Yanicharlar boʻlimi - Usmonlilar imperiyasi qurolli kuchlarining jangovar boʻlinmasi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	101.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

Yanicharlar boʻlimi - Usmonlilar imperiyasi qurolli kuchlarining jangovar boʻlinmasi

Sotib olish

“Yanicharlar bo limi - Usmonlilar imperiyasi qurolli kuchlarining jangovarʻ
bo linmasi”
ʻ
Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................................................................ 2-4
I bob. Yanicharlar ta limi va rivojlanishi
ʻ ................................................................................................... 5-14
II bob. Yanicharlar bo li
ʻ mi - Usmonlilar imperiyasi qurolli kuchlarining
jangovar bo linmasi
ʻ ............................................................................................................................................................. 15-29
III bob. Yanichar bo limining inqirozi va tugatilishi
ʻ .............................................................. 30-48
Xulosa .................................................................................................................................................................................................... 49-52
Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro yxati
ʻ ........................................................................ 53-58
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islomʻ
Karimov о zining "Yuksak ma naviyat - еngilmas kuch" kitobida "O z tarixini
ʻ ʻ ʻ
bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q", - deb ta kidlashi
ʻ ʻ
bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini
ʻ
chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.
ʻ ʻ Demak,
bilamizki Turkiyaning Usmonlilar davri faol bosqinchilik siyosati bilan ajralib
turadi. Bu uning XV-XVI asrlarda yuksalishi va rivojlanishi, keyingi asrlarda
Turkiyaning "kasal odam" deb tilga olinadigan zaiflashuviga sabab bo ldi.
ʻ
Usmonli davlatining iqtisodiy holati, ijtimoiy munosabatlari va siyosiy institutlari
vaqt o tishi bilan sodir bo lgan o zgarishlarga qaramay, bu hokimiyatning harbiy
ʻ ʻ ʻ
xarakteri asrlar davomida o zgarmagan
ʻ 1
. Odatda, Usmonlishunoslikda alohida
harbiy muassasalarning tanazzulga uchrashi va ularning o rnini boshqalar bilan
ʻ
almashtirish jarayoni asosan iqtisodiy omillarning ta siri bilan izohlanadi.
ʻ
Mavzuning o rganilganlik darajasi
ʻ . Ushbu masala bo yicha tarixiy ʻ
adabiyotlarni tahlil qilishga o tishdan oldin shuni ta kidlash kerakki, material
ʻ ʻ
taqdimoti xronologik tamoyilga muvofiq amalga oshiriladi. Yangichilar korpusi
tarixini o rganish Turkiya tarixining ko p qirrali muammosining bir qismidir.
ʻ ʻ
Xorijiy va mahalliy mualliflarning ko plab tarixiy asarlari ushbu muammoga
ʻ
bag ishlangan.
ʻ
Usmonli imperiyasi madaniyatiga oid boy materiallar ingliz tadqiqotchisi
Rafaela Lyuisning “Usmonli Turkiya. Hayot, din, madaniyat”. Ushbu maqolada
Yanicharlar va bektoshilarning darveshlik diniy harakati o rtasidagi bog liqlikning
ʻ ʻ
ba zi qoidalari yoritilgan. Usmonlilar imperiyasini boshqarishning o ziga xos
ʻ ʻ
xususiyatlarini hisobga olib, u “kapikul” tizimiga asoslangan sultonlarning
despotik hokimiyati haqida shunday xulosaga keladi: “Odatda, sultonlar davlat
jilovini o z qo llarida mahkam ushlab turganlar
ʻ ʻ va bunda ularga qisman armiya
1
Кулланда М.В. Османское огнестрельное оружие и вопросы атрибуции // Вестник Московского университета. Востоковед.
Серия 13. 2004. № 1.С. 4.
2

tarkibidagi ma muriyat aslida hayoti va o limi suverenga bog liq bo lgan qullardanʻ ʻ ʻ ʻ
iborat bo lganligi yordam berdi
ʻ 1
.
Mashhur ingliz Vizantinisti Stiven Runsimanning "1453-yilda
Konstantinopolning qulashi" asari doimiy ravishda o quvchini Konstantinopolning
ʻ
qulashi bilan yakunlangan voqealarga olib boradi. Eng muhimi, kitob birlamchi
manbalarga asoslangan. Muallif ma lumotlarni tahlil qilish va tizimlashtirish
ʻ
bo yicha katta ishni amalga oshirdi
ʻ 2
.
Kurs ishining maqsadi va vazifasi. Tadqiqotning maqsadi Usmonlilar
imperiyasining harbiy-siyosiy tarixida yangicha qo shinning shakllanishi va
ʻ
rivojlanishining murakkab va ziddiyatli jarayonini ko rib chiqish, shuningdek,
ʻ
mavjudlikning so nggi davridagi sifat o zgarishlarining sabablarini aniqlashdan
ʻ ʻ
iborat.
Yuqoridagi maqsaddan quyidagi tadqiqot vazifalarini ajratib ko rsatish
ʻ
mumkin:
 yangicha qo shinning shakllanishiga asos solingan shart va asoslarni
ʻ
o rganish;
ʻ
 yangicha qo shini taraqqiyotida diniy omilning roli va ta sirini
ʻ ʻ
baholash;
 yanichar qo shinning Usmonlilar imperiyasidagi jangovar
ʻ
harakatlardagi roli va ishtirokini kuzatish;
 qo shinning tuzilishini ko rib chiqing;
ʻ ʻ
 qo shin kiyimi va harbiy-texnikaviy jihozlarini tahlil qilish;
ʻ
 yanicharlarning jangda qo llagan taktikasini o rganish;
ʻ ʻ
 "kapikul" tizimining "chirishi" sabablarini aniqlash;
 Usmon II, Ahmad III va Selim III ning harbiy sohadagi islohot
faoliyatini o rganish;
ʻ
 Mahmud II ning islohotchilik faoliyati va keyinchalik yangicha
qo shinning tugatilishini yoritib beradi.
ʻ
1
Льюис Р. Османская Турция. М., 2004. С.49.
2
Рансимен С. Падение Константинополя в 1453 году. М., 1983. 200 с.
3

Davriy (xronologik) chegaralanishi. Ushbu tadqiqot ishi Usmonlilar
imperiyasi tarixining ulkan davrini qamrab oladi. Pastki chegara 1324-1359
yillarda hukmronlik qilgan Turk imperiyasining asoschisi Usmonning o g liʻ ʻ
O rxon qo l ostida yangichalar qo shinining paydo bo lishi bilan bog liq. Yuqori
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
chegara 1826-yil iyun oyida Sulton Mahmud II tomonidan bo linmaning tugatilishi
ʻ
bilan bog liq.
ʻ
Kurs ishining tuzilishi .
Kirish, uchta bob, paragraflarga bo lingan, xulosa va ʻ
foydalanilgan manbalar, adabiyotlar ro yxati.
ʻ
4

I BOB. YANICHARLAR SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISHI
Yanicharlar bo limining paydo bo lishiʻ ʻ
XIII asrda Kichik Osiyoda turk qabilalarini o ziga bo ysundirgan
ʻ ʻ
Usmonlilarning qudratli davlati vujudga keldi. Yosh Usmonli davlatining tashqi
siyosat ekspansiyasining kengayishi muntazam va intizomli piyoda askarlarini
yaratish zaruriyatini keltirib chiqardi. Yangi jangari imperiya armiyasi butun Yaqin
Sharqdan, Kavkazdan va uzoqroq joylardan g ozilar - "e tiqod uchun kurashchilar"
ʻ ʻ
ga to lib toshgan. Ular har doim ham chuqur dindor bo lmaganlar, lekin ular turk
ʻ ʻ
sultoni bayroqlari ostida jang qilib, xayriya ishlarini olib borishlariga ishonishgan
va shuning uchun ular ajoyib kurashganlar. Biroq, bu jangchilar zo r chavandozlar
ʻ
bo lganligi sababli, piyoda jang qilishni ham xohlamasdi va bilishmaydi.
ʻ
Doimiy urushlar olib borgan turk sultonlari yaxshi chiziqli piyodalarsiz
g alaba qozonish juda qiyin ekanligini tushunishdi, chunki mavjud еngil piyodalar
ʻ
nasroniy qal alarini qamal qilish uchun ham, keng ko lamli bosqinchilik uchun
ʻ ʻ
ham barcha jangovar topshiriqlarni bajarolmaydilar. otdan tushirilgan otliqlar
yordamiga murojaat qilish. Shu bilan birga, erlari turklarni eng ko p o ziga jalb
ʻ ʻ
qilgan Vizantiyaliklar kuchli qal alarga ega bo lib, mudofaa san atini mukammal
ʻ ʻ ʻ
egallashgan. Lekin turklar o zlarining ko chmanchi turmush an analari va
ʻ ʻ ʼ
uyushmagan otliq janglari bilan yyengil otliqlar (akinchi) tarkibida jang qilishni
afzal ko rar edilar. Turk otliqlari qal alarga qarshi kuchsiz edi. Shuning uchun
ʻ ʼ
Usmonlilarning uzoq muddatli qamaldan boshqa iloji qolmadi. Brusani qamal
qilish deyarli o n yil davom etdi va bu dushmanning ochligi tufayli g alaba
ʻ ʻ
qozongan yagona holat emas edi 1
. Nikomedia blokadasi to qqiz yil davom etdi.
ʻ
Bosqinchi sultonlar sabrsiz edilar. Bizga piyodalar kerak edi. U turk sultonida
mavjud bo lgan, lekin faqat jangovar harakatlar paytida ishga olingan va shuning
ʻ
uchun u yomon tayyorgarlik ko rgan va bundan tashqari, intizomsiz edi.
ʻ Fath
qilingan еrlarda Usmonlilar hokimiyatining o rnatilishi bosqinchilar uchun katta
ʻ
harbiy qiyinchiliklar tug dirdi. Darhol, o zining keskinligi bilan Usmonlilar Kichik
ʻ ʻ
Osiyoda duch kelgan muammo paydo bo ldi: qo shinlarning etarli emasligi.
ʻ ʻ
1
Азарьев Б. Янгисар // Татарский мир. 2003. № 6. С. 23.
5

Bosqinchilarga katta qo shin kerak bo lib, ular bilan hokimiyatni saqlab qolish vaʻ ʻ
fath qilish maqsadlarini amalga oshirish mumkin edi 1
.
Usmonli jamiyatining ijtimoiy munosabatlarning yuqori pog onasiga o tishi,
ʻ ʻ
bek harbiy otryadlaridan farqli o laroq, markaziy hukumatning harbiy kuchining
ʻ
ahamiyatini oshirishga intilishi O rxonni Yayning piyoda askarlari korpusini
ʻ
tuzishga kirishishga majbur qildi. Bu oddiy qo shinlarni yaratishga birinchi urinish
ʻ
bo lib, u umumiy militsiyadan askarlarga erdan foydalanishda ma lum imtiyozlar
ʻ ʻ
berilganligi bilan ajralib turardi 2
. Ularning shakllanishidan maqsad hukmron oila
qo lida ko proq ommaviy harbiy kuchlarni yaratish edi. Ushbu toifadagi
ʻ ʻ
qo shinlarning, shuningdek, Musellimlar korpusining tashkil etilishi jamiyatning
ʻ
Usmonli yarim ko chmanchi xalqining bir qismini feodalizatsiya jarayoniga
ʻ
qo shib olish, o troq turmush tarziga tezroq o tish uchun qulay shart-sharoitlarni
ʻ ʻ ʻ
yaratdi. qishloq xo jaligi mehnatiga.
ʻ Ammo bu qo shinlarning miqdori ham, sifati ʻ
ham qoniqarli deb bo lmaydi.
ʻ Tez orada yangi harbiy korporatsiya doimiy
norozilik markazi ekanligi, u o ziga yuklangan vazifalarni bajarish uchun yaroqsiz
ʻ
ekanligi ma lum bo ldi. Bir zamondoshimiz guvohlik beradi: “Vaqt o tishi bilan bu
ʻ ʻ ʻ
otryadlar ko payib bordi, biroq muhtaram shoh ularning yurishlari va yig inlaridagi
ʻ ʻ
qo zg olonlari va nojo ya xatti-harakatlaridan xabar topgach, davlat arboblari bilan
ʻ ʻ ʻ
maslahatlashib, kofirlar orasidan o g il bolalarni harbiy xizmatga olishni
ʻ ʻ
boshlashni buyurdi 3
”. Yuqoridagilardan ko rinib turibdiki, hukmdor korpus
ʻ
xizmati natijalaridan norozi bo lib, qo shinlarni jalb qilish usulini sifat jihatidan
ʻ ʻ
o zgartirishga qaror qiladi. Hozirda yangicha
ʻ qo shinning ʻ (korpus) kelib chiqishi
haqidagi haqiqatni rivoyatlardan ajratish qiyin. Ko pincha an ana o z ijodini
ʻ ʻ ʻ
O rxonga bog laydi.
ʻ ʻ Usmonli otliqlarining o g illari va musulmon yollanma ʻ ʻ
askarlaridan birlashgan piyoda qo shinlarini yaratish bo yicha muvaffaqiyatsiz
ʻ ʻ
urinishlardan so ng, Sulton O rxon, boshqa manbalarga ko ra, O rxonning o g li
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Murod I asirga olingan nasroniylardan ixtiyoriy yoki ixtiyoriy ravishda islomni
1
Радушев Э.Р. Роль вооруженных сил в османской феодальной системе на Балканах / Османская империя. М., 1990. С. 108.
2
Градев. Р. О некоторых проблемах формирования османской системы управления (XIV- начало XVI вв. ) / Османская
империя. М., 1990. С.43.
3
Петросян Ю.А. К истории создания Янгисарского корпуса // Тюркологический сборник 1978. М., 1984. С. 53.
6

qabul qilgan piyoda askarlar otryadini tashkil qildi ( 1000 kishi). Bu Usmonlilar
imperiyasining doimiy armiyasi - Yanicharlarni yaratishga asos soldi. Bu nom
turkcha "yeni cheri" (yangi armiya) dan kelib chiqqan. Yaydan farqli o laroq,ʻ
Yanicharlar sultonning mulki hisoblangan, chunki ular ijtimoiy mavqeiga ko ra qul
ʻ
edilar. Demak, Yanicharlar ajralmas qismi sifatida kirgan soqchilar korpusining
nomi - kapikulu, lit. "sud qullari" 1
. Yaratilgan harbiy korporatsiya Yevropa uchun
g ayrioddiy, lekin Sharqda juda keng tarqalgan, ommadan uzoq va hukmdorga
ʻ
to liq bo ysunuvchi yollash usuli tufayli edi. Turli musulmon mamlakatlarida va
ʻ ʻ
qullarning kelib chiqishiga qarab ular turlicha - Kichik Osiyoda g ulomlar,
ʻ
mamluklar va boshqalar deb atalgan. Sulton uni “kofirlar”ga qarshi urushlarda
zarba beruvchi kuchga aylantirishga intilib, uni darhol bektoshiy darveshlik tariqati
bilan bog lab, diniy tus berishga harakat qildi, ehtimol u nasroniy harbiy monastir
ʻ
ordeni modeliga amal qilgan.
XIV asr o rtalarida yangi armiyani ko paytirish zarurati ikkita to siqga duch
ʻ ʻ ʻ
keldi. Bu asirga olingan nasroniy askarlarining yo qligi va ularning ishonchsizligi.
ʻ
Imperiyaning musulmon hukmronliklarida tug ilgan qullar soni kamayib bordi,
ʻ
chunki ularning xo jayinlari ularga Allohni rozi qilish uchun erkinlik berdilar yoki
ʻ
cho rilar va musulmon xo jayinlarning bolalari avtomatik ravishda ozod qilindi.
ʻ ʻ
Bu qullar sonini yo istilo qilish yoki chet el hududlarida sotib olish yo li bilan
ʻ
to ldirish kerakligini anglatardi. O ljaning beshdan biri sultonga, keyinchalik bu
ʻ ʻ
nisbatda kofirlar bilan bo lgan urushlarda asirga olingan barcha asirlar sultonning
ʻ
quliga aylanib, ulardan eng munosiblari askar qilib qo yildi
ʻ 2
. Biroq, Yevropadagi
urushlarda tanaffus kelishi bilan nasroniy asirlari oqimi quridi va muqaddas qonun
musulmon birodarlarini qul qilishni taqiqlaganligi sababli, Osiyo istilolari yangi
yollanmalarni taqdim etmadi. Shuning uchun mutlaqo o ziga xos g oya tug ildi:
ʻ ʻ ʻ
vaqti-vaqti bilan, ehtiyojlarga qarab, nasroniylar yashaydigan Sultonning
mulklaridan, asosan Bolqon mamlakatlaridan yollanganlar. XVI asr boshlariga
kelib, bu amaliyot "devshirme" (qon solig i) majburiy burchiga aylandi, bunda 6-8
ʻ
1
Шеремет VI Возникновение Османской империи. XIII-XVI вв. Новая и новейшая история. 2001 год. № 1. С. 65.
2
Градев. Р. Указ. Соч. С. 49.
7

yoshli har beshinchi o g il, qoida tariqasida, Bolqonning slavyan, alban, yunonʻ ʻ
aholisidan olinib, ota-onalari islomni qabul qilib, turk oilalarida o sganlar
ʻ 1
. Ba zi ʻ
Usmonli huquqshunoslari devshirme tuzumini bu tuzumga tushib qolganlar
ajdodlari zo rlik bilan bosib olingani uchun "himoyalangan" odamlar emas, deb
ʻ
oqlashga urindilar. Yana bir dalil Muhammad payg ambar Arabistonda va z
ʻ ʻ
qilganidan keyin slavyanlar va albanlar nasroniylikni qabul qilganliklari edi. Biroq,
bu kabi bayonotlar islom ilohiyotchilarining fikrlari fonida yo qolgan, ular
ʻ
devshirmani Sultonning musulmon bo lmagan fuqarolariga nisbatan katta
ʻ
zo ravonlik deb bilishgan. Pravoslav ierarxlari
ʻ devshirme tizimidan va birinchi
navbatda bu islomni qabul qilishni anglatganidan qattiq g azablangani ajablanarli
ʻ
emas 2
.
Yangichi ofitser yordamchisi bilan Ruminiya, Albaniya, Gretsiya va Serbiya
kabi nasroniy provinsiyalariga bo ysunuvchi hududlar bo ylab sayohat qildi, uning
ʻ ʻ
ixtiyorida yangichi qo mondoni tomonidan imzolangan tasdiqlovchi hujjat, uning
ʻ
vakolatlarini ko rsatadigan buyruq va harbiy kiyim uchun buyruq bor edi.
ʻ
Farzandlari uchun tug ilganlik haqidagi guvohnomani olib kelishdi. Ishga
ʻ
chaqiruvchi zobitlar mahalliy qozi va badavlat еr egalari ishtirokida xizmatga eng
munosib, ya ni jismonan baquvvat, jozibali, aqli barqaror, turk tilini bilmaydigan,
ʻ
hunari bo lmagan yigitlarni tanlab oldilar
ʻ 3
. Faqat nasroniylarning farzandlari,
shuningdek, ma lum bir millat farzandlari - musulmon bosniyaliklar tanlangan.
ʻ
Ular sof, sodda, yangi taqdirlar yaratilishi kerak bo lgan xomashyo bo lishi kerak
ʻ ʻ
edi. Garchi ota-onaning yagona suyanchi bo lgan o g illar saralab olinmagan
ʻ ʻ ʻ
bo lsa-da, bu shafqatsiz yollash amaliyoti ko p qayg u va tashvishlarni keltirib
ʻ ʻ ʻ
chiqardi. U ko plab erta qishloq nikohlariga sabab bo lgan, buning natijasida
ʻ ʻ
yigitlar asirlikdan qochib ketishgan. Bosniyada allaqachon sunnat qilingan yosh
musulmonlar, turk yoshlari ularning orasiga kirib ketmasligi uchun poytaxtga
ketayotganlarida alohida hushyorlik bilan qo riqlanardi. Suiiste mollikka yo l
ʻ ʻ ʻ
1
Николь Д. Элитные войска: Новички. М., 2004. С. 32.
2
Льюис Р. Османская Турция. М., 2004. С. 50.
3
Льюис Р. Указ. Соч. С. 49.
8

qo ymaslik uchun yangichiga hamrohlik qilgan yordamchi ikki nusxadaʻ
chaqiriluvchilarning ismlari, kelib chiqishi, yoshi va xususiyatlari ko rsatilgan
ʻ
hujjat tuzdi 1
. Hujjatning bir nusxasi zobitga, ikkinchisi yigitlarni Istanbulga
еtkazgan qorovulga topshirildi.
Bunday jangchi qullarni g ulomlar yoki mameluklar deb atashgan. Bolalarni
ʻ
devshirme tizimi orqali yollashning asosiy shartlari Islom diniga kirishning butun
marosimidan o tish, Usmonli-Islom Anadolusining yangi etnik, diniy (mafkuraviy)
ʻ
va madaniy muhitida ildiz otishi uchun nasroniylik va savodsizlik kasbi edi. va
markaziy hukumatning ehtiyojlariga mos bo lib, aqidaparast va fidoyi jangchilar
ʻ
va xizmatkorlar 2
. XV asr o rtalariga kelib, sultonlar markazlashtirish siyosatini
ʻ
jadalroq olib bora boshlaganlarida kuchaydi. Yaratilgan yangichi qo shini uzoq
ʻ
vaqt davomida Usmonlilarning Yevropa, Osiyo va Afrikadagi jang maydonlarida
ustunligini ta minlash uchun chaqirildi
ʻ 3
.
Urushdan olingan o ljalardan tashqari, yanicharlar yaxshi maosh oldilar, bu
ʻ
esa turklarni ham, nasroniylarni ham o z safiga kirish sharafini izlashga majbur
ʻ
qildi; ammo armiya uchun maxsus ta lim olgan nasroniy bolalar yanicharlarning
ʻ
katta qismini tashkil qilgan va ularning saflarida begona unsurlar g arq bo lgan.
ʻ ʻ
Tez orada katta suiiste mollarga asos bo lgan bu tizim zabt etilgan nasroniy
ʻ ʻ
xalqlarining ochiq va yashirin qarshiliklariga sabab bo ldi. Turkiya hukumati
ʻ
g azablanish urinishlarini shafqatsizlarcha bostirdi va qochishning qonuniy usullari
ʻ
sonini qisqartirdi. Shu bilan birga, ba zi kambag al ota-onalar o z farzandlarini
ʻ ʻ ʻ
kambag allikdan qutulish va oilani ortiqcha og izlardan qutqarish imkoniyatini
ʻ ʻ
berishni xohlab, o z farzandlarini yanicharlarga berishdi.
ʻ
XIV-XVII asrlarda Usmonlilar imperiyasining harbiy harakatlarida
yanichar qo shinning ishtiroki
ʻ
1
Желязков. А. Босния под властью Османской империи в 15-17 вв. / Османская империя. М., 1990. С. 173.
2
Льюис Р. Указ. Соч. С. 50.
3
Ермеев Д.Е. История Турции в Средние века и Новое время. М., 1992. С. 85.
9

