Yangi davr milliy tarixi tarixshunosligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	13000UZS
Hajmi	58.5KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	29 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

119 Sotish

Yangi davr milliy tarixi tarixshunosligi

Sotib olish

Mundarija
Kirish ………………………………………………...............................................……………………………. 3-5
I Bob. Milliy tariximizning yaratilishida I.Karimovning o‘rni. Mustaqillik
yillarida tarixni o‘rganishdagi yangicha yondashuvlar ……….............................…. 6-19
1.1. Mustaqil O‘zbekistonning tarix fanini yaratish haqida birinchi
prezidentimizning fikrlari .......................................…………………………..………...................…. 6-14
1.2. Mustaqillikdan keyin milliy tariximizni o‘rganishdagi yangicha
yondashuvlar .……………….................................................................……...………................….......... 14-19
II Bob. Mustaqillik davri tarixshunosligining dolzarb vazifalari. Bu davrda
amalga oshirilgan tarixshunoslik ishlari ………........................................................….... 20-32
2.1. Milliy tarixnavisligimizni o‘rganishning dolzarb vazifalari .....….…................ 20-23
2.2. Mustaqillik davrida tarixshunoslikda amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar,
tadqiqotlar va yangiliklar ..……………………….............................……...................................….. 23-32
Xulosa ………………………………………………………………….………................….…………………. 33
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………..............……… 34-35
1

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. 1998 yil yozida mamlakatimizda
ma’naviy - ilmiy hayotida, afkori ilm moydanida muhum voqea ro y berdi. Iyulʻ
oyida birinchi Prezidenti bir guruh еtakchi tarixchilar va ommaviy axborot
vositalari xodimlari bilan uchrashdilar. Bu uchrashuvda yurtboshimiz tarix
fanining muammolari haqida mutaxassislar bilan fikr almashdilar, kuyunib
gapirdilar. Mustaqil O zbekiston tarixchi olimlar oldida turgan va tezda hal
ʻ
qilinishi kerak bo lgan qator masalalarni ochiq - oydin ko rsatdilar. Ushbu masala
ʻ ʻ
bilan bog liq bo lgan aniq vazifalar haqida so z yuritib, shunday deydilar:
ʻ ʻ ʻ
“Haqqoniy tariximizni barpo etish ishini nimadan boshlash lozim? Avvalo ko p
ʻ
ming yillik boy o tmishimizni tadqiq etishning yaxlit kontsentsiyasini, ya’ni,
ʻ
dasturini, ilmiy izlanishlarining uslubini, qo yiladigan vazifani amalga oshiradigan
ʻ
ilmiy muassasalari, ulardan potentsial kadrlar masalasini aniqlab olishdan”
boshlamoq lozim.
Haqiqatdan, O zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning
ʻ
“Tarixiy xotirasiz kelajak yo q” asarida asl manbalar va ularning tahlili asosida
ʻ
Vatanimiz tarixini haqqoniy yaratish muammosi alohida ta’kidlandi. “Faqat bahs,
munozara, taqlil mevasi bo lgan xulosalargina bizga to g ri yo l ko rsatishi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mumkin” - deb yozadi yurtboshimiz.
Umuman olganda, Islom Karimovning “O zbekistonning yangi tarixi
ʻ
markazi”ni tashkil etish haqidagi farmonidan (1996), “Tarixiy xotirasiz kelajak
yo q” (1998) nomli risolasi, tarixchi olim va ijodiy ziyolilar bilan uchrashuvidagi
ʻ
(1998), “Turkiston” (1999) va “Fidokor” (2000) gazetalari muxbirlarininng
savollarigi bergan javoblaridan, “O z FA Tarix instituti faoliyatini
ʻ
takomillashtirish to g risida”gi O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
ʻ ʻ ʻ
Qaroridan (1998) so ng tarix fani davlat siyosati darajasida ko tarildi
ʻ ʻ 1
.
Natijada, nafaqat Respublikamizda milliy qadriyatlarini tiklash, necha ming
yillik ma’naviy - ma’rifiy merosni asrab - avaylash, mustamlakachilik davrida
chetga olib chiqib ketilgan madaniy yodgorliklarni aniqlash va yurtimizga
1
Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – S.: SamDU nashri. 2021. – B.352.
2

qaytarish borasida ko plab xayrli shilar amalga oshirila boshladi. Bu ishga xorijdaʻ
yashayotgan hamyurtlarimiz ham o z hissalarini qo shmoqdalar.
ʻ ʻ
Mavzuni o‘rganilish darajasi. Ushbu davrning o‘rganilishini quyidagi bir
nechta bosqichga yoki davrga bo‘lishimiz mumkin.
1-bosqich XX asrning 90-yillarida o‘rganilishi.
2-bosqich 2000-2010-yillar oralig‘ida yoritilishi.
3-bosqich 2011-yildan to hozirgi kungacha bo‘lgan yillarda o‘rganilishi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Ushbu kurs ishining maqsadi
O‘zbekiston tarixining mustaqillikka erishganidan keyin olib borilgan ishlarini
o‘rganish va tahlil qilish.
Buni amalga oshirishda quyidagi vazifalar mavjud:
1. Mustaqillikka erishganimizdan keyin tarix faniga qaratilgan
e’tibor va qilingan ishlarni manbalar orqali o‘rganib chiqish;
2. Erkinligimizning dastlabki 10 yilligida o‘z tariximizni
yoritishdagi muammolar va dolzarb vazifalarni tahlil qilish, hamda ularga
еchimlar izlash;
3. Tarixchi olimlarimiz tomonidan dastlabki 10 yillikda amalga
oshirilgan tadqiqot ishlarini o‘rganib chiqish.
Kurs ishining davriy chegarasi. Ushbu kurs ishining davriy chegarasi
mustaqillikka erishgan 1991-yildan hozirgi 2024-yilgacha bo‘lgan davrni o‘z
ichiga oladi.
Kurs ishining ob’ekti. XX asrning so‘nggi 10 yilligidan to 2024-yilgacha
tarix bo‘yicha yaratilgan asarlar, monografiyalar, ma’ruza matnlari,
dessertatsiyalar, maqolalar.
Kurs ishi mavzuning nazariy va metodologik asoslari. Ushbu mavzuni
yoritishda bugungi kunda tarixchi olimlar oldiga qo’yilgan talablar asosida kelib
chiqib, mavzuni haqqoniy, ob’ektiv yoritishga harakat qilindi. Shuningdek,
mavzuning nazariy asosi solishtirish, qiyosiy tahlil, davrlashtirish, analiz va turli
tarixiy uslublardan foydalanilgan holda yoritildi.
3

Kurs ishining amaliy ahamiyati. Ushbu kurs ishidan Oliy va o’rta ta’lim
muassasalarida kurs ishi, mustaqil ta’lim ishlarida, shuningdek, maruza va seminar
mashg’ulotlarida foydalanish mumkin.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
4

I BOB. MILLIY TARIXIMIZNING YARATILISHIDA
I.KARIMOVNING O‘RNI. MUSTAQILLIK YILLARIDA TARIXNI
O‘RGANISHDAGI YANGICHA YONDASHUVLAR
1.1. Mustaqil O‘zbekistonning tarix fanini yaratish haqida birinchi
prezidentimizning fikrlari.
1998-yil yozida mamlakatimizda ma’naviy - ilmiy hayotida, afkori ilm
maydonida muhim voqea ro‘y berdi. Iyul oyida birinchi Prezidenti bir guruh
еtakchi tarixchilar va ommaviy axborot vositalari xodimlari bilan uchrashdilar. Bu
uchrashuvda yurtboshimiz tarix fanining muammolari haqida mutaxassislar bilan
fikr almashdilar, kuyunib gapirdilar. Mustaqil O‘zbekiston tarixchi olimlar oldida
turgan va tezda hal qilinishi kerak bo‘lgan qator masalalarni ochiq - oydin
ko‘rsatdilar. Ushbu masala bilan bog‘liq bo‘lgan aniq vazifalar haqida so‘z yuritib,
shunday deydilar:“Haqqoniy tariximizni barpo etish ishini nimadan boshlash
lozim? Avvalo ko‘p ming yillik boy o‘tmishimizni tadqiq etishning yaxlit
kontsentsiyasini, ya’ni, dasturini, ilmiy izlanishlarining uslubini, qo‘yiladigan
vazifani amalga oshiradigan ilmiy muassasalari, ulardan potentsial kadrlar
masalasini aniqlab olishdan” boshlamoq lozim.
Haqiqatdan, O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning
“Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” asarida asl manbalar va ularning tahlili asosida
Vatanimiz tarixini haqqoniy yaratish muammosi alohida ta’kidlandi. “Faqat bahs,
munozara, taqlil mevasi bo‘lgan xulosalargina bizga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatishi
mumkin” - deb yozadi yurtboshimiz.
Mazkur asarida muxum ahamiyatga ega bo‘lgan tarixiy muammolarni еchish
yo‘llarini o‘rtaga qo‘yish bilan birga bu asarda O‘zbekistonda tarix fanining
bugungi ahvoli va tarixchi - mutaxassislar tayyorlash masalasi ham ochib berildi.
Ma’lumki, ayrim yo‘nalishlar bo‘yicha mutaxassis tarixchi olimlarimiz sanoqlidir.
Antirapalogiya, etnologiya, Numiztatika, manbashunoslik mutaxassisliklari shular
jumlasidandir. Qadimgi va o‘rta asrlar tarixini chuqur biladigan va maxsus ilmiy
tadqiqotlar olib borayotgan olimlarimiz ham juda oz. Umuman olganda, Islom
5

Karimovning “O‘zbekistonning yangi tarixi markazi”ni tashkil etish haqidagi
farmonidan (1996), “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” (1998) nomli risolasi, tarixchi
olim va ijodiy ziyolilar bilan uchrashuvidagi (1998), “Turkiston” (1999) va
“Fidokor” (2000) gazetalari muxbirlarininng savollarigi bergan javoblaridan, “O‘z
FA Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qaroridan (1998) so‘ng tarix fani davlat
siyosati darajasida ko‘tarildi.
Natijada, nafaqat Respublikamizda milliy qadriyatlarini tiklash, necha ming
yillik ma’naviy - ma’rifiy merosni asrab - avaylash, mustamlakachilik davrida
chetga olib chiqib ketilgan madaniy yodgorliklarni aniqlash va yurtimizga
qaytarish borasida ko‘plab xayrli shilar amalga oshirila boshladi. Bu ishga xorijda
yashayotgan hamyurtlarimiz ham o‘z hissalarini qo‘shmoqdalar.
Xususan, Turkiyada istiqomat qilayotgan bir guruh vatandoshlarimiz ulug‘
bobokalonimiz hazrat Alisher Navoiyning “Xazoyin ul-maoniy” majmuasining
o‘tgan asrning yigirmanchi yillarida O‘zbekistondan olib chiqib ketilgan
qo‘lyozma nusxasini Prezident Islom Karimovga yuborishdi.
Mamlakatimiz birinchi Prezidenti bu benazir “Ma’nolar xazinasi” asarini
she’riyat mulki sultonining ramziy uyi - Alisher Navoiy nomidagi davlat adabiyot
muzeyiga tuxfa etdi. Mazkur qo‘lyozma XVIII asrda Samarqandda Usta Bobojon
o‘g‘li Mulla Muqimjon Samarqandiy ismli xattot tomonidan ko‘chirilgan.
Bunaqangi nodir qo‘lyozma, arxiv hujjatlari ham chet elda ko‘p bo‘lib ularni
qaytarish yoki nusxa olish burch va vazifamizdir.
O‘zbekiston halqlari tarixini yozish o‘z tarixshunosligiga ega bo‘lib, bugungi
kunda ham dolzarb vazifalardan biridir. Mustaqillik sharafoti bilan
O‘zbekistonning hech qachon o‘zgarmaydigan, xolisona tarixini yozish imkoniyati
tug‘ildi. Demakkim, xuddi shu asosda yozilajak tariximizgina noyob ma’naviy
xazinamiz bo‘ladi.
O‘zbekiston xalqlari tarixining tarixshunoslik tahlili shuni ko‘rsatadikim,
soxta yoritilgan tarix, hech qachon haqiqiy tarix asari bo‘lolmaydi. Uning
6

