Yangi davrda Erondagi siyosiy vaziyat - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	36.5KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	01 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

180 Sotish

Yangi davrda Erondagi siyosiy vaziyat

Sotib olish

Yangi davrda Erondagi siyosiy vaziyat
MUNDARIJA:
KIRISH
1-BOB. XIX ASR OXRI VA XX ASR BOSHLARIDA ERONDAGI SIYOSIY
VAZIYAT
1.1 Eron 19-asr oxiri - 20-asr boshlarida Angliya va Rossiyaga qaramlikning
kuchayishi
1.2 Angliya-Rossiya konventsiyasi
2-BOB. XIX ASR OXRI VA XX ASR BOSHLARIDA ERONDAGI
IJTIMOIY-IQTISODIY HOLAT
2.1 Eron inqilobi
2.2 Erondagi buyuk davlat siyosati
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROÝXATI

KIRISH
XIX asr oxri XX asr boshlarida Erondagi ichki va tashqi siyoati hamda
iqtisodiyoti haqida bundan tashqari ichki ijtimoiy ziddiyatlar, tashqi
iqtisodiy ba siyosiy siquvlar eronda natijasida 1905-yilda inqilob
harakatlarini boshlanishini o’z ichiga oladi. Tabrizda Eton tarixida
birinchi parlament – Majlis tuzildi. Eron (Fors tili) haqida gapirganda,
bu davlat G'arb mamlakatlaridan jug'rofiy jihatdan o'chirilgan (bu
nafaqat geografik rejada, balki ijtimoiy-madaniy rejada ham) ham,
Christian jamoalarining burjuazda bo'lgan ko'plab va tashabbuslarning
Usmonli imperiyasidan farqli o'laroq (armanlardan tashqari). Shunday
qilib, G'arbiy evropaliklar bilan ko'plab va aniq belgilangan aloqalarning
etishmasligi ushbu mamlakatda modernizatsiya o'tkazilishini
murakkablashtirdi.
Yana bir muhim omil, mahalliy aholiga xos ta'sirga ega bo'lgan
shia ruhoniylarining kuchiga kuchli ta'sir qilish bor edi. Boshqa
tomondan, Islom va ruhoniylar potentsialda Eronda olib borilayotgan
islohotlarga bunday to'siqlar aytilmagan. Shiizm, islohotga qarab,
mamlakatdagi ijtimoiy safarbar qiluvchi omillar, hukumat va ruhoniylar
yoki ularning roziligi yoki tasdiqlashiga qarab kalit rol o'ynashi mumkin
edi. Va bu omil, voqealardek islohotchilar foydasiga ishlamadi.
XIX asr boshlarida. Eron hukmdorlari harbiy-texnikaviy sohada Evropa
madaniy nufuzi va qarz olishni yaxshi tushunishdi. Eronga ta'siri uchun
ingliz va frantsuz harbiy-siyosiy vazifalari o'rtasida keskin raqobat ishga

tushirildi, unda Britaniya uchun g'alaba qozondi. Eronning harbiy
lezyonlari va Rossiya bilan urushlarda hududiy yo'qotishlar (1804-1813)
va (1826-1828) va (1826-1828), shuningdek, o'zgarishlar zarurligi
bo'yicha mamlakat rahbarligini surdilar. Ammo 1848-1850 yillarda ichki
omil 1848-1850 yillarda muhim rol o'ynadi.

1-Bob. XIX asr oxri va XX asr boshlarida Erondagi siyosiy vaziyat
1.1 Eron 19-asr oxiri - 20-asr boshlarida Angliya va Rossiyaga
qaramlikning kuchayishi
Eron 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida jahon kapitalistik
davlatlarining yarim mustamlakasiga aylandi. Despotizm va
mustamlakachilik zulmi xalq ahvolini yanada murakkablashtirdi.
Mamlakatda xalqning noroziligi kuchaydi.Eron despotik hokimiyati
feodal-byurokratik tabaqalarga, ayniqsa, viloyat hokimiyatlari va xonlar
oilalariga tayangan. Yerlar dehqonlarni ekspluatatsiya qiluvchi
mulkdorlarga tegishli edi. Sudxo rlar tarmog iga dehqonlar, shaharlardaʻ ʻ
yashovchi hunarmandlar va mayda savdogarlar ham jalb qilingan.
Eron yer egalari, savdogarlari va sudxo rlari shoh hokimiyatini
ʻ
cheklashni, ularning mulki daxlsizligini, hokim va xonlarning
o zboshimchaliklarini to xtatishni, eronlik sarmoyadorlarning
ʻ ʻ
huquqlarini xorijiy investorlar bilan tenglashtirishni talab qildilar.
Eronga sarmoya kiritish bo'yicha Angliya birinchi o'rinda edi. 1872
yilda Eronda neft konlaridan foydalanish, tosh ko'priklar va temir yo'llar
qurish uchun imtiyozlar olindi. 1889 yilda ingliz monopoliyasi Reuters
Eronda "Shoh banki" ni ochishga erishdi. Kelishuvga ko‘ra, bank qog‘oz
pullarni muomalaga chiqarish va mamlakat mineral-xom ashyo
resurslaridan tekin foydalanish huquqini oldi. Birinchi jahon urushi
arafasida Eron Angliyadan 9,6 million funt sterling qarz edi.

Eronni qul qilishda Rossiya ham qatnashgan. Birinchi jahon urushi
arafasida Eronning Rossiya oldidagi qarzi 164 million rublni tashkil
qilgan. Eronning iqtisodiy qaramligi uning siyosiy qaramligini ham
oshirdi. Ayniqsa, shoh saroyida ruslarning ta’siri kuchli edi. Inglizlar
boshqa yo'lni tanladilar. Ular Fors mintaqasidagi Baxtiyor qabilalarini,
Xuziston xonlarini markazga, shoh hokimiyatiga qarshi qo ydilar. Eronʻ
uchun eng keskin kurash 19-asrning ikkinchi yarmida Angliya va
Rossiya o'rtasida bo'lib o'tdi, ular Sharqda harbiy xaridlar va savdo
faoliyatining kengayishi natijasida bu mamlakatda ancha kuchli
mavqega ega bo'lishgan. Eron Angliyani, birinchi navbatda, Osiyoda
hududiy egallab olish uchun tramplin sifatida jalb qildi. Rossiya
podsholigining manfaatlari Sharq mamlakatlari bozorlaridan o'z
sanoatini rivojlantirish uchun foydalanish istiqbollari bilan bog'liq edi.
(Rossiyaning Sharqdagi siyosatining ilhomlantiruvchisi, urush vaziri
A.N. Kuropatkin podshohga yo‘llagan “Forsdagi vazifalarimiz
to‘g‘risida”gi maxfiy xatida shunday deb yozgan edi: “Agar hozir
Forsda muhim siyosiy va iqtisodiy kuchlar bo‘lmasa, biz muqarrar
ravishda eslashimiz shart. Biz uchun, keyin farzandlarimiz va
nevaralarimiz uchun bu ahamiyat katta darajada oshadi” 1
. Eronning
iqtisodiy o ziga bo ysunishining dastlabki asosi (18-asr oxiri — 19-asr
ʻ ʻ
1-yarmi) uning xalqaro bozorda faol ishtirok etishi bo ldi. 1960-
ʻ
yillardan boshlab tovarlar eksporti bilan bir qatorda kapital eksporti ham
muhim ahamiyat kasb etdi, bu birinchi navbatda tashqi savdoning
1
Anarqulova D.M. Malkomxonning ijtimoiy-siyosiy faoliyati. – Dushanbe, 1984. – S. 28.