Keyingi yillarda ishga qabul qilish tizimi sezilarli o zgarishlarga duch keldi.ʻ
1568-yilda ba zi nafaqadagi yanicharlarning o g illari korpusga kirishga ruxsat
ʻ ʻ ʻ
berildi. Jangchilarning o zlari
ʻ devshirme tizimini "liberallashtirish"dan manfaatdor
bo lgan bo lishi kerak,
ʻ ʻ chunki bu ularning o g illari uchun imkoniyatlarni ochishi ʻ ʻ
mumkin. XVI asrning oxiriga kelib chaqirilganlarning aksariyati aftidan
yanicharlarning o g illari edi. 1594-yilda Korpus barcha ko ngilli musulmonlar
ʻ ʻ ʻ
uchun ochiq edi.
Barcha tanlangan o g il bolalar Istanbulga (Konstantinopol) yuborilib,
ʻ ʻ
sunnat qilinib, Islom dinini qabul qilishdi. Poytaxtga еtib kelgan askarlar rasman
islomni qabul qilishdi, ya ni o ng qo llarini ko tarib: "Men guvohlik beramanki,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Allohdan o zga iloh yo q va Muhammad uning payg ambaridir", dedilar
ʻ ʻ ʻ 1
. Eng
qobiliyatli va jismonan kuchlilar saroy xizmatlari, davlat boshqaruvi va otliq
qo shinlar uchun kadrlar ustaxonasi bo lgan maktabga o qishga kirdi. Bolalarning
ʻ ʻ ʻ
ko pchiligi yanichar korpusi uchun ajratilgan.
ʻ
Birinchi bosqichda ular turk dehqonlari va hunarmandlari oilalariga (asosan
Kichik Osiyoga) ta lim olish uchun yuborilgan, ular uchun oz miqdorda haq
ʼ
to lagan, u еrda turkiy til va musulmon urf-odatlarini o zlashtirgan, turli og ir
ʻ ʻ ʻ
jismoniy mehnatga o rganib, mashaqqatlarga chidashga odatlangan. Bir necha yil
ʻ
o tgach, ular Istanbulga qaytarildi va yanichar korpusining tayyorgarlik otryadiga
ʻ
o qishga kirdilar
ʻ 2
. O qitishning bu bosqichi еtti yil davom etib, harbiy ʻ
tayyorgarlikdan va davlat ehtiyojlari uchun og ir jismoniy mehnatdan iborat
ʻ
bo lgan. Yanichar korpusi yigirma-o ttiz kishilik bo linmalarda kazarmada yashab,
ʻ ʻ ʻ
qattiq tartib-intizomga tortilgan va ozgina pul nafaqasi olgan. Bu vaqt davomida
qarama-qarshi jins bilan aloqalar butunlay to xtatildi.
ʻ Ular Istanbulni tark etmagan
va harbiy harakatlarda qatnashmagan. Ular islomiy aqidaparastlikni, sultonga
mutlaq sadoqatni, sarkardalarga ko r-ko rona itoat qilishni va yangicha harbiy
ʻ ʻ
birodarlikning butun dunyodan ustunligiga ishonchni tarbiyaladilar. Yanicharlar
harbiy san atdan tashqari xattotlik, huquqshunoslik, ilohiyot, adabiyot va tillarni
ʻ
1
Льюис Р. Указ. Соч. С. 48.
2
Петросян Ю.А. Указ. Соч. С. 56.
10

ham o rgandilar. Yanicharlar bolalikdan alohida sharoitda, alohida nazorat ostidaʻ
tarbiyalanganligi sababli ularda alohida fanatizm, mardlik, kuch va epchillik
rivojlangan. Intizom jazolar tizimi bilan ta minlandi: tana va jazo kameralaridan
ʻ
ishdan bo shatish, chegara qal asiga surgun qilish, umrbod qamoq va o lim jazosi.
ʻ ʻ ʻ
Eng jiddiy jinoyat jang maydonida qo rqoqlik hisoblangan.
ʻ
Usmonli imperiyasining gullab-yashnagan davrida yanicharlarga turli xil
qurollardan foydalanish o rgatilgan. Istanbulda joylashganlar Oltin shox
ʻ
shimolidagi Ok Meydan otishma poligoniga borishadi. U еrda ular kamondan
otish, mushakbozlik, nayza uloqtirish yoki qilichbozlik bilan shug ullanishgan.
ʻ
Musket otish, еrga yoki devorga o rnatilgan sopol idishlarda mashq qilingan.
ʻ
Janislar bilan jang maydonida to qnash kelganlar, ular oy nurida maqsadli o q
ʻ ʻ
otishlari mumkinligini ham ta kidladilar
ʻ 1
. Usmonli mushketyorlarining otish tezligi
va aniqligi XVII asr oxirida avstriyaliklarni hayratda qoldirishda davom etdi.
Eng muhimi, yoshlar sultonning eng samarali quroli bo lgan yanicharlar,
ʻ
yollangan jangchilarning dahshatli korpusiga xizmat qilish uchun kelishdi.
Korpusga bir vaqtning o zida Istanbul qo riqchisi boshlig i bo lib xizmat qilgan va
ʻ ʻ ʻ ʻ
devon majlislarida qatnashgan og a yangichi boshqargan. U Sultonga harbiy
ʻ
yurishlarda hamrohlik qildi va uning qo shinlariga qo mondonlik qildi. Unga
ʻ ʻ
yuqori martabali besh zobitdan iborat kengash yordam berdi.
Erkinlik va individuallikning barcha ko rinishlari qattiq jazolandi. Ular diniy
ʻ
bayramlarda, Istanbul nasroniylari va yahudiylariga qarshi zo ravonlik qilganlarida
ʻ
o z kuchlarini to ldirishdi; ularning qo mondonlari bu haddan tashqari ishlarga
ʻ ʻ ʻ
ko z yumdilar. Yigirma besh yoshga to lgach, jismonan eng kuchli, qurol-yarog ni
ʻ ʻ ʻ
mukammal boshqarish qobiliyatini isbotlagan achemi o g lon yanichar bo ldi,
ʻ ʻ ʻ
qolganlari - chikme ("rad etilgan") - yordamchi davlat xizmatlariga yuborildi 2
.
Ularning hayotining asosiy maqsadi kofirlarga qarshi urush, asosiy mashg uloti esa
ʻ
harbiy mashg ulotlardir. Yarador yoki qari yanicharlar nafaqa oldilar.
ʻ
1
Богданович М.И. История военного искусства и великих походов. Военная история средних веков. СПб., 1853 г. // Электрон.
б-ка.
2
Николь Д. Декрет. Соч. С. 47.
11

Korpusga qabul qilish marosimi yangi kelganlar tomonidan juda sharafli
voqea sifatida qabul qilindi. Ular saf tortdilar va ishora bilan otryad shtab-
kvartirasi tomon yugurdilar, u еrda birinchi bo lib yugurib kelgan yigit tegishliʻ
yilning ishga qabul qilish guruhining boshlig i etib tayinlandi. Kechki namozdan
ʻ
so ng, Yanicharlar uchun rasmiy qabul bo lib o tdi: kichik ofitserlar yangi
ʻ ʻ ʻ
kelganlarning boshlariga salla kiyib, ularni qo pol matodan tikilgan plashlarga
ʻ
o rashchi. Keyin har bir yangi kelgan odam kazarmani boshqargan ofitserning
ʻ
qo lini o pishga bordi. Uni “yo ldosh” – safdoshim murojaati bilan qarshi oldi.
ʻ ʻ ʻ
Agar urush paytida shoshilinch qabul qilingan bo lsa, marosim vaqti biroz
ʻ
qisqardi: chaqiruvchilar yanichar og asi oldidan o tishdi va katta serjant har bir
ʻ ʻ
yangi kelganning ismini yozib oldi va uning orqasiga qoqib qo ydi.
ʻ
Sipohizmning o rnatilishi bilan bir qatorda, XV asr Usmonli tarixi uchun
ʻ
xarakterli hodisa - Yanicharlar korpusining kuchayishi bo lib, u asta-sekin
ʻ
markaziy hukumatning asosiy harbiy yordamiga aylandi (va bu yеrda o qotar
ʻ
qurollardan foydalanish muhim rol o ynadi)
ʻ 1
. Yanicharilar ularning qurolli
kuchlarining asosiy qismi edi. Imperiya XIV-XVI asrlardagi eng katta harbiy
muvaffaqiyatlari uchun ularga qarzdor. Turk armiyasidagi Yanicharlarning soni va
ulushi doimiy ravishda ortib bordi. Sulaymon II davrida ularning soni 40 ming edi.
Ular bir qator imtiyozlarga ega bo ldilar (dunyoviy va diniy yurisdiksiyadan va
ʻ
soliq to lashdan ozod qilish, faqat o z qo mondonlariga yurisdiktsiya qilish,
ʻ ʻ ʻ
kazarmadan boshpana huquqi va boshqalar); ularning oliy hokimiyat bilan aloqasi
kuchaydi - Sulaymon II dan boshlab sulton an anaga ko ra yanicharlar ro yxatiga
ʻ ʻ ʻ
kiritilib, faxriy maosh oldi. Korpus faqat sultonning o zi qo mondonligi ostida
ʻ ʻ
yurishga kirishishi mumkin edi. Shunday qilib, harbiy-ma muriy tashkilotlarda
ʻ
ikkita lager shakllandi: hokimiyati boshqaruv tizimidagi mavqeidan kelib chiqqan
va butun markaziy hukumat manfaatlarining asosiy dirijyorlari bo lgan kapikullar
ʻ
va sipohizm va eski Usmonli. Muhim еr mulkiga tayangan turkiy zodagonlar -
mulklar va vaqflar.
Turk armiyasining obro si asrlar davomida mutlaq qo rqmaslik va so zsiz
ʻ ʻ ʻ
1
Леер Г.А. Энциклопедия военной и военно-морской науки. Т. VIII. [Санкт-Петербург, 1897] // Электрон. б-ка Руниверс.
12

itoatkorlik an analariga tayangan va bu fazilatlar uning ikkita butunlay boshqaʻ
tarkibiy qismlariga to liq bog liq bo lib tuyuladi, erkin musulmonlarning feodal
ʻ ʻ ʻ
tuzilmalari va yanicharlar korpusi nasroniy qullaridan iborat edi 1
. Usmonli
sultonlari avtokratik hukmdor bo lish istagida o zaro kuchlar muvozanatiga
ʻ ʻ
ishonganlar. Ammo asta-sekin markazchilik siyosatini olib borgan sultonlar
kapikuli tuzumiga ustunlik bera boshladilar, bu tizim yordamida nafaqat davlatning
eng muhim harbiy kuchlari, balki boshqaruvning asosiy kadrlari ham tayyorlanar
edi.
Kul tuzumi sultonlarning barcha boshqaruv jilovlarini o z qo llarida to plash
ʻ ʻ ʻ
intilishlariga xizmat qilishi kerak edi. Hatto Murod II davrida yozgan ilk Usmonli
yilnomachilaridan biri Yazidjio g li Ali ham faqat kul tizimi sultonlarga o z
ʻ ʻ ʻ
kuchlaridan foydalanish imkoniyatini berishi mumkinligiga ishongan 2
.
O rxon va Murodning islohotlari o rta asr musulmon imperiyalari tartibini
ʻ ʻ
tiklashga, islomiy adolat an analariga asoslangan qudratli davlatning tiklanishiga,
ʻ
har kimga o z o rni berilgan va har kim nima qilishi kerakligini biladigan
ʻ ʻ
davlatning tiklanishiga qadar qaynadi. urush yoki erni haydash . Bu bosqinchilar
bosib olingan xalqlarning madaniyati va an analarini o zlashtirgan ijtimoiy sintez
ʻ ʻ
jarayoni edi. Yangi sultonlar ko chmanchi hayotdan voz kechdilar, saroylar,
ʻ
masjidlar va madrasalar qurdilar, ulamo va darveshlarni hurmat qildilar, bosib
olingan xalqlarning tilini o rgandilar, islomni qabul qilib, ularning bayrog i ostida
ʻ ʻ
turganlarga rahm-shafqat bilan munosabatda bo ldilar
ʻ 3
. Markazlashtirish siyosatida
Boyazid Ining Anqaradagi mag lubiyatiga sabab bo lgan sabablardan birini izlash
ʻ ʻ
kerak. Temur bilan bo lgan jangning boshida ham uning qo liga tushgan beylik
ʻ ʻ
otryadlari uni asta-sekin tark eta boshladi. Sultonga faqat uning shaxsiy qullari va
Yanicharlari, shuningdek, nasroniy vassallari qo shinlari (asosan Serbiyadan)
ʻ
sodiq qolishgan. Bu fakt o sha davrda Usmonlilar davlati markazlashtirish
ʻ
siyosatini amalga oshirish uchun yеtarlicha yordamga ega emasligiga dalil bo la
ʻ
1
Льюис Р. Указ. Соч. - С. 33.
2
Градев. Р. Указ. Соч. Страница 49.
3
Фадеева И.Л. Концепция власти на Ближнем Востоке. М., 2001. С. 117.
13

oladi 1
. Vizantiya imperiyasining poytaxtini qo lga kiritish Sultonning mavqeiniʻ
sezilarli darajada mustahkamladi. Mehmed II sipohiylik va katta bo lgan yangichi
ʻ
o jakka tayanib, o z siyosatining eng ko zga ko ringan muxoliflarini qat iyat bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
bostirishga muvaffaq bo ldi.
ʻ
Korpusning paydo bo lish tarixidan ko rinib turibdiki, u qabila
ʻ ʻ
aristokratiyasidan farqli ravishda Sulton timsolida markaziy hokimiyatga tayanch
sifatida yaratilgan va hokimiyat uchun hal qiluvchi dalilga aylanishi kerak edi.
Madaniy va diniy muhitdan ajralgan, qarindoshlik rishtalaridan mahrum bo lgan,
ʻ
musulmon diniy tashkiloti (Bektosh darveshlari ordeni) vakillarini tayyorlashga
berilgan va Bektosh ustaviga, shu jumladan nikohsizlik qasamiga rioya qilishga
majbur bo lgan Yanicharlar yopiq harbiy korporatsiya - Sulton gvardiyasi. Bu
ʻ
ulardan nafaqat tashqi dushmanga qarshi urushda, balki Sultonning ichki
muxoliflarini bostirishda ham keng foydalanish imkonini berdi, bu esa ularning
davlatda siyosiy jihatdan mustahkamlanishiga olib keldi. Shunday qilib, korpus
tashkil etilgandan boshlab, "kapikul" tizimida kechiktirilgan mina yotqizildi.
II BOB. YANICHARLAR BO LIMI - USMONLILAR IMPERIYASI
ʻ
QUROLLI KUCHLARINING JANGOVAR BO LINMASI
ʻ
Harbiy kiyim va harbiy texnika
Kapikul askarlari (Sulton qo shini)ning piyoda askarlari tarkibiga yangicha
ʻ
1
Разин Е.А. История военного искусства: в 3-х томах. Т.2. СПб., 1999. С. 112.
14

qo shin to liq kirgan. ʻ ʻ Sulton Murod II (1421-1451) Yanicharlar bo limini otliq ʻ
qo shinlar va artilleriya (podalab o tuvchi bo lim) bilan to ldirdi. XV asrning
ʻ ʻ ʻ ʻ
ikkinchi yarmida ular artilleriya karvoniga xizmat qilgan yuqori aravali, djebeji -
qurol ustalari va suv tashuvchilar bo linmalari bilan to ldirildi. Bundan tashqari,
ʻ ʻ
uning tarkibiga o quv bo linmalari
ʻ ʻ , qurolsozlar korpusi , otliq artilleriya brigadalari
va granatachilar kiradi 1
. So nggi uchta korpus keyinchalik artilleriya tarkibiga
ʻ
kirdi. Shunday qilib, kapikulning tanasi o zini o zi yеtarli darajada ta minladi.
ʻ ʻ ʻ
Yangichilar korpusi ochak ("o choq") deb atalgan. XIV asrda
ʻ
yanicharlarning 66 ta "odasi" (5 ming kishi) bo lgan, keyin esa "odalar" soni 200
ʻ
taga ko paygan. Sulaymon II davrida (1520–1566) ularning soni 165 ta bo lgan.
ʻ ʻ
Keyin bu raqam 196 taga ko paydi. O rta a zolari soni doimiy emas edi. Tinchlik
ʻ ʻ ʻ
davrida u poytaxtda 100 tadan viloyatlarda 200-300 askargacha o zgarib turardi.
ʻ
Urush yillarida u 500 tagacha ko paydi. Har bir o rta 10-25 kishilik kichik
ʻ ʻ
otryadlarga bo lingan. Agar Sulaymon Qonuniy davrida yanicharlar registrlarida 8
ʻ
mingdan 12 minggacha bo lgan bo lsa, o sha XVI asrning oxiriga kelib 30-35
ʻ ʻ ʻ
ming, XVII asrning birinchi yarmida Murod IV davrida yanicharlar qo shini 46
ʻ
ming kishini, 1687 yilda uning soni 70 ming kishiga еtdi 2
. Ammo yanicharlar
korpusini ko paytirish jarayonida Usmonlilar uzoq vaqt davomida kapikulning
ʻ
miqdoriga emas, balki sifatiga asosiy e tibor berishganiga e tibor qaratish lozim.
ʻ ʻ
Yanichar qo shin bo linmalari o quv yurti
ʻ ʻ ʻ ajami o g lonlaridan askar qabul ʻ ʻ
qildilar. Barcha yurtlarning ichki tuzilishi bir xil edi. Dastlab, XV asr o rtalarida 50
ʻ
kishidan iborat qismi o rta kichik edi. Bu ko rsatkich XVI asrda 100 kishigacha
ʻ ʻ
еtgan 3
. Sultonga tegishli qullarni o z ichiga olishi uchun yaratilgan va
ʻ
qo mondonlik tuzilmasi bu maqsadni aks ettirgan. O rta qism qo mondoni
ʻ ʻ ʻ
Chorboshi - "osh boshi" deb atalgan. Unga yana 6 nafar zobit, shuningdek, unter-
ofitser va boshqaruvchilarning salmoqli tarkibi, shuningdek, imom – musulmon
ruhoniysi yordam berdi. Ulardan faqat chorboshi chetdan tayinlangan. Chorboshi
1
Николь Д. Элитные войска: Новички. М., 2004. С. 141.
2
Мейер М. Османская империя в 18 веке. Особенности структурного кризиса. М., 1991. С. 107.
3
Николь Д. Декрет. Оп.С. 72.
15