tarbiyaviy ahamiyati ham bo‘lmaydi, yo‘q desak ham adashmaymiz, aksincha
bunday asarlar xalqni chalg‘itadi, ongini o‘tmaslashtiradi.
O‘zbekiston xalqlari tarixni bilishligi dolzarb vazifasi tarixiylik -
haqqoniylikdir, haqqoniylik esa tarixning jon ozig‘idir. O‘zbekiston xalqlari
tarixnavisligining dolzarb vazifalaridan biri davlatchilik tarixini yoritishdir. Bu
yo‘nalishda eng qadimgi davr tarixini o‘rganish muhim bo‘lib, birinchi galdagi
vazifa yozma manbalar tarixiga katta e‘tiborning qaratilishidir. Bu borada bir
guruh olimlar tomonidan “Qadimgi yozma yodgarliklar” kitobining nashr
etilishidir.
Olam islohga muhtoj. Odamzod bu haqiqatni anglaganidan buyon
tinibtinchimaydi goh qursa, goh buzadi, birda bino qilsa, birida vayron etadi.
Alqissa, isloh yo‘li murakkab Qurmoq oson, tuzatmoq - qiyin, deydi xalqimiz.
Tarixshunosligimizning birinchi vazifasi Vatanimizda taraqqiyot yo‘li to‘g‘ri
tanlangani xususida tarixiy haqiqatni yozish deb hisoblayman. Bizdagi
o‘zgarishlarga tan berish, tajribalarimizdan andoza olish ishtiyoqida yurganlar ham
oz emas. Bular barchasi yaxshi ko‘ngilda g‘urur, dilda iftixor tuyg‘usini toshiradi.
Ammo eng muhimi - mamlakatimizdagi islohot xalq xohish-irodasiga mos
kechayotganidir...
Ikkinchi yo‘nalish mamlakatimizda milliy va umuminsoniy qadriyatlar ramzi
umumxalq bayramlari yil sayin yangicha mazmuni maqomda nishonlanmoqda.
Uchunchi yo‘nalish tarixshunosligimizda bu yigirmanchi asr tarixchiligi -
bilamizki XX asr dunyo xalqlarining birlik va hamkorlikka intilish asridir. Bu
jarayon, ayniqsa, asr so‘ngida kuchaydi. Jahondagi turli mamlakatlar yagona
mintaqaviy manfaatlar asosida iqtisodiy, madaniy va ma’naviy birlik sari harakat
qilmoqda. Bu umuminsoniy taraqqiyot tamoyilidir. Bu tamoyil bizning mintaqa -
Turkiston zaminida ham tobora ustun yo‘nalish kasb etmoqda. Birinchi
Prezidentimiz Oliy Majlis ikkinchi sessiyasida so‘zlagan nutqida bu mavzuga
atroflicha to‘xtaladi. Ayniqsa, birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning
“Turkiston - umumiy uyimiz” deb nomlanuvchi jamoatchilik harakatini tuzish va
uni mintaqa mamlakatlari va xalqlarining mushtarak manfaatlarini ro‘yobga
7

chiqarishga xizmat qildirishi haqidagi g‘oyalari nafaqat yurtimiz fuqarolarini, balki
barcha Turkiston farzandlarini to‘lqinlantirib yubordi. Binobarin, ayni islohotlar -
tuzutishlar davrida bir zamonlar zo‘rlik bilan vayron etilgan yagona Turkiston
xonadonini qayta obod etish - mintaqamizdagi har bir xalq vakillarining orzusidir.
Navbatdagi muammo bu hozirgi davrda еvropa madaniyati dunyoning barcha
tamonlariga yoyilmoqdadir. Bugun bir ko‘p islom o‘lkalari G‘arb madaniyati
ishtiyoqida taraqqiy qilmoqdadir. Zamonamizda mulkdor kishilar, bilimdonlar
ko‘paymoqdadir va bu madaniyatni yoyish haqida tashfiqotlar ortayabdi.
Binobarin, uni mulohaza va mukoma qilib, ko‘rmoq va nima ekanligini bilmoq eng
zarur misoldir.
Yevropa xalqlarida tarbiyaning mezoni nofasad estetika sharq xalqlarida esa,
asosan, ahloq - odob, (etika) ekanini bilishimiz kerak.
Tarixshunosligimizdagi yana bir muhim muammo shundan iboratkim,
mustaqilligimiz tufayli siyosiy, madaniy ongning o‘sishi, milliy ong va milliy
g‘urur yuksalishiga sabab bo‘lmoqda.
Respublikamiz birinchi Prezidenti I.Karimov “Ta’lim O‘zbekiston xalqi
ma’naviyatiga yaratuvchanlik faolligini baxsh etadi”, deganida mutlaqo haq edi.
Bugun mamlakatimizda xalq ta’limi davlat siyosati darajasida ko‘tarildi 2
.
O‘zbekistonda tarixshunoslik fanining rivojini jahon xalqlari tarixini
o‘rganmasdan tasavvur qilib bo‘lmaydi, albatta. Shuning uchun jahon
mamlakatlari, xususan g‘arb davlatchiligi tajribasi to‘g‘risida, uning davlatchilik
an’analargi haqida gap kelganda nusxa ko‘chirish emas, balki umuminsoniyat
ahamiyat kasb etgan tamoyillarni milliy davlatchilik an’analari bilan
uyg‘unlashtirish nazarda tutiladi. Biz Angliya, Frantsiya, GFR, RF va boshqa
davlatlar tarixini o‘rganar ekanmiz o‘zimizning davlatchiligimiz tarixshunoslik
haqida ham mushohada qilishimiz mumkin.
Agar biz O‘zbekiston tarixini mustaqil davlat tarixi sifatida ko‘rishni istasak,
unga jahon tarixi bilan bir butunlikda qarashimiz zarur. Uning uchun esa har bir
tarixnavis oldigi chet el tarixshunosligini albatta bilish va undan foydalanish
2
Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – S.: SamDU nashri. 2021. – B.354.
8

talabini qo yishimiz kerak. Biror-bir muammo tadqiqi faqat mamlakatimizʻ
adabiyotlarigagina asoslanib qolmasligi darkor. Binobarin, faqat ichki emas, balki
tashqi manbalardan (masalan arxivlar, taqdir taqozosi bilan chet elda voqealarning
bevosita ishtirokchisi bo‘lganlarning xotira materiallaridan) ham foydalanish
taqazo etiladi. Ham mahalliy, ham chet el manba va adabiyotlarini bilish
tadqiqotchini eng xolis xulosalar chiqarish uchun kuchli vosita bilan ta‘minlaydi.
Jahon tarixi fani tarixshunosligini o‘rganishni rivojlantirishning yana bir
tamoyili - tarixshunoslik ilmining ahamiyati va o‘rni, sobiq sho‘ro davrida
bibliografiya yozish bilan cheklangan bu sohaga endilikda muhim ahamiyatga ega
vazifalar yuklanganligidir. Bu vazifalar tarix fani taraqqiyot yo‘nalishlari va
istiqbollarning aniqlash, bu taraqqiyoti ta’sir etuvchi muhim omillar, ijtimoiy
siyosiy tuzim, davlatning fanga munosabati, xur fikrlik imkoni, hukmron
mafkuraning ta’sirini o‘rganishdan iborat. Shuningdek tarixshunoslik tadqiqodlari
muhum va dolzab muammolar haqida fanda shakillangan ilmiy qarashlar
munozarali va mavxum masalalarni ham aniqlash imkoni beradi. Bu esa o‘z
navbatida vatanimiz haqida nafaqat o‘z xalqimiz yurtimizda, balki butun jahonda
shakllangan tarixiy bilimlar tasafurini aniqlash va taxlil etish imkoni beradi.
Demak, jaxon tarixi fani tarixshunosligini o‘rgarish va rivojlantirish birinchi
navbatda manbalarni chuqur o‘rganish, eski o‘zbek yozuvi, arab, fars, tillari
mutaxassislarini mujassamlashtirishni talab qilsa, ikkinchidan ingliz, fransuz,
nemis tarixshunosligiga ixtisoslashgan kadrlarni еtishtirishni talab etadi.
Salkam yuz ellik yil ajdodlarimizning orzu-xavasi, umid va armoni bo‘lib
kelgan mustaqillik bizlarga nasib etdi. Bunga raxnoma bo‘lishdek tarixiy
ma’suliyat esa birinchi prezidentimiz I.Karimovning zimmasiga tushdi.
Islom Karimov mamlakatimizning mustaqil boshqaruvini o‘z qo‘llariga olgan
kundanoq tarix saboqlari va falsafasiga asoslangan holda ish yuritmoqda. O‘tgan
davr mabonida tarix fani ham butunlay yangidan qayta shakllandi. Islom
Karimovning o‘zlari ta’kidlaganidek, tariximiz “Yangidan kashf etildi...”,
o‘tmishimizni “Oqlash” vazifalari umuman olganda bajarib bo‘lindi xozir esa
9