rivojlanishi va kengayishiga hissa qo'shgan iqtisodiyot tarmoqlariga
qaratilgan. Import kapitalida salmoqli ulushni shoh saroyi samarasiz
sarflagan ssuda kapitali egallagan.
Biroq aynan xorij kapitali Eron iqtisodiyotining turli tarmoqlari –
savdo, qishloq xo‘jaligi, sanoat, bank ishi rivojlanishiga turtki berdi.
Lekin iqtisodiy jihatdan ancha rivojlangan Yevropa davlatlari raqobat
kurashida Eronda kapitalistik munosabatlar rivojlanishining ilk
nihollarini bostirib, milliy sanoatning rivojlanishiga to sqinlik qildilar.ʻ
Hindiston bilan aloqa o'rnatishdan manfaatdor bo'lgan inglizlar
Eronda telegraf imtiyozlarini olishga intildilar. Telegraf shartnomalari
1862, 1865, 1872 va 1901 yillarda imzolangan. Natijada aloqa liniyalari
deyarli butun mamlakatni kesib o'tdi. Telegraf asosan hind-evropa
kompaniyasi tomonidan boshqarildi. Eron hukumatiga Eron hududidan
o‘tuvchi liniyaning ekspluatatsiyasidan keladigan daromadning atigi
uchdan bir qismi va telegramma jo‘natish uchun imtiyozli tarif berildi 2
.
1879 yilda rus tadbirkorlari inglizlarga ergashib, Shimoliy Eronda
telegraf liniyasini qurish uchun konsessiya oldilar. 1920 yilga kelib
Erondagi telegraf liniyalarining umumiy uzunligi 5676 kilometrga yetdi.
To'qqiz asosiy yo'nalishdan faqat ikkitasi Eron hukumati tomonidan
nazorat qilingan, yana ikkitasi ruslar, qolganlari esa inglizlar tomonidan
boshqarilgan. Telegraf liniyalari asosan Eron hisobidan qurilgan va 1869
yilga kelib ularning qurilishi munosabati bilan u Angliyadan 47000 funt
sterling qarzdor bo'lgan. U 20 yil davomida to'lagan Art.
2
Krutixin M. Qajar shohlari hayotidan // Bugungi Osiyo va Afrika. - M., 1984. - 10-son. – S. 58.

70-yillarning boshidan boshlab Rossiya va Angliya o'rtasida
avtomobil va temir yo'llar qurish uchun imtiyozlar uchun kurash
kuchaydi. “Forsdagi sayohatni, ayniqsa rus elchisi tomonidan amalga
oshirilgan sayohatni Yevropa mamlakatlaridagi sayohat bilan taqqoslab
bo'lmaydi. Bu erda, Forsda hatto yaxshi yo'llar, daryolar ustidagi
ko'priklar (hech bo'lmaganda hamma joyda emas), bitta mehmonxona
ham yo'q, Evropada sayohat qilish qulayligi haqida gapirmasa ham
bo'ladi. Yo'llarning etishmasligi Eron iqtisodiyotining rivojlanishiga
jiddiy tormoz bo'lib, boshqaruvni markazlashtirishga to'sqinlik qildi.
Aloqa vositalarining yo‘qligi Eron tovarlarini bir mintaqadan ikkinchi
mintaqaga o‘tkazishni qiyinlashtirdi. Masalan, Eron guruchni shimoliy
viloyatlardan eksport qilgan bo'lsa, janubda Hindistondan import qilgan.
Shunday qilib, yo l qurilishi ham vujudga kelayotgan Eron burjua sinfi,ʻ
ham Eron hukumati manfaatlariga xizmat qildi.
Ingliz telegraf agentligi asoschisi Julius Reuter birinchi marta
Eronda temir yo‘l qurilishiga qiziqib qoldi. Ammo hukumat Rossiya
bosimi va jamiyatning keskin noroziligi ostida konsessiyani bekor
qilishga majbur bo‘ldi.
Shundan so‘ng Eron hukumatiga rossiyalik, fransuz va amerikalik
tadbirkorlar tomonidan temir yo‘l qurish bo‘yicha bir qancha loyihalar
taklif qilingan. Shu bilan birga, Rossiya har qanday yo'l bilan boshqa
davlatlarning loyihalarini amalga oshirishga to'sqinlik qildi. Rossiyaning
hukmron doiralarida hukmron bo lgan rasmiy nuqtai nazar shundan
ʻ

iborat ediki, o zi iqtisodiy rivojlanishga muhtoj bo lgan Rossiya Erongaʻ ʻ
katta sarmoya kiritmasligi kerak edi. Natijada 1890-yilda Eronning
iqtisodiy taraqqiyoti manfaatlariga zid ravishda mamlakatda temir yo l
ʻ
qurilishini 10 yilga taqiqlash to g risida Rossiya-Eron shartnomasi
ʻ ʻ
imzolandi 3
, 1900-yilda esa bu muddat yana 10 yilga uzaytirildi.
Shartnoma Angliya tomonidan qo'llab-quvvatlandi. Tehrondagi ingliz
elchisi D.Vulf shohdan faqat “janubdan Tehrongacha temir yo llarni
ʻ
qurish bo yicha konsessiyada Britaniya hukumati ustunlikka ega...
ʻ
Angliya maslahatisiz, konsessiya” degan yozma majburiyatni ta minladi.
ʼ
chunki janubiy yo'llarni berish mumkin emas." Eronda temir yo'l
qurilishi aslida 30 yil davomida muzlatilgan edi
Angliyaning Erondagi mavqeini mustahkamlashda 1888 yilda Fors
ko'rfazidan mamlakatning janubi-g'arbiy va markaziy hududlariga qulay
yo'l ochgan Karun daryosi bo'ylab chet el kemalariga suzish uchun
ruxsatnoma olish muhim rol o'ynadi. Angliyaning "Lynch" savdo
kompaniyasi Karunga muntazam reyslarni amalga oshirish huquqini
oldi. Daryo bo yida ingliz telegraf xizmati tashkil etilgan. 1889 yilda
ʻ
inglizlar Tehron-Qum-Sultonobod-Borujerd-Shuster avtomobil yo'lini
qurish uchun konsessiyani qo'lga kiritdilar. Bu imtiyoz Eron janubida
neft topilganda alohida ahamiyat kasb etdi.
1889 yilda inglizlar Eron hukumatidan 60 yil muddatga Eronda
Shohinshoh banki deb ataladigan bankni tashkil etishga rozilik oldilar.
3
Baumgarten V. Sharqiy Forsga sayohat L.-Gvardiya. 1894 yilda leytenant Baumgartenning Volin polki. (geografik-
tijoriy tadqiqotlar). - Sankt-Peterburg, 1896. - S. 24.