konvoy ortlariga qo mondonlik qilgan ʻ , solak ortlariga esa yuqori lavozimni
egallagan solakboshi boshchilik qilgan . O rta komandiriga yana ikki zobit yordam
ʻ
berdi.
Yanichar korpusining bosh g aznachisi
ʻ Beytulmalji qo mondonligi ostida edi. ʻ
Birinchi va eng ko plari faol harbiy xizmatda bo lgan yanicharlarga tegishli
ʻ ʻ
edi. Ular kuniga uch-yetti kumush tanga (akche) maosh olish huquqiga ega edilar.
Ikkinchi toifaga kuniga to qqizdan o n ikki tangagacha maosh oladigan faxriylar
ʻ ʻ
kiradi. Uchinchi toifaga faxriy jangchilar va nogironlar, shuningdek, elita shaxsiy
himoya bo linmalari bo lgan
ʻ ʻ solaklar jamoat tarkibiga kirdi. Ular birinchi bo lib ʻ
1402-yilgacha ko p asrlar davomida ular piyoda kamonchilar edi va boshqa
ʻ
qo riqlash bo linmalari kabi kichik o lchamlarga ega edilar. Ushbu bo linmalar
ʻ ʻ ʻ ʻ
saflarida mutefferiklar - Usmonli zodagonlarining o g illari yoki yuqori martabali
ʻ ʻ
davlat amaldorlari xizmat qilishgan 1
. Bu еrda kunlik maosh o ttizdan yigirma
ʻ
tangagacha bo lgan, ammo bu guruhga kirish juda qiyin edi. Ikkinchi va uchinchi
ʻ
toifadagi yanicharlar turmush qurishga va qo shimcha pul topishga ruxsat berildi.
ʻ
Bo stonjilar yoki "bog bonlar"
ʻ ʻ korpusi yanicharlarning odatdagi
bo linmalaridan bir oz ajralib turardi. “Bog bonlar” 70 ta davlat mulkini
ʻ ʻ
boshqarish, foydalanish va muhofaza qilishni ta minladilar
ʻ 2
. Shuningdek, ularga
Istanbul yaqinidagi qirg oqlarni qo riqlash vazifasi yuklatildi. Ularga shuningdek,
ʻ ʻ
saroy еrlaridagi barcha artilleriya qurollarini boshqargan haseklar - oyoq
qo riqchilari
ʻ qo shildi. ʻ
Viloyatlarda to g ri tartibni ta minlash uchun poytaxtdan mamlakatning
ʻ ʻ ʻ
barcha muhim aholi punktlariga bir necha bor yanicharlar yuborilgan. Bu
yanicharlar «yasakchi» (turkcha «yasak» — man qilish, ta qiqlash so zidan) deb
ʼ ʻ
atalgan, ular mahalliy aholi tomonidan qo llab-quvvatlanib, aslida politsiya
ʻ
funktsiyalarini bajardilar.
Sulton oliy bosh qo mondon hisoblangan, ammo taktik rahbarlikni og a
ʻ ʻ
1
Военная организация турок-османов (Хусейн. Удивительные события) // Хрестоматия по истории государства и права
зарубежных стран: учебник. пособие / комп. В. Н. Содиков. М., 2006. С. 234.
Введенский Г.Е. Новости: история. Символизм. Оружие. СПб., 2003. С. 43.
2
16

amalga oshirgan. Yanichar og a - boshqa harbiy rahbarlardan kattaʻ 1
. Butun korpus
boshlig i, ha, o z unvoni bilan qurolli kuchlarning boshqa bo linmalari (otliqlar,
ʻ ʻ ʻ
flot) qo mondonlaridan va fuqarolik arboblaridan ustun edi va devon (davlat
ʻ
kengashi) a zosi edi. Mehmed II Qonunnoma sida Fotih “Yangichi og aga
ʻ ʻ ʻ
xazinadan kuniga 450 akcha beriladi”, deb yozadi, bu boshqa qo mondonlar olishi
ʻ
kerak bo lganidan ancha ko pdir. Uning sarlavhasi quyidagicha edi: “Yangichi
ʻ ʻ
og a va boshqa intiluvchan boshliqlar mana shunday bitilgan: shon-shuhrat va
ʻ
shon-sharafning mag rur sohibiga, odamlarni ulug ishlarda birlashtirgan, tanlab
ʻ ʻ
olingan, har doim xudo himoyasida bo lgan hukmdorning iltifotiga sazovor
ʻ
bo lgan
ʻ 2
. ” Yangichi og a yangichi qo shinining qo mondoni bo lib, amirdan keyin ʻ ʻ ʻ ʻ
davlatdagi ikkinchi darajali harbiy lavozimdir. U yanicharlar ustidan mutlaq
hokimiyatga ega edi. Boshqa tomondan, anychery og ozi odjakka
ʻ taalluqli
masalalarda devon ("kengash") bilan maslahatlashishga majbur edi.
Og a, boshqa zobitlar singari, oddiy yanicharlardan bo lib, sultonning
ʻ ʻ
inoyati bilan emas, balki kattalik tamoyili tufayli martaba zinapoyasiga ko tarilgan
ʻ
va shuning uchun ham oliy hokimiyatdan nisbatan mustaqil edi. Selim I (1512-
1520) bu mustaqillikni bekor qilib, o zi tanlagan og ani tayinlay boshladi, bu esa
ʻ ʻ
yanicharlarning qattiq qarshiliklariga sabab bo ldi. Ular og ani begonadek qabul
ʻ ʻ
qila boshladilar, qo zg olonlari chog ida u tez-tez ustoz bo lib chiqdi. XVI asr
ʻ ʻ ʻ ʻ
oxirida hokimiyat og ani saylashning eski tartibini tiklashi kerak edi.
ʻ
XV asrda Sulton Sulaymon II yanicharlar sonini 40 minggacha cheklagan,
keyinchalik esa 100 000 gacha ko paytirildi. Turli ortlar turli huquq va
ʻ
imtiyozlarga ega bo lib, kiyim-kechak va qurol-yarog i bilan bir-biridan farq qilar
ʻ ʻ
edi. Keyinchalik to lovlar miqdori o zgardi, ammo ularni tayinlash printsipi bir xil
ʻ ʻ
bo lib qoldi. Davlat yanicharlarni oziq-ovqat, kiyim-kechak va pul bilan qisman
ʻ
ta minladi. Juma kalafiga qo shimcha ravishda ularga muntazam ravishda non va
ʻ ʻ
qo zichoq berilar edi, qolganini askarlarning o zlari hisobiga o rtaning bosh
ʻ ʻ ʻ
1
Ева - имя Мехмеда II Завоевателя о военно-административной и гражданской бюрократии Османской империи в XV веке /
Р.И. Керим-Заде. Османская империя. М., 1990. стр.92.
2
Керим - Заде Р.И. Фарман. Соч. стр.90.
17

oshpazi sotib olgan. Yanicharlar faqat jang qilib, qorovullik xizmatini amalga
oshirganliklari uchun ularga hunarmandlar xizmat qilgan, ular orasida etikdo z vaʻ
sartaroshlar, egar va kamonchilar, mis va qalay ustalari, shamdo zchilar,
ʻ
temirchilar, etikdo zlar, maxsus tayyorlangan qo y boshlarini sotuvchilar va
ʻ ʻ
boshqa ko plab mutaxassis odamlar bor edi. Ko plab hunarmandlar davlat
ʻ ʻ
tomonidan yollangan va haq to langan, urush e lon qilingan taqdirda, katta
ʻ ʻ
yangicha zobiti qo shinlarga hamroh bo lish va ularni zarur tovarlar va xizmatlar
ʻ ʻ
bilan ta minlash uchun ma lum miqdordagi hunarmandlarni tanlab oldi
ʻ ʻ 1
.
Rasmiylar 12 ming askarning kiyim-kechaklari uchun materiallar bilan
ta minlangan va urush paytida ular hali yo q bo lganlarga qurol berishgan. Pul
ʻ ʻ ʻ
maoshlari armiyada uch yil bo lgandan keyingina to lanadi, u xizmat muddati va
ʻ ʻ
unvoniga qarab o zgarib turardi. U har chorakda bir marta maxsus chiptalar taqdim
ʻ
etilgandan so ng qabul qilindi va yanicharlar bu miqdorning 12 foizini harbiy
ʻ
xazinada qoldirdilar 2
. Talabalar va o lgan yanicharlarning mol-mulkini to lash
ʻ ʻ
orqali ham to ldiriladigan bu xazina askarlarning yashash sharoitlarini yaxshilash,
ʻ
oziq-ovqat va kiyim-kechak, kasal askarlarga yordam berish, asirlarni to lash
ʻ
uchun sarflanadigan zaxira fondi edi. XVI asrdan boshlab ish haqi ulardan faqat bir
qismini olgan, qolganlari qonuniylashtirilgan talonchilik bilan yashagan.
Yanicharlar korpusi oziq-ovqat tizimini samarali tashkil etish bilan mashhur
edi. U jangchilarni doimo yaxshi jismoniy va ruhiy shaklda saqlash maqsadini
ko zlagan, uning asosiy tamoyillari yеtarlilik va mo tadillikdir.
ʻ ʻ Marsh va jang
maydonida askarlar suv tashuvchilar va sarkardalar brigadalari bilan birga bo lgan,
ʻ
ularning quvnoq kayfiyati va yuqori jangovar ruhiga hissa qo shishi mumkin
ʻ
bo lgan hech narsa e tibordan chetda qolmagan, chunki bu professional armiya edi.
ʻ ʻ
Urush paytida ham ro za tutilgan. Askarlar ratsionining tengligi qat iy nazorat
ʻ ʻ
qilindi. Ta minot masalasining ahamiyatini anglash yanicharlarning butun
ʻ
tashkilotida yaqqol namoyon bo ladi. Tashkilotdagi umumiy qozon va umumiy ot
ʻ
1
Льюис Р. Османская Турция. М., 2004. С. 34.
2
Введенский Г.Е. Указ. Соч. С. 87.
18

bilan birlashtirilgan 10 kishi eng past hujayra bo lim ediʻ 1
. 8-12 bo lim katta ʻ
kompaniya qozoniga ega bo lgan guruhni tashkil etdi.
ʻ
Oziq-ovqat nazorati o rta va quyi mansabdor zobitlarning asosiy vazifasi
ʻ
edi. Bu o rtadagi ofitser lavozimlarining aksariyat unvonlarida o z aksini topdi.
ʻ ʻ
Odatdagidek, unvonlar bajarilgan vazifalar bilan deyarli aloqasi yo q edi, chunki
ʻ
barcha zobitlar, bayroqdordan tashqari, oziq-ovqat bilan ta minlash bilan bog liq
ʻ ʻ
darajalarga ega edilar. Unga korbachi boshi ("g ov tarqatuvchi") boshchilik qilgan,
ʻ
ashchi boshi ("bosh oshpaz") muhim rol o ynadi. Kichik ofitserlar "bosh suv
ʻ
tashuvchi", "tuya yo lboshchisi" va hokazo unvonlarga ega edilar.
ʻ Katta ofitserlar
oshxonalar, ikkita quyi darajali ofitserlar - oshpaz va bosh oshpaz, undan keyin
katta kazarma, chorak ustasi, suv tashuvchisi va qora oshpaz deb nomlangan 2
. Ode
(kompaniya) qo mondoni chorbadji-boshi, ya ni osh tarqatuvchi deb atalgan;
ʻ ʻ
boshqa zobitlar “bosh oshpaz” (ashchi-boshi) va “suv tashuvchi” (saka-boshi)
unvonlariga ega edilar. Harbiylar shu darajalarga muvofiq ko tarilgan.
ʻ
Yanicharlarning hayot tamoyillari Murod I qonuni bilan o rnatildi: ularga
ʻ
o z boshliqlariga so zsiz bo ysunish, jangchiga yarashmaydigan hamma narsadan
ʻ ʻ ʻ
(dabdabalilik, irodalilik, hunarmandchilik va boshqalar) saqlanish buyurilgan edi;
turmush qurish, kazarmada yashash, diniy me yorlarga rioya qilish; ular faqat o z
ʻ ʻ
qo mondonlariga bo ysungan va o lim jazosining alohida sharafli turiga
ʻ ʻ ʻ
(bo g ilish) duchor bo lish imtiyoziga ega edilar; lavozimga ko tarilish qat iy ish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
staji tamoyiliga muvofiq amalga oshirildi; korpusni tark etgan faxriylar davlat
pensiyasi bilan ta minlandi.
ʻ
XVII asr oxiriga kelib eng muhim viloyat garnizonlari Bag dod, Basra,
ʻ
Damashq, Quddus, Halab, Qohira, Erzurum, Konya, Van, Chania, Korinf,
Saloniki, Belgrad, Sarayevo, Vidin, Budapesht, Brail, Bendery, Kafe, Ochakov va
Kamenetsda joylashgan edi 3
. Bu garnizonlarning aksariyati 32 sarhad agasadan biri
yoki mahalliy chegara qo shinlari boshlig i qo mondonligi ostida edi. Biroq bu
ʻ ʻ ʻ
1
Николь Д. Декрет. Соч. С. 56.
2
Введенский Г.Е. Указ. Соч. С. 132.
3
Петросян Ю.А. Новые гарнизоны в районах Османской империи в XVI-XVII вв. // Османская империя. Система
государственного управления, социальные и этнорелигиозные проблемы. М., 1986. С. 49.
19

bilan Shimoliy Afrikadagi yirik yangicha garnizonlari deyarli mustaqil qo shinʻ
tuzdilar va Jazoirda joylashgan yanicharlar hatto o zlarining
ʻ devonlariga ham ega
bo ldilar
ʻ 1
. XVII-XVIII asrlarda viloyat yangicha garnizonlari hamma joyda tobora
ko proq muxtoriyatga ega bo ldi. Chunonchi, Damashqda tez orada ikki xil turdagi
ʻ ʻ
yanichar tuzilmalari vujudga keldi: xalqlarning assimilyatsiya qilingan
qalpoqlaridan gubernatorning "shaxsiy qo shini" va qal a va shahar darvozalarini
ʻ ʻ
o z nazorati ostida ushlab turgan ikki "imperator" yagichar orti.
ʻ
"Dahshatli turklar" Bu stereotip asrlar davomida Usmonli imperiyasi va
uning armiyasini o rganishga to sqinlik qildi. G arblik odamning ongida turklardan
ʻ ʻ ʻ
qo rqish chuqur ildiz otgan. Bu nasroniy Yevropa va uning eng yaqin islomiy
ʻ
qo shnisi o rtasidagi urush natijasida yuzaga kelgan. Asrlar davomida davom etgan
ʻ ʻ
urush Yevropa madaniyatining ba zi hodisalari ham u bilan bog liq bo lib, uning
ʻ ʻ ʻ
sababini hozirda kam odam ayta oladi. Masalan, Yevropa sirklaridagi
masxarabozlarning keng shimlari va uchli qalpoqlari bilan an anaviy liboslari turk
ʻ
modasining karikaturali aksidir 2
.
Usmonli Porti gullagan davrida yanicharlar nihoyatda intizomli,
aqidaparastlik bilan Allohga va umuman Payg ambarga, xususan, har bir aniq
ʻ
sultonga ixlosmand bo lgan. Dastlab ular, odatda, kamonchilar korpusi sifatida
ʻ
sulton qorovuli va feodal zodagonlarining o z xohish-irodasini cheklash uchun
ʻ
feodal otliq sipohlarga qarshi muvozanat sifatida yaratilgan. O rta asr gullilaridan
ʻ
farqli o laroq, yanicharlar piyoda kamonchilar bo lib, ularning qo lida katta
ʻ ʻ ʻ
mukammallikka erishdilar 3
. Ularning kamonlari mo g ul modelidan keyin qilingan
ʻ ʻ
va bir necha qatlamli yog och va suyaklardan iborat bo lib, mahkam yopishtirilgan
ʻ ʻ
va tendon qobig iga o ralgan. Bunday kamonlardan o q ikki yuz qadamda har
ʻ ʻ ʻ
qanday zirhni teshadi va yanicharlar ingliz va mo g ul kamonchilarining munosib
ʻ ʻ
raqiblari edi. Yangicharlar ilg or qurollarni o zlashtirdilar, shuning uchun ko plab
ʻ ʻ ʻ
Yevropaliklardan oldin turklar uzun nayzali gugurt qurollariga ega bo lishdi.
ʻ
1
Николь Д. Декрет. Соч. - С. 54.
2
Николь Д. Декрет. Соч. С. 3.
3
Свечин АА Фармон. Соч.
20

Odatda Usmonli gugurt qurollari G arb dizaynlaridan uzunroq va kattaroq kalibrgaʻ
ega edi. Eng katta qurollar (Jazoirdan) 80 grammlik katta o qlarni, eng еngillari
ʻ
(Gretsiyadan) 22 grammlik o qlarni otishi mumkin edi.
ʻ
Ilk Yanicharlar ba zan to liq zirh kiyib yurishgan. Bu asrlar davomida
ʻ ʻ
istehkomlarni bostirishda davom etdi. Ammo XV asrga kelib Usmonli otliqlarining
himoya qurollari allaqachon piyodalarning zirhlaridan juda farq qilar edi. Va
hozirda "yanichar" deb hisoblangan ko plab namunalar aslida Sipah otliqlariga
ʻ
tegishli edi . Tinchlik davrida Yanicharlar og ir qurollar bilan ta minlanmagan -
ʻ ʻ
ularning barchasi jebekxonda (arsenallarda) saqlangan. Harbiy kampaniyaning
boshida askarlar o zlari uchun eng mos keladigan qurollarni tanladilar
ʻ 1
. Avvaliga
bir necha Usmonli piyoda askarlari qilich bilan qurollangan edi. Ko pchilik esa
ʻ
kamon va kalta nayzalar bilan qurollangan edi. Qadimdan islomda qilich va xanjar
yasash an analari mavjud. Biroq, bugungi kungacha saqlanib qolgan yozma
ʻ
manbalar va namunalar ma lum bir Bolqon ta sirining mavjudligidan dalolat
ʻ ʻ
beradi.
Qilich turk jangovar qurollarining asosiy turi edi. IX-X asrlarda
ko chmanchi xalqlar, jumladan, saljuqiy qabilalari orasida keng tarqaldi, Usmonli
ʻ
turklari qilichni saljuqiylardan meros qilib oldi. Usmonli imperiyasidagi muntazam
otliqlar, sipohlarning feodallari va oddiy piyodalar, yanicharlar qilichlar bilan
qurollangan edilar. Qilich haqli ravishda pichoqli qurollarning eng ilg or turlaridan
ʻ
biri hisoblanadi. Yengil va qulay, bu jangda tezda manevr qilish imkonini berdi.
Keng amplitudani tavsiflovchi pichoq dushmanga nuqta yoki konkav qismining
yuqori uchdan bir qismi bilan zarba berdi 2
. Yanicharlar bizning tushunchamizda
umuman panjara qilishni bilishmas edi. Polsha va vengriya qilichbozlarining
tushunchasida ham. Ularni kesishni o rgatishgan. Jangda miltiq bo linmalari
ʻ ʻ
tarkibiga kirmaganlar turli xil qutblarga ega bo lishlari mumkin edi, ammo
ʻ
ularning barchasida turk, fors tipidagi kavisli piyoda qilichlari (qilich, shamshir,
1
Витман Уильям. Отрывки, содержащие некоторые интересные подробности о Турции и Египте. / П.П. Сумароков.//
Европейский вестник. 1804. № 10. Электронный. Искусство.
2
Чет. И.А. Сабли, кузнечики, ятаганы // Машина времени. 2005 год. № 18. С. 24.
21

kamroq shimiter) bor edi.
Sharqda qilich turlarining ajoyib xilma-xilligi bor edi, ammo turklarning
"klassik" turi klich (qilich) yoki kilij tipidagi turk qilichlari edi. Qilich, umuman
olganda, turk armiyasining va xususan, yanichar korpusining qirrali qurollarining
asosiy turlaridan biriga tegishli edi. Klassik tish uzunligining 2/3 qismidan
boshlanadigan egrilik bilan kesmada keng, ingichka pichoqqa ega. Pichoqning uchi
kengayib, ikki tomondan o tkirlashgan elmanni hosil qildi. Pichoqningʻ
mustahkamligi pasaymasligi uchun uning chetlari chiqib ketgan katta keng dumba
bor edi. Pichoqning yuzasiga dales va qattiqlashtiruvchi qovurg alar qo llanilgan,
ʻ ʻ
bu sinishning oldini oldi, shuningdek, qurolni bezash uchun xizmat qildi.
Ko ndalang kesimi oval shaklidagi dastani odatda shoxdan yasalgan va yarim doira
ʻ
shaklidagi bosh tugmasi bilan tugaydi, unda bog ich yoki zanjir uchun teshik bor
ʻ
edi. Turklar (umuman, yanicharlar emas) shunday nou-xauga ega edilar: ularning
eski uslubdagi qilichlari T shaklida edi. Ya ni, ular еngil, tezkor pichoqlarni
ʻ
yasadilar, ular ma lum bir jangovar texnika bilan Yevropa qilichlariga qattiq
ʻ
bloklarni qo yishi mumkin edi va shu bilan birga, еngilroq pichoq buzilmadi. Buni
ʻ
Quddusga borish o rniga Konstantinopolni egallab olgan va Vizantiyaning ko p
ʻ ʻ
qismini "Lotin" qirolliklariga bo lgan salibchilarning avlodlari ham qadrlashchi.
ʻ
Turk pichoqlarida ko pincha "Alidan o zga qahramon yo q, Zu-l-Fakardan boshqa
ʻ ʻ ʻ
qilich yo q" degan yozuv bor. Zu-l-Fakar musulmonlarning muqaddas qilichidir
ʻ 1
.
Musulmon an analari uni islomning asosiy ramzlaridan biriga ishora qiladi.
ʻ
Afsonaga ko ra, qilich Muhammad payg ambarning kuyovi - Aliga tegishli bo lib,
ʻ ʻ ʻ
еngilmas edi. Qilichning maqtovi shundan dalolat beradiki, u boshqa turdagi qirrali
qurollarni uzun pichoq bilan, hatto mukammal bo lib ko rinadigan skaner bilan
ʻ ʻ
almashtira oldi.
Filmlarda ko rsatilgan va badiiy adabiyotda yozilganidan farqli o laroq,
ʻ ʻ
skimitar faqat tinchlik davrida yangicha "formasi" ning ajralmas qismi edi.
Xristianlar va musulmon turklar o rtasida adovat bo lgani uchun Yanicharlar
ʻ ʻ
maxsus garnizonlarda saqlanardi. Garnizonni tark etayotganda, tinch aholi bilan
1
Чет. Постановление ИА. Соч. С. 26.
22