asosiy vazifa tarixiy taxminni ilmiy jihatdan xolisona va xalol amalga oshirishdan
iboratdir.
Boshqacha aytsak, yurtboshimiz:“Sovet davrida yozilgan tarixni men tarix
sanamayman. O‘zgalar yozib bergan tarixni o‘qitishgan mutlaqo qarshiman”, deb
o‘rtaga aniq masalani qo‘ygan holda, uning еchimini ham o‘zlari topdilar, ya’ni
“O‘zbekistonning yangi tarixi” ta’’limotiga asos soldilar bu ta’limot
I.Karimovning “O‘zbekistonning yangi tarixi markazi”ni tashkil etish haqidagi
farmoni (1996 yil) da boshqa xukumat qarorlarida, u kishining turli ma’ruza va
to‘la asarlari to‘plamlarida asoslanib berilgan.
Yurtboshimizning tarix va tarixshunosligimizga oid ta’limoti haqida to‘la
tasavvurga ega bo‘lishimiz va uni ilmiy iste’molga kiritishimiz muhim ilmiy
nazariy metalogik va amaliy ahamiyatga molik masaladir. Chunki u tarix fanimizni
еtti yod begona mafkura va ta’limotdan tezroq xoli bo‘lib, o‘z taraqqiyot yo‘li -
“O‘zbek modeli”ga ega bo‘lishga, xalqimizning esa o‘z xaqqoniy tarixi bilan
qurollanishga tarixchi olimlarning ijodiy mexnat faoliyatlari yanada samarali
bo‘lishga yordam beradi.
Birinchi prezidentimiz I.Karimovning “O‘zbekistonning yangi tarixi ”‖
ta’limoti mazmun va mohiyatini to‘la anglash uchun avvalo, ta’limot nima savolga
e’tibor bermoq kerak. “Ta’limot” so‘zining o‘zagi “Ta’lim” bo‘lib, u ko‘pchilik va
umumlashma ma‘nodagi bilimlar tartibini anglatadi. Demak ta’limot deganda,
yuksak ilmiy yoki amaliy faoliyat bilan bog‘liq buyuk bir maqsadni amalga
oshirish uchun zarur bo‘lgan mafkuraviy g‘oyaviy, nazariy - falsafiy, iqtisodiy-
madaniy bilimlar, uslubiy (metadalogik) tamoyillar majmuasi tushuniladi. Albatta,
ta’limotlar o‘z maqsadi va mahiyatiga ko‘ra xilma-xil bo‘ladi.
Birinchi prezidentimizning ta’limoti O‘zbekiston tarixini milliy istiqlol ruhida
o‘rganish va yozishda qo‘laniladigan usul va ta’moyillarni o‘z ichiga oladi. Bu
ilmiy ta’limot ikkinchi bir ma’noda, tarix ilmiga maxsus fan hamdir. Bu fanning
rivojlanishi hozirda zaruriy extiyoj bo‘lib turibdi. I.Karimovning “Yangi tarix”
ta’limoti o‘zbek tarixi ilmining qadim an’analari hamda jahon tarixi fanining
umumiy qonuniyatlari o‘z aksini topgan. Bunga yurtboshimizning din bilan
10

dunyovilik o‘rtasidagi mo‘tadil munosabat bo‘lishi ilmiy nazarariyasi misol. U o‘z
mazmun mohiyatiga ko‘ra hozirga tarix ilmidagi butunlay yangicha dunyoqarash,
tushuncha bo‘lishi bilan birga, qadim an’ananing tiklanishi hamdir. Bu an’anada
mumtoz tarixchilarimiz ijod qilgani ma’lum u mohiyatdan xalqaro ilmiy
andozalarga umuminsoniy ahamiyatga ham egadir.
Mustaqillik yillari ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning tezkorligi, voqea va
hodisalarning shiddatliligi, olamu odam taqdiriga daxldor bo‘lgan dunyoviy
muammolaru serqirra hayotning barcha jabhalarini qamrab olgan umumiy
qarashlarimizdan tortib, eng kichik, eng shaxsiy yumushlarimizgacha bo‘lgan
barcha hodisalarni o‘zida mujassam etdi. Mudroq bosgan tuyg‘ularimizni
junbushga keltirdi. Boshqacha qilib aytganda, hayotga ziyrakroq qaraydigan
bo‘ldik, o‘zligimizni anglay boshladik.
Tabiiyki, bunday hayotiy zaruriyat barcha ijtimoiy-gumanitar fanlar qatori
tarix fani oldiga ham yangi vazifalar qo‘yadi. Tadqiqotchilar birinchi navbat
xalqning istiqlolga erishish yo‘lidagi fidoyi mehnatini, milliy mustaqillikka
erishish yo‘llari va vositalarini, milliy davlatchilik qurilishiga doir tajribani,
istiqlolni mustahkamlashning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy omillarini
o‘rganish va milliy istiqlol mafkurasini yaratish kabi bir qator muhim
muammolarni har tomonlama mushohada qilmoqlari lozim. Darhaqiqat,
o‘rganishga, tadqiq etishga, dastlabki ilmiy-nazariy xulosalarni o‘rtaga tashlashga
asos bor.
“Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q”, - degan edi birinchi prezidentimiz
I.Karimov. Darhaqiqat, tarix xotirasi inson taraqqiyotiga kuchli ta’sir o‘tkazadi,
milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Milliy
ong, milliy tafakkur, xalq tarixi, uning rivojlanish bosqichlarini nechog‘lik
o‘rganish, undan saboq chiqarish bilan bog‘liq. Ulug‘ allomalar aytganidek, tarix
insonni istiqbolli yo‘lga da’vat etadi. Ulkan yaratuvchilikni rag‘batlantiradi. Zotan,
uning murabbiylik, tarbiyachilik, yo‘naltiruvchilik kuchi xuddi ana shunda.
Shu ma‘noda mamlakatimiz rahbarining O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
huzuridagi Davlat va Jamiyat qurilishi Akademiyasi qoshida “O‘zbekistonning
11

yangi tarixi” markazini tashkil qilish to‘g‘risida chiqargan farmoyishi katta tarixiy
va siyosiy ahamiyatga ega.
“Mustaqil O‘zbekiston tarixi” kitobida O‘zbekistonning davlat mustaqilligiga
erishishi, yangi jamiyat o‘tish davrida siyosiy islohotlarning amalga oshirilishi,
O‘zbekistonda huquqi demokratik davlat qurilishi, fuqarolik jamiyatining
shakllantirilishning, iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirishga doir tadbirlar,
mamlakatda ijtimoiy-siyosiy barqarorlikning ta’minlash omillari, ma’naviy ruhiy
poklanish va milliy qadriyatlarning tiklanishi hamda O‘zbekistonning jahon
hamjamiyatidan munosib o‘rin olishi kabi masalalar ko‘rib chiqiladi.
Xullas, «Mustaqil O‘zbekiston tarixi» kitobi ana shu tarixiy jarayonlarni
mumkin qadar to‘laroq qamrab olish, uni jamlash, ma‘lum bir tartibga solib
qolaversa, ana shu jarayonlarni iloji boricha ko‘proq o‘rganish orzu-istagi vujudga
keldi. Darhaqiqat, mustaqillik davrida o‘tgan kunlarimiz alohi o‘rganishni, tadqiq
etishni, ilmiy va nazariy xulosalar chiqarishni taqozo etmoqda. Buning o‘ziga xos
asoslari bor.
O‘zbekiston mustaqilligiga oid rasmiy hujjatlar deganda sobiq sho‘ro
davrining hokimiyati tizimi so‘nggi qarorlarini tushunamiz. Chunki mustaqillik
sobiq ittifoqning barham topishi bilan yuzaga keldi. Bu davr xujjatlari bir qismi
sobiq ittifoq tizimi qabul qilingan.
Ikkinchi guruh rasmiy hujjatlar mustaqil O‘zbekiston rahbariyat organlari
tomonidan qabul qilingan “Mustaqillik dekloratsiyasi”, “O‘zbekiston
konstitutsiyasi” va boshqa qonunlar, Prezident farmonlari, vazirlar maxkamasi
qarorlari va boshqalardir. Ayrim tarmoq xujjatlari ham yurtimiz tarixini
o'rganishda muhim ahamiyat kasb etish mumkin.
O‘zbekiston mustaqil bo‘lgach, taraqqiyotning asosiy yo‘nalishlari
O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimovning doklad va
nutqlarida, monografik asarlarida aks etgan. Mustaqillikka erishish g‘oyasi
xalqimizga azaldan meros, shu maqsad ajdodlar orqali ming yilliklar qaridan
bizgacha еtib kelmoqda. Prezident I.Karimov “Buyuk kelajagimizning huquqiy
kafolati” nomli risolasida, - “O‘zbek millati azaldan o‘z fikri zikri, o‘z istiqloli
12

uchun kurashib yashagan”. Bunga moziy guvoh. Millatimiz tarixi haqidagi haqiqat,
yurtimizning fidoyi, o‘z yo‘lidan maslagidan, so‘zidan qaytmaydigan farzandlariga
ochilishi lozim. Bilishimiz shart bo‘lgan tarix sahifalarini qunt bilan varaqlash
hammamiz uchun ham qarz, ham farz-deganda ana shu holatni nazarda tutadi.
Xalqimizning uzoq tarixi u o‘z o‘tmishida ozodlik, istiqlol uchun tinimsiz kurash
olib borganidan guvohlik beradi.
I.A.Karimov asarlarida ko‘p asrlik tariximizdagi eng yirik tarixiy shaxslar
Imom al-Buxoriy, Axmad al-Farg‘oniy, Axmad Yassaviy, Jaloliddii Mangu Berdi,
Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek kabi buyuk ajdodlarimizning jaxon madaniyatiga
qo‘shgan, xissasi, hamda mustaqil respublikamiz taraqqiyotining-ustuvor
yo‘nalishlari o‘z aksini topgan. Bundan tashqari Prezident davlat raxbari sifatida
respublikamizning xalqaro miqyosida olib borayotgan siyosati, aniqlaydi. Mana
shuning uchun ham O‘zbekiston respublikasi birinchi prezideti I.A.Karimov
asarlari xalqimiz tarixini o‘rganishda metodologik qo‘llanma sifatida, zamonaviy
jarayonlarni o‘rganishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Eng muhim asarlari
ingliz, fransuz, ispan, nemis, hind, xitoy, arab kabi o‘nlab turli xorijiy tillarga
tarjima qilinib chet ellarda bir necha bor nashr qilingan. Respublikamizda esa
I.A.Karimov asarlarining 19 jildlik to‘plami nashr qilingan.
13

1.2. Mustaqillikdan keyin milliy tariximizni o‘rganishdagi yangicha
yondashuvlar.
O‘zbekiston davlat mustaqilligini qo‘lga kiritishi bilan tarixiy haqiqatni
tiklash uchun, yangicha va xolis yondashuv, sovet davrida yuzaga kelgan.
Vatanimiz tarixidagi noxolisliklar va “oq dog‘lar”ni milliy mustaqillik mafkurasi
asosida tugatish uchun qulay shart-sharoit qaror topdi. Bunga bosh mezon sifatida
tarixiy dalil va voqealarga, butun tarixiy jarayonga respublika va uning xalqi
manfaatlarini hisobga olgan holda prinsipial baho berish asos qilib olindi. Aynan
shunday yondashuvlarning asosiy prinsiplari O‘zbekiston Respublikasi birinchi
Prezidenti I.A.Karimov asarlarida, shuningdek, Vazirlar Mahkamasining 1996-yil
dekabrdagi “O‘zbekistonning yangi tarixini yaratish”, 1998-yil iyuldagi
“O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti faoliyatini
takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarorlarida bayon etilgan bo‘lib, ushbu ilmiy-
ommabop kitobning mualliflar jamoasi ham shu asosda sovet davri O‘zbekiston
tarixini, sovet davlatchiligining mustabidchilik mohiyatini xolisona yoritishga
harakat qildi.
O‘zbekistonning Mustaqillikka erishuvi tarix fani vazifalari va mohiyati
tubdan o‘zgartirdi.
Bunga binoan tarixshunoslik va tarixshunoslar ham yangi jamiyat talablari va
mezonlari asosida o‘z oldida turgan vazifalarni qayta ko‘rish chiqib, bu jamiyat
tafakkuriga mos keladigan tadqiqotchilik faoliyati shakllantirishga kirishdilar va
o‘tgan yillar davomida ma‘lum natijalarga erishdilar. Mustaqillik yillarida
tarixshunoslik sohasi dinamik ravishda, ma‘lum darajada maqsadli rivojlanib
bordi. Bu kontekstda muammo tarixshunosligi holati va xususiyatlari haqida fikr
yuritar ekanmiz, unig rivojidagi asosiy tendensiyalardan biri ushbu yo‘nalishdagi
tarixshunoslar va ilmiy maktabning shakllanishi bo‘ldi. Bu ilmiy maktabning
yangiligi shunda bo'ldiki, tadqiqotchi o'zini qiziqtirayotgan mavzuga oid
tarixshunoslik manbalarini o'rganish bilan cheklanmay, tadqiq qilinayotgan mavzu
ramkasida "tarixshunoslik jarayoni" tushunchasini tashkil qiladigan masalalar
doirasida ham ko'rib chiqishni qamrab oldi. Tarixshunoslar bu tushunchaga "ilmiy
14