19-asrning 2-yarmida Angliyaning Erondagi siyosatining
kuchayishi Eronning janubiy rayonlarini ingliz kapitalining
bo linmasdan hukmronlik qilish doirasiga aylanishiga yordam berdi.ʻ
Shoh saroyida inglizlarning ta'siri ham kuchaydi. Bularning barchasi
Rossiya hukumatini xavotirga soldi. 1890-yilda Rossiya Tashqi ishlar
vazirligida Erondagi moliyaviy-iqtisodiy siyosat bo yicha o tkazilgan
ʻ ʻ
maxsus yig ilishda ta kidlanganidek, “Fors ishlari asosida Rossiya katta
ʻ ʼ
moddiy resurslarga ega bo lgan Angliya timsolida jiddiy raqib bilan
ʻ
qiyin kurash olib borishi kerak. Rossiyadan ko'ra ko'proq pul
mablag'larini kiritishi mumkin. qurbonlar ". Shu bilan birga, "Fors
Rossiyaning siyosiy va iqtisodiy manfaatlari nuqtai nazaridan alohida
ahamiyatga ega" ekanligi ta'kidlandi.
Shunga asoslanib, rus chorizmi Eronga konsessiya olish va
qo shma savdo va sanoat kompaniyalarini yaratish orqali iqtisodiy kirib
ʻ
borishini kuchaytirdi.
Eronda rus ta'sirini kuchaytirish va tarqatishda 1879 yilda Rossiya
hukumati va Nosir od Dinshoh o'rtasida tuzilgan konventsiya asosida
tashkil etilgan fors kazak brigadasi muhim rol o'ynadi.
Erondagi eng yirik rus savdo va sanoat korxonalari
Lianozovlarning baliqchiliklari edi. 1873 yilda S.M. Lianozov Kaspiy
dengizining janubiy qismida baliq ovlash huquqi uchun Eron
hukumatidan konsessiya oldi va yirik, yaxshi jihozlangan zamonaviy

sanoat korxonasini yaratdi. Kompaniyaning mulki 1 million rublga
baholangan, Eronga yillik to'lov esa atigi 40 ming tumanni tashkil etgan.
1.2 Angliya-Rossiya konventsiyasi
Angliya-rus mustamlakachilari Erondagi inqilobiy o'zgarishlarga
befarq qolmadilar. Ular Eronga nisbatan zo‘ravonlik siyosatini olib
bordilar. 1907 yilda Angliya-Rossiya konventsiyasi imzolandi.
Shartnomaga ko'ra Eron uch qismga bo'lingan edi. Shimoliy Eron
Rossiyaning ta sir zonasida, Janubiy Eron esa Angliyaning ta sirʼ ʼ
zonasida bo lishi aniqlandi. Eronning o rta qismi neytral hudud deb
ʻ ʻ
e lon qilindi. Shu bilan birga, 1908 yilda shoh inglizlar va ruslar
ʼ
yordamida aksilinqilobiy davlat to‘ntarishini amalga oshirdi. Rus kazak
askarlari majlis binosini to‘plardan o‘qqa tutdi. Majlis tarqatib yuborildi.
Demokratik matbuot taqiqlandi.
Majlis parchalanganidan keyin inqilobiy harakat markazi Tabrizga
ko chdi. Shoh qo‘shinlari Tabrizga hujum qilib, shaharni to‘sib
ʻ
qo‘ydilar. Ochlik boshlandi. Tashqi dunyodan uzilgan Tabriz
qo zg oloni mag lubiyatga uchradi.
ʻ ʻ ʻ
Taniqli kapitalistlar aka-uka Polyakovlar ham Erondagi yirik rus
konsessionerlari edilar. 1889 yilda L.S. Polyakov Eronning yirik
shaharlaridagi filiallari bilan “Fors va Markaziy Osiyoda sanoat va
savdo hamkorligi”ni tuzdi. 1890 yilda u Shohdan 75 yil muddatga butun
Eron bo'ylab sug'urta va transport biznesini tashkil qilish uchun imtiyoz
oldi.

“Shohinshoh” 4
bankining siyosiy va iqtisodiy ta’siriga qarshi
kurashish maqsadida Rossiya Eronda Rossiya hisob va kredit bankini
tashkil etish huquqini qo‘lga kiritdi. Imtiyozni Ya.S. Polyakov 1890
yilda 75 yil muddatga qimmatli qog'ozlar, veksellar va tovarlar bilan
ta'minlangan kredit operatsiyalarini amalga oshirish va kim oshdi
savdolarini tashkil etish huquqiga ega. 1894 yilda bank Rossiya Davlat
banki tomonidan sotib olindi. Vaqt o'tishi bilan Buxgalteriya hisobi va
kredit banki Erondagi Rossiyaning asosiy korxonasiga aylandi. Bank
Rossiya-Eron savdosida vositachi sifatida ishlagan, barcha moliyaviy
operatsiyalar uning vositachiligida amalga oshirilgan, Eronda tashkiliy
va transport biznesini o'z qo'liga olgan. Shohinshoh bilan Buxgalteriya
hisobi va kredit banklari o'rtasida uzluksiz raqobat kurashi bor edi.
1901 yilda Eron hukumatiga pora va siyosiy bosim yordamida
inglizlar Eronda neft qazib olish va qazib olish uchun konsessiya olishga
erishdilar. Ingliz sub'ekti d'Arcyga berilgan imtiyoz shartlari juda foydali
edi. Unga 60 yil davomida janubiy Eronda neft va neft mahsulotlarini
qidirish, qazib olish, tashish va sotish monopol huquqi berildi. Fors
ko‘rfaziga neft quvurini qurish uchun ruxsat oldi. Eron hukumati ingliz
tadbirkoriga neft omborlari va zavodlar qurish uchun ekinsiz yerlarni
tekin qilib berdi. Import qilinadigan materiallar va eksport qilinadigan
neft mahsulotlari bojxona to'lovlari undirilmagan. Neft konlaridan
maksimal darajada unumli foydalanish uchun Angliya-Eron neft
4
Kosogovskiy V.A. Polkovnik V. A. Kosogovskiyning Tehron kundaligidan. - M., 1960. - S. 105.

kompaniyasi tuzildi. Eron hukumati har yili kompaniya foydasining 16
foizidan ko‘p bo‘lmagan qismini olgan.
Turli tengsiz savdo va siyosiy shartnomalar yordamida Rossiya va
Angliya Eron bilan savdo qilish uchun qulay shart-sharoitlarni
ta'minladi. XIX asrning 30-yillaridan boshlab Eronga olib kiriladigan
tovarlardan atigi 5% boj to'lanadi. 1901 yilda Rossiya-Eron savdo
konventsiyasi imzolandi, unga ko'ra bir qator rus eksport tovarlari
odatda bojlardan ozod qilindi, boshqalari uchun esa sezilarli darajada
qisqartirildi. 1903 yilda Angliya xuddi shunday imtiyozlarga erishdi.
Bularning barchasi Eronga tayyor mahsulotlar importining keskin
oshishiga olib keldi va bu mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishiga
salbiy ta'sir ko'rsatdi. Evropa bozorlarida asosan xom ashyo yoki yarim
tayyor mahsulotlar yetkazib beruvchi sifatida harakat qilgan Rossiya,
asosan, Eronda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotgan, Eron
xomashyosini eksport qilgan. Rossiyaning asosiy eksporti paxta matolari
va shakar edi. Eronda bir qancha rus savdo uylari va sherikliklari
faoliyat yuritgan. Natijada 20-asr boshlariga kelib Eron tashqi savdo
aylanmasida Rossiyaning ulushi 57%, Angliya (Hindiston bilan) 22% ni
tashkil etdi. Angliyaning Erondagi savdo siyosatining o'ziga xos
xususiyati Eron tovarlarining Angliyaga eksporti bilan solishtirganda
Eronga ingliz importining barqaror o'sishi edi. Passiv balans 19-asr va
20-asr boshlarida Angliyaning Eron bilan savdosini tavsiflaydi.
Eronning yillik savdo taqchilligi taxminan 10-15 million rublni tashkil