qurolli to qnashuvlarga olib kelmaslik uchun ularga qilich va qurol olib yurishʻ
taqiqlangan 1
. Xizmat qilmagan, shunchaki kazarmada yashab, o z navbatini
ʻ
qorovullikka yoki viloyatga xizmatga jo natishini kutgan yangichi faqat pala
ʻ
kiygan edi. Saflarda esa, aksincha, u uzun pala emas, uning o rniga faqat qilich va
ʻ
kalta nay yoki pichoq (xanjar) olib yurgan.
Usmonli jangchisining libosi arablardan ko ra ko proq Eron an analariga
ʻ ʻ ʻ
asoslangan edi. XV asrdan XIX boshigacha u umuman o zgarmadi. Har bir
ʻ
ijtimoiy, etnik, diniy, fuqarolik yoki harbiy guruh o ziga xos kiyim turiga ega edi
ʻ 2
.
Yanicharlar kiyimi uchun material asosan jun edi. Mato Salonikadagi yahudiy
to quvchilari tomonidan tayyorlangan. Formaning asosiy elementi bosh kiyimlar -
ʻ
berk yoki yuskyuf bo lib,
ʻ ular yangichilar korpusini yaratishga darveshlarning
ta sirini aks ettirdi. Bosh kiyimning old tomoniga oddiy yog och qoshiq
ʻ ʻ
biriktirilgan bo lib, u kokarda vazifasini bajaradi. Katta ofitserlarning kiyimlari
ʻ
mo yna bilan bezatilgan. Tulki, sincap, ermin, sable, silovsin va martenga ustunlik
ʻ
berildi. Botinkalar qizil teridan qilingan, ammo imtiyozli bo linmalarning yuqori
ʻ
martabali zobitlari va askarlari sariq tufli kiyishgan. Kamar va belbog lar ham
ʻ
egasining mavqeini ko rsatib turardi: pastki to rt darajali bo stonchilar uchun ular
ʻ ʻ ʻ
qo pol matodan qilingan (1-darajali uchun - ko k, 2-darajali uchun - oq, 3-darajali
ʻ ʻ
uchun - sariq, 4-darajali uchun - ko k-oq), 5-o rin uchun – yupqa oq matodan, 6-
ʻ ʻ
o rin uchun – oq ipakdan, 7-o rin uchun – yupqa qora matodan, 8 va 9-o rin uchun
ʻ ʻ ʻ
– qora ipakdan.
Yanicharlarning o ziga xos xususiyati an anaviy musulmon aholisiga xos
ʻ ʻ
bo lmagan mo ylov va soqol edi. Ular boshqa harbiylardan sulton choponining
ʻ ʻ
еngiga o xshab orqa tomonida osilgan mato bo lagi bilan oq kigiz qalpoq bilan
ʻ ʻ
ajralib turardi.
Yanicharlar qo shini ma lum miqdordagi bo linmalardan iborat bo lib,
ʻ ʻ ʻ ʻ
ularning har biri urush paytida o z kazarmalari yoki o ziga xos belgisi bo lgan
ʻ ʻ ʻ
katta chodirga ega edi: kalit, langar, baliq yoki bayroq, ba zi yanicharlar esa urush
ʻ
1
Чет. Постановление ИА. Соч. С. 25.
2
Орден Введенского Г. Соч. С. 134.
23

paytida qo llari yoki oyoqlariga mos keladigan tatuirovkaga ega edilarʻ 1
. Har bir
polkning muqaddas ob ekti qozon bo lib, uning atrofida yanicharlar nafaqat oziq-
ʻ ʻ
ovqat, balki umumiy maslahat uchun ham to planishardi. Har bir o rtada go sht
ʻ ʻ ʻ
qaynatish uchun katta bronza qozon (qozon) bo lgan; har bir otryadning o zining
ʻ ʻ
kichik qozoni bor edi. Kampaniya paytida qozon o rta oldida, lagerda chodirlar
ʻ
oldiga qo yilgan; qozondan ayrilish, ayniqsa jang maydonida Yanicharlar uchun
ʻ
eng katta sharmandalik hisoblanar edi - bu holatda barcha zobitlar o rtadan
ʻ
haydalib, oddiy askarlarga rasmiy marosimlarda qatnashish taqiqlangan. Tinchlik
davrida har juma kuni poytaxtda joylashgan ortlar qozonlar bilan Sulton saroyiga
borib, u еrda palov (guruch va qo zi go shti) olishardi. Agar o rta palovni qabul
ʻ ʻ ʻ
qilishdan bosh tortsa, qozonni ag darib, uning atrofida Ippodromda to plansa, bu
ʻ ʻ
hokimiyatga bo ysunmaslik va isyon boshlanishini anglatadi. Qozon ham
ʻ
muqaddas joy va boshpana hisoblangan. Qozonga bo lgan hurmat shunchalik katta
ʻ
ediki, XIX asr boshlarida yangicha qo zg olonlaridan birida askarlar o z qozonlari
ʻ ʻ ʻ
ostiga yashiringan zodagonni saqlab qolishgan 2
.
Yangicha qo shin
ʻ ham o ziga xos bayroq va belgilar tizimini ishlab chiqqan. ʻ
Bu masalada yanicharlar Yevropadagi raqiblaridan juda farq qilar edi.
Yangichilarning asosiy bayroqi yoki bayrog i imomi a zam
ʻ ʻ deb atalgan . Bu oq
ipak mato bo lib, unda shunday yozuv bor edi:
ʻ “Biz sizga g alaba keltiramiz - ʻ
yorqin g alaba! Xudo bizga yordam beradi va Uning yordami samaralidir. Ey
ʻ
Muhammad, mo minlarga xushxabar keltirding
ʻ 3
. An anaga ko ra, O rxon birinchi ʻ ʻ ʻ
yangicha bo linmalariga oq yarim oy tasvirlangan qizil bayroqni taqdim etdi.
ʻ
Zamonaviy turk bayrog ida yarim oy bilan birga mavjud bo lgan oq yulduz faqat
ʻ ʻ
Konstantinopol-Istanbul fath qilinganidan keyin qo shilgan. Usmonli bayroqlarida
ʻ
quyosh, yulduzlar, xanjar, geometrik naqshlar, "Fotimaning qo li" va vilkali uchli
ʻ
"Ali qilichi" Zul Faqar ishlatilgan. Tabiatda juda qiziq narsa tug dirdi
ʻ ( bunchuk) -
otning dumidan yasalgan turkiy standart. Usmonlilarning asosiy qo shini oldida bir
ʻ
1
Там. С. 44.
2
Михайлов А.А. первый выстрелил на юг. 2003. С.63.
3
Николь Д. Декрет. Соч. С. 72.
24

kunlik yo lda olib borilgan.ʻ
Shunday qilib, XV asr o rtalarida turk qo shini O q-dorilarning tashkil
ʻ ʻ ʻ
etilishi va sifati bo yicha u Yevropa militsiyalari va yollanma qo shinlaridan kam
ʻ ʻ
emas edi va ko pincha bir xil edi, qoida tariqasida, turklar boshqa mamlakatlar
ʻ
armiyalaridan sezilarli darajada ustunlikka ega edilar. Ikkinchi holat ko pincha
ʻ
janglar natijasini hal qildi. Turk qo shinlarining jangovar samaradorligi G arbiy
ʻ ʻ
Yevropaning feodal armiyasida bo lmagan oziq-ovqat bilan yaxshi tashkil etilgan
ʻ
ta minoti bilan ham ta minlandi.
ʻ ʻ
Harbiy san at va jangovar taktika
ʻ
Yanicharlar timsolida qadimgi dunyoning bir-biriga yaqin bo lgan taktik
ʻ
birligi deyarli qayta tiklandi. Mualliflar Usmonlilarning harbiy g alabalari uchun
ʻ
turli sabablarni keltiradilar, lekin umumiy fikrda. Ular mukammal ta minotni,
ʻ
aloqani saqlashga g amxo rlik qilishni, lagerlarni va yordamchi xizmatlarni yaxshi
ʻ ʻ
tashkil etishni, ko p sonli yuk hayvonlarini, doimiy istehkomlarga qiziqishning
ʻ
yo qligini, askarlarning yaxshi tayyorgarligini, qat iy tartib-intizomni, frontal
ʻ ʻ
hujumlar bilan birga harbiy hiyla-nayranglardan foydalanishni, zo r komandirlar va
ʻ
o yin-kulgiga e tibor bermaslik. Ularning tashkiloti Yanicharlarga bergan
ʻ ʻ
birdamlik shu darajaga еtdiki, kamonchilar allaqachon piyodalar safini ifodalagan;
Janisarlar tezda еngil to siqlarni qurdilar va ularning orqasida ritsar otliqlarining
ʻ
eng fidokorona zarbasini jasorat bilan kutib oldilar (jang, Nikopol yaqinida 1396-
y.) 1
. Yanicharlarning aniq tashkiliy tuzilishi uning kuchli harbiy tashkiloti haqida
xulosa chiqarish imkonini beradi. Masalan, “Azov qamal o rni haqidagi ertak”da
ʻ
alohida ta kidlangan: “Ularning yangicha qo mondonlari ularni shahar ostidan
ʼ ʻ
katta polk va otryadlarga bo lib biz tomon еtaklamoqda... O sha yanicharlarning
ʻ ʻ
o n ikki polkovnigi bor. Va ular shaharga juda yaqin kelishdi. Va ular birlashib,
ʻ
shahar bo ylab Dondan dengizgacha sakkiz qator bo lib, qo llarini ushlab turishdi
ʻ ʻ ʻ
va yanicharlar polkidagi har bir polkovnikda o n ikki ming kishi bor. Ularning
ʻ
tuzilishi askarnikiga o xshaydi
ʻ 2
. Janislarning jang maydonida qilgan harakatlari,
1
Леер Г.А. Энциклопедия военной и военно-морской науки. Т. VIII. СПб., 1897 г. // Электрон. б-ка.
2
Рассказ об осаде Азова казаками. Электронный. Искусство.
25

degan taassurotga qaramay, ularning ahamiyatini, ayniqsa, qo shinning ajoyibʻ
mahoratidan hayratda qolgan Yevropalik mualliflar bo rttirib ko rsatishlari
ʻ ʻ
mumkin edi .
Yanicharlar faqat otishmachilardan (o qotar qurollar tarqalgunga qadar –
ʻ
kamonchilar va kamonchilardan) iborat bo lgan bo lsa kerak, ularda qurol-aslaha
ʻ ʻ
yo q edi. Garchi turklar tomonidan ishlab chiqarilgan mushket Yevropanikiga
ʻ
qaraganda еngilroq bo lsa-da, bu piyoda qo shinlarni bipod va uzoq masofadan
ʻ ʻ
foydalanishdan ozod qilgan bo lsa-da, undan tashqari otishma faqat kalta pichoqli
ʻ
yoki zarbali qurollar bilan qurollangan edi 1
. Bu shuni ko rsatadiki, o qlar pike
ʻ ʻ
phalanx bilan qo l jangiga dosh berolmaydi. Uzunroq nayzalar yanicharlarni
ʻ
uzoqdan urib, ularning yaqinlashishiga xalaqit berardi va bu qurollarni kesib o tish
ʻ
unchalik oson emas edi. Qisqa qirrali qurollar bilan qurollangan yanicharlar
otliqlarning hujumiga dosh bera olmas edi. Bularning barchasi shuni ko rsatadiki,
ʻ
yanichar polklarida, albatta, otishmalar foydalanishi mumkin bo lgan nayzalar yoki
ʻ
nayzalar bo lishi kerak edi. Qo l jangini o z zimmasiga olgan pikemenlar, ehtimol,
ʻ ʻ ʻ
zirhlar, ehtimol zanjirli pochta turi va dubulg alar bilan jihozlangan.
ʻ
Taxmin qilish mumkinki, turk pikemenlari Yevropaliklar bilan bir xil
taktikadan foydalanganlar, ya ni ular olti oyoqli falanksda qurilgan. Ammo qo l
ʻ ʻ
jangini afzal ko rgan Yevropalik mushketyorlardan farqli o laroq, yanicharlar
ʻ ʻ
yaqin janglardan qo rqmadilar. Quyidagi vaziyat yuzaga keldi: turk nayzalari
ʻ
dushman cho qqilarining zarbasini qabul qilib, ular bilan frontda jang qildilar. Bu
ʻ
vaqtda, ilgari nayzachilarning orqasida bo lgan yangichi o qlari dushman tarkibini
ʻ ʻ
chetlab o tib, unga yon va orqa tomondan erkin hujum qilishlari mumkin edi.
ʻ
Smitar va qilichdan foydalanishda juda yaxshi o rgatilgan Yanicharlar bu
ʻ
vaziyatda Yevropa mushketyorlari va pikemenlaridan yaqqol ustunlikka ega edilar.
1735-1739 yillardagi rus-turk urushida Turklarning hujumlarini qaytarish
uchun asosiy bino otliq qo shinlarga va piyodalarga qarshi ishlatiladigan
ʻ
slingshotlar bilan o ralgan kvadrat edi
ʻ 2
. Ruslarning qo l jangida turk yanicharlari ʻ
bilan yaqinlashishga intilmaganligining sababi turk askarlarining qilich bilan
1
Зедделер Л.И. Военно-энциклопедический лексикон. Т.14. СПб., 1858 г. // Электрон. б-ка.
26

mohirona ega bo lishida emas, balki yanicharlar tomonidan qo l jangigaʻ ʻ
asoslangan eski taktikadan foydalanishda edi. Haqiqatan ham zo r qilichbozlar
ʻ
sifatida mashhur bo lgan otishmachilarning qanotlari yordamida nayza
ʻ
falankslariga zarba berish 1
. Axir, agar siz oqilona o ylab ko rsangiz: yanicharlar
ʻ ʻ
faqat kalta pichoqli qurollar bilan qurollangan nayzali ustunga qarshi qo l jangida
ʻ
nima qilishlari mumkin edi? Shubhasiz, rus askari dushmanni ancha oldinroq
qo lga kiritgan bo lar edi, ayniqsa turk miltiqlari oq qurollar bilan qo l jangiga
ʻ ʻ ʻ
kirishib, tarkibda jang qila olmadilar, chunki shamshir dueli texnikasi kosmik
cheklovlarni nazarda tutmagan. Jangchilar, qilich bilan keng zarbalar berib, o zaro
ʻ
ma lum vaqt oralig ini saqlashlari kerak edi. Saflarda bu mumkin emas. Ammo
ʻ ʻ
turklar tarkibda cho qqisiz hujum qilishlari mumkin deb hisoblasak ham, bu bilan
ʻ
ular o zlarining asosiy kozi - manyover qobiliyatidan mahrum bo lishadi. Qisqa
ʻ ʻ
qilich bilan qurollangan yangichi, safda bo lganida, orqaga sakrash yoki zarbadan
ʻ
qochish imkoniyatiga ega bo lmadi va o zini oldindan o limga mahkum qildi
ʻ ʻ ʻ 2
. Va
barcha yo nalishlarda, alohida guruhlarda, rus piyoda askarlarini frontdan
ʻ
shakllantirishga hujum qilib, ular unga katta zarar etkaza olmadilar. Shu sababli,
Yanicharlar, shubhasiz, yanada kuchli taktik tashkilotga ega edi va u faqat nayza
falanksi bo lishi mumkin edi. Nayza yoki nayza nayzali quroldan ancha uzun va
ʻ
birinchi darajali mushketyorlarning orqasida turgan rus pikemenlari ko pincha
ʻ
falanksning katta zarbasiga dosh bera olmadilar. Xafa bo lgan ruslar ustuniga
ʻ
darhol qanotlardan yanichar o qlari hujum qilishdi, ular bir jangda qochgan
ʻ
askarlarni yo q qilishdi. Ushbu voqealardan so ng, rus armiyasi nayzali janglar
ʻ ʻ
taktikasini qayta tiklashni jiddiy niyat qilgan bo lsa, ajablanarli emas, ammo bu
ʻ
rejani amalda amalga oshirish masalasi kelmadi 3
.
Harbiy ishlarda korpus otliq jangchilar - sipohiylarni to ldirdi. Ular
ʻ
birgalikda yanicharlar va sipohiylar - Markaziy Yevropa va Bolqon davlatlarining
2
Богданович М.И. История военного искусства и великих походов. Военная история средних веков. СПб., 1853 г. // Электрон.
б-ка.
1
Орден Тараторина В.В. Соч. Страница 47.
2
Разин Е.А. История военного искусства: в 3-х томах. Т.2. СПб., 1999. С.206.
3
Введенский Г.Е. Указ. Соч. С. 141.
27

tarqoq, tartibsiz ritsarlari va militsiyalari uchun to xtatib bo lmaydigan kuch ediʻ ʻ 1
.
Turkiyaning taktikasi allaqachon tasvirlangan. Uning zaif tomoni shundaki,
yanicharlar faqat bir yo nalishda hujum qilishlari mumkin edi. Faol otish jangini
ʻ
o tkaza olmagan turk pikemenlari (garchi ularning ko plari to pponcha bilan
ʻ ʻ ʻ
qurollangan bo lsalar ham) faqat nayza zarbasi yordamida g alabaga ishonishlari
ʻ ʻ
mumkin edi. Miltiq o qiga qarshi, agar ular o qlari bilan qoplanmagan bo lsa, ular
ʻ ʻ ʻ
mutlaqo himoyasiz edilar va agar o sha paytda ular teng dushman bilan jang qilish
ʻ
bilan mashg ul bo lsa yanicharlar otishmalarini o zlarining to g ridan-to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
vazifalaridan chalg itish uchun - nayzachilarni yopish va dushmanning qanotlarini
ʻ
qoplagan holda ularga yordam berish uchun Suvorov granatalarning maxsus
guruhlarini tayinladi. Buning uchun, u qobiliyatlilarni tanlab, oldindan mashq
qildirdi. Turklar bunday hujumni krin deb atashadi 2
.
XV asrning o rtalariga kelib turk armiyasi o zining tashkiliy va jangovar
ʻ ʻ
fazilatlari bo yicha Yevropa militsiyalari va yollanma qo shinlaridan kam emas
ʻ ʻ
edi, bundan tashqari, qoida tariqasida, turklar boshqa mamlakatlar armiyalaridan
sezilarli darajada ustunlikka ega edilar. Ikkinchi holat ko pincha janglar natijasini
ʻ
hal qildi. Yevropaliklarga kelsak, ular qurolli kuchlar shakllarining tartibsizligi va
qoloqligi tufayli yutqazdilar.
Turk qo shinlarining jangovar samaradorligi G arbiy Yevropaning feodal
ʻ ʻ
armiyasida bo lmagan oziq-ovqat bilan yaxshi tashkil etilgan ta minoti bilan ham
ʻ ʻ
ta minlandi. Mudofaa va hujum vazifalari har xil turdagi qo shinlar tomonidan hal
ʻ ʻ
qilindi, jangdagi muvaffaqiyat ularning o zaro ta sir qilish mahoratiga bog liq edi
ʻ ʻ ʻ 3
.
Zo r intizom, sultonga sadoqat va diniy aqidaparastlik bilan ajralib turadigan
ʻ
yaxshi tayyorlangan professional jangchilar tezda Usmonli qo shinining asosiy
ʻ
zarba beruvchi kuchiga va sultonning sodiq tayanchiga aylandi. Jangda chidamli
bo lgan Yanicharlar еrdan mohirona foydalanganlar, uning tabiiy xususiyatlarini
ʻ
xandaklar va sun iy to siqlar bilan oshirganlar. Yanicharlarning, xuddi sipohiylar
ʼ ʻ
1
В И. Шереметьев, образование Османской империи. XIII-XVI вв.// Новая и новейшая история. 2001 год. № 1. Стр. 64..
2
Михневич Н.П. История военного искусства с древнейших времен до начала XIX века. СПб., 1896 г. // Электрон. б-ка.
3
Указ Разина Е.А. Соч. С. 212.
28