tadqiqotlarni tashkil etilishini", konkret tarixiy muammo oid nazari tasavvurlar
tahlilini mujassamlashtirib, manbaviy asosidagi, tarixiy tadqiqot usullaridagi
o'zgarishlarni, tarixiy profildagi ilmiy muassasalar faoliyati xususiyatlarini, tarix
fani rivojining har bir bosqichida kadrlar salohiyatini shakllanishi ko'rsatishga
urindilar.
Muammo tarixshunosligi tadqiqotlari rivojidagi ikkinchi tendensyal
tarixshunoslik manbalari janrining yiriklashuvi bo'ldi: ilmiy anjumanlardagi
materiallari, jurnal maqolalari bilan bir qatorda individual monografiyalar chop
etildi, alohida muammolar bo'yicha doktorlik dissertatsiyalari himoya qilindi
o'tkazilgan yirik ilmiy anjumanlar tarix fani rivoji kontekstida tarixshunoslik rivoji
muammolariga ham e‘tibor qaratdi. Fanlar Akademiyasi Tarix institut o'tkazilib
kelayotgan an‘naviy tarixshunoslik o'qishlari muammo tarixshunosli holati,
mavzular doirasini belgilash, istiqbolda o'rganiladigan dolzarb muammolarni
aniqlashda muhim rol o'ynab kelmoqda.
Mustaqillik yillarida muammoviy tarixshunoslik sohasida amalga oshirilgan
ishlarni tahlil qilishga o'tar ekanmiz, shuni ta‘kidlash zarurki, 1990 yillarning
boshlaridagi muammo tarixshunosligiga doir ishlar xususiyati shundan iborat
bo'ldiki, ular sovet davrida tadqiq qilinib, shu davrda yaratilgan adabiyotlar) sovet
tarix fani g'oyalari asosida tahlil qilingan.
Bu yillarda tadqiqotlar mavzusining yangilanishi ancha sekinlik bilan amalga
oshdi. Tarixshunoslik tadqiqotlari mavzularining yangilanishiga ularni, sifat
jihatidan o‘zgarishiga tarix tadqiqotlaridagi yangilanish jarayoni turtki bo‘ldi.
Muammo tarixshunosligi rivojidagi Vatan tarixining dolzarb muammolarini qayta
mushohada etishda yangicha yondoshuvlarga asoslangan tadqiqotlar 1990
yillarning o‘rtalaridan boshlab ayniqsa vujudga kela boshlaganligini kuzatish
mumkin. Vatan tarixining dolzarb muammolarini o‘rganishda yangicha
yondoshuvlarning ommalashuvida 1994 yilda tayyorlangan maqolalar to‘plami FA
Tarix instituti tarixshunoslik bo‘limida tayyorlangan "XX asrning dastlabki o‘ttiz
yilligida O‘zbekistonda tarix fani (Tarixshunoslik ocherklari)"ni alohida ko‘rsatib
o‘tmoqchimiz. Mazkur tarixshunoslik ocherklarida mustaqillik davri ilgari surgan,
15

sifat jihatidan yangi vazifalardan kelib chiqib, XX asrning dastlabki 30 yilligida
O‘zbekiston tarixi fani rivojini asosiy bosqichlari har tomonlama izchillik bilan
yoritildi 3
. Ushbu asarning ijobiy momenti sifatida ilmiy o‘rganish ob‘ektiga kirgan
muammo va masalalarni nihoyatda chuqur va jiddiy, yangi nazariy-metodologik
yondoshuvlar asosida o‘rganilganligini ta‘kidlash zarur.
O‘zbekistonda amalga oshirilgan tarixshunoslik tadqiqotlarini xarakterlashga
o‘tar ekanmiz, shuni alohida ta‘kidlash joizki, mustaqillik yillari ilmiy
tarixshunosligida O‘zbekistonning alohida hududlar tarixshunosligi masalalari
tadqiq qilindi. Xususan, Qoraqalpog‘iston, Buxoro, Xiva tarixshunosligiga oid
ishlar chop etildi. Shuni ta‘kidlash zarurki, tadqiqotlarda O‘zbekiston tarixining
umumiy va regional jihatlari turli muammoviy mavzuviy va xronologik resurslari
vatan adabiyotlari doirasida tahlil qilish bilan chegaralanmaydi. Ishga yuqori
mutaxassislik mahorati darajasida chet el tarixshunoslik manbalari jalb qilinadi.
Bunday yondoshuv o‘z navbatida tahsinga sazovorki, bu orqali vatan tarixining u
yoki bu muammosl tarixshunosligining yaxlit manzarasi yaratiladi.
1991-yillargacha sovet tarixshunosligida ilgari o‘rganilmagan prinsipial yangi
mavzu paydo bo‘ldi. Gap tarixiy sivilizatsion kommunikatsiyalar muammosi
avvalambor Buyuk ipak yo‘li haqida ketyabti. Bugungi kunda ushbu mavzu
O‘zbekiston Respublikasi geosiyosiy va geoiqtisodiy manfaatlari nuqtai-nazaridan
uning jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuviga asosli ravishda intilayotganligi
dunyoning turli davlatlari bilan (asosan iqtisodiy va transport kommunikatsiyalar
sohasida) har tomonlama munosabat o‘rnatishida еtakchi mavzu bo‘lib qolmoqda
So‘nggi yillardagi «istoriografik mahsulotlar» ijtimoiy-siyosiy mavzular еtarlicha
intensiv tadqiq qilish bilan xarakterlanadi. Ular mustaqillikning o‘n yillarida
qizg‘in bahs-munozaralarga sabab bo‘lgan O‘rta Osiyoning Rossiya tomonidan
bosib olinishi va uning oqibatlari, milliy-ozodlik kurashlari, «bosmachilik
harakati», milliy va diniy siyosatning amalga oshirilishi, xotin-qizlar muammosi 4
.
3
Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – S.: SamDU nashri. 2021. – B.358.
4
Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – S.: SamDU nashri. 2021. – B.360.
16

Jadidchilik tarixshunosligi masalasi tahlil qilishda original yondashuvni
qo‘llayotgan Uzbekiston tarixshunosligi maktabida bir muammo doirasiga
birlashgan ilmiy hamjamiyat xususiyatlarini namoyon qilmoqda.
Mustaqillik yillaridagi muammoviy tarixshunoslikdagi eng katta yutuqlaridan
biri bu O‘zbekiston tarixining turli mavzularini xorijlik tarixshunosligini yoritish
bo‘ldi. Yangi avlod tarixchilarining chet tillari o‘zlashtirishi, xorijiy mamlakatlarga
safarga chiqish, ilmiy markazlar, kutubxonalaridan foydalanish imkonining
vujudga kelishi bilan bu sohadagi tadqiqotlar ayniqsa kengaydi. O‘zbekistonda
tarixshunoslik tadqiqotlar rivojlanishining asosiy tamoyillari haqida aytilgan
fikrlarimizga yakun yasar ekanmiz, tarix fani rivojida muhim ahamiyatga ega
bo‘lgan hozirgi zamon tarixshunosligi oldida quyidagi dolzarb muammolar borligi
qayd etish lozim Tarixshunoslik tadqiqotlari tahlili asosiga qo‘yilgan tarixiy
adabiyotlarlar yangicha nuqtai-nazardan o‘qib, o‘rganib chiqish kerak. Bunday
tadqiqotchilar harakatlari tanqidiy ishning xolisligi va vatan tarixi tarixshunoslik
muammolarini o‘rganish umuman va xususan qanday amalga oshirilganligin
baholashda maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Tarixshunoslik tadqiqotlari mualliflari
ilmiy tarixshunoslikning zarurligini ta‘kidlamoqdalar. U fanda sodir bo‘layotgan
o‘zgarishlar sabablarini anlashga, zamonaviy tarixiy ong mohiyatini, ilgari
surilayotgan konsepsiyalarning qanday tekshirilayotganini, yangi ilmiy bilimlar
qanday qilib yangi shaklga kirishini tushunishga, tarix nafaqat bilim, balkim
amalga oshayotgan jarayonni anglash vositasi sifatida ham zarur bo‘ladimi degan
savollarga javob topishga yordam beradi. Muammo tarixshunosligi o‘zining rivoji
davomida sifat jihatdan o‘zgarib, tarixshunoslik tadqiqot usullarini
takomillashtirish uchun istiqbolda yaxshi imkoniyatlarga ega.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiniig 1996 yil 18 sentabrdagi
“O‘zbekistonning yangi tarix markazini tashkil etish to‘g‘risida”gi farmoyishi,
hamda Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 16 dekabrdagi “O‘zbekistonning yangi
tarixini yaratish to‘g‘risida”gi qarorlari esa muammoni o‘rganishda yana bir yangi
bosqichni boshlab berdi. Tarix fanidagi bunday burilish pallasi muammoni nazariy
17

va uslubiy jihatdan qayta ko‘rib chiqishga, u bilan bog‘liq masalalarga doir
umumlashgan tadqiqotlar yaratilishiga sezilarli ta‘sir ko‘rsatdi.
Umuman olganda, birinchi prezidentimiz Islom Karimovning
“O zbekistonning yangi tarixi markazi”ni tashkil etish haqidagi farmonidanʻ
(1996), “Tarixiy xotirasiz kelajak yo q” (1998) nomli risolasi, tarixchi olim va
ʻ
ijodiy ziyolilar bilan uchrashuvidagi (1998), “Turkiston” (1999) va “Fizokor”
(2000) gazetalari muxbirlarininng savollarigi bergan javoblaridan, “O z FA Tarix
ʻ
instituti faoliyatini takomillashtirish to g risida”gi O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ ʻ
Vazirlar Mahkamasining Qaroridan (1998) so ng tarix fani davlat siyosati
ʻ
darajasida ko tarildi
ʻ 5
.
Natijada, nafaqat respublikamizda milliy qadriyatlarini tiklash, necha ming
yillik ma’naviy-ma’rifiy merosni asrab-avaylash, mustamlakachilik davrida chetga
olib chiqib ketilgan madaniy yodgorliklarni aniqlash va yurtimizga qaytarish
borasida ko plab xayrli ishilar amalga oshirila boshladi. Bu shiga xorijda
ʻ
yashayotgan hamuyrtlarimiz ham o z hissalarini qo shmoqdalar.
ʻ ʻ
Xususan, Turkiyada istiqomat qilayotgan bir guruh vatandoshlarimiz ulug
ʻ
bobokalonimiz hazrat Alisher Navoiyning “Xazoyin ul-maoniy” majmuasining
o tgan asrning yigirmanchi yillarida O zbekistondan olib chiqib ketilgan
ʻ ʻ
qo lyozma nusxasini O‘zbekistonning 1-prezidenti Islom Karimovga yuborishdi.
ʻ
Islom Karimov bu benazir “Ma’nolar xazinasi” asarini she’riyat mulki sultonining
ramziy uyi - Alisher Navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyiga tuxfa etdi.
Mazkur qo lyozma XVIII asrda Samarqandda Usta Bobojon o g li Mulla
ʻ ʻ ʻ
Muqimjon Samarqandiy ismli xattot tononidan ko chirilgan. Bunaqangi nodir
ʻ
qo lyozma, arxiv hujjatlari ham chet elda ko p bo lib ularni qaytarish yoki nusxa
ʻ ʻ ʻ
olish burch va vazifamizdir 6
.
O zbekiston halqlari tarixini yozish o z tarixshunosligiga ega bo lib, bugungi
ʻ ʻ ʻ
kunda ham dolzarb vazifalardan biridir 7
.
5
https://kompy.info/
6
https://kompy.info/
7
I.А.Kаrimоv. “Tаriхiy хоtirаsiz kеlаjаk yo`q”. T. O`zbеkistоn. 1998. 9 bеt.
18