etdi, bu mamlakat byudjetiga katta ta'sir ko'rsatdi va Eron hukumatini
yangi kreditlar olish uchun ariza berishga majbur qildi.
Eron qishloq xo jaligining tovar munosabatlari sohasiga jalbʻ
etilishi dehqonlarga davlat bosimining kuchayishiga olib keldi. Tovar-
pul munosabatlarining rivojlanishi, pul soliqlarining o'sishi
sudxo'rlikning kuchayishiga olib keldi. Qishloq xo jaligining
ʻ
tovarchanligining o sishi va yerga xususiy mulkchilikning o rnatilishi
ʻ ʻ
dehqonlarning hosildagi ulushining muntazam qisqarishiga va soliq
majburiyatlarining oshishiga olib keldi, bu esa dehqonlarning halokatga
uchrashiga va qashshoqlashishiga olib keldi. Bunga 19-asr oxirida
kuchaygan dehqonlarning erdan ommaviy surgun qilinishi va "muddati
ijara" huquqidan mahrum etilishi yordam berdi. Vayron bo'lgan
dehqonlar shaharlarga qochib, u erda vayron bo'lgan hunarmandlar va
mayda tovar ishlab chiqaruvchilarga qo'shilishdi. Shahar xalq noroziligi
markaziga aylandi. Garchi 1848-1852 yillardagi Bobid qo'zg'olonlaridan
keyin. Eronda katta xalq qo'zg'olonlari bo'lmagan, 19-asrning ikkinchi
yarmida xalqning noroziligi Tehronda ham, mamlakatning boshqa
qismlarida ham o'z-o'zidan paydo bo'lgan tartibsizliklar bilan avj oldi.
Xorijiy kapitalning Eronga kirib kelishi nafaqat xalqning
ahvoliga ta'sir qildi. Bu markaziy hukumatning qabilalar va xonlarga
nisbatan an’anaviy zaif ta’siri bilan Qojar davlatining barcha qarama-
qarshiliklarini yanada kuchaytirdi. Eronning xorij kapitali manfaatlariga
iqtisodiy bo'ysundirilishi, uning Angliya va Rossiyaga qaram davlatga

aylanishi, mamlakatda milliy sanoatni yaratishning iqtisodiy shartlarini
buzdi. Qojarlarning cheksiz hokimiyati Eronda tadbirkorlikning paydo
bo lishi yo lida yengib bo lmas to siqlarni keltirib chiqardi, milliyʻ ʻ ʻ ʻ
sanoat burjuaziyasining shakllanish jarayonini sekinlashtirdi.
Siyosiy va iqtisodiy jihatdan Angliya va Rossiyaga qaram bo'lgan
Eron hukumati milliy iqtisodiyotni rivojlantirish uchun muhim chora-
tadbirlar ko'ra olmadi. Mamlakatda aslida "tadbirkorlik faoliyatining
birinchi yirik harakatlari" etishmadi[3]. “Fuqarolar erkinligi, shaxsiy
daxlsizlik, adolatning yo‘qligi va mustaqillikning zarracha soyasi, – deb
yozgan edi I.Berezin, – xalqni ma’naviy jihatdan tazyiq qildi, kamsitadi,
moddiy boyliklarning rivojlanishi ham to‘xtab qoldi”.
Ko'rib chiqilayotgan davrda ichki siyosiy vaziyatning beqarorligi
shoh hokimiyatidan mamlakat boshqaruvi tuzilmasini o'zgartirishni talab
qildi. Islohotlar zarurligi yaqqol sezildi. Faqat shu yo‘l bilan hukmron
sulola o‘z fuqarolari oldida obro‘ qozonishi va Qajar Eronining xalqaro
mavqeini oshirishi mumkin edi.
Xullas, 19-asrning uchinchi choragida Eron hukmron doiralari
bilan Yevropa davlatlari o rtasidagi aloqalarning kengayishi natijasida
ʻ
mahalliy mutafakkir va siyosatchilar boshqa siyosiy rejimlar bilan
yaqindan tanishish, shuningdek, hukmron tuzumni solishtirish imkoniga
ega bo ldilar. Eronda ular bilan. Eronlik tadqiqotchi Muhammad Husayn
ʻ
Xosrovpanah 5
fikricha, G arb bilan munosabatlarni rivojlantirishga
ʻ
5
Xosrovpanah M.H. Seyr-e tajaddodtalabi-ye siyosiy dar Iran-e asr-e Qajar//Majmu'e-ye moghalat-e motale'at-e
Irani. Tehron, 2008, 190–213-betlar.

qaratilgan qadamlar o z-o zidan, o yin-kulgi uchun qo yilgani yo q,ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qiziqishning natijasi emas, balki hukmron tarixiy sharoit tufayli bo lgan.
ʻ
Yangi siyosiy-iqtisodiy tartiblar modernizatsiyadan kelib chiqadi,
an'anaviy rejimlar bilan to'qnashadi va ularga qarshi chiqadi. Bu
chaqiruvning mohiyati quyidagilardan iborat: Eronda hukmronlik
qilayotgan siyosiy rejim vujudga kelgan yangi tartiblarga qarshi tura
oladimi va yangi davrning ichki mantiqini tushunib, uning turli
jihatlarini o‘zgartirish va qayta qurishga harakat qiladimi? jamoat hayoti
va u qora chiziqqa – mamlakat tushib qolgan tanazzul va tanazzulga
chek qo‘ya oladimi?
2.1 Eron inqilobi
Ichki ijtimoiy qarama-qarshiliklar, tashqi iqtisodiy va siyosiy
bosim 1905 yilda Eronda inqilobiy harakatning boshlanishiga sabab
bo'ldi. Mamlakat aholisi barcha sanoat tarmoqlarida hukmronlik qiluvchi
rus-ingliz investorlarini mamlakat hududidan chiqarib yuborishni talab
qildi.
Mamlakatda umumiy ish tashlash boshlandi. Shoh hukumati ish
tashlashchilarni shafqatsizlarcha bosdi. Xalq harakati boshlandi. Xalq
masjid va qabristonlarda tinch o'tirib, passiv qarama-qarshilik taktikasini
qo'lladi. Bu eng yaxshi deb ataldi, eng yaxshi (boshpana huquqi)
foydalanadiganlarga jazo chorasini qo'llash mumkin emas edi.
Namoyishchilar shoh hokimiyatini cheklashni, chet el kapitalistlari