kabi zaifligi, ularning urushning yangi usullarini o rganishni qat iyan radʻ ʻ
etishlarida edi. Shu sababli Usmonlilar imperiyasida harbiy san at XV-XVI asrlar
ʻ
darajasida muzlab qoldi.
III BOB. YANICHAR BO LIMINING INQIROZI VA TUGATILISHI
ʻ
“Kapikul” tizimining inqirozi
Adabiyotda Usmonli harbiy tashkilotining rivojlanishi odatda timar-
sipahiylar tuzumi tanazzulining tobora chuqurlashib borayotgan jarayoni sifatida
taqdim etiladi, buning natijasida imperiya o zining avvalgi harbiy qudratini
ʻ
29

yo qotdi. ʻ Ma lumki, XVI asr oxiri - XVII asr boshlarida Sipohiylar ʻ
Usmonlilarning asosiy harbiy kuchi emas edi. Harbiy yurishlar endi unga o lja olib
ʻ
kelmadi va sipohiylar o zlarining oldingi harbiy vazifalaridan qocha boshladilar.
ʻ
Sipohiylar XVI asr oxiri XVII asr boshlarida sodir bo lgan feodal tartibsizliklari va
ʻ
qo zg olonlarida faol qatnashchilar
ʻ ʻ 1
. Yanicharlar hukumatini Usmonli
imperiyasining chegara hududlarida an anaviy timar va zeametlarni ta minlash
ʻ ʻ
tizimini yo q qilish, bu davlat chegaralari xavfsizligini keskin qisqartirdi.
ʻ
Poytaxtning yuqori martabali amaldorlari xizmatida bo lgan shaxslarga еr
ʻ
uchastkalarini berish amaliyotiga qarshi norozilik bildirdilar, chunki bu mansabdor
shaxslarning o zlari o z mulklarida ko rinmay, faqat ulardan daromad olish bilan
ʻ ʻ ʻ
cheklanib qolishgan. Shu bilan birga, vafot etgan Timario va Zaimlarning o g illari
ʻ ʻ
va qarindoshlariga meros huquqi bilan o tishi kerak bo lgan mulklar rad etildi. Bu,
ʻ ʻ
Yanicharlarning umumiy fikriga ko ra, Yanicharlarning fikricha, davlatning
ʻ
ahvolidan xabardor bo lgan "davlat dushmanlari" tomonidan qo llanilgan
ʻ ʻ
chegaralarni fosh qildi. Sipohiylarning otliq feodal qo shinining tartibsizligi tufayli
ʻ
yanicharlar Usmonli qo shinining umumiy zaiflashuvidan norozi edilar, buning
ʻ
natijasida, yanicharlarning fikricha, ular orqasida turgan otliq qo shinda
ʻ
mustahkam tayanchga ega bo lmaganlar, bu esa jang maydonida mag lubiyatga
ʻ ʻ
mahkum edilar. Nihoyat, yanicharlar Usmonlilar davlati qonunlari buzilganidan
norozilik bildirdilar.
Saroy hayoti va armiyaning tanazzulga uchragan vaqti darhol kelmadi,
albatta. Ilgari tartibli va barqaror tuzumning qulashi, ko rinishidan, Sulton o zini
ʻ ʻ
ancha barqaror davlat tuzumi bilan hokimiyatda o rnatgandan so ng va hatto
ʻ ʻ
imperiya eng yirik hududiy mulklarga yetib bormasdan oldin boshlangan.
Parchalanish deyarli sezilmas darajada va shu qadar sekin sodir bo ldiki, uning eng
ʻ
qisqa tavsifi deyarli 400 yillik tarixiy davrni tahlil qilishni talab qiladi 2
.
Usmonli elitasi doimiy armiyani kuchli markaziy hokimiyat va davlat
birligini mustahkamlashning eng muhim quroli deb bilgan. Shu bilan birga XVI asr
1
Радушев Э.Р. Роль вооруженных сил в османской феодальной системе на Балканах // Османская империя. М. 1990. C, 98.
2
Льюис Р. Османская Турция. М., 2004. Страница 48.
30

oxiri XVII asr boshlarida Anadoluda sodir bo lgan yirik feodal g alayonlarʻ ʻ
Yanicharlar korpusining poytaxt tashqarisidagi siyosiy kurashga qo shilishi uchun
ʻ
sharoit yaratdi. Sultonlar yanicharlar yordamida sipohiylarning irodasini cheklab,
bosib olingan mamlakatlar aholisini itoatkorlikda ushlab turishlari mumkin edi.
Ko pgina manbalar sipohiylar va Yanicharlar o rtasidagi keskin qarama-
ʻ ʻ
qarshilikdan guvohlik beradi, xususan, Kshishtof Zbarajskiy (Кшиштоф
Збаражский) shunday yozadi: “Shaharda askarlar o rtasida nizo bor. Avvalo,
ʻ
Yanicharlar va sipohlar orasida, poytaxtda Yanicharlar o z zimmalariga oladilar,
ʻ
chunki ularning soni ko p va shahardagi piyoda askarlarga osonroqdir. Qaerda
ʻ
sipohilar ko p bo lsa, ular yanicharlarga tahdid qilishadi. Olijanob va rostgo y
ʻ ʻ ʻ
odamlar, sho ro erlari, sipohiylar tarafini oladilar. Qo pol boshlanuvchilar
ʻ ʻ
yanicharlarga qo shiladi
ʻ 1
. XVII asrning boshlarida allaqachon. Sipoh otliqlari
ayanchli ahvolda edi. Rumeli sipohilarining yurish tarkibi bor-yo g i 4596 kishini
ʻ ʻ
tashkil etdi va butun Usmonli imperiyasida, Kuchibey Gyumyurdjinskiyning
so zlariga ko ra, 8 mingdan ortiq askar yo q edi. Timar tizimining еmirilishi bilan
ʻ ʻ ʻ
nafaqat harbiy, balki Yanicharlar korpusining davlat va jamiyat hayotidagi siyosiy
mavqelari mustahkamlanadi. Bu ularning alohida tabaqasini yaratdi va harbiy
san atning o zgargan sharoitlari munosabati bilan ularni avvalgi harbiy
ʻ ʻ
fazilatlaridan butunlay mahrum qildi 2
. Garchi bu ularning jangovar salohiyatiga
darhol ta sir qilmagan bo lsa-da. Bunga misol qilib 1711-yilda Buyuk Pyotrning
ʻ ʻ
Prut yurishi muvaffaqiyatsiz yakunlangan.
Ijtimoiy voqealar va o zgarishlar XVI asrning ikkinchi yarmida avj olish
ʻ
fonida sodir bo ldi. mamlakatdagi moliyaviy inqiroz. Hukumat xarajatlarining
ʻ
o sishi va doimiy taqchillik Usmonli hukumatini kumush tanga, tangani buzishga
ʻ
majbur qildi. XVI asr Usmonli publitsistlaridan kelib chiqqan an anaga ko ra,
ʻ ʻ
maoshli qo shinlar miqdoriy o sishi imperiyaning moliyaviy ahvolini
ʻ ʻ
og irlashtiradigan va davlatdagi ichki siyosiy vaziyatni murakkablashtiradigan
ʻ
omil hisoblanadi. Yanicharlar garnizonlarini ta minlash butunlay ishlab
ʻ
1
Збарайский К. О состоянии Османской империи и ее войск // Османская империя в первой четверти XVII века. М., 1984. С.35.
2
Свечин А.А. Развитие военного искусства с древнейших времен до наших дней. М., 1927 г. // Электрон. б-ка.
31

chiqaruvchi qishloq aholisi zimmasiga tushdi, ulardan armiyani ta minlash uchunʻ
turli xil tabiiy va pul soliqlari undirilar edi. Soliq zulmi, ayniqsa , XVIII asr,
Usmonlilar imperiyasining Rossiya va Avstriya bilan olib borgan urushlari
munosabati bilan Rumelida katta qo shin joylashtirilgan paytda yanada kuchaydi.
ʻ
Soliqlar ham turlari, ham hajmi bo yicha o sdi
ʻ ʻ 1
. Shu bilan birga, Usmonli
imperiyasining bir-birining ortidan tinimsiz davom etgan urushlari davlatning
moddiy qudratiga putur etkazdi, davlat xazinasining kamayishiga olib keldi.
Maosh to lash xazinaning yangichilar qo shinini saqlash uchun sarflagan
ʻ ʻ
xarajatlarining eng muhim qismi bo lsa-da, faqat bittasi edi. Bu harajatlar
ʻ
Yanicharlarni jihozlash bilan bog liq turli to lovlar, shuningdek, g azna tomonidan
ʻ ʻ ʻ
yangichilar korpusiga arzon narxda go sht yеtkazib bergan qassoblarning zararini
ʻ
qoplash uchun ajratilgan katta miqdordagi pullar bilan to ldirildi. Qal alarda harbiy
ʻ ʻ
garnizonlarni saqlash bilan bog liq qo shimcha xarajatlar g azna tomonidan o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
zimmasiga oldi: u yerda xizmat qilgan yanicharlarga nafaka deb atalmish
maoshlariga qo shimcha haq to lar edi
ʻ ʻ 2
. Yangichalik xizmatiga tayyorgarlik
ko rayotgan ajami o g lonlar ham maosh olar, o lgan Yanicharlarning bolalari esa
ʻ ʻ ʻ ʻ
har uch oyda bir marta un bilan ta minlanar edi. Bu yordam pul shaklida ham
ʻ
olinishi mumkin edi. Yanicharlar korpusi uchun har kuni fodla non pishiriqlari
pishirilgan, ular zobitlar orasida ko p miqdorda taqsimlangan va Sultonning ovi
ʻ
bilan bog liq bo lgan ko plab o rta Yanicharlarga berilgan. Bu holatda un narxi
ʻ ʻ ʻ ʻ
ham davlat tomonidan to langan. Bularning barchasi "Yangichilar korpusi
ʻ
qonunlarining kelib chiqishi tarixi" muallifining risolasida bayon etilgan. XVI asr
oxirida kuzatilgan. Usmonli imperiyasida barcha tovarlar va ayniqsa oziq-ovqat
narxlarining keskin ko tarilishi xazinadan maosh oladigan ijtimoiy guruhlarning va
ʻ
birinchi navbatda yanicharlarning saroy qo shinlarining ahvolini keskin
ʻ
yomonlashtirdi 3
. Imperiya qo shinlarga maosh evaziga maosh to lay olmay qoldi.
ʻ ʻ
Bu haqda Rossiya elchisi P.A. o z eslatmasida yozadi. Tolstoy: "
ʻ Va ba zida ʻ
1
Льюис Р. Указ. Соч. - С. 48.
2
Петросян И.Е. Новые гарнизоны в провинциях Османской империи в XVI-XVII вв. // Османская империя. Система
государственного управления, социальные и этнорелигиозные проблемы. М., 1986. С. 50.
3
Мейер М.С. Османская империя в XVIII веке. Особенности структурного кризиса. М., 1991. С.108.
32

yanicharlarga shunday bo ladiki, ular 6 yoki 8 oy davomida pulningʻ
qashshoqlashgani uchun ish haqi berilmaydi va ular mamnun va chidashadi 1
.
Bunday sharoitda Yanicharlar korpusi barqarorlashtiruvchi omil emas, aksincha,
markaziy hukumat kutganidan farqli o laroq, tartibsizliklar va qo zg olonlarda faol
ʻ ʻ ʻ
ishtirok etgan. Butun garnizonlar davlat xizmatidan voz kechib, viloyatlar bo ylab
ʻ
sarson bo lib, o z hukmdorining fuqarolarini talon-taroj qilishlari odatiy hol emas
ʻ ʻ
edi. Maoshlari mablag yo qligi sababli doimiy ravishda kechiktirilganligi sababli,
ʻ ʻ
Yanicharlarning barcha siyosiy faoliyati ularning an anaviy huquq va imtiyozlarini
ʼ
saqlab qolishga qaratilgan edi.
Yangichi korpusining siyosiy ta sirining kuchayishi bilan bir qatorda, uning
ʻ
harbiy tanazzulga uchrashi sodir bo ldi. Yaxshi o qitilgan, intizomli va birdam
ʻ ʻ
bo linmadan u eski kunlardagi jangovar ruh va jangovar fazilatlarga ega bo lmagan
ʻ ʻ
pretorianlarning imtiyozli kastasiga aylandi. XVIII asrda Usmonlilarning Rossiya
va Avstriya bilan bo lgan urushlarida mag lubiyatga uchrashining sababi, degan
ʻ ʻ
yakdil fikr bor edi. Bu esa Usmonli qo shinining zaifligi edi. Agar biz ish haqi
ʻ
olgan qo shinlar soniga murojaat qiladigan bo lsak, uning doimiy ravishda o sib
ʻ ʻ ʻ
borayotganini ko rishimiz mumkin, ammo bu Usmonli qo shinining jangovar
ʻ ʻ
fazilatlarini umuman yaxshilamadi. Buning sababi XVI asrdan boshlab, uni olish
va ishlashning dastlabki tamoyillaridan voz kechish edi. Dastlabki davrda ham
ko plab turklar elita qo shinlari va davlat boshqaruvi zabt etilgan nasroniy aholi
ʻ ʻ
orasidan jalb qilinganidan norozi edi: ba zi turk ota-onalari nasroniylar bilan o z
ʻ ʻ
farzandlarini yollash paytida o z farzandlarini o z farzandlari sifatida topshirishga
ʻ ʻ
rozi bo lishdi. Sulaymon II davrida turklar allaqachon ochiq achemi oglanga va
ʻ
hatto to g ridan-to g ri armiyaga qabul qilingan. Turkiy komponentning ortishi
ʻ ʻ ʻ ʻ
yanicharlar hayotining eng muhim tamoyillaridan biri - turmush qurmaslikning rad
etilishiga olib keldi. Dastlabki davrda og a tomonidan faqat alohida hollarda,
ʻ
ayniqsa keksa va taniqli faxriylarga turmush qurishga ruxsat berilgan. Ammo
1566-yilda Selim II taxtga o tirgandan so ng, bu huquqni barcha yanicharlarga
ʻ ʻ
1
Посол России в Стамбуле (Петр Андреевич Толстой и его описание Османской империи в начале XVIII века) / М. Р. Арунова,
С. Ф. Орешкова. М., 1985. С.42.
33

berishga majbur bo ldi ʻ 1
. Ularning soni, ayniqsa, nasroniylar uchun bolalar solig i ʻ
va sobiq ishga qabul qilish tizimi bekor qilingandan keyin ko paydi.
ʻ
Devshirmening bosqichma-bosqich to xtatilishi bilan saroy maktablari
ʻ
zodagonlarning farzandlari yoki nafaqadagi saroy amaldorlarining o g illari, hatto
ʻ ʻ
еtimlar va har qanday qobiliyat ko rsatgan kambag allarning bolalarini qabul
ʻ ʻ
qilishga o tdi
ʻ 2
. Shunday qilib, XVII asr boshlariga kelib. Yanicharlar korpusi
devshirme tizimi, korpusning ichki tashkil etilishining qonun va qoidalariga qat iy
ʻ
rioya qilish bilan ta minlangan asosiy yadrosini yo qotmoqda. Darhaqiqat,
ʻ ʻ
yanicharlarning turmush qurishga ruxsat olishlari va yangicha o g illarini
ʻ ʻ
yanicharlar korpusi safiga qo shib olishlari korpusni ishga olishning qat iy
ʻ ʻ
qoidalarining zaiflashishiga olib keldi. Ajami o g lonlari sifatida maxsus
ʻ ʻ
tayyorgarlikdan o tmagan va dastlabki xizmatdan o tmagan sezilarli miqdordagi
ʻ ʻ
tabaqalashtirilgan elementlar yangicha muhitga kirib boradi va Yanicharlarning
turli shahar ijtimoiy qatlamlari bilan aloqalari keskin kengayadi. Eski Yanicharlar
ular bilan birga xizmat qilishdan bosh tortdilar; bu ikki guruh o rtasida tez-tez
ʻ
qonli to qnashuvlar bo lgan. “Gap shundaki, yangi kelganlar 15 ming nafari
ʻ ʻ
me yordan ortiq bo lgan eski jangchilardan, o z navbatida bu yangi yangichilardan
ʻ ʻ ʻ
qutulishni xohlaydi. O g il bolalar yosh va buzilgan. Bu haqiqiy g alayon - ular
ʻ ʻ ʻ
uzun soqollarni o stirishgan va ularga muqaddas narsadek munosabatda bo lishadi.
ʻ ʻ
Ularni tajribasiz odamlar boshqaradi. Hali ham bir nechta eski Yanicharlar bor,
ular orasida juda eskirganlari ham uchraydi 3
. Ushbu yollanganlarning katta qismi
xizmatdagi qiyinchiliklarga tayyor emas edi. Yanicharlar safiga homiylik ostida
yoki pora evaziga yozilganlar, qoida tariqasida, jang maydonida unchalik jasorat
ko rsatmadilar. XVII asr oxiriga kelib. turklar allaqachon yanichar qo shinining
ʻ ʻ
asosiy qismini tashkil qilgan. Natijada, kazarmada birga yashash amaliyoti barbod
bo ldi: avvaliga turmushga chiqqan Yanicharlarga o z uylarida yashashga ruxsat
ʻ ʻ
berildi, keyin esa turmushga chiqmaganlar kazarmada qolishdan va qattiq tartib-
1
Введенский Г.Е. Новости: история. Символизм. Оружие. СПб., 2003. С.143.
2
Льюис Р. Указ. Соч. С. 48.
3
Орден Збарайского К. Соч. С. 36.
34

intizomga bo ysunishdan bosh tortdilar. Tez orada yangicha oilalarni ta minlashʻ ʻ
muammosi paydo bo ldi; askarning maoshi buning uchun yеtarli bo lmagani uchun
ʻ ʻ
ularning farzandlarini davlat o z zimmasiga oldi. Yanicharlarning o g illariga
ʻ ʻ ʻ
tug ilgan paytdan boshlab g alla ratsioni olish huquqi berildi va keyinchalik ular
ʻ ʻ
hatto go daklik davrida ham tegishli imtiyozlar bilan ortga yozila boshlandi.
ʻ
Natijada korpus irsiy muassasaga aylandi. Ularning barchasi ozod musulmonlar
bo lib, o zidan oldingilarni ajratib turuvchi fidoyilik tuyg usiga ega emas edilar.
ʻ ʻ ʻ
Korpus asta-sekin sof harbiy xarakterini yo qotdi.
ʻ XVII asrda yanicharlar
sonining o sishi munosabati bilan ularning vazifalari kengaydi: jangovar harakatlar
ʻ
va jangovar tayyorgarlikda qatnashishdan tashqari, ular turli noharbiy vazifalarga
(militsiya xizmati, ko chalarni tozalash, yong inga qarshi va boshqalar) ko proq
ʻ ʻ ʻ
jalb qilindi. Minglab qarindoshlari bo lgan korpusni saqlash uchun davlat
ʻ
subsidiyalari har doim ham etarli emas edi. Sultonlar yanicharlarsiz ham ko p sarf-
ʻ
xarajatlarga ega edilar. Oxir-oqibat, Usmonli imperiyasi hukmdorlari o z
ʻ
askarlariga savdo-sotiq yo li bilan o z nonlarini topishlariga ruxsat berishdi. XVII
ʻ ʻ
asrda va ayniqsa XVIII asrlarda yanicharlar hunarmandchilik va savdo bilan faol
shug ullana boshladilar. Sultonlar ularni siyosatdan chalg itmoqchi bo lib, bu
ʻ ʻ ʻ
oqimni qo llab-quvvatladilar. Yangi kasblar ularga asosiy daromad keltira
ʻ
boshlaganligi sababli, askarlarning jang qilish istagi pasayib ketdi va ular har
qanday bahona bilan kampaniyalarda qatnashmaslikka harakat qilishdi 1
.
Yanicharlar bir qancha hunarmandchilik tarmoqlarini monopoliyaga oldilar.
Istanbulda ular meva, sabzavot va qahva ishlab chiqarish va sotishni to liq nazorat
ʻ
qildilar va tashqi savdoning muhim qismi ularning qo lida edi. Asta-sekin
ʻ
yanicharlar tanlangan jangchilardan savdogar askarlarga aylandilar, ular uchun
Istanbuldagi savdo ba zan harbiy martaba bilan solishtirganda muhimroq daromad
ʻ
manbaiga aylandi. Yanicharlar ko plab imtiyozlarga ega edilar, ular orasida juda
ʻ
o ziga xos imtiyozlar ham bor edi. Ulardan biri "Balta asmal" deb nomlangan:
ʻ
yangichi o zining jangovar boltasini ("Balta") do kon devoriga osib qo yishi va
ʻ ʻ ʻ
1
Указ Мейера М.С. Соч. стр.107.
35