Xulosa qiladigan bo‘lsam, Mustaqillik sharofati bilan O zbekistonning hechʻ
qachon o zgarmaydigan, xolisona tarixini yozish imkoniyati tug ildi. O zbekiston
ʻ ʻ ʻ
xalqlari tarixining tarixshunoslik tahlili shuni ko rsatadiki, soxta yoritilgna tarix,
ʻ
hech qachon haqiqiy tarix asari bo lolmaydi. Uning tarbiyaviy ahamiyati ham
ʻ
bo lmaydi, yo q desak ham adashmaymiz, aksincha bunday asarlar xalqni
ʻ ʻ
chalg itadi, ongini o tmaslashtiradi. O zbekiston xalqlari tarixni bilishligi dolzarb
ʻ ʻ ʻ
vazifasi - tarixiylik-haqqoniylikdir, haqqoniylik esa tarixning jon ozig idir.
ʻ
19

II BOB. MUSTAQILLIK DAVRI TARIXSHUNOSLIGINING DOLZARB
VAZIFALARI. BU DAVRDA AMALGA OSHIRILGAN
TARIXSHUNOSLIK ISHLARI
2.1. Milliy tarixnavisligimizning dolzarb vazifalari.
O zbekiston xalqlari tarixnavisligining dolzarb vazifalaridan biri davlatchilikʻ
tarixini yoritishdir. Bu yo nalishda eng qadimgi davr tarixini o rganish muhim
ʻ ʻ
bo lib, birinchi galdagi vazifa yozma manbalar tarixiga katta e’tiborning
ʻ
qaratilishidir. Bu borada bir guruh olimlar tomonidan “Qadimgi yozma
yodgarliklar” kitobining nashr etilishidir.
Vazirlar Maxkamasining 1998 yil 24 iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi
Fanlar akademiyasi tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori
ham o‘zbek tarixshunosligining bundan buyon yo‘nalishini belgilab olishda,
o‘zbek milliy davlatchiligi tarixini tadqiq etishda muxim ahamiyat kasb etmoqda.
Mustaqillik yillarida tarixshunoslik tadqiqotlari ancha kengaydi. 5 ta doktorlik, 20
dan ortiq nomzodlik ishlari himoya qilindi. Ayniqsa, xorijiy tadqiqotchilar (AQSH,
Koreya, Turkiya, Rossiya, Buyuk Britaniya, Germaniya) O‘zbekiston
tarixshunoslari bilan ilmiy-amaliy aloqalar o‘rnatib, O‘zbekiston
tarixshunosligining muhim muammolarini o‘rganishda davom etmoqdalar.
O‘rta Osiyo tarixi bo‘yicha ilk yozma manba “Avesto”ni o‘rganish borasida
muhim ishlar amalga oshirildi. M.Ishoqov tomonidan “Avesto”ning “Yangi kitobi”
o‘zbek tiliga o‘girildi, nashr etildi 8
.
Ayni paytda o‘zbek davlatchiligi tarixini o‘rganish bo‘yicha ham izlanishlar
boshlanib, uning ilk natijalari rus va o‘zbek tillarida “O‘zbekiston davlatchiligi
tarixi ocherklari” sifatida chop etildi 9
. Ushbu asarning o‘rta asrlarda o‘zbek
davlatchiligining tarixiga bag‘ishlangan qismida turk hoqonligi, G‘aznaviylar
davlati, Qoraxoniylar xonligi va Amir Temur davlati haqida so‘z yuritilgan.
Shuningdek, XVI-XIX asrlarda hukm surgan Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarida
8
Avesto yangi kitobi. Mirsodiq Ishoqov tarjimasi. – Toshkent.: 2001.
9
O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari / Mas’ul muharrirlar D.A.Alimova va E.V.Retveladze. Mualliflar.
T.Shirinov, M.Filanovich, B.Kochnev, R.Mukminova, G.Agzamova, N.Abdurahimova, D.A.Alimova,
S.A`zamxo`jaev, Q.Rajabov, A.Golovanov. – Toshkent.: 2001.
20

davom ettirilgan davlatchilik an’analari hamda Rossiya imperiyasi va sovet
davridagi boshqaruv tizimi tahlil etilgan.
Ushbu asarning o rta asrlarda o zbek davlatchiligining tarixiga bag ishlanganʻ ʻ ʻ
qismida turk haqonligi, G aznaviylar davlati, Qoroxoniylar xonligi va Amir Temur
ʻ
davlati haqida so z uyritilgan. Shuningdek, XVI-XIX asrlarda hukm surgan
ʻ
Buxoro, Xiva va Qo qon xonlarida davom ettirilgan davlatchilik an`analari hamda
ʻ
Rossiya imperiyasi va sovet davridagi boshqaruv tizimi tahlil etilgan.
Bu davrda o zbek xalqining shakllanish tarixini o rganish borasida ilk
ʻ ʻ
izlanishlar boshlandi. Bu masalada Karim Shoniyozovning qarluq davlati tarixiga
va o zbek xalqining shakllanishiga bag ishlangan kitoblari nashr qilindi
ʻ ʻ 10
.
O zbekistonning mustamlaka davri tarixini o rganish borasida ham ma’lum
ʻ ʻ
natijalarga erishildi. Turkistonning XX asr boshidagi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy
jarayonlar tarixi bo yicha “Turkiston v nachale XX veka” nomli asar mualliflar
ʻ
guruhi tomonidan tayyorlanib, R.Rajabova tahriri bilan chop etildi 11
.
O zbekiston xalqlari tarixshunosligining yana bir dolzarb vasifasi, bu XX asr
ʻ
tarixini yoritishdir. XX asr insoniyat tarixida erkinlik, shu bilan birga inson
huquqlqrining paymol bo lishi, tug ilishning ko payib, insoniyat sonining keskin
ʻ ʻ ʻ
o sishi, eng ayanchlisi millionlab insonlarning qirilib ketishi, ayniqsa ikkinchi
ʻ
jahon urishi yillaridagi fojialardir. Mazkur davrda O‘zbekiston xalqlari tarixlarida
yana bir bor mustamlakachilik sirtmog‘iga tushdilar. Turkiston o‘lkasining rus
mustamlakachiligi va sho‘ro hukmronligi davrida kechgan hayoti tarixiy ilmiy
adabiyotlarda qay nuqtai nazardan bo‘lmasin har holda nisbatan to‘laroq ifoda
etilgan deyish mumkin. Bu adabiyotlarni mazmun va mohiyat jihatdan 4 davrga
ajratsa bo‘ladi.
Birinchi davr - asosan 1917 yilgacha yozilgan tadqiqotlarni, ikkinchi davr -
20-50 yillarda, uchinchi davr esa 50 yildan to 80 yillar birinchi yarmiga qadar
yaratilgan asarlarni qamrab oladi.
10
Shoniyozov K. Qarluq va qarluqlar – Toshkent 1999: O`zbek xalqining shakllanish jarayoni D.Alimova,
Z.Orifxonova va boshqalar – Toshkent 2001.
11
Turkiston v nachale XX vka: k istorii Ismonov natsional’noy nezavisimosti /Ruk.proekta D.Alimova,
nauch.rezaktor
R.Radjapova, avtorы R.Rajapova, R.Abdullaev, S.Agzamxodjaev, I.Alimov, A.Golovanov, R.Nurullaev, V.Ivanov,
E.Prilutskiy, K.Rajabov, V.Semennok, M.Xasanov, -Tashkent, 2000.
21

To‘rtinchi davrga oid adabiyotlar tarixshunoslikda «qayta qurish» deb nom
olgan 80 yillarning ikkinchi yarmidan to O‘zbekiston Respublikasining
mustaqillikka erishganiga qadar va mustaqillik yillarida vujudga kelgan asarlar
majmuidan iboratdir. Tarixshunosligimizdagi yana bir muhim muammo shundan
iboratkim, mustaqilligimiz tufayli siyosiy, madaniy ongning o sishi, milliy ong vaʻ
milliy g urur yuksalishiga sabab bo lmoqda.
ʻ ʻ
Imperiyaning parchalarish jarayoni nechog liq qiyin kechgan bo lsa, undan
ʻ ʻ
so ng yuzaga kelgan “Postimperiya” MDX makonidagi siyosiy, iqtisodiy,
ʻ
ma’daniy munosabatlar tarzi ham shu qadar murakkab tus oldi va bu xol davom
etmoqda. Bu murakkablikning kamida ikki asosiy jihati mavjud. Birinchi jihati -
mustaqil davlatlarning mundan buyongi taraqiyot yo li qanday kechadi? Ikkinsisi -
ʻ
“Postimperiya” hozirgi MDX makonida o zaro siyosiy, iqtisodiy, madaniy,
ʻ
manaviy munosabatlar jarayonining buguni va kelajagi qanday bo ladi.
ʻ
O zbekistonda tarixshunoslik fanining rivojini jahon xalqlari tarixini
ʻ
o rganmasdan tasavvur qilib bo lmaydi, albatta. Shuning uchun jaxon
ʻ ʻ
mamlakatlari, xususan g arb davlatchiligi tajribasi to g risida, uning davlatchilik
ʻ ʻ ʻ
an`analargi haqida gap kelganda nusxa ko chirish emas, balki umuminsoniy
ʻ
ahamiyat kasb etgan tamoyillarni milliy davlatchilik an`analari bilan
uyg unlashtirish nazarda tutiladi. Biz Angliya, Fransiya, GFR, RF va boshqa
ʻ
davlatlar tarixini o rganar ekanmiz, o zimizning davlatchiligimiz tarixshunoslik
ʻ ʻ
haqida ham mushohada qilishimiz mumkin. O zbekiston Respublikasi siyosiy
ʻ
tizimlarining shakllanishi bir tomondan chuqur milliy tarixiy ildizlar asosida
kechayotgan bo lsa, ikkinchi tomondan jahon, qolaversa G arb dunyosining eng
ʻ ʻ
maqbul tajribalarini o zlashtirishning zamirida sodir bo lmoqda. Bu jarayon ham
ʻ ʻ
O zbekistonning jahon hamjamiyati bilan nechog liq integratsiyalashuvini
ʻ ʻ
namoyish etmoqda.
Agar biz O zbekiston tarixini mustaqil davlat tarixi sifatida ko rishni istasak,
ʻ ʻ
unga jahon tarixi bilan bir butunlikda qarashimiz zarur. Uning uchun esa har bir
tarixnavis oldigi chet el tarixshunosligini albatta bilish va undan foydalanish
talabini qo yishimiz kerak. Biror - bir muammo tadqiqi faqat mamlakatimiz
ʻ
22