hukmronligini yo q qilishni (“adolat uyini tashkil etish”, “yovuz”ʻ
amaldorlarni quvib chiqarish) talab qilib chiqdilar.
Shoh xalq harakatini bostirish uchun qurolli kuchlar yubordi, biroq
qo‘shinlar xalqqa o‘q uzishdan bosh tortdi. Natijada 1906 yil 5 avgustda
shoh konstitutsiyani qabul qilish to‘g‘risida dekret chiqarishga majbur
bo‘ldi va u ijro etilmadi. Xalq yana o'rnidan turdi. Natijada Eron tarixida
ilk bor Tabrizda birinchi parlament – Majlis tuzildi. Majlis Eron sotsial-
demokratlari ta sirida edi. 9 sentabrda xalq bosimi ostida podshoh
ʼ
Majlisga saylov o tkazish to g risida farmon chiqardi. Kojarlar (ya'ni
ʻ ʻ ʻ
shohlar oilasiga mansub), ruhoniylar, savdogarlar, yer egalari va
dehqonlar, hunarmandlar - jami 6 ta ijtimoiy qatlam - saylovlarda
qatnashish huquqini oldi.
1906 yilda Majlisga saylovlar bo lib o tdi. Shoh Muzaffariddin
ʻ ʻ
konstitutsiyaning birinchi qismini tasdiqladi. Unga ko'ra, shohga barcha
qonunlarni tasdiqlash, byudjetni qabul qilish va undan foydalanishni
nazorat qilish huquqi berildi. Majlis chet elliklar bilan iqtisodiy
shartnomalar tuzish huquqiga ega edi.
Muzaffariddin 1907 yilda vafot etgan. Uning o‘rniga istibdod
tuzum tarafdori, yangiliklarga muxolif Muhammad Alishah taxtga
o‘tirdi. U inqilobiy o'zgarishlarga qarshi kurashni rejalashtirgan. Yangi
shoh majlisning keskin raqibi edi, lekin inqilobiy harakatning kuchayishi
uni Eronda konstitutsiyaviy tuzumni saqlashga majbur qildi. Shu tariqa
1905-1907 yillardagi Eron inqilobining birinchi bosqichi yakunlandi.

Inqilobning ikkinchi bosqichi
1907-1911 yillar Eron inqilobining ikkinchi bosqichi deb ataladi.
Inqilobiy harakat endi mustamlakachilarga qarshi qaratildi. Shahar
kambag'allari ham o'z talablari bilan chiqishdi. Ayniqsa, mujohidlar
tashkiloti katta ta'sir ko'rsatdi. Ular yashirin ovoz berish yo li bilanʻ
umumiy saylov huquqini berish, jamiyatlar tuzish, shaxs huquqlariga
rioya qilish, shoh yerlarini musodara qilish, ish vaqtini 8 soatgacha
cheklash, bepul majburiy ta limni joriy etish kabi talablar bilan
ʼ
chiqdilar.
Demokratik harakat ta sirida podshoh zodagon oilalarga nafaqa
ʼ
to lashni qisqartirdi, feodal davrga xos bo lgan unvonlarni bekor qildi,
ʻ ʻ
shuningdek, poraxo rlik va korrupsiyaga qarshi farmonlar chiqardi. Shoh
ʻ
konstitutsiyaning eng muhim, demokratik moddalarini tasdiqlash va
imzolashga rozi bo‘ldi. Qonun oldida hammaning tengligi, shaxs va
mulk daxlsizligi, fuqarolik jamiyatlarini barpo etish, yig‘ilishlar
o‘tkazish, dunyoviy sud (diniy sud bilan bir qatorda), qonun chiqaruvchi
va qonun chiqaruvchi hokimiyatni ajratish kabi moddalar alohida
ahamiyatga ega edi. ijro etuvchi organlar va boshqalar.
Shu bilan birga, shohga katta huquqlar berildi. Masalan, Shoh
majburiyatlardan xoli shaxs bo lib, Bosh qo mondon sifatida urush e lon
ʻ ʻ ʼ
qilish, sulh tuzish, vazirlarni tayinlash va lavozimidan ozod etish
huquqiga ega edi. Ushbu qoida shohning konstitutsiya va qonunlarga
sodiqlik qasamyodini qabul qilishni belgilab berdi. Qabul qilingan

qonunlarning shariat normalariga muvofiqligini nazorat qilish uchun
besh nafar hurmatli diniy konfessiya (ulamo) tayinlandi.
Eronda modernizatsiya boshlanishi - XIX asrning o'rtalari - ikkinchi
yarmi - Nosir od-Din Shoh (1848-1896) davrida. Faqatgina davlat
hokimiyati tashabbuslari bilan bog'liq bo'lgan iqtisodiy modernizatsiya
urinishlari monarxning o'zi tomonidan qizg'in qo'llab-quvvatlandi va
islohotchi turtki uning mustaqil hukmronligining boshidanoq boshlandi.
Ayni paytda G‘arb modeli bo‘yicha mamlakat taraqqiyotining yangi
vektori belgilanayotganini alohida ta’kidlash lozim. Evropa hayotining
barcha ko'rinishlarida - birinchi navbatda kundalik hayotda - shoh
o'zining birinchi vazirlari - islohotchilardan juda qattiq o'rgandi.
Ulardan biri Tagi Xon Farahoniy Amire Kabir edi.
Hukmronligining qisqa davrida (1848–1851) u mamlakatni
yangilaydigan islohotlarga asos soldi. Tagi Xonning o'zgarishlarida
markaziy o'rinni harbiy islohot egalladi. Jangga yaroqli armiyani
yaratish nafaqat Eronning tashqi siyosiy pozitsiyalarini mustahkamlash,
balki unga qabilalarning ayirmachilik intilishlari va xalq g‘alayonlariga
qarshi muvaffaqiyatli kurash olib borish imkonini ham ko‘zlagan edi.
Harbiy islohot soliqqa tortish tizimini tartibga solish va g'aznaga soliq
tushumlarini ko'paytirish ustidan qat'iy nazoratni joriy etish bilan ham
bog'liq edi 6
. Amir Kabir xazinaning rentabelligini oshirish maqsadida
yangi soliq kadastrini tuzishni buyurdi va bu chorani kutib, Eron uchun
favqulodda choralar ko'rishga qaror qildi: hukmdorning o'zi xarajatlarini
6
Afshari P. Sadrazamha-ye salsale-ye Qajarie. Tehron, 1994. – B. 84.

