

III bob bo‘yicha xulosa............................................................................................85

XULOSA................................................................................................................86

GLOSSARIY..........................................................................................................88

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.........................................91

ILOVALAR............................................................................................................96
 

Kirish

Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Yangicha tafakkurning shakllanishida, millatning o‘zligini anglashida ma’naviy va madaniy merosimizning, milliy qadryatlarimizning o‘rni va roli muhim ahamiyatga molikdir. O‘zbek madaniyatini, jahon xalqlari madaniyatining rivojlanish xususiyatlarini chuqur bilish yosh davlatimizni ma’naviy jihatdan tiklash sohasidagi siyosatining asosi qilib belgilandi. Ushbu vazifani hal etishda o‘tmish ma’naviy merosimizni tiklab, umuminsoniy qadriyatlarga asoslangan dunyoqarashimizni shakllantirish, ma’naviy o‘zligimizni bugungi hayotimizga tadbiq etishda muhim ahamiyatga ega.

O‘zbekistonning mustaqillikka erishganidan keyin ta'lim sohasida ilmiy va pedagogik izlanishlarning yangi bosqichini boshdan kechirayotgan bir davrda dolzarb hisoblanadi. Bu davrda pedagogik g‘oyalar va ularning tarixiy rivojlanishi, shuningdek, bu jarayonlarni o‘rganish usullari va metodlari alohida ahamiyat kasb etadi.

Mustaqillikdan keyingi davrda O‘zbekistonda pedagogik ta'lim va tarbiya tizimida tub o‘zgarishlar yuz berdi. Bu o‘zgarishlar kontekstida XX asrning ikkinchi yarmida shakllangan pedagogik g‘oyalar va ularning amaliyotga tatbiqi yangidan qayta ko‘rib chiqilishi kerak. Bu, o‘z navbatida, mazkur davrda yaratilgan pedagogik merosni to‘g‘ri baholash va uning zamonaviy ta'lim tizimiga mosligini aniqlash uchun ilmiy asos talab etadi.

O‘zbekistonning ta'lim tizimini takomillashtirishga qaratilgan milliy strategiyasi doirasida, pedagogik g‘oyalar tarixini chuqur tahlil qilish va ularni zamonaviy ta'lim jarayoniga integratsiyalash maqsadida ilmiy-tadqiqot metodlaridan samarali foydalanish muhimdir. Bu, o‘z navbatida, ta'lim sifatini oshirishga va pedagog kadrlarni tayyorlash tizimini yanada takomillashtirishga xizmat qiladi.

XX asrning ikkinchi yarmida O‘zbekistonda va dunyoda pedagogika sohasida qo‘llanilgan ilmiy-tadqiqot metodlari hozirgi kunda yangi texnologiyalar va ilmiy yondashuvlar asosida takomillashtirilmoqda. Bu mavzu doirasida, ushbu yangi metodlar va texnologiyalar yordamida pedagogik g‘oyalar tarixini o‘rganishning yangi imkoniyatlari ochiladi, bu esa o‘z navbatida ta'lim sohasidagi ilmiy tadqiqotlarning sifatini oshirishga xizmat qiladi.

Globalizatsiya sharoitida O‘zbekistonning ta'lim va ilm-fan sohasida xalqaro hamkorlikni kengaytirishi zarur. Pedagogik g‘oyalar tarixini o‘rganish va ilmiy-tadqiqot metodlarini takomillashtirish, shuningdek, bu sohadagi xalqaro tajriba va yutuqlarni o‘rganish, O‘zbekistonning ta'lim tizimini xalqaro standartlar darajasiga olib chiqishga yordam beradi.

Shu sabablarga ko‘ra, ushbu dissertatsiya mavzusi nafaqat ilmiy, balki amaliy jihatdan ham muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u ta'lim sohasidagi dolzarb muammolarni hal etishga va O‘zbekistonda pedagogik ilm-fan rivojiga hissa qo‘shishga qaratilgan.

Tadqiqot obyekti. O‘zbekistonda XX asrning ikkinchi yarmidagi pedagogik g‘oyalar tarixini o‘rganish jarayoni.

Tadqiqotning predmeti. O‘zbekistonda XX asrning ikkinchi yarmidagi pedagogik g‘oyalar tarixini o‘rganish mazmuni, ilmiy tadqiqot metodlari.

Tadqiqotning maqsadi. O‘zbek pedagogikasining XX asrning ikkinchi yarmida shakllangan asosiy g‘oyalarini, ularning rivojlanish jarayonlarini va ta'lim tizimiga ta'sirini chuqur va atroflicha tahlil qilish orqali, ushbu davrda yuz bergan pedagogik o‘zgarishlarni ilmiy asosda tushuntirish va bu jarayonlarni o‘rganish uchun zamonaviy ilmiy-tadqiqot metodlari va texnologiyalaridan samarali foydalanish usullarini ishlab chiqishdan iboratdir.

Tadqiqotning vazifalari. 

  • XX asrning ikkinchi yarmida O‘zbekistonda shakllangan asosiy pedagogik g‘oyalar va ularning evolyutsiyasini o‘rganish: Bu davrda pedagogika sohasida yuz bergan asosiy o‘zgarishlar, yangiliklar va yutuqlarni aniqlash hamda ularga baho berish;