adabiyotlarigagina asoslanib qolmasligi darkor. Binobarin, faqat ichki emas, balki
tashqi manbalardan (masalan arxivlar, taqdir taqozosi bilan chet elda voqealarning
bevosita ishtirokchisi bo lganlarning xotira materiallaridan) ham foydalanishʻ
taqoza etiladi. Ham mahalliy, ham chet el manba va adabiyotlarini bilish
tadqiqotchini eng xolis xulosalar chiqarish uchun kuchli vosita bilan ta’minlaydi.
Jahon tarixi fani tarixshunosligini o rganishni rivojlantirishning vazifalari -
ʻ
tarix fani taraqqiyot yo nalishlari va istiqbollarning aniqlash, bu taraqqiyoti ta’sir
ʻ
etuvchi muhim omillar, ijtimoiy-siyosiy tuzim, davlatning fanga munosabati, xur
fikrlik imkoni, xukmron mafkuraning ta’sirini o rganishdan iborat. Shuningdek
ʻ
tarixshunoslik tadqiqodlari muhum va dolzab muammolar haqida, fanda
shakillangan ilmiy qarashlar, munozarali va mavxum masalalarni ham aniqlash
imkoni beradi. Bu esa o z navbatida vatanimiz haqida nafaqat o z xalqimiz
ʻ ʻ
yurtimizda, balki butun jahonda shakllangan tarixiy bilimlar darajasini aniqlash va
taxlil etish imkoni beradi. Demak, jaxon tarixi fani tarixshunosligini o rgarish va
ʻ
rivojlantirish birinchi navbatda manbalarni chuqur o rganish, eski o zbek yozuvi,
ʻ ʻ
arab, fars, tillari mutaxassislarini mujassamlashtirishni talab qilsa, ikkinchidan
ingiliz, fransuz, nemis tarixshunosligiga ixtisoslashgan kadrlarni еtishtirishni talab
etadi.
23

2.2. Mustaqillik davrida tarixshunoslikda amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar,
tadqiqotlar va yangiliklar.
Mustaqillikka erishganimizdan keyingi dastlabki ishlardan biri bu
“Avesto”ning o‘rganilishi bo‘ldi. O rta Osiyo tarixi bo yicha ilk yozma manbaʻ ʻ
“Avesto”ni o zgarish borasida muhum ishlar amalga oshirildi. M.Ishoqov
ʻ
tomonidan “Avesto”ning “Yangi kitobi” o zbek tilida ko chirildi, nashr etildi
ʻ ʻ 12
.
Ayni paytda o‘zbek davlatchiligi tarixini o‘rganish bo‘yicha ham izlanishlar
boshlanib, uning ilk natijalari rus va o‘zbek tillarida “O‘zbekiston davlatchiligi
tarixi ocherklari” sifatida chop etildi. Ushbu asarning o‘rta asrlarda o‘zbek
davlatchiligining tarixiga bag‘ishlangan qismida turk hoqonligi, G‘aznaviylar
davlati, Qoraxoniylar xonligi va Amir Temur davlati haqida so‘z yuritilgan.
Shuningdek, XVI-XIX asrlarda hukm surgan Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarida
davom ettirilgan davlatchilik an’analari hamda Rossiya imperiyasi va sovet
davridagi boshqaruv tizimi tahlil etilgan 13
.
Ushbu asarning o rta asrlarda o zbek davlatchiligining tarixiga bag ishlangan
ʻ ʻ ʻ
qismida turk haqonligi, G aznaviylar davlati, Qoroxoniylar xonligi va Amir Temur
ʻ
davlati haqida so z uyritilgan. Shuningdek, XVI-XIX asrlarda hukm surgan
ʻ
Buxoro, Xiva va Qo qon xonlarida davom ettirilgan davlatchilik an`analari hamda
ʻ
Rossiya imperiyasi va sovet davridagi boshqaruv tizimi tahlil etilgan.
Bu davrda o zbek xalqining shakllanish tarixini o rganish borasida ilk
ʻ ʻ
izlanishlar boshlandi. Bu masalada Karim Shoniyozovning qarluq davlati tarixiga
va o zbek xalqining shakllanishiga bag ishlangan kitoblari nashr qilindi
ʻ ʻ 14
.
O zbekistonning mustamlaka davri tarixini o rganish borasida ham ma’lum
ʻ ʻ
natijalarga erishildi. Turkistonning XX asr boshidagi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy
12
Avesto yangi kitobi. Mirsodiq Ishoqov tarjimasi. – Toshkent, 2001.
13
O`zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari / Mas`ul muharrirlar D.A.Alimova va EV.Retveladze. Mualliflar.
T.Shirinov, M.Filanovich, B.Kochnev, R.Mukminova, G.Agzamova, N.Abdurahimova, D.A.Alimova,
S.A`zamxo`jaev, Q.Rajabov, A.Golovanov. – Toshkent, 2001.
14
Shaniyozov K. Qarluq va qarluqlar – Toshkent 1999: O`zbek xalqining shakllanish jarayoni D.Alimova, Z.
Orifxonova va boshqalar – Toshkent 2001.
24

jarayonlar tarixi bo yicha “Turkiston v nachale XX veka” nomli asar mualliflarʻ
guruhi tomonidan tayyorlanib, R.Rajabova tahriri bilan chop etildi 15
.
O‘zbekiston mustaqilligi davri eng muhim hujjatlari “Yangi O‘zbekiston
tarixi” 3 jildida (Toshkent, 2000), R.X.Murtazayeva tahriri ostida chop etilgan,
“O‘zbekiston tarixi” (Toshkent, 2003) darsligida o‘z aksini topgan.
Vatan tarixining dolzarb muammolarini o‘rganishda yangicha
yondoshuvlarning ommalashuvida 1994 yilda tayyorlangan maqolalar to‘plami FA
Tarix instituti tarixshunoslik bo‘limida tayyorlangan “XX asrning dastlabki o‘ttiz
yilligida O‘zbekistonda tarix fani (Tarixshunoslik ocherklari)”ni alohida ko‘rsatib
o‘tmoqchimiz. Mazkur tarixshunoslik ocherklarida mustaqillik davri ilgari surgan,
sifat jihatidan yangi vazifalardan kelib chiqib, XX asrning dastlabki 30 yilligida
O‘zbekiston tarixi fani rivojini asosiy bosqichlari har tomonlama izchillik bilan
yoritildi. Ushbu asarning ijobiy momenti sifatida ilmiy o‘rganish ob‘ektiga kirgan
muammo va masalalarni nihoyatda chuqur va jiddiy, yangi nazariy-metodologik
yondoshuvlar asosida o‘rganilganligini ta‘kidlash zarur.
Mustaqillikning dastlabki yillarida milliy uyg‘onish davrimiz ya’ni jadidchilik
davri ham alohida e’tibor bilan o‘rganildi. Tarixiy jihatdan yondoshilgan
tadqiqotlarning dastlabkilari esa hajmi jihatdan katta bo‘lmagan maqola va
ocherklardan iborat. Sh.Doniyorovning muxtoriyatning bostirilishiga
bag‘ishlangan maqolasini shular jumlasiga kiritish mumkin. Maqolada muallif
mazkur harakat mohiyati va ko‘lamiga to‘g‘ri baho bergan. U Turkiston
musulmonlarining favqulodda IV qurultoyida muhokama etilgan asosiy
masalalardan biri - “hukumatni Janubiy-sharqiy ittifoqqa qo‘shilishini ham foydali
bo‘lgan”, deb hisoblaydi. Shu bilan bir qatorda tadqiqotchi “Turkiston taqdiri
uchun, milliy istiqlol uchun, erk va hurlik uchun millatparvar ziyolilar kurashgan
xolos”, “muxtoriyatning asoschi va yo‘lboshchilarini asosan “milliy savdo-sanoat
burjuaziyasi” tashkil etgan”, “hukumat harbiy kuchga ham ega emas edi, qisqa
muddatda harbiy kuch yig‘ishning umuman imkoni bo‘lmagan”, degan bir qator
15
Turkestan v nachale XX veka: k istorii Ismonov natsional‘noy nezavisimosti /Ruk.proekta D.Alimova, nauch.
rezaktor R.Radjapova, avtori R.Rajapova, R.Abdullaev, S.Agzamxodjaev, I.Alimov, A.Golovanov, R.Nurullaev,
V.Ivanov, Ye.Prilutskiy, K.Rajabov, V.Semennok, M.Xasanov, -Toshkent, 2000.
25

noto‘g‘ri xulosalarga ham kelgan. Mazkur kamchiliklar tadqiqotchining asosan
sovet davrida yaratilgan adabiyot va manbalardan foydalangani sababli kelib
chiqqan, deb hisoblash mumkin. Shunga qaramay, mazkur tadqiqot mustaqillik
davridagi muammoni o‘rganishda dastlabki qadamlardan biri ekanligi, keyingi
tadqiqotlar yo‘lini boshlab bergani bilan ham ahamiyatlidir 16
.
Turkistondagi XX asr boshidagi siyosiy tashkilotlar faoliyatini xolisona
nuqtai nazarda maxsus tadqiq etgan R.M.Abdullaevning Turkistonning 1917 yil
fevralidan keyingi siyosiy jarayonlarga bag‘ishlangan maqolasida esa “milliy
harakat qatnashchilari butun Rossiya va o‘lkadagi syezd, rezolyusiyalaridan
ruhlanib, kimlarnidir siyosatining ob‘ekti bo‘lib qolishni xohlamagan holda o‘zlari
kutgan orzu-istaklarini tezlik bilan amalga oshirishni istaganliklari” ta‘kidlanadi 17
.
Sovet rejimiga qarshi harakat masalalarini yangi manbalar asosida yoritgan
Q.K.Rajabov tadqiqotida bevosita mazkur harakat namoyandalari, shu jumladan,
muxtoriyat qo‘shiniga aloqador bo‘lgan katta va kichik Ergashlar xususida ham
so‘z yuritgan. Ularning muxtoriyat hukumati davridagi faoliyati tadqiqotchi
tomonidan xorijdagi vatandoshlar asarlari hamda sovet davri xotiralari orqali
yoritib berilgan.
A.M.Xudayqulovning nomzodlik dissertatsiyasida Turkiston
taraqqiyparvarlarining ma‘rifatparvarlik faoliyati negizida xalqni faqat ma‘rifatli
qilishgina emas, shu yo‘l bilan birinchi navbatda xalqni, taraqqiyotdan orqada
qolayotgan mamlakatni qoloqliqdan, mustamlaka zulmidan xalos qilish vazifalari
mujassamlashgan edi, degan xulosaga kelingan. Shu bilan birga tadqiqotchi
muxtoriyat davrida vujudga kelgan milliy norasmiy matbuotga baho berishda sovet
davri manba va adabiyotlaridan foydalangan bo‘lsa ham taraqqiyparvarlarning
1917 yildan keyingi matbuotini nafaqat son jihatdan, balki siyosiy jihatdan ham
o‘sganligini e‘tirof etadi.
Bundan tashqari I.Y.Tursunovning O‘zbekiston maorifchilarining istiqlol
yo‘lidagi kurashi tarixiga bag‘ishlangan umumlashgan tadqiqotida milliy istiqlol
mafkurasining vujudga kelishi va uni hayotga tadbiq etilishida ishtirok etgan
16
Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – S.: SamDU nashri. 2021. – B. 369-370.
17
Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – S.: SamDU nashri. 2021. – B. 370.
26