shundan so ng savdogardan daromadning bir qismini olishi mumkin ediʻ 1
.
Yanicharlarning soliq va sud imtiyozlari turli ijtimoiy qatlamlar vakillari
uchun jozibador vaqt edi. Shu bilan birga, shaharliklar soliq to lamasdan va
ʻ
do konlarni tartibga solmasdan savdo va hunarmandchilik bilan shug ullanish
ʻ ʻ
imkoniyatiga ega bo lish uchun yanichar korpusiga o qishga kirishni orzu qilgan.
ʻ ʻ
Yanicharlar bilan savdo va hunarmand aholi o rtasidagi yaqinlashuv ko lamini
ʻ ʻ
ko plab ma lumotlardan baholash mumkin. Shunday qilib, Salonikida XVIII asrda.
ʻ ʻ
15 mingga yaqin askar bo lgan, shundan bor-yo g i 1,2 ming kishi harbiy xizmatni
ʻ ʻ ʻ
o tagan, yana 6-7 ming nafari faqat nominal ravishda yangicha bo lgan, har biri o z
ʻ ʻ ʻ
savdosi bilan shug ullangan. Mahalliy armiyaning ikkinchi yarmini ro yxatga
ʻ ʻ
olingan bolalar tashkil etdi 2
. Shahar sharoitida yanicharlar, qoida tariqasida,
o zlarini o jar va o jarlik qilishgan.
ʻ ʻ ʻ Yangichilar qo shiniga rasmiy a zolik ʻ ʻ
amaliyoti tarqaldi: har kim yangicha zobitlariga pora evaziga o rtaga yozilishi va
ʻ
soliq imtiyozlari olishi mumkin edi. Boshqa tomondan, uning tarkibiga ko plab
ʻ
jinoiy elementlar kirib kelgan. Armiyada poraxo rlik va pul o g irlash avj oldi.
ʻ ʻ ʻ
Harbiy yurishlar paytida yanicharlar ko pincha jang qilishdan bosh tortdilar,
ʻ
talonchilik va tovlamachilik bilan shug ullanishni afzal ko rishdi. Ish haqini
ʻ ʻ
to lashning kechikishi va hokimiyatning tangalarni buzish amaliyotiga murojaat
ʻ
qilishga urinishlari ko pincha yangichilar qo zg olonlariga sabab bo lgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ Natijada,
bir vaqtlar birodarlikka qarshi kurash bilan faxrlangan uy egasi tartibsiz to da
ʻ
darajasiga tushdi. Bu haqda Kuchibey Gomyurdjinskiy shunday yozadi: “Davlat
tuzalmas kasallikka chalindi, topshiriq bo yicha boshqalar imperator
ʻ
kampaniyasida o sha arteldan 7-8000 kishi bor edi; Shu bilan birga, ularning
ʻ
barchasi uchun maosh davlat g aznasidan tushadi
ʻ 3
. Korpusning armiya bilan
aloqasi faqat yanicharlar ba zan sotgan yoki garovga qo ygan
ʻ ʻ 4
ish haqi daftarlarini
rasmiylarga taqdim etishda ifodalangan. Safarbarlik paytida rasmiylar ulardan
1
Михайлов А.А. первый выстрелил на юг. СПб., 2003. С.73.
2
Мейер. ЛЕДИ. Указ. Соч. стр.108.
3
Кочибей Гомюрдзинский и другие османские писатели XVII века о причинах упадка Турции. / В. Д. Смирнов. СПб., 1873.
Электрон. Искусство.
4
Льюис Р. Указ. Соч. С. 48.
36

biron bir noxush kutilmagan hodisani kutishlari mumkin edi.
Poytaxtda saroy to ntarishlari susaymadi, bunda zodagonlar o z siyosiyʻ ʻ
maqsadlariga erishish uchun xazinadan maosh oladigan armiyadan foydalanganlar.
Saroyda Yanicharlar ta siri kuchli bo lib, sultonlarning o zlari bu mavqe bilan
ʻ ʻ ʻ
hisoblashishga majbur bo ldilar. Ularning birinchi qo zg oloni 1449-yilda yuz
ʻ ʻ ʻ
berdi va bunga ish haqini oshirish talablari sabab bo ldi. 1451-yilda taxtga o tirgan
ʻ ʻ
Muhammad II (1451-1481) Yanicharlarning sodiqligini ta minlash maqsadida
ʻ
ularga pul sovg asini berdi, bu esa har bir yangi qo shilishda ularni sovg a qilish
ʻ ʻ ʻ
odatiga aylandi: buning hajmi sovg a doimiy ravishda ortib bormoqda; uni qo lga
ʻ ʻ
kiritish umidida Yanicharlar har qanday hokimiyat o zgarishini qo llab-
ʻ ʻ
quvvatladilar 1
. Bu an ana faqat1774-yilda Abdulhamid I tomonidan bekor qilingan.
ʻ
Yangi sultonning birinchi yurishi munosabati bilan har bir yangichiga sovg a-
ʻ
salom berish odati ham bor edi. Janglar oldidan ularga katta miqdorda pul
to langan. Aks holda, ular taxtlarini va hatto hayotlarini yo qotishlari mumkin. Bu
ʻ ʻ
1618-yildan 1622-yilgacha hukmronlik qilgan Usmonli imperiyasining o n oltinchi
ʻ
sultoni 2
Usmon II (1618-1622) bilan sodir bo ldi, u shu qadar "ehtiyotsiz" ediki, u
ʻ
yanicharlar va Olti Belyuklarni yo q qilishga qaratilgan islohotni o ylab topdi.
ʻ ʻ
Sultonning bu niyatidan xabar topgan poytaxt qo shinlari uni ag darib,
ʻ ʻ
o ldirishga muvaffaq bo lishdi. Biroq, bu amaliyot Usmonli saroyi hayotida keng
ʻ ʻ
tarqalgan edi. Shunday qilib, 1687-yilda vengerlar va avstriyaliklar bilan uzoq
davom etgan va muvaffaqiyatsiz urushdan g azablangan Yanicharlar Sulton
ʻ
Mehmed IV ni taxtdan ag darib, uning ukasi Sulaymon II ni taxtga o tiradilar. B
ʻ ʻ
1703 г. Maoshlarning kechikishidan norozi bo lgan Yanicharlar haqiqiy harbiy
ʻ
yurish uchun Istanbulga borishdi, Mustafo II ni ag darib, taxtni ukasi Ahmad III ga
ʻ
topshirdilar 3
. Tutgan sultonlarning o g li va jiyani Ahmad harbiy islohot
ʻ ʻ
o tkazishga urinib ko rdi, buning uchun 1730-yilda taxti va boshi bilan to ladi.
ʻ ʻ ʻ
Xuddi shunday qo zg olon 1807-yilda bo lib o tdi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
1
Радушев. Постановление ЕР. Соч. стр.102.
2
Азарьев Б. Янгисар // Татарский мир. 2003. № 6. С. 25.
3
Орден Михайлова А.А. Соч. стр.79.
37

Shunday qilib, sulton hokimiyatining qo llab-quvvatlanishi natijasidaʻ
Yanicharlar siyosiy beqarorlik manbaiga aylandi. Ularda juda rivojlangan
korporativ g urur ham bor edi. Ularning imtiyozlariga har qanday tajovuz
ʻ
Yanicharlar tomonidan qat iy qarshilik ko rsatdi va tez orada nafaqat Sulton taxtini
ʻ ʻ
qo llab-quvvatlashga, balki ularga hurmatsiz munosabatda bo lgan hukmdorlar
ʻ ʻ
uchun tahdidga aylandi. Bularning barchasi natijasida nazoratsiz yangicha ozodlar
hukumat uchun nihoyatda xavfli bo lib, doimiy tartibsizliklar uyushtirib,
ʻ
sultonlarni taxtdan ag darib, taxtga o tirguvchi, urushda esa foydalidan ko ra
ʻ ʻ ʻ
zararli edi 1
. Shuning uchun sultonlar, hatto Yanicharlar tomonidan taxtga
o tirganlar ham, ularni yo q qilish haqida o yladilar. XVII-XVIII asrlarda ko plab
ʻ ʻ ʻ ʻ
sultonlar qurbonlari bo lgan yangicha qo zg olonlari misollari ko p bo lishi bejiz
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
emas. Bu vaqtga kelib, Yanicharlar allaqachon 1917-yilgi Petrograd garnizoniga
o xshash edi. Yuqoridagi barcha faktlar XVII-XVIII asrlarda ekanligini ko rsatadi.
ʻ ʻ
"Kapikul" tizimi eskirgan va Usmonli davlatining rivojlanishiga hissa qo shmagan,
ʻ
shuning uchun uni yo q qilish uchun ko proq sabablar mavjud edi.
ʻ ʻ
Usmon II, Ahmad III ning harbiy islohot loyihalari.
Har bir saroy to ntarishi va harbiy mag lubiyat bilan turklar o zlarining bir
ʻ ʻ ʻ
vaqtlar dahshatli armiyasining ishonchsizligini tobora ko proq his qilishdi.
ʻ
Usmonli imperiyasining taqdiri haqida o ylash vaqti keldi. XVII asrdan boshlab
ʻ
turk davlatining harbiy tizimiga tahdid soluvchi tanazzul haqida ilk
ogohlantirishlar eshitila boshlandi. Har qanday imtiyozli kasta singari, Yanicharlar
ham muqarrar ravishda taxtni himoya qilishdan oliy hokimiyatdan o z ulushini
ʻ
olishga harakat qilishdi. Ular Misr mamluklari kabi o z sulolasini yaratmaganlar,
ʻ
balki sultonlarga o z xohish-irodasini bir necha bor aytib berishga uringanlar.
ʻ
Usmonlilar davlatining harbiy tizimini isloh qilishga birinchi urinish Sulton
Usmon II tomonidan qilingan. Yoshligida taxtga o tirgan Usmon II (1618-1622)
ʻ
o z hokimiyatini mustahkamlab, ajdodlari kabi kuchli hukmdor bo lishni,
ʻ ʻ
Usmonlilarning yo qotilgan qudratini jonlantirishni, doimiy ravishda aralashib
ʻ
turgan saroy a yonlarining ta sirini sindirishni maqsad qilgan. hukmdorlarning
ʻ ʻ
1
Сергеев В.И. Меч ислама: военное искусство начала XIX века. - Ростов-н/Дон, 2000. С. 132.
38

ishlarida 1
. Usmon juda g ayratli hukmdor edi va o zi qaror chiqarardi. U o z davriʻ ʻ ʻ
uchun yaxshi ta lim oldi.
ʻ
1620-yilda Usmon Polsha bilan urush boshladi, Moldaviyadagi Polsha
qo shinlari Tsetsori jangida mag lub bo ldi. Keyingi yili Usmon shaxsan katta
ʻ ʻ ʻ
qo shinni Polshaga bostirib kirishga boshqargan, ammo Xotin jangida
ʻ
mag lubiyatga uchragan, shundan so ng Polsha bilan Xotin tinchlik shartnomasi
ʻ ʻ
imzolangan. Mag lubiyat Usmon II ning obro -e tiborini juda pasaytirdi.
ʻ ʻ ʻ
1621-yilda sentyabr-oktyabr oylarida Konstantinopolga qaytib kelgan
Usmon bir qator islohotlarni o ylab topdi. Yosh va tajribasiz sulton o z
ʻ ʻ
atrofidagilarning maslahatiga ko ra ish yuritib, avvalo, savdo-sotiq va
ʻ
hunarmandchilikka yuz tutgan Yanicharlar safida tartib-intizom o rnatishga
ʻ
harakat qildi. Bu haqda 1622-1623 yillarda Istanbulda diplomatik missiyada
bo lgan knyaz Kshishtof Zbarajskiy shunday yozadi: “O sha sultonlardan so ng
ʻ ʻ ʻ
birinchisi kabi hamma narsaga erishaman, deb ishonib, taxtga oqilona emas, balki
g azabli hukmdor Usmon o tirdi. sultonlar, na otasida, na bobosida bo lmagan bir
ʻ ʻ ʻ
qattiqlik. Hech kimga quloq solmay, faqat xushomadgo ylar, u oqsoqollarni
ʻ
haqorat qila boshladi, boshqalarni noto g ri xatti-harakatlari uchun cho kdi va
ʻ ʻ ʻ
allaqachon keng tarqalgan jinoyatlar uchun qattiq jazolay boshladi, hamma
narsada, ayniqsa armiyada eski tartib-intizomni joriy qildi. Urushdan keyin u butun
armiyani o zgartirmoqchi edi
ʻ 2
. Xotin yurishidan qaytgach, haj bahonasida
Anadoluga yo l oladi va u yеrda sekbanlardan – Kapikulning qasamyodli
ʻ
dushmanlari va Misrdan kelgan tajribali jangchilardan iborat qo shin tuzishni
ʻ
rejalashtiradi. U qo zg olonchi yanicharlar o rniga Anadolu va Shimoliy
ʻ ʻ ʻ
Suriyaning turkiy aholisidan yangi qo shin tuzmoqchi, shuningdek, poytaxtni
ʻ
Osiyoga ko chirmoqchi edi. Ammo 1622-yil 19-mayda yangicha qo zg oloni
ʻ ʻ ʻ
boshlandi, bu qo zg olon paytida Usmon qo lga olindi va ertasi kuni o ldirildi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Uning rejasi barbod bo lib, Usmonlilar tarixida birinchi marta to g ridan-to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
1
Введенский Г.Е. Указ. Соч. стр.152.
2
Орден Збарайского К. Соч. С. 56.
39

Sultonga qarshi qaratilgan qonli g alayon bilan yakunlandiʻ 1
. Usmon II bo g ilib ʻ ʻ
o ldirildi, poytaxtda dahshat muhiti hukm surdi. Natijada, yanicharlar o zlarining
ʻ ʻ
kuchlari qanchalik kengayganini ko rish uchun kutilmagan imkoniyatga ega
ʻ
bo ldilar.
ʻ
Biroq, avval Istanbulda, keyin esa viloyatda yanicharlar sultonning qotili
sifatida qabul qilina boshlagan, bu esa ularni axloq nuqtai nazaridan qattiq zulm
qilgan. Polsha diplomati shunday yozadi: “Ayniqsa, Osiyoda sipohi yangichiga,
sipohi yangichiga duch kelsa, biri ikkinchisini o ldirmoqchi bo lib, har biri
ʻ ʻ
Usmonni o ldirganlikda dushmanni ayblaydi. Bu butun monarxiya shu paytgacha
ʻ
zaif asosda - faqat Sulton va uning atrofidagilar boshida qo llab-quvvatlanganligi
ʻ
sababli, poydevor qulagandan keyin parchalanib, hamma narsa o z doirasiga
ʻ
qaytdi. Oddiy xalq urf-odatlarni bilmay, or-nomus va obro siz, atlas kiyingan,
ʻ
olijanob ajdodlarsiz, qarindosh-urug larsiz, hech kimga hurmat va ehtiromsiz
ʻ
hamma narsani boshqara boshladi. Shunday qilib, Usmonli imperiyasida
monarxning birinchi o ldirilishidan sakkiz oy o tgach, avvalgi tartibdan deyarli
ʻ ʻ
soya qolmadi, uning zodagonligida biron bir mulk saqlanib qolmadi, uning
fazilatlarini beg ubor saqlamadi
ʻ 2
. Erzurum gubernatori Lbaza Mehmed Posho
sultonning qoni uchun qasos olish uchun chiqdi: u Markaziy va Sharqiy Anadoluni
o z nazoratiga oldi va yanicharlarni ommaviy qirg in qilishga kirishdi. Bosniyada
ʻ ʻ
gubernator lavozimini taklif qilish orqaligina uni to xtata oldilar. Usmon II ning
ʻ
o ldirilishi islohotlarni uzoq muddatga kechiktirdi.
ʻ
Ahmad III (1703-1730) Usmonlilar imperiyasining yigirma uchinchi sultoni.
1703-yilda Maoshning kechikishidan norozi bo lgan Yanicharlar haqiqiy harbiy
ʻ
yurish bilan Istanbulga borib, Mustafoni ag darib, taxtni ukasi Ahmad III ga
ʻ
topshirdilar. Tutilgan sultonlarning o g li va jiyani Ahmad, albatta, yanicharlarning
ʻ ʻ
qanday dahshatli kuch ekanligini juda yaxshi tushungan. Uning hukmronligi
ma rifatparvarlik davri va G arb uslubidagi islohotlar davrining boshlanishi bilan
ʻ ʻ
1
Ермеев Д.Е. История Турции в Средние века и Новое время. М., 1992. С. 189.
2
Орден Збарайского К. Соч. С. 57.
40

belgilandi 1
. Ahmad 1718-yilgacha yanicharlarning to liq nazorati ostida edi. Buʻ
davrda Usmonlilar Prut daryosidagi jangda uning qo shinini o rab olib, Pyotr I
ʻ ʻ
bilan muvaffaqiyatli urush olib bordilar. Rossiyaga nisbatan haqoratli shartnoma
tuzildi, unga ko ra Usmonlilar Qora dengiz ustidan hukmronlikni tikladilar. Pyotr I
ʻ
qo shinlari tomonidan mag lubiyatga uchraganidan keyin Usmonli imperiyasida
ʻ ʻ
boshpana topgan Shvetsiya qiroli Charlz XII 1709-yilda yangi rus-turk urushini
yoqish uchun hamma narsani qildi, uning yordamida Shvetsiyada o z hokimiyatini
ʻ
tiklashga umid qildi. Ammo uning urinishlari muvaffaqiyatsiz tugadi va 1713-yilda
u Shvetsiyaga yuborildi. Usmonlilarning g alabasiga Venetsiya Respublikasi
ʻ
(1714-1715) bilan urush ham olib keldi, buning natijasida ular Morea (Peloponnes)
va Egey dengizining ba zi orollarini qaytarishga muvaffaq bo lishdi. Ammo
ʻ ʻ
Avstriya va Venetsiya bilan yangi quruqlik va dengiz urushi (1716-1718)
natijasida Ahmad III Pojarevac shartnomasiga muvofiq yangi hududiy
imtiyozlarga rozi bo lishga majbur bo ldi.
ʻ ʻ
Ushbu mag lubiyat natijasida yuzaga kelgan inqiroz Ahmad III ga taxtga
ʻ
o tirganidan beri Usmonli imperiyasi ishlarida hukmronlik qilgan harbiylarni olib
ʻ
tashlashga imkon berdi 2
. U kuyovi Ibrohim poshoni vazir etib tayinladi. Ahmad III
harbiy ishlarga alohida ahamiyat bergan. Usmonli qo shinini qayta tashkil etish
ʻ
bo yicha birinchi loyihalar Sulton bilan Ibrohim Nevsehirli vazir etib
ʻ
tayinlanishidan oldin ham paydo bo lgan. G arb artilleriyasi va qurollarini
ʻ ʻ
janglarda qo llashga qodir yangi harbiy tuzilmani yaratishga urinishlar bo ldi.
ʻ ʻ
Oxirida 1710-yilda Avstriyaning Istanbuldagi vakili I.M. fon Talman o z
ʻ
hukumatiga ma lum bir polyak Stanislaw Poniatowski frantsuz elchisi graf
ʻ
Desaliers orqali vazir Baltaji Mehmed poshoga turk armiyasini qayta tashkil
etishni nazarda tutuvchi loyihani topshirganligi haqida xabar berdi 3
. Prutda Pyotr I
armiyasiga qarshi jang qilish bilan band bo lgan Baltadji Ponyatovskiy loyihasini
ʻ
o rganishga ulgurmagan bo lsa kerak, ammo Talmanning o zi muntazam bo lib,
ʻ ʻ ʻ ʻ
1
Мейер М.С. Реформы и духовенство в Османской империи // Ислам в странах Ближнего и Среднего Востока. М., 1982. С. 65.
2
Петросян Ю.А. Османская империя. Власть и смерть. М., 1990. С. 173.
3
Там же С.174.
41