cheklab qo'ydi. ba'zi Evropa mamlakatlari, u fuqarolik ro'yxatini
imzolashni taklif qildi; ko'pincha xazinani nazoratsiz tasarruf qiladigan
Qajar sulolasi vakillariga va yuqori martabali shaxslarga pensiyalarni
kamaytirish. Togixon bosh vazir bo lgan uch yil davomida ko rilganʻ ʻ
chora-tadbirlar natijasida Eronning moliyaviy ahvoli yaxshilandi,
byudjet taqchilligi bartaraf etildi.
Keng islohotlarni amalga oshirish kun tartibiga o'z kadrlarini
tayyorlashni qo'ydi - 1848 yilda Tehronda asos solingan Dar-ol-Fonun
("Fanlar uyi") tomonidan hal qilinishi kerak bo'lgan vazifa, asosan,
harbiy kadrlar tayyorlashga qaratilgan. va mutaxassis muhandislar 7
. Dar-
ol-Fonunda o qitish xorijiy tillarda olib borilgani tarjimonlik kasbini
ʻ
juda talabchan qilib qo ygan.
ʻ
Muntazam qo shin tashkil etilishiga javob bo lgan saroy
ʻ ʻ
intrigalari, ruhoniylarning qarshiliklari, qabilalarning qo zg olonlari
ʻ ʻ
Amire Kabirni keng jamoatchilik tomonidan qo llab-quvvatlashga
ʻ
undadi. Buni u asos solgan «Ruzname-ye vagai-e ettefagie» («Hozirgi
voqealar solnomasi») gazetasi taqdim etishi kerak edi. Xronikadagi
maqolalar, qoida tariqasida, Yevropa gazetalari materiallarining qayta
nashri edi, ammo muallif sifatida “Buyuk Otabek”ning o‘zi ham
qatnashishi mumkin edi. Ularning nomlari juda simptomatik -
7
Shu sababli, Erondagi birinchi oliy ta'lim muassasasi bo'lgan Dar-ol-Fonun ko'pincha "politexnika" yoki "harbiy
maktab" deb nomlanadi, garchi Dar-ol-Fonun devorlarida olingan ta'lim bular bilan cheklanmagan edi.
mutaxassisliklar. “Ilmlar uyi”da yetti bo‘lim bor edi: muhandislik, piyoda, otliq, artilleriya, mineralogiya, fizika va
farmatsevtika. Tarix va geografiya kabi fanlarni o'qitish bilan bir qatorda tillarni o'qitishga katta e'tibor berildi,
ularning ro'yxati ancha keng bo'lib, fors, arab, fransuz, ingliz va rus tillarini o'z ichiga oladi. Dar-ol-Fonun rektor Rizo
Quli-xon Hidoyatning sa'y-harakatlari bilan o'zining kutubxonasi va bosmaxonasiga ega bo'ldi.

"Yevropadagi siyosiy vaziyat", "Temir yo'llar qurilishi", "Atli italyan
arbobi Mazzini va italyan inqilobchilari va ozodlikparastlarining
qarashlari, shuningdek, ularning Avstriya bilan kurashi", "Aholini
ro'yxatga olish. Angliyadagi aholi", "Manchester fabrikalari" 8
- nafaqat
o'z harakatlarini kuchaytirish, balki vatandoshlarni Evropa sivilizatsiyasi
yutuqlari bilan tanishtirish istagidan dalolat beradi.
Uch yil davomida shohga o‘z shogirdidek munosabatda bo‘lib,
o‘z irodasini unga yuklagan Amir Kabir iste’foga chiqqaniga qariyb 20
yil o‘tdi, qirq yoshida shoh yana o‘zi muhokama qilgan islohotlar
g‘oyalariga qaytadi. otabek bilan. Uning tanlovi Husayn Xon Moshir od-
Dolega tushdi. Shoh bilan bir yoshda u davlat xizmatini Nosir od-Din
Shohning otasi qo'li ostida boshlagan.
"Oshpazning o'g'li" Togi Xon singari, Husayn Xon ham olijanob
asli bilan maqtana olmadi, lekin otasining karerasidan o'z karerasining
boshlanishi sifatida foydalanishga muvaffaq bo'ldi, u o'z homiysining
xohishiga ko'ra, sadoqatini qadrlagan. uning massajchi-hammom
xizmatchisi, uni Kajar mulklari boshlig'i lavozimiga ko'tardi. Fors
gubernatori lavozimi va uning qojar malikasiga uylanishi uning shijoatli
davlat karerasini tojiga aylantirdi. Husayn Xon an'anaviy uyda ta'lim
oldi: u Qur'on, fors adabiyoti, grammatika, arifmetika, xattotlikni
o'rgangan va 1848 yildan 1851 yilgacha Frantsiyada o'qigan. 1851 yilda
Husayn Xon Tagi Xon tomonidan Bombeydagi Eron konsulligi boshlig'i
etib tayinlandi. 1852 yilda Hindistondan qaytgach, u Tiflisda bosh
8
Eronning yangi tarixi. O'quvchi / mas'ul. muharrirlar: Ivanov M.S., Zaitsev V.N. - M., 1988. - 113-Bet.

konsul bo lib, bu yerda uning siyosiy qarashlarining shakllanishiga kattaʻ
ta sir ko rsatgan M.F.Oxundov va Mirzo Yusufxon
ʼ ʻ 9
bilan tanishadi. Togi
Xon singari u ham Istanbulda Eron elchisi sifatida 10 yil ishlagan holda
Tanzimat islohotlari 10
bilan shaxsan tanishish imkoniga ega bo ldi.
ʻ
Eron armiyasi rivoji uchun katta ishlarni amalga oshirgan Husayn
Xon Moshir od-Douleh sadr-a'zam sifatida o'zining asosiy vazifasini
ma'muriy islohotni amalga oshirish - Darbar A'zamni yaratish, ya'ni.
Yevropa modelidagi vazirlar mahkamasi bo lib, uning faoliyati to liq
ʻ ʻ
sadr-a zam tomonidan boshqarilgan va nazorat qilingan. Shunga
ʼ
o'xshash tuzilmalar viloyat darajasida yaratilishi kerak edi, bu Sadr
A'zamning so'zlariga ko'ra, eng keskin muammolardan biri - nazoratning
to'liq etishmasligi, ko'pincha mahalliy hokimiyatlarning mustaqilligiga
olib kelishi mumkin edi. Huquqiy tizimni isloh qilish, fuqarolik
qonunlari kodeksini yaratish, shariat sudlari ustidan nazoratni amalga
oshirish – bularning barchasi Husayn Xonning islohot faoliyatining
asosiy jihatlaridir.
Mirzo Malkomxon Qojarlar davrining atoqli Sadr A’zamlari
Amir Kabir va Husayn Xon kabi ta’sirchan va ahamiyatli shaxs edi.
Tog‘ixon Amir Kabir davrasidan bo‘lgan islom dinini qabul qilgan boy
arman sudxo‘rning o‘g‘li Malkomxon 10 yoshida Fransiyaga o‘qishga
9
Muhojirlar davrasining Eron ma'rifatparvar yozuvchilari.
10
Turk tarixida tanzimat (arabcha tanzim, tartibga solish so'zidan ko'plik) nomi bilan mashhur bo'lgan islohot
bosqichi. Oʻzgarishlarning uchta asosiy maqsadi quyidagilardan iborat edi: diniy mansubligidan qatʼi nazar,
imperiyaning barcha subʼyektlarining hayoti, shaʼni va mulki xavfsizligini taʼminlash; soliqlarni to'g'ri taqsimlash va
undirish; ishga qabul qilishni tartibga solish va harbiy xizmat muddatini qisqartirish.