ma‘rifatparvarlarning o‘rni va roli, D.Toshqulov dissertatsiyasida Turkiston
taraqqiyparvarlarining siyosiy-huquqiy g‘oyalari, siyosiy dastur va talablari tahlil
qilib berilgan. Shu o‘rinda D.Toshqulovning ba‘zi bir sovet davri
tadqiqotchilarining “milliy burjuaziya manfaatlarini himoya qilgan inqilobiy
millatchilik harakati” sifatida taraqqiyparvarlarga bergan baholarini noto‘g‘ri
ekanligini ko‘rsatib o‘tganligini ham ta‘kidlab o‘tish joiz. Muallifning fikricha,
taraqqiyparvarlarning “xalqni ma‘rifatli qilish, mamlakatni ilg‘or rivojlangan
davlatlar qatoriga qo‘shish uchun milliy kadrlar еtishtirish, iqtisodiyot, fan va
madaniyatni rivojlantirish, ijtimoiy, diniy va milliy kelib chiqishidan qati nazar
butun mamlakat uchun demokratik huquq va erkinliklar berish, demokratik
respublika barpo etishga qaratilgan sa‘yi harakatlari ularning faqat milliy
burjuaziya manfaatlarini himoya qilmaganligidan dalolat beradi”.
Taraqqiyparvarlarning mustaqillik uchun kurashi mohiyatiga tadqiqotchi
quyidagicha baho beradi:“jadidlarning mustaqillik uchun kurashi oxir-oqibat butun
mamlakat hududida mamlakat tabiiy zaxiralari, moddiy va ma‘naviy boyliklariga
ega bo‘lgan, xalqaro munosabatlarning teng huquqli subyekti sifatidagi a‘zoligini
ta‘minlashga qaratilgan tom ma‘nodagi davlat suverenitetini ta‘minlashga
yo‘naltirilgan edi” 18
.
Umuman olganda muammoga oid 90-yillarning birinchi yarmida yaratilgan
tadqiqotlarda sovet tarix fanidagi kamchiliklar va undan chiqish yo‘llari, uslubiy
jihatdan yangi tadqiqotlar borasida ilk qadamlar qo‘yilgani, milliy davlatchilik
uchun kurash masalalariga oid ilmiy tadqiqot muammolari birmuncha kengayligi
hamda keng nashrchilik ishlari boshlangani kuzatiladi. Biroq, bu davr
tadqiqotlarida Turkiston muxtoriyatining mohiyati, еtakchi kuchlari va ularning
milliy mustaqillik borasidagi harakatlari va bu boradagi qarashlari, mazkur
harakatda turli aholi qatlamlarining ishtiroki, muxtoriyatni bostirilishi va uning
oqibatlari har tomonlama to‘liq ochib berilmagan.
1996 yilning may oyidan boshlab O‘zR FA Tarix instituti qoshida tashkil
etilgan “Jadidshunoslik markazi” ilmiy guruhi “Turkiston jadidchiligi” mavzusida
18
Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – S.: SamDU nashri. 2021. – B. 371.
27

fundamental tadqiqot ustida ish boshladi va shu yilning o‘zida institut tomonidan
tayyorlangan “Turkiston mustaqilligi va birligi uchun kurash sahifalaridan” nomli
to‘plam nashrdan chiqdi. To‘plamda D.A.Alimova, S.S.Agzamxujaev,
R.N.Shigabdinov, R.M.Abdullaev, Q.K.Rajabovlarning jadidchilik,
muxtoriyatchilik va istiqlolchilik harakatlariga doir maqolalari o‘rin oldi.
Chunonchi, t.f.d. D.A.Alimova jadidchilikning tarixiy mohiyati, siyosiy
bosqichlari va intellektual darajasini ko‘rsatib berdi va birinchilardan bulib
taraqqiyparvarlarning milliy davlatchilikka oid qarashlarini va harakat rahbarlarini
tarixiy jarayonlardagi ishtirokini xolis tahlil qilib berdi. R.N.Shigabdinov Validiy
hayoti va faoliyati hamda uning muxtoriyatchilik g‘oyasini rivojlantirishga
qo‘shgan hissasini yoritishga, R.M.Abdullaev esa, 1917 yilda Turkiston o‘lkasida
mavjud bo‘lgan siyosiy partiyalar va ularning faoliyatini ochib berishga harakat
qilgan.
Shu yili tadqiqotchi S.S.Agzamxujaev tomonidan Turkiston muxtoriyati
tarixiga bag‘ishlangan doktorlik dissertatsiyasi himoya qilindi. Mazkur tadqiqot
mustaqillik davrida muammoni yangi nuqtai nazar asosida tadqiq etgan dastlabki
maxsus umumlashgan tadqiqotdir. Dissertatsiyada o‘lkadagi birinchi milliy-
demokratik davlat bo‘lgan Turkiston muxtoriyati tajribasi umumlashtirilgan.
Muammoni arxiv hujjatlarini davriy matbuot nashrlari hamda respublika va chet el
adabiyotdarini qiyosiy tahlil qilinishi Turkiston muxtoriyati tarixining ko‘pgina
qirralarini, harakatning еtakchi kuchlari hamda qatnashchilari faoliyatining muhim
jihatlarini tiklash imkonini bergan 19
.
Tadqiqotda Turkistonda muxtoriyatchilik g‘oyasining vujudga kelishi,
rivojlanishi, bu jarayonda o‘lkadagi ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar va taraqqiyparvar
kuchlarning ishtiroki uch bosqichda ochib berilgan: 1. Muxtoriyatchilik
g‘oyasining yuzaga kelishiga ta‘sir ko‘rsatgan ijtimoiy-siyosiy, tarixiy shart-sharoit
va taraqqiyparvarlarda muxtoriyatchilik g‘oyasining vujudga kelishi. 2. Muxtoriyat
uchun amaliy tayyorgarlik davri. 3. Milliy davlatchilikni tiklash uchun kurash:
19
Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – S.: SamDU nashri. 2021. – B.372.
28

Turkiton muxtoriyatining vujudga keltirilishi va bolsheviklar tomonidan tor-mor
etilishi.
Birinchi va ikkinchi bosqichda ko‘rsatilgan masalalar, ya‘ni 1917 yil fevral
inqilobidan keyin o‘lkada boshlangan siyosiy jarayonlar, milliy-siyosiy tashkilotlar
faoliyati, ularning dasturi, o‘zaro munosabati, - imkoniyatlari va kamchiliklari,
muxtoriyatchilik g‘oyasi paydo bo‘lish sabablari, o‘lkadagi turli siyosiy kuchlar va
ijtimoiy toifalarning unga nisbatan munosabatlari mualif tomonidan ayniqsa, keng
va atroflicha tahlil qilib berilgan. Shuningdek, muxtoriyatning tuzilishi, mahalliy
aholi tomonidan xayrixohlik bilan qo‘llab-quvvatlanishi, harakat еtakchi
kuchlarining tadbirlari hamda muxtoriyat hukumatini bolsheviklar tomonidan
bostirilishi aniq tarixiy dalillar bilan ko‘rsatib o‘tilgan hamda quyidagi xulosalar
chiqarilgan:
- Turkiston sovetlarining III o‘lka syezdida qabul qilingan qarorlarda
еvropalik jamoalar, asosan bolsheviklarning shovinistik kayfiyatlari aks etgan.
- Turkiston muxtoriyatining Qo‘qon shahrida vujudga kelishi Toshkent ijro
qo‘mitasi va Sovnarko‘mining hatti harakatlariga javob tariqasida yuzaga kelgan.
- O‘lka musulmonlarining favqulodda IV qurultoyida turli millat vakillarining
ishtirok etishi hamda unda qabul qilingan qarorlarda Turkistonda yashayotgan
barcha aholi manfaatlari inobatga olinganligi uchun haqiqiy baynalminalchilik
tamoyilini o‘zida mujassamlashtirgan.
- Mazkur harakat mustamlaka zulmini tugatish uchun maydonga chiqqan,
demokratiya tamoyillariga tayanuvchi va o‘lka tub aholisining tarixiy ehtiyojlarini
hisobga olgan, Rossiya davlati doirasida suveren milliy davlat barpo etish
maqsadini o‘zida mujassamlashtirgan harakat edi,
- Turkiston muxtoriyati o‘lka aholisining turli ijtimoiy qatlamlari tomonidan
qo‘llab-quvvatlangan hamda tub aholining ommaviy harakatini ifoda etgan.
Muxtoriyatchilar va ulamo o‘rtasidagi kelishmovchiliklar muayyan darajada
muxtoriyatning keyingi taqdiriga ta‘sir ko‘rsatgan. Muxtoriyatchilik harakatining
mohiyati, muxtoriyat hukumati faoliyati davridagi o‘lkada hukm surgan tarixiy
29

vaziyat hamda muxtoriyatchi va bolsheviklar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarga oid
qarashlari tadqiqotchining bundan keyingi tadqiqotlarida ham aks ettirilgan.
Turkiston muxtoriyati masalalari X.Uzoqov, B.Do‘stqorayevlar ishlarida ham
uchraydi.
1998 yilning 9 oktabrida esa O‘zR Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat
qurilishi akademiyasi, Jurnalistlarni qayta tayyorlash xalqaro jamoatchilik markazi,
Konrad Adenauer nomli mintaqaviy fondi hamkorligida xalqaro anjuman
o‘tkazilib, unda ishtirok etgan olimlar jadidchilik va uning namoyandalari,
Turkistonda mustaqillik uchun kurashlar tarixi bilan bog‘liq masalalar xususida
fikr almashdilar. Anjumanda t.f.d. D.A.Alimova tomonidan qilingan ma‘ruzada bu
harakat “XIX asr oxiri - XX asr boshida Turkiston jamiyatining siyosiy kuchlar
silsilasida zid progressiv yo‘nalishni ifoda etgan jahon ijtimoiy va milliy
qadriyatlariga asoslangan, tub aholi manfaatlariga javob bergan va ijtimoiy
taraqqiyotning pishib еtilgan ehtiyojlarini to‘la qondira oladigan harakat” deya
baholandi. Olima “Jadidchilik ma‘rifatparvarlikdan siyosiy harakatgacha bo‘lgan
murakkab rivojlanish yo‘lini bosib o‘tdi”, - deb ta‘kidlab, uni ikki bosqichda tahlil
etdi: 1. XX asr boshida harakatning ma‘rifatparvarlik yo‘nalishi. 2. 1915-1917-
yillar - siyosiy, tashkiliy va miqdor jihatdan o‘sish davri. 3. Keyingi bosqich jahon
urushi, fevral inqilobi ta‘sirida rivojlandi va taraqqiyparvarlarning mustaqillik
g‘oya va hayollarini yuzaga kelishini jadallashtirdi. Tadqiqotchining keyingi
tadqiqotlarida ham taraqqiyparvarlarning davlatchilik masalasiga qarashlari
birinchi davrdanoq shakllana boshlaganligi va ikkinchi davrda aniq bir shaklga
kelganligi e‘tirof etilgan 20
.
XX asr oxiri - XXI asr boshlariga qadar O‘zbekiston tarixining XX asrning
dastlabki, ayniqsa milliy davlatchilik uchun kurash jarayonlarining ijtimoiy-siyosiy
va iqtisodiy asoslariga oid tarixiy mavzularda ko‘plab maqola, risola, ilmiy
to‘plam, monografiya va dissertatsiya ko‘rinishidagi tadqiqotlar yaratildi. Ularda
Turkiston Muxtoriyati tarixi bilan bogliq bir qancha fakt va xulosalar iste‘molga
20
Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – S.: SamDU nashri. 2021. – B.373-374.
30