turk armiyasi "xristianlar uchun dahshatli xavf" ga aylanishidan qo rqib ketdi.ʻ
1723-yilda Ibrohim Usmonli qo shinini Kavkazga yubordi. Biroq, yurish
ʻ
boshida bir oz muvaffaqiyatga erishgan Usmonli qo shini hali ham mag lubiyatga
ʻ ʻ
uchradi. Istanbulda konservativ va diniy arboblarning sulton va Usmonli elitasi
tomonidan olib borilayotgan “noto g ri siyosat”dan noroziligi kuchayib borardi.
ʻ ʻ
Sharq va g arbdagi urushlar yangi, yanada og ir soliqlarni joriy qilishni talab qildi,
ʻ ʻ
viloyatlardagi tartibsizliklar tufayli qiyinchiliklar yanada og irlashchi
ʻ 1
. Chuqur
harbiy islohotlarni rad etish Ahmad IIIni taxtdan ag darishdan qutqara olmadi.
ʻ
Yangichi homiysi Xalil boshchiligidagi Istanbul qo zg olonchilari 1730-yil 2-
ʻ ʻ
oktabrda Ahmad IIIni taxtdan voz kechishga majbur qildilar. Biroq, ko pchilik
ʻ
yanicharlar bu qo zg olon paytida kutish va ko rish pozitsiyasini egallab, bir necha
ʻ ʻ ʻ
kundan keyin unga qo shilishdi. Qo zg olonchi yanicharlar Ibrohim Nevshehirlini
ʻ ʻ ʻ
ham o ldirdi.
ʻ
Ahmad III hukmronligi davrida muntazam armiya yaratish bo yicha barcha
ʻ
loyihalar loyihalar bo lib qoldi. Armiyani qayta tashkil etish g oyasi G arbiy
ʻ ʻ ʻ
Yevropaning ba zi institutlari va urf-odatlarini qarzga olish tarafdorlari bo lgan
ʻ ʻ
ko plab taniqli shaxslar bilan yaqqol aks etdi. Ammo turkiy "g arbchilar" ning
ʻ ʻ
barcha harakatlari Yanicharlar va ruhoniylarning katta qismi o rtasidagi faol
ʻ
qarama-qarshilikka olib keldi. Natijada, umidsiz eskirgan tamoyillar asosida
qurilgan turk armiyasi G arbiy Yevropa mamlakatlari qo shinlari bilan
ʻ ʻ
to qnashuvda mag lub bo lishga mahkum edi.
ʻ ʻ ʻ
Har bir saroy to ntarishi va harbiy mag lubiyat bilan turklar o zlarining bir
ʻ ʻ ʻ
vaqtlar dahshatli armiyasining ishonchsizligini tobora ko proq his qilishdi.
ʻ
Usmonli imperiyasining taqdiri haqida o ylash vaqti keldi. XVII asrdan boshlab
ʻ
turk davlatining harbiy tizimiga tahdid soluvchi tanazzul haqida ilk
ogohlantirishlar eshitila boshlandi. Sultonlar o z qo shinlarini tuzishda endi eski
ʻ ʻ
tamoyillarga tayanib qola olmadilar. Vassal birliklar kamroq va kamroq ishonchli
bo lib qoldi. Usmonli armiyasini kuchaytirish uchun garnizonlarda o tirgan
ʻ ʻ
1
Стамбульское восстание 1730 г. (по сообщению русского резидента И. И. Неплюева) / Т. Мустафозада // Восток. 2006. № 3.
С. 122.
42

imtiyozli yanicharlar yoki tasodifiy Anadolu qo shinlari emas, balki eng oddiyʻ
askarlar qayta o qitilishi va istalgan vaqtda keng Usmonli imperiyasining turli
ʻ
qismlariga yuborilishi mumkin edi 1
.
1787-1791 yillarda Rossiya va Avstriya bilan navbatdagi mag lubiyat bilan
ʻ
yakunlangan urush turk hukumati oldida muvaffaqiyatsizliklar sabablari haqida
savol tug dirdi. Mumkin bo lgan tahdidlarning ko lami 1789-yilda hokimiyat
ʻ ʻ ʻ
tepasiga kelgan Selim III ni armiyani o zgartirish uchun shoshilinch choralar
ʻ
ko rish zarurligiga ishontirdi.
ʻ
1792-yil boshida armiya islohotini amalga oshirish uchun. Sulton qoshida
yashirin kengash tuzildi. U dastlab uch kishidan, keyin esa o n ikki kishidan iborat
ʻ
edi 2
. Usmonli qo shinini qayta tashkil etish zarurligi haqida hamma hamfikr edi.
ʻ
Shunday qilib, 1792-yilda Sulton Selim III nomi bilan atalgan islohotlarning
boshlanishi deb hisoblash kerak .
Harbiy islohotlar masalasida uchta fikr bildirildi. Ba zi ulug vorlar
ʻ ʻ
yanicharlar korpusini saqlab qolish kerak, qonunlarni amalga oshirishga intilib,
uning jangovar samaradorligini oshirish kerak, deb hisoblashchi. Ular
Yevropaliklarning "yaguarlari" - harbiy instruktorlar sifatida taklif qilinishiga
qat iy qarshi chiqdilar.
ʻ
Ikkinchi nuqtai nazar tarafdorlari Yanicharlar korpusini modernizatsiya
qilingan Yevropa armiyasiga aylantirishni taklif qilishdi.
Birinchi nuqtai nazar tarafdorlarining o sha davr uchun noo rin,
ʻ ʻ
boshqalarning taklifini esa haqiqatga to g ri kelmaydigan fikrni rad etib, uchinchi
ʻ ʻ
nuqtai nazar tarafdorlari, eng radikal, Yevropa tomonidan tayyorlangan 15 kishilik
yangi armiya tuzishni taklif qilishdi. ming kishini, shu maqsadda 51-100
Yevropalik zobitlarni instruktor bo lishga taklif qilish va qobiliyatli yosh turklarni
ʻ
Yevropa qo shinlariga bir nuqtaga jo natish, Yevropa harbiy asarlarini turk tiliga
ʻ ʻ
tarjima qilish va hokazo. Bu nuqtai nazar tarafdorlari orasida Buyuk Vazir Qo ja
ʻ
Yusuf Posho, Rais afandi, Rashid afandi va boshqalar. Ebu Bekir Ratib afandi ham
1
Васильев Л. С. История Востока: в 2 т. Т. л. _ М., 2001. С.316.
2
Фадеева И.Л. Концепция власти на Ближнем Востоке. Средние века и новое время. М., 2001. С.95.
43

unga qo shni ediʻ 1
.
1792-yil 14-mayda Sulton Nizom-i-Jedidning yaratilishini e lon qildi, ya ni.
ʻ ʻ
"yangi tartib", bunda birinchi navbatda turk armiyasi yangilanishi kerak edi 2
. Selim
III, avvalo, mavjud bo linmalarda tartib-intizomni yaxshilashga harakat qildi. Hali
ʻ
ham askarlarni sultonning buyrug iga bo ysunishga majburlash mumkin edi, ammo
ʻ ʻ
bo ysunishdan tashqari, qo shinlarni Yevropa uslubida qayta tayyorlash kerak edi.
ʻ ʻ
Selim III o z fuqarolarining kuchlari bilan buni qila olmadi. Tajriba orttirish uchun
ʻ
Sulton inqilobiy Frantsiyadan maslahatchilarni taklif qilishga qaror qildi .
1793-yilda poytaxtda artilleriya va dengiz muhandislik maktabi ochildi.
Biroq qurol-yarog ning takomillashtirilishi sultonni eski tabaqaviy imtiyozlarga
ʻ
bog liq bo lmagan yangi qo shin bilan almashtira olmadi.
ʻ ʻ ʻ 1793-yilda yangi armiya
yaratishga sodiq edi. Bu ish shu maqsadda maxsus tashkil etilgan “bilimli
askarlarni tekshirish”ga topshirildi. Yangicharilarni g azablantirmaslik uchun
ʻ
yangi qo shin rasman saroy qo riqchilari (bo stonji) tarkibiga kiritildi va "o q
ʻ ʻ ʻ ʻ
otishlar korpusi - bo stonji" nomini oldi.
ʻ Yangi qo shinlar soni 12 ming kishi etib ʻ
belgilandi. askar 3
. Ulardan 12 ta kompaniyadan iborat 1600 kishidan iborat bitta
batalyon Istanbulda, qolganlari esa Rumeli va Anadoluning turli joylarida tuzilishi
kerak edi.
Selim III va uning yordamchilarining katta sa y-harakatlariga qaramay ,
ʻ
yangi qo shin asta-sekin va katta qiyinchilik bilan tuzildi. U ixtiyoriy asosda
ʻ
yakunlandi. Faqat 1798-yilga kelib Istanbul batalyonini rejalashtirilgan raqamga -
1600 kishiga etkazishga muvaffaq bo ldi
ʻ 4
. Sulton farmonda o qitilmagan turk ʻ
qo shini qanchalik ko p bo lmasin, yangi taktikaga o rgatilgan qo shinlarni ushlab
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
turolmasligini hech kim tushunishni istamasligidan shikoyat qiladi.
Armiyani qayta qurollantirish va qayta tayyorlash qo shimcha xarajatlarni
ʻ
talab qildi, ammo g aznada etarli mablag yo q edi. Bundan tashqari, Turkiya
ʻ ʻ ʻ
1
Гасратян М.А., Орешкова С.Ф., Петросян Ю.А. Очерки истории Турции. М., 1983. С. 37.
2
Родригес А. М. Реформы Селима III / Новая история стран Азии и Африки XVI-XIX. М., 2004. С. 373.
3
Постановление Родригеса AM. Соч. С. 373.
4
Новичев Л.Д. История Турции. Т.2. 1792- 1839. Л., 1978. С. 45.
44

doimiy ravishda yirik qurolli to qnashuvlarga tortildi, bu odatda na shon-shuhrat,ʻ
na pul olib keldi. Usmonli imperiyasining muxoliflari orasida kutilmaganda uning
yaqindagi ittifoqchilari bo lib chiqdi. Napoleon Bonapart turk armiyasining
ʻ
jangovar tayyorgarligini tekshirishga shoshilar ekan, Selim III o z o qituvchilariga
ʻ ʻ
olgan saboqlari uchun minnatdorchilik bildirishga ulgurmadi. Misrga qo ngan
ʻ
Yevropa armiyasi birinchi qo rqoq islohotlar hatto Misr kabi muhim mulkni ham
ʻ
qutqara olmasligini ko rsatdi. Turklar va Mamluklar qattiq mag lubiyatga
ʻ ʻ
uchradilar. Bir necha yil o tgach, inglizlarning yordami bilan Sulton Afrikaning
ʻ
eng muhim egaligi ustidan nazoratni tikladi. Biroq, turklar Qohiraga o rnashib
ʻ
olishlari bilanoq, yangi "ozod qilingan" mamluklar ularga qarshi isyon ko tarishdi.
ʻ
Qohiraga yuborilgan alban otryadi qo zg olonni bostirdi, biroq shu zahotiyoq
ʻ ʻ
1805-yilda Misr hukmdori deb e lon qilingan ushbu bo linma qo mondoni
ʼ ʻ ʻ
Muhammad Alidan tahdid paydo bo ldi. Shimoliy Afrikaning mulklarini yo qotish
ʻ ʻ
xavfi Usmonli imperiyasining turli qismlarida ko plab qo zg olonlar bilan
ʻ ʻ ʻ
kuchaydi, bu asosan mahalliy yanichar garnizonlarining harakatlari tufayli yuzaga
keldi. 1804-yilda Serbiyada Karageorgi boshchiligida qo zg olon boshlandi. Ikki
ʻ ʻ
yillik o jar janglardan so ng turklar mag lubiyatga uchradi va serb isyonchilari
ʻ ʻ ʻ
Belgradni egallab olishdi. Selim III Chernogoriya bilan kurashish uchun yetarli
kuchga ega emas edi va u bu knyazlikning mustaqilligini tan olishga majbur
bo ldi
ʻ 1
. Sulton oldida deyarli imkonsiz vazifa turardi - zaiflashgan qo shin ʻ
yordamida bir vaqtning o zida bir nechta kichik urushlar olib borish va Rossiya
ʻ
bilan katta to qnashuv allaqachon ufqda turgan edi.
ʻ
Tashqi va ichki vaziyatning yomonlashuvi Sultonni Nizom-i-Jedid
bo linmalarining kuchini oshirish haqida g amxo rlik qilishga majbur qildi. 1794-
ʻ ʻ ʻ
yilda yangi bo linmalar 448 askar va 20 ofitserni, 1805-yilda esa 22685 askar va
ʻ
1590 ofitserni tashkil etdi 2
. Bu qo shinlarning ta minoti ham yaxshilandi. Nizom-i-
ʻ ʻ
jedid askarlari kuniga 50 ahcha, yanicharlarning kunlik maoshi 7-8 ahcha olardi.
Sultonning o zining eski qorovulini mensimagani yaqqol ko rinib turardi.
ʻ ʻ
1
Мейер М.С. Реформы и духовенство в Османской империи // Ислам в странах Ближнего и Среднего Востока. М., 1982. С. 64.
2
Каменев Ю.А. К истории реформ в османской армии в 18 веке. М., 1984. С.72.
45

Yanicharlar istalgan vaqtda oddiy askarlarga aylanishi mumkin edi, ular
buyruq bo yicha uzoq chegaralarga jo natilib, ularni poytaxt uylari vaʻ ʻ
do konlaridan mahrum qilishlari mumkin edi. Bir vaqtlar eng ishonchli bo linmalar
ʻ ʻ
endi Sultonning Yanicharlar korpusidagi vaziyatni tekshirishga urinishlariga
qarshilik ko rsatdi. Sultonning qo shinni qayta tashkil etish yo lidagi birinchi
ʻ ʻ ʻ
qadami qattiq qarshilikka uchradi. Xizmatda faqat yanicharlar sonini o rnatmoqchi
ʻ
bo lgan Selim III vakillari o ldirildi
ʻ ʻ 1
.
1805-yilda Sulton armiyaga majburiy jalb qilishni e lon qildi. Ammo islohot
ʻ
darhol ko pchilik oilalarning qattiq qarshiliklariga duch keldi, ular yollash
ʻ
natijasida hech narsa evaziga o z boquvchisini yo qotdilar. Yangi bo linmalarga
ʻ ʻ ʻ
ishga qabul qilish bekor qilindi. Sulton 1806-yil bahorida Kadi Posho qo shiniga
ʻ
yangi bo linmalarni qo shib, uni siyosiy muxoliflarga qarshi kurashda o zining
ʻ ʻ ʻ
asosiy tayanchiga aylantirmoqchi bo lganida, eski Usmonli poytaxti Edirnadan
ʻ
kelgan Yanicharlar bu choraga darhol qarshi chiqdilar 2
. Islohotlarga qarshi
chiqqanlarning nutqlari yomon tashkil etilgan bo lsa-da, Selim III portlovchi
ʻ
vaziyatni keskinlashtirishga jur at eta olmadi va G arbiy Yevropa namunalari
ʻ ʻ
bo yicha tuzilgan qo shinlarni Istanbulga qaytarib oldi.
ʻ ʻ
Bir muncha vaqt Sultonning raqiblarini Nizom-i-Jedid shahridagi
bo linmalar va Selim III ga sodiq bo lgan shaxslar ushlab turdi. Biroq, Rossiya
ʻ ʻ
bilan urush boshlanishi Istanbuldagi vaziyatni o zgartirdi. 1806-yil 11-noyabrda
ʻ
rus qo shinlari general I.I.Mishelson Dneprni kesib o tdi va Moldaviya va
ʻ ʻ
Valaxiyadagi turk qal alarini deyarli jangsiz egallay boshladi.
ʻ
An anaga ko ra, qo shinga Dunayga borgan vazir Hilmi Ibrohim afandi
ʻ ʻ ʻ
boshchilik qilishi kerak edi. Oliy martaba yo qligida Selim III siyosatiga yashirin
ʻ
raqib bo lgan Kese Muso Posho uning noibi (kaymakam) bo ldi. Vazir bilan birga
ʻ ʻ
Sultonga sodiq yanicharlarning qo mondoni (ha) ham urushga jo nab ketdi.
ʻ ʻ
Ajablanarlisi shundaki, harbiy va ma muriy islohotlar ushbu islohotlarga qarshi
ʻ
1
Мейер М.С. Новые события в общественно-политической жизни Османской империи во второй половине XVII-XVIII вв. //
Османская империя. Система государственного управления, социальные и этнорелигиозные проблемы. М., 1986. С. 32.
2
Каменев Ю.А. Указ. Соч. стр.74.
46

bo lganlarning eng yuqori lavozimlarga tayinlanishiga olib keldi.ʻ
Ayni paytda, Istanbulda Nizom-i-Jedidga yangi bo linmalarni kiritish
ʻ
borasida tortishuvlar davom etdi. Bahsli bo linmalar orasida albanlar va lazlar
ʻ
orasidan jalb qilingan yamaklarning yordamchi bo linmalari ("yamak-tabieli") bor
ʻ
edi. Ilgari bu jangchilar Yanicharlar korpusini to ldirish uchun potentsial zaxira
ʻ
sifatida ishlatilgan. Biroq Selim III Yamaklarni Nizom-i-Jedidga topshirishga
qaror qildi. 2000 nafar yordamchi o z maqomi va kiyim-kechaklari o zgarganidan
ʻ ʻ
shikoyat qildilar, ammo bu kuchlar sultonning buyrug iga qarshilik ko rsatish
ʻ ʻ
uchun yеtarli bo lmadi. Va keyin yamaklarga ularning da volari ruhoniylar va
ʻ ʻ
Yanicharlar tomonidan qo llab-quvvatlanishi tushuntirildi. Kaymakam Kese Muso
ʻ
Posho va Shayxulislomning yashirin yordamiga tayangan holda, Mustafo
Kabakchi-o g li boshchiligidagi yamaklar 1807-yil 25-mayda Bosfor bo g ozi
ʻ ʻ ʻ ʻ
orqali Istanbulning Yevropa qismiga o tdilar
ʻ 1
. Bir paytlar Istanbulning markaziga
kelib qo zg olonchilar yanicharlarga murojaat qilib, yamoqlarning faoliyatini
ʻ ʻ
qo llab-quvvatlashni so rab, ularga nafratlangan “nizom-i-jedid”ni bekor qilishga
ʻ ʻ
va da berishdi
ʼ 2
. Yevropalashtirishga qarshi chiqqan ulamolar tomonidan qo llab- ʻ
quvvatlangan qo zg olonchilarning chaqirig iga javoban, yanichar kompaniyalari
ʻ ʻ ʻ
qo zg olonga qo shilishga qat iyliklarini namoyish qilib, Etmeydanga qozonlarni
ʻ ʻ ʻ ʻ
aylantirdilar. Poytaxtda sultonning sheriklari uchun haqiqiy ov boshlandi. Selim III
tarafdorlarining 17 ta kesilgan boshlari birin-ketin Etmeydanda ommaviy tomosha
qilish uchun namoyish etildi 3
. Saroy a yonlariga qarshi doimiy repressiyalar Selim
ʻ
III ni o zining asosiy avlodi – “nizomi-jidid”dan voz kechishga majbur qildi.
ʻ
1807-yil 29-mayda Usmonli islohotchilarining birinchisi Selim III taxtdan
voz kechishga majbur bo ldi. Sulton etib sultonning o gay ukasi Mustafo IV e lon
ʻ ʻ ʼ
qilindi.
Davlatning harbiy tizimidagi rolini zaiflashtirishga qaratilgan harbiy
islohotlar kursini yuklamoqchi bo lgan portiylar hukumatida doimiy ravishda ulug
ʻ ʻ
1
Азарьев Б. Янгисар // Татарский мир. 2003. № 6. С. 26.
2
Петросян Ю.А. Османская империя... С.175.
3
Постановление Родригеса AM op. С.375.
47

zotlar va sultonlar bo lgan. Aholining radikal musulmon qismi, ruhoniylarningʻ
quyi qatlamlari va armiya bu siyosatning asosiy raqibi edi. Urinishlar, qoida
tariqasida, islohotchilar uchun muvaffaqiyatsiz tugadi. Ammo shunga qaramay,
islohotchilar 200 yildan ortiq vaqt davomida mamlakatni o zgartirish, Yevropa
ʻ
harbiy tizimini joriy etish bo yicha o zlarining halokatli siyosatini amalga
ʻ ʻ
oshirishga harakat qilishdi. Islohotchilarning muvaffaqiyatsizligining asosiy sababi
shundaki, ular yangi armiya tuzishga intilish bilan birga, ayni paytda Usmonli
imperiyasining feodal asoslarini saqlab qolishga harakat qilganlar. Aynan
modernizatsiyaning himoyaviy xususiyati to xtatuvchi omil va amalga oshirilgan
ʻ
islohotlarning muvaffaqiyatsizligining asosiy sababi edi. Tarafdorlar doirasi hatto
cheklangan islohotlar uchun ham tor edi. Reaksionerlarning g alabasi, asosan,
ʻ
islohotchilarning islohotlar o tkazish uchun vositalarga ega bo lish uchun еlkasiga
ʻ ʻ
olgan soliq yukidan ommaning noroziligi bilan bog liq edi.
ʻ
48