yuboriladi. Parijda arman maktabini tamomlagan, so‘ngra uning
taraqqiyotiga ergashgan Mirzo Tagi Xonning maslahati bilan huquq,
falsafa, Yevropa siyosati asoslari va din ilmlarini o‘rganib, ta’limni
tamomlagan.
1850 yil oxirida Eronga qaytib kelgan Malkomxon birinchi davlat
tarjimonlaridan biri bo'ldi va Dar-ol-Fonun kashf etilgandan so'ng
Malkomxon unda dars berdi va bir vaqtning o'zida Evropadan kelgan
o'qituvchilar uchun tarjimon bo'lib xizmat qildi. . Shu bilan birga, u
avanturizmsiz emas, Angliyaning Erondagi vakili yordamida martaba
orttirishga, yuqori davlat lavozimiga erishishga harakat qiladi 11
. Malkom
Xon, xuddi Amire Kabir singari, Fransiya va fransuz tilini mukammal
biluvchisi sifatida tanilgan, Yevropa va Amerikaning ko‘p qismini
kezgan. Sayohat davomida Malkomxon Yevropa siyosatining Sharq
mamlakatlaridagi barcha yashirin buloqlari bilan bevosita tanishadi. U
saroyda katta mavqega ega bo'lib, nafaqat Nosir od-Dinshohning shaxsiy
tarjimoni, balki uning yaqin sheriklaridan biriga ham aylanadi.
2.2 Erondagi buyuk davlat siyosati
Tabriz qo zg oloni botqoq bo lsa-da, shohga qarshi harakatʻ ʻ ʻ
to xtamadi. 1909 yilda Tehronda Muhammad Alishah taxtdan tushirildi.
ʻ
Buning o'rniga uning kichik o'g'li Ahmad shoh deb e'lon qilindi.
Konstitutsiya tiklandi. Mamlakat iqtisodiyotini yaxshilash uchun
hukumat xorijiy davlatlardan qarz olishga majbur bo'ldi. Masalan,
Angliyadan 1 million 250 ming funt sterling miqdorida kredit olindi.
11
Anarqulova D.M. Malkomxonning ijtimoiy-siyosiy faoliyati. - M., 1983. – 54-Bet.

Rossiya va Angliya yordami bilan ichki aksilinqilobiy kuchlar inqilobiy
Majlisga qarshi hujumga o'tdi. 1911 yilda rus qo'shinlari aksilinqilobiy
davlat to'ntarishida qatnashdilar. Shunday qilib, Eron inqilobi bostirildi.
20-asrning boshida Eron ikki tomonlama kurashga kirishdi. Bir
tomondan eronliklar mustamlakachilik tazyiqlari kuchayib borayotgan
bir sharoitda o‘z milliy mustaqilligini saqlab qolish uchun kurash olib
bordilar. Eronning geosiyosiy ahamiyati uni Rossiya va Buyuk Britaniya
o'rtasidagi mustamlakachi "Buyuk o'yin" ning markaziy markaziga
aylantirdi. Oxir-oqibat, 1907 yil avgustida ikki buyuk davlat Eronni
ta'sir doiralariga ajratishga qaror qilishdi; bitim Eronning shimolida
Rossiya va janubda Britaniya ustunligini muhrlab qo'ydi.
Ayni paytda Eron chegaralarida kurash olib borildi, chunki
mamlakatda Konstitutsiyaviy inqilob (1905—11) sodir bo ldi. Shakarʻ
narxlari bo'yicha bahs nihoyat o'sha inqilobning birinchi ommaviy
noroziliklarini keltirib chiqardi. 1905 yilda Tehron gubernatori ba'zi
shakar savdogarlarini narxlarni pasaytirishdan bosh tortgani uchun
jazolashni buyurdi. Bir guruh savdogarlar, savdogarlar va mullalar
Tehron masjidida ziyoratgoh (bast) oldilar. Hukumat rasmiylari guruhni
tarqatib yubordi, keyin ular Tehron janubidagi ziyoratgohga panoh
topdi. 1906 yil yanvariga kelib Muzaffariddin Shoh Qojar ularning
talablariga rozi bo'ldi, jumladan "adalatxona" (adolat uyi) tashkil etish.
O'zining va'dalariga qaramay, shoh o'z va'dalarini bajarmadi, bu
esa norozilik va tartibsizliklarga olib keldi. Nihoyat, bir guruh ulamolar

va ularning shogirdlari o‘rtasida to‘qnashuv yuz berdi, unda bir talaba
halok bo‘ldi. Bu shiddatli to'qnashuv yana bir bastga olib keldi. Bu safar
12 dan 14 000 gacha namoyishchilar Britaniya legatsiyasiga yig'ilib,
majlis yoki parlament tuzishni talab qilishdi. Shoh nihoyat tavba qildi va
1906 yil avgustda Eronda milliy majlis tuzish to‘g‘risida farmon
chiqardi. Birinchi majlis 1906 yil oktabrda chaqirilib, konstitutsiya
yozish vazifasini qo‘ydi. Bemor Muzaffariddin Shoh o'limidan bir necha
kun oldin, 1906 yil dekabr oyida ular ishlab chiqqan hujjatni qonunga
kiritdi. 1907 yil oktyabr oyida yangi qirol Qo'shimcha asosiy qonunni
imzoladi. Ikki hujjat birgalikda Eron Konstitutsiyasining asosini tashkil
etdi.
Konstitutsiyaviy inqilobning borishi bir necha yillar davomida tosh
bo'lib qolaveradi. Inqilobchilar o rtasidagi ichki kelishmovchiliklar,ʻ
Qojar shohlarining hokimiyatni milliy majlisga topshirishni istamasligi
va boshqaruvning asosiy jihatlari ustidan nazoratni saqlab qolishdagi
mustamlaka manfaatlari Eronning demokratlashtirishning birinchi
tajribasiga jiddiy to sqinlik qildi. 1911 yil kuziga kelib, ishlar boshiga
ʻ
yetdi va Rossiya Angliyaning ko'magi bilan majlisga Eron mustaqilligini
amalda bekor qiladigan ultimatum qo'ydi. Majlis rad etdi va rus
qo'shinlari Shimoliy Eronga kirdi; ular yetakchi konstitutsiyachilarning
bir qismini shafqatsizlarcha o‘ldirishdi. Boshqa ziyolilar va faollar
Erondan qochib ketishdi. Rus askarlari majlisga bostirib kirdilar. Eronni
xorijdan bosib olish tahdidi ostida ikkinchi majlis tarqatib yuborildi.1