kiritildi, yangicha yondashuvlar umumlashtirildi. Va shu asosda muammo
yuzasidan yangi konsepsiya yaratildi.
Chunonchi, D.A.Alimova risolasida Turkiston xalqining muxtoriyatni
qo‘llab-quvvatlaganligi va uni sovetlar tomonidan ag‘darib tashlaganligi
masalalariga atroflicha to‘xtalib, sovet hokimiyati muxtoriyati (TASSR) bilan
milliy Turkiston muxtoriyati o‘rtasidagi farqlarni hujjatlar asosida ko‘rsatib
berilgan bo‘lsa, “Turkestan v nachale XX veka: istoki natsionalnoy nezavisimosti”
nomli monografiyada tarixchi olimlardan R.Ya.Radjapova, R.M.Abdullaev,
S.S.A‘zamxo‗jaev, R.A.Nurullin, M.Xasanovlar 1917 yil fevralidan oktabrigacha
bo‘lgan davr tarixi, muxtoriyat uchun qilingan harakatlar, Turkiston
Muxtoriyatining tuzilishi, uning faoliyati, bostirilishi bilan bog‘liq bir qancha
masalalarga to‘xtalib o‘tganlar.
M.Xaydarov tadqiqotida esa mazkur harakat millatlarning o‘z taqdirini o‘zi
belgilash masalasini demokratik yo‘l bilan hal etishga bel bog‘lagan xalq irodasi
va ilg‘or ziyolilarning ko‘tarinki xatti-harakati zaminida vujudga kelganligi
ta‘kidlanadi. Tadqiqotchi R.M.Abdullaev maqolasida hozirga qadar еtarlicha
o‘rganilmagan Turkiston Muxtoriyati milliy qo‘shini bilan bo‘liq bir necha
yangicha qarashlar ilgari surilgan. Maqolada Turkistonda milliy qo‘shin tashkil
etish bilan bog‘liq tadbirlarga muxtoriyat tashkil etilgandan ancha ilgariroq
kirishilganligini, Turkiston aholisining muxtoriyat va uning milliy qo‘shiniga
munosabati xususida ham fikr yuritilgan. Muallifning yozishicha, “muxtoriyat
e‘lon qilingan dastlabki kunlardanoq Turkistonning ko‘pgina aholi punktlarida
xalq militsiyasi va qo‘shiniga yozila boshlagan”. “Harbiy tayyorgarligi bor va
muxtoriyat hukumatiga sodiq kishilar esa instruktor vazifasiga taklif etilgan”.
Biroq, tadqiqotchining fikriga ko‘ra, “moddiy va moliyaviy еtishmovchilik,
tajribali va malakali harbiy kishilarning еtishmasligi muxtor hukumat tomonidan
qabul qilingan qarorlarni jadal va samarali bajarishga imkon bermagan”.
Tadqiqotchi D.X.Ziyaeva esa bu davrda qizil armiya Turkistonda talonchilik
va zo‘ravonlik siyosatini qo‘llagani bois mahalliy aholi o‘rtasida qizil armiyaga
nisbatan norozilik kayfiyatlari kelib chiqqanligini hujjatlar asosida ko‘rsatib
31

o‘tgan. Shuningdek, bu davrda Turkiston Muxtoriyati harakatining alohida
namoyandalari hayoti va faoliyatiga doir umumlashgan tadqiqotlar ham yaratildi 21
.
Umuman, Turkiston Muxtoriyati tarixi masalalariga oid mustaqillik davri
tadqiqotlari tahlili natijalaridan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, tarix fanida
bugunga kelib tadqiqotchilar Turkiston muxtoriyati xalqining asriy orzu-niyatlari
zaminida vujudga kelgan harakat, tashkilotchilari esa o‘z vatanini rivojlangan,
mustaqil davlatlar qatoriga olib chiqishga intilgan, o‘z davrining ilg‘or
taraqqiyparvar kishilari ekanligi, ularning maqsadi Turkistonni Rossiyadan ajratish
emas, balki butun o‘lka aholisiga demokratik huquq va erkinliklar berilgan
dastlabki mustaqil demokratik davlatni vujudga keltirish bo‘lgan, degan yagona bir
to‘xtamga keldilar.
Muammoni o‘rganishda qo‘lga kiritilgan yutuqlarni e‘tirof etish bilan birga
yana muammoning tadqiq etilishi lozim bo‘lgan ba‘zi bir masalalar borligini aytib
o‘tish o‘rinli. Ular qatoriga o‘rganilayotgan davrdagi yirik sarmoyadorlar,
o‘lkadagi еvropalik (ayniqsa, so‘l eser, kadetlar partiyasi vakillari) va tub еrlik
bo‘lmagan (polyaklar, yahudiylar, eronliklar va boshqa aholi qatlamlari va ularning
muxtoriyat harakatlaridagi ishtiroki masalasini, muxtor hukumatning Xiva xonligi
Buxoro amirligi, “Janubi-sharqiy ittifoq”i, Boshqird, Ukraina, Alash-O‘rda
hukumatlari bilan bo‘lgan aloqalarini, shuningdek, muxtoriyat qo‘shini va
Turkiston muxtoriyati barcha rahbar va qatnashchilarining hayoti va faoliyati,
muxtoriyat tugatilgandan keyingi taqdiri masalalarini kiritish mumkin.
Shuningdek, Turkiston Muxtoriyati muammolarining xorijiy tarixshunosligini ham
tadqiq etilishi lozim bo‘lgan mavzular doirasiga kiritish mumkin. Turkiston
Muxtoriyati tarixining bunday kemtik tomonlari kelgusidagi tadqiqotlar orqali
to‘ldirilsa, Turkiston Muxtoriyati tarixini to‘laqonli yaratilishiga ma’lum ma’noda
hissa qo‘shishi shubhasiz.
21
Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – S.: SamDU nashri. 2021. – B.375.
32

XULOSA
Xulosa qiladigan bo‘lsam, Mustaqillik sharofati bilan O zbekistonning hechʻ
qachon o zgarmaydigan, xolisona tarixini yozish imkoniyati tug ildi. O zbekiston
ʻ ʻ ʻ
xalqlari tarixining tarixshunoslik tahlili shuni ko rsatadiki, soxta yoritilgna tarix,
ʻ
hech qachon haqiqiy tarix asari bo lolmaydi. Uning tarbiyaviy ahamiyati ham
ʻ
bo lmaydi, yo q desak ham adashmaymiz, aksincha bunday asarlar xalqni
ʻ ʻ
chalg itadi, ongini o tmaslashtiradi. O zbekiston xalqlari tarixni bilishligi dolzarb
ʻ ʻ ʻ
vazifasi - tarixiylik-haqqoniylikdir, haqqoniylik esa tarixning jon ozig idir.
ʻ
Salkam yuz ellik yil ajdodlarimizning orzu-xavasi, umid va armoni bo‘lib
kelgan mustaqillik bizlarga nasib etdi. Bunga raxnoma bo‘lishdek tarixiy
ma’suliyat esa birinchi prezidentimiz I.Karimovning zimmasiga tushdi.
Islom Karimov mamlakatimizning mustaqil boshqaruvini o‘z qo‘llariga olgan
kundanoq tarix saboqlari va falsafasiga asoslangan holda ish yuritmoqda. O‘tgan
davr mabonida tarix fani ham butunlay yangidan qayta shakllandi. Islom
Karimovning o‘zlari ta’kidlaganidek, tariximiz “Yangidan kashf etildi...”,
o‘tmishimizni “Oqlash” vazifalari umuman olganda bajarib bo‘lindi xozir esa
asosiy vazifa tarixiy taxminni ilmiy jihatdan xolisona va xalol amalga oshirishdan
iboratdir.
O‘zbekiston xalqlari tarixini yozish o‘z tarixshunosligiga ega bo‘lib, bugungi
kunda ham dolzarb vazifalardan biridir. Mustaqillik sharafoti bilan
O‘zbekistonning hech qachon o‘zgarmaydigan, xolisona tarixini yozish imkoniyati
tug‘ildi. Demakkim, xuddi shu asosda yozilajak tariximizgina noyob ma’naviy
xazinamiz bo‘ladi.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Rasmiy hujjatlar, materiallar va O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining asarlari.
1.1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. - Toshkent.: “Sharq”, 1998.
32b.
1.2. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини
биргаликда барпо этамиз. - Т.: “Ўзбекистон”, 2016, 56 б.
1.3. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз
билан курамиз. - Т.: “Ўзбекистон", 2017, 488 б.
2. Monografiyalar, risolalar, to‘plamlar, darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar,
davriy nashrlar
2.1. Avesto yangi kitobi. Mirsodiq Ishoqov tarjimasi. - Toshkent, 2001.
2.2. Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. - S.: SamDU
nashri. 2021. - B.352.
2.3. O zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari / Mas’ul muharrirlarʻ
D.A.Alimova va EV.Retveladze. Mualliflar. T.Shirinov, M.Filanovich,
B.Kochnev, R.Mukminova, G.Agzamova, N.Abdurahimova, D.A.Alimova,
S.A’zamxo jaev, Q.Rajabov, A.Golovanov. - Toshkent, 2001.
ʻ
2.4. Shaniyozov K. Qarluq va qarluqlar - Toshkent 1999: O zbek xalqining
ʻ
shakllanish jarayoni D.Alimova, Z. Orifxonova va boshqalar - Toshkent
2001.
2.5. Туркестан в начале ХХ века: к истории Исмонов натсионалъной
независимости /Рук.проекта Д.Алимова, науч. резактор Р.Раджапова,
автори Р.Ражапова, Р.Абдуллаев, С.Агзамходжаев, И.Алимов,
А.Голованов, Р.Нуруллаев, В.Иванов, Е.Прилутский, К.Ражабов,
В.Семеннок, М.Хасанов, -Тошкент, 2000.
Internet saytlari
34

1. https://www.amazon.com/
2. https://www.britannica.com/
3. https://www.free.fr/
4. https://francearchives.gouv.fr/
5. https://fr.m.wikipedia.org/
6. https://hrono.ru/
7. https://www.larousse.fr/
8. https://man8rove.com/
9. https://muhaz.org/
10. https://tarix.sinaps.uz
11. https://educareforma.com .
12. https://uz.military-review.com
13. https://milliycha.uz
14. https://uz.svayambhava.org
15. https://uzpedia.uz
16. https://oefen.uz/
17. https://foxford.ru/
18. https://studfile.net/
19. https://history-maps.com
35

Mustaqillik yillarida tarixni o‘rganishdagi yangicha yondashuvlar

Sotib olish