Eron 20-asrdagi birinchi inqilobdan chiqqanida parlament va
konstitutsiya saqlanib qolgan bo lsa-da, konstitutsiyaviylik ruhiga jiddiyʻ
zarba berildi.Eronda 1905-1911 yillardagi inqilob katta ijtimoiy voqea,
feodal-monarxiya tuzumidan konstitutsiyaviy monarxiyaga o‘tish
bosqichiga aylandi.
Birinchi jahon urushi arafasida Eronning boshqa davlatlarga
qaramligi kuchaydi. 1912 yilda Eron Rossiya va Angliyaning ta'sir
zonalari to'g'risidagi 1907 yilgi konventsiyani tan olishga majbur bo'ldi.
Rossiyadan 14 million rubl kredit olindi. Eron iqtisodiy va siyosiy
sohalarda yirik davlatlarga qaram bo'lib qoldi 12
.
1906 yildagi asosan tinch Konstitutsiyaviy inqilob Eron shohini
Eronni qonun chiqaruvchi vakolatlar parlament yoki parlamentga
berilgan konstitutsiyaviy monarxiya deb e'lon qilishga majbur qildi.
Biroq, shohlar konstitutsiyaviy va'dalarini bajarmadilar va rus va ingliz
bosqinlari tobora xavfli bo'lib qoldi. 1924 yilda Rizoxon ismli harbiy
qo'mondon mamlakat ustidan nazoratni qo'lga kiritdi va qojarlarni
taxtdan ag'dardi. U Rizoshohga aylandi va Pahlaviy familiyasini oldi.
Rizo Shoh Turkiyada Otaturk dasturi asosida tubdan
modernizatsiya dasturini amalga oshirdi. Ammo u sekinroq taraqqiyotga
erishdi, chunki Eron qashshoqroq edi va Usmonli imperiyasi kabi
Evropa ta'siridan ko'proq ajratilgan edi. Ikkinchi jahon urushi
boshlanganda Britaniya va Rossiya Rizo Shoh nemislarga yordam
12
Smirnov K.N. Fors shohi ustozining eslatmalari. 1907–1914 yillar - Tel-Aviv, 2002. - S. 241.

berishidan qo'rqishdi. Ular Eronni bosib oldilar va uni o'g'li Muhammad
Rizoshoh foydasiga taxtdan voz kechishga majbur qildilar.
Muhammad Rizo Shoh kuchli hukmdor emas edi. 1953 yilda u
mashhur va millatchi bosh vazir Muhammad Mosadig tomonidan deyarli
ag'darildi, ammo u Britaniya va Amerika yordami bilan taxtini saqlab
qoldi. Shundan so'ng u yanada baquvvat va mohir hukmdorga aylandi va
Qo'shma Shtatlar Eron bilan yaqin munosabatlarni rivojlantirdi va uni
Sovet Ittifoqiga qarshi strategik ittifoqchi sifatida ko'rdi. AQSh jadal
modernizatsiyani rag'batlantirdi va Birinchi jahon urushidan oldin
boshlangan, ammo 1973 yildan keyin keskin oshgan neft daromadlari
ajoyib o'zgarishlarni amalga oshirishga imkon berdi. Eronda sanoat
bazasi, murakkab infratuzilma va yirik xalq ta’limi tizimi rivojlangan.
Mamlakatni modernizatsiya qilishda shoh barcha muxolifatga
qo'pollik bilan yugurdi. Eron mutlaq monarxiyaga aylandi. Aksariyat
raqiblar kuchsiz edilar yoki mamlakatning o'sib borayotgan boyligi
tufayli jiddiy qarshilik ko'rsatish uchun juda asir edilar, garchi inqilobiy
er osti o'z tarafdorlarini orttirgan bo'lsa-da. Biroq, ayrim din
peshvolarining shoh islohotlariga qarshi chiqishi xavfliroq bo'ldi.
Eronda, islom olamining ko'pgina boshqa qismlaridan farqli o'laroq,
diniy yetakchilar mustaqil institutlar tarmog'ining markazida bo'lib,
ulardan katta xalq ta'siriga ega bo'lib, moliyaviy manbalar olishgan.
Shialik 19-asrda teologik va falsafiy munozaralarning qizg'in davrini

boshidan kechirdi va diniy yetakchilar siyosiy ishlarda faol ishtirok
etdilar 13
.
1978 yilda inqilob sodir bo'lib, shoh keyingi yilning boshida
mamlakatni tark etishga majbur bo'ldi. Inqilob rahbari diniy rahnamo
Oyatulloh Ruhulloh Humayniy bo lib, uning rahbarligida Islomʻ
Respublikasi tashkil etilgan. Inqilobdan keyin ko'plab davlatlar Eron
keyingi zo'ravon inqilob uchun namuna bo'lib qolishidan qo'rqishdi.
1980 yilda bu qo'rquv Qo'shma Shtatlarning elchixonasini tortib olish va
asirlarni garovga olish orqali xo'rlanishi bilan kuchaydi. 1981 yilda Iroq
Islom Respublikasini ag'darish maqsadida Eronga bostirib kirdi. Urush
sakkiz yillik qonli davom etdi va Eronning ko'p resurslari va kapitalini
kamaytirdi, ammo 20-asrning oxirida Islom Respublikasi o'rnatildi va
Eronda monarxiyaning uzoq tarixi tugadi.
XULOSA
13
Smirnov K.N. Fors shohi ustozining eslatmalari. 1907–1914 yillar - Tel-Aviv, 2002. - B. 93.

Xulosa qilib aytadigan bo’lsak XIX asr oxri vaXX asr boshlarida
Eron dunyo sarmoyodor davlatlarining yarim mustamlakasiga aylanib
qolgan edi. Erondagi mustabid hokimyat yirik yer egalari, viloyat
hokimlari hamda urug’larning xonlariga tayanar edi. Eronda sanoatning
burjualashuvi sekin kechdi. Neft konlaridan foydalanish 1872- yilda
boshlandi va temiryo’llar konsessiyasi olindi. XIX asr oxirlariga kelib
iqtisodiyoti yaxsilana boshladi. Misol uchun 1889-yili “shahonsohbank”
ochildi. Lekin birinchi jahon urishi arafasida Buyuk Britaniyadan 9,6
mln funt sterling qarz bo’lib qoldi. Rossiyadan esa 164 mln rubl qarzni
tashkil eratdi. Ikkala davlat ham shu davrda Eronni o’z mustamlakasiga
aylantirishga harakat qila boshladi. Shunday bir holatda ichki ijtimoiy
ziddiyatlar, tashqi iqtisodiy ba siyosiy siquvlar eronda 1905-yilda
inqilob harakatlarini boshlanishiga sabab bo’ldi. Bu davr Eron tarixida
ichki va tashqi kurashlar bilan kechgan edi.
Foydalanilgan adabiyotlar roýxati
1. Anarqulova D.M. Malkomxonning ijtimoiy-siyosiy faoliyati. –
Dushanbe, 1984. – S. 28.

2. Baumgarten V. Sharqiy Forsga sayohat L.-Gvardiya. 1894 yilda
leytenant Baumgartenning Volin polki. (geografik-tijoriy
tadqiqotlar). - Sankt-Peterburg, 1896. - S. 24.
3. Anarqulova D.M. Malkomxonning ijtimoiy-siyosiy faoliyati. - M.,
1983. – 54-Bet.
4. Krutixin M. Qajar shohlari hayotidan // Bugungi Osiyo va Afrika. -
M., 1984 yil.
5. Krutixin M. Qajar shohlari hayotidan // Bugungi Osiyo va Afrika. -
M., 1984
6. Kosogovskiy V.A. Polkovnik V. A. Kosogovskiyning Tehron
kundaligidan. - M., 1960.
7. Afshari P. Sadrazamha-ye salsale-ye Qajarie. Tehron, 1994.
8. Smirnov K.N. Fors shohi ustozining eslatmalari. 1907–1914 yillar -
Tel-Aviv, 2002.
9. Smirnov K.N. Fors shohi ustozining eslatmalari. 1907–1914 yillar -
Tel-Aviv, 2002

Yangi davrda Erondagi siyosiy vaziyat

Sotib olish