XULOSA
Harbiy tuzum Usmonli davlatining o zagi va sulton hokimiyatining timsoliʻ
bo lsa, bu tuzumning o zagi haqli ravishda yanicharlar bo limi edi. Ko pgina
ʻ ʻ ʻ ʻ
xalqlar kontseptsiyasida yanicharlar g azab, shafqatsizlik, qat iyat va
ʻ ʻ
moslashuvchanlik ramzi bo lib, shu bilan birga ko plab xalqlar xotirasida bu
ʻ ʻ
"jallod" yoki "jazolovchi" hisoblangan. Yevropa, Osiyo va Afrikadagi o nlab
ʻ
davlatlar ulardan qo rqishdi va bu dunyodagi eng yaxshi professional piyoda edi,
ʻ
bunday qo shinni dunyoda hech kim hech qachon ko rmagan. Yanicharlar bo limi
ʻ ʻ ʻ
Usmonlilar imperiyasidagi iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotga katta ta sir
ʻ
ko rsatdi, bosib olingan hududlarda sulton irodasining so zlovchisi bo lgan.
ʻ ʻ ʻ
Usmonli jamiyati bilan hech qanday qarindoshlik aloqasi bo lmagan, еr
ʻ
bilan bog liq bo lmagan yanicharlar faqat sultonga, uning moliyaviy
ʻ ʻ
imkoniyatlariga va byurokratik apparatning faoliyatiga bog liq bo lib, oliy
ʻ ʻ
hokimiyat mavjud ekan, oliy hokimiyatning fidoyi tarafdorlari edi. qodir. Tizim
sultonlar tomonidan yuqoridan oriy qilingan va barcha hududlarda uning
hokimiyatining tayanchi bo lib xizmat qilgan.
ʻ
Sulton gvardiyasi askarlariga oila qurish taqiqlangan. "Ode" ularning uyi
edi, qo mondon esa oilaning otasi edi. Yanicharlar korpusining boshlig i (og a)
ʻ ʻ ʻ
to g ridan-to g ri Sulton tomonidan tayinlangan va boshqa harbiy boshliqlardan
ʻ ʻ ʻ ʻ
ustun turgan, sultondan boshqa hech kimga bo ysunmagan. Hukmdor o zining
ʻ ʻ
qullari hisoblangan jangchilarining to liq egasi edi. Davlat manfaatlaridan boshqa
ʻ
muhim manfaatlarning yo qligi Usmonli askarlarini taxtning ishonchli tayanchiga
ʻ
aylantirdi. Turk hukmdorlari yanicharlar bo limini yaratish orqali o zlarini
ʻ ʻ
ishonchli va yaxshi tayyorlangan doimiy qo shin bilan ta minladilar.
ʻ ʼ Yevropada
qilinganidan bir necha asr oldin. Umuman olganda, bunday armiya rivojlanayotgan
ko p qirrali Usmonli davlati va jamiyatining ehtiyojlari va imkoniyatlariga mos
ʻ
keldi, bu erda markaziy hokimiyat kuchayib, tobora mustabid xarakterga ega
bo ldi. Yanicharlar o zlarini g urur bilan “Usmonlilar sulolasining qo li va qanoti ”
ʻ ʻ ʻ ʻ
deb atasalar ajabmas.
49

Usmonlilar uzoq vaqt davomida bu qo shin sonini ko paytirishdan o ziniʻ ʻ ʻ
tiyib, Yanicharlarning soniga emas, sifatiga e tibor qaratdilar. Yangi armiyaning
ʻ
elitizmiga maxsus jihozlash tizimi - devshirme erishildi, bu mubolag asiz Usmonli
ʻ
davlatchiligining tayanchi rolini o ynadi. Bu, albatta, sultonning nasroniy
ʻ
fuqarolariga nisbatan g ayriinsoniy "qon solig i" bo lib, ayni paytda turklarning
ʻ ʻ ʻ
boy harbiy tajribasini, psixologiya bo yicha amaliy bilimlarini va ma lum darajada
ʻ ʻ
qonunlarini aks ettirdi. irsiyat. Yanicharlarga faqat “qul-askar” sifatida qarash
noto g ri bo lar edi: Usmonli jamiyatida kul, ya ni “qul” so zi nafratdan ko ra
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ko proq hurmat va qadr-qimmatga ega edi. Hatto XVII asrda ham qul unvoni
ʻ
yanichardan ko ra sharafliroq hisoblangan.
ʻ
O z tarixi davomida qo shin aholining eng kambag al qatlamlari orasida
ʻ ʻ ʻ
mashhur bo lgan. Buning sababi, aftidan, korpusning o zining deyarli sotsialistik
ʻ ʻ
xarakteri bo lib, unga bektoshiy darveshlik tariqatining chuqur ta siri sabab
ʻ ʻ
bo lgan. Din yangicha axloq va g ayratning asosi edi. Qo shin borligining butun
ʻ ʻ ʻ
maqsadi islom kuchini yoyish edi. Biroq, yanicharlarni pravoslav musulmonlar deb
atash qiyin.
Devshirme orqali yollangan “kapikul” tizimiga ega yanicharlar korpusi
o zining asl ko rinishida deyarli еngilmas edi. Vayron bo lganda ham yanicharlar
ʻ ʻ ʻ
korpusi xuddi feniks qushidek kuldan ko tarilib, atrofdagi hukmdorlarni urush va
ʻ
tinchlik haqidagi og riqli fikrlarga botirdi. Aytish kerakki, aynan uylanmagan
ʻ
jangchilardan iborat Yanicharlar korpusi Usmonli Portiga o zining ulkan mulkini
ʻ
olib kelgan. Bunday favqulodda qo rqmas va fidoyi jangchilarsiz, hech bir sulton,
ʻ
agar u eng yaxshilarning eng yaxshisi bo lganida, yanicharlar tomonidan zabt
ʻ
etilgan darajada qo lga kirita olmas edi.
ʻ
XVI asrning oxiriga kelib, Yevropada o qotar qurollar keng tarqaldi,
ʻ
shuning uchun Sulton qo riqchilari katta yo qotishlarga olib keladigan janglarda
ʻ ʻ
tobora ko proq qatnashchilar. Juda xavfli xizmatga ko proq jangchilarni jalb qilish
ʻ ʻ
uchun ko proq rag batlantirish kerak edi. Shu maqsadda yanicharlar oila qurish,
ʻ ʻ
hunarmandchilik bilan shug ullanish huquqini oldilar. Turmush qurgan askarlar
ʻ
50

kazarmalardan shaxsiy uylarga ko chib o tishlari va faqat ma lum vaqtlardaʻ ʻ ʻ
xizmatga kelishlari mumkin edi. Yangicharlarni boshqa Usmonli turklari bilan
tenglashtirgan bu muqaddima yanichar qo shinning barcha yutuqlarini barbod
ʻ
qildi. Dahshatli, sodda, o z etakchi jangchilariga fidokorona sodiqlik o rniga,
ʻ ʻ
jamiyat ko pincha takabbur, ehtiyotkor va xiyonatkorlarni qabul qildi.
ʻ
Qahramonlik qurbonligi oila a zolarining ehtiyotkorlik bilan almashtirildi. Va bu
ʻ
o z-o zidan yomon emas, ehtiyotkorlik oilaviy odamlarga xos bo lishi kerak,
ʻ ʻ ʻ
ammo jamiyat yangi ishlab chiqaruvchilarga ega bo lib, jasur va qo rqmas
ʻ ʻ
himoyachilarni yo qotdi. Harbiy xizmatdagi oila a zosi va oilasiz erkak jang
ʻ ʻ
maydonida butunlay boshqa odamlardir. Bakalavr yangicharilar tomonidan
bosqichma-bosqich egallab olingan hamma narsa hujumga uchradi, ular turmush
qurish, er va ko chmas mulk olish huquqini qo lga kiritishlari bilanoq, ular nafaqat
ʻ ʻ
yangi erlarni egallashga, balki bosib olingan narsalarni ham himoya qilishga qodir
emas edilar. ularning o tmishdoshlari. Yanicharlar soni ko paya boshladi.
ʻ ʻ Sultonlar
o z qo riqchilari safi kengayganidan xursand bo lishlari kerak edi. Ammo bu
ʻ ʻ ʻ
xizmatning afzalliklarining o sishi hech bo lmaganda Yanichar korpusining
ʻ ʻ
ishonchliligiga ta sir qilmadi.
ʻ Buni nafaqat korpusning siyosiy ambitsiyalarining
kuchayishi, balki yanicharlarning saroy guruhlari tomonidan hokimiyat uchun
kurashda ataylab foydalanilganligi sifatida ham ko rish kerak. Timar tuzumi
ʻ
zaiflashgan sari Yanicharlar davlat boshqaruvi ishlariga, ayniqsa, kadrlar
masalasiga shunchalik qat iyat bilan aralashib, avvaliga o zlariga e tiroz bildirgan
ʻ ʻ ʻ
sadr-vazirlarni, so ngra sultonlarni chetlashtirishga intilardilar. Kechiktirilgan
ʻ
maoshlar, muvaffaqiyatsiz kampaniya, sultonning qat iy va qat iy hukmronlik qila
ʻ ʻ
olmasligi, biron bir obro li odamdan norozilik - hamma narsa qo zg olonni keltirib
ʻ ʻ ʻ
chiqarishi va hukmdorning o zgarishiga olib kelishi mumkin, bu bir necha marta
ʻ
sodir bo lgan.
ʻ
Shaharlarda yanicharlar savdo va hunarmandlar bilan aloqa qilishdi , buning
natijasida foydali simbioz rivojlandi, ammo bu korpusning harbiy qudratiga putur
еtkazdi. Asta-sekin Yanicharlar tanlangan jangchilardan savdogar askarlarga
51

aylandilar, ular uchun Istanbuldagi savdo ba zan harbiy martaba bilanʻ
solishtirganda muhimroq daromad manbaiga aylandi. XVIII asrda ular Usmonli
imperiyasining kapital bozorlari va tashqi savdosining muhim qismini nazorat
qildilar. Yangichar xizmatining afzalliklari turklarning o zlari tomonidan to liq
ʻ ʻ
baholandi, ular sulton qorovulligiga avval istisno tariqasida, keyin esa qonunga
muvofiq yozila boshladilar.
Bir paytlar Usmonlilar davlatining qudrati va tayanchi bo lgan Yanicharlar
ʻ
uning tanazzuliga sababchi bo ldilar. Yangichi korpusining siyosiy ta sirining
ʻ ʻ
kuchayishi bilan bir qatorda, uning harbiy tanazzulga uchrashi sodir bo ldi. Yaxshi
ʻ
o qitilgan, intizomli va birdam bo linmadan u eski kunlardagi jangovar ruh va
ʻ ʻ
jangovar fazilatlarga ega bo lmagan pretorianlarning imtiyozli kastasiga aylandi.
ʻ
Tarixda harbiy tizimning tanazzulga uchrashiga oid shunga o xshash faktlar
ʻ
mavjud, masalan, Rossiyadagi kamondan otish qo shinlari o zlarining asosiy
ʻ ʻ
faoliyatini savdo va hunarmandchilik bilan bog lab, jangovar vazifalarini
ʻ
yo qotdilar
ʻ va Pyotr I tomonidan shafqatsizlarcha yo q qilindi. Mahmud II ʻ
tomonidan Yanicharlar.
Har bir saroy to ntarishi va harbiy mag lubiyat bilan turklar o zlarining bir
ʻ ʻ ʻ
vaqtlar dahshatli armiyasining ishonchsizligini tobora ko proq his qilishdi.
ʻ
Usmonli imperiyasi hukmdorlarining o z qo riqchilari bilan munosabatlarini
ʻ ʻ
o zgartirish niyatlari ko plab sultonlarga taxt va ularning hayotini yo qotdi, buning
ʻ ʻ ʻ
natijasida aksariyat harbiy loyihalar hech qachon amalga oshmadi. Ammo shunga
qaramay, xulosa shuki, Selim III va Mahmud II harbiy islohotlari natijasida
Usmonli imperiyasi o z o limini kechiktirdi. Biroq Selim III va Mahmud II ning
ʻ ʻ
harbiy islohotlari ko p jihatdan o zining ijobiy ahamiyatini yo qotdi, chunki ular
ʻ ʻ ʻ
chala va Usmonli jamiyatining asoslariga ta sir ko rsatmadi. Bundan tashqari,
ʻ ʻ
Usmonli hukmron elitasi ularni amalga oshirishda aniq kechikdi va ular endi
portning tashqi va ichki siyosatda to liq mustaqilligini tiklay olmadilar va keyingi
ʻ
hududiy yo qotishlarning oldini oldilar.
ʻ
52

FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I. Manbalar
1.1. Виттман Вильям. Отрывки, содержащие некоторые любопытные
подробности о Турции и Египте / перевод с турецкого П.П. Сумарокова //
Вестник Европы. 1804. № 10.
1.2. Военная организация турок османов (Хюсейн. Удивительные
события) // Хрестоматия по истории государства и права зарубежных стран:
учеб. пособие / сост. В.Н. Садиков. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Проспект,
2006. – С. 234 – 235.
1.3. Двадцать две записки (ляиха) султану Селиму III / А.Д. Новичев.
История Турции. Т.2: 1792-1839 гг. – Л.: Лен и здат, 1968. – 280 с.
1.4. Кочибей Гомюрджинский и другие османские писатели XVII века о
причинах упадка Турции / перевод с турецкого В.Д Смирнова. СПб., 1873.
1.5. «Канун наме» Мехмеда II Фатиха о военной – административной и
гражданской бюрократии Османской империи в XV в./ Р.И. Керим – Заде.//
Османская империя. – М.: Наука – 190. С 81 – 97.
1.6. Константин Михайлович. Записки янычара. Введение, перевод и
комментарии А.И. Рогова. – М.: Изд. Восточной литературы, 1978. – 245 с.
1.7. Записки графа Ланжерона. Война с Турцией 1806 – 1812 гг.
[Электронный ресурс] / Е. Каменский // Русская старина. 1907. № 2.
1.8. Збаражский К. О состоянии Оттоманской империи и ее войска //
Османская империя в первой четверти XVII века. – М.: Наука, 1984. – 147 с.
1.9. Ибрахим Мутаферрика и его сочинение «Усул ал-хикам фи низам ал-
умам» (Основы мудрости в устройстве народов)./ Ю.А. Каменев //
Письменные памятники Востока. - М.: ТК Велби, 1984. – С. 111- 158.
1.10. Мебде-и канун-и йеничери оджагы тарихи (История происхождения
законов янычарского корпуса) / cост. и ред. И.Е. Петросян – М.: Восточная
литература. 1987.
1.11. Об истреблении корпуса янычар /М.Т. Каченовский // Вестник Европы.
53

1826. Часть 148. № 11.
1.12. Русский посол в Стамбуле (Петр Андреевич Толстой и его описание
Османской империи в начале XVIII в.)/ М.Р. Арунова. – М.: Наука, 1985. –
160 с.
1.13. Стамбульское восстание 1730 года (по реляции русского резидента
И.И. Неплюева)/ Т. Мустафазаде // Восток. – 2006. – №3. – С. 121 – 129.
1.14. Сочинения И. Пересветова. / перевод и комментарии А.А. Зимина. – Л.:
Лениздат, 1956. – 196 с.
1.15. Указ 29 мая 1826 года. Положение о военной реформе // Новичев А.Д.
История Турции. – Т.2. – М.: Воениздат, 1952. – С.9.
II. Adabiyot
2.1. Авдашева С.Б. Турецкая модель либерализации // Полис. – 192. – №
5 – 6. – С.176–182.
2.2. Алаев Л.Б. Формационные черты феодализма и Восток // Народы Азии
и Африки. – 1987. – №3. – С. 78–90.
2.3. Азарьев Б. Янычары // Татарский мир.- 2003. – № 6. С. 22 – 27.
2.4. Бадак А.Н. Положение Турции в 20-х годах XIX. Уничтожение янычар
султаном Махмудом II // Всемирная история: В 24 т. Т. 17. Национально -
освободительные войны XIX века / А.Н. Бадак, И.Е. Войнич, Н.М. Волчек и
др. – Мн.: Наука, 197. – С. 105 – 116.
2.5. Богданович М.И. История военного искусства и замечательнейших
походов. Военная история средних веков. СПб., 1853.
2.6. Безертинов Р.Н. Татары, тюрки – потрясатели Вселенной. История
Великих империй. 2-е изд. испр. – Новосибирск: Топ – Книга, 2001. – С. 630–
635.
2.7. Васильев Л.С. История Востока: В 2 т. T . l . – М.: Наука, 2001. – 423 с.
2.8. Введенский, Г.Э. Янычары: История. Символика. Оружие. - СПб.:
Северо-запад Пресс, 2003. – 176 с.
2.9. Гасратян М.А., Орешкова С.Ф., Петрося Ю.А., Очерки истории
54

Турции. – М.: Наука, 1983. – С. 36–140.
2.10. Градева Р. О некоторых проблемах формирования османской системы
управления (XIV – нач. XVI) // Османская империя : государственная власть и
социально-политическая структура . – М.: Наука, 190. – C 40–66.
2.11. Голицын Н.С. Всеобщая военная история средних времен. СПб., 1876.
2.12. Губер А.А., Ким Г.Ф., Хейфец А.Н. Новая история стран Азии и
Африки. – М.: Наука, 1975. – С. 78–84.
2.13. Данилов В.И. Турция: борьба за создание вестернизированного
демократического общества. Эволюция политических систем на Востоке
(Иран, Пакистан, Турция: традиции и демократизация). – М.: ОЛМА –
ПРЕСС, 199. – С. 152–201.
2.14. Дельбрюк Г. История военного искусства в рамках политической
истории. Т. IV. – СПб.: КноРус, 2001. – 232 с.
2.15. Ермеев Д.Е. История Турции в средние века и новое время. – М.:
Прогресс, 192. – С.182 – 193.
2.16. Ермеев Д.Е. Этногенез турок (происхождение и основные этапы
этнической истории). – М.: Прогресс, 1971. – 195 с.
2.17. Желязкова А. Некоторые аспекты распространения ислама на
Балканском полуострове в XV – XVIII вв. // Османская империя: система
государственного управления, социальные и этнорелигиозные проблемы. –
М.: Наука, 1986. – С. 64 – 72.
2.18. Желязкова А. Босния под османской властью в XV – XVII вв. //
Османская империя : государственная власть и социально политическая
структура. – М.: Наука, 190 – С. 167–185.
2.19. Зедделер Л.И. Военный энциклопедический лексикон. Т.14. СПб., 1858.
(17.03.2010).
2.20. Зиганшина Г. Турция: марафон на пути в Европу // Азия и Африка
сегодня. – 2005. - №5. – С. 33 – 41.
2.21. Иванов Н.А. Османское завоевание арабских стран 1516 – 1574. – М.:
55

Наука, 1989. – 134 с.
2.22. Ильбер Ортайлы. Об османской историографии // Вестник МУ. Серия
13. Востоковедение. – 2003. – №1. – С. 67 – 71.
2.23. Кинросс Л. Расцвет и упадок Османской империи. – М.: КРОН – пресс,
199. – 59 с.
2.24. Каменев Ю.А. К истории реформ в османской армии в XVIII в. //
Тюркологический сборник 1978. – М.: Наука, 1984. – С. 70–86.
2.25. Край И.А. Сабли, скимитары, ятаганы // Машина времени. – 2005. – №
18. – С. 23–26.
2.26. Кулланда М.В. Османское огнестрельное оружие и вопросы
атрибуции // Вестник М.У. Востоковед. Серия 13. – 2004. – №1 – С. 3 – 19.
2.27. Леер, Г.А. Энциклопедия военных и морских наук. Т.VIII. СПб., 1897.
2.28. Люис Р.. Османская Турция. Быт, религия, культура/ Л. А. Игоревский
– М.:ЗАО Центрполиграф, 2004. – 239 с.
2.29. Мейер М.С. Османская империя в XVIII веке. Черты структурного
кризиса. - М.: Наука, – 191. – 261 с.
2.30. Мейер М.С. Кризис османских имперских порядков: меняющиеся
отношения центра и периферии в XVIII в. // Османская империя:
государственная власть и социально-политическая структура. – М.: Наука,
190. – С. 66 – 80.
2.31. Мейер М.С. Реформы в Османской империи и улемы // Ислам в странах
Ближнего и Среднего Востока. М.: Наука, 1982. – С. 59–75.
2.32. Мейер М.С. Новые явления в социально-политической жизни
Османской империи во второй половине XVII - XVIII вв. // Османская
империя: система государственного управления, социальные и
этнорелигиозные проблемы. – М.: Наука, 1986. – С. 24 – 36.
2.33. Михайлов А.А. Первый бросок на юг. – СПб.: Северо-запад Пресс,
2003. – 429 с.
2.34. Михневич Н.П. История военного искусства с древнейших времен до
56

начала 19 столетия. СПб., 1896.
2.35. Миллер Ю.А. Мустафа паша Байрактар. Османская империя в начале
XIX века. – Л.: Лениздат, 1947. – 168 с.
2.36. Михнева Р. Россия и Османская империя в международных
отношениях. – М.: Прогресс, 1985. – 231 с.
2.37. Николле Д. Элитные войска: Янычары. – М.: АСТ, 2004. – 214 с.
2.38. Новичев А.Д. История Турции. – Т.2. 1792 – 1839 гг. – Л.: Лениздат.,
1968. – 280 с.
2.39. Орешкова С.Ф. Османский источник второй половины XVII в. о
султанской власти и некоторых особенностях социальной структуры
османского общества // Османская империя: государственная власть и
социально-политическая структура. М.: Наука, 190. – С. 228 – 306.
2.40. Ортайлы И. Об османской историографии // Вестник М.У. Востоковед.
Серия 13. – 2003 – №1 – С. 24 – 28.
2.41. Петросян Ю.А. Османская империя: могущество и гибель. – М.: Изд-во
Эксмо, 2003. – 241 с.
2.42. Петросян Ю.А. Идеи европеизации в общественно-политической
жизни Османской империи эпохи нового времени// Тюркологический
сборник 1976. – М.: Наука, 1978. – С.28 – 36.
2.43. Петросян Ю.А. Янычарские гарнизоны в провинциях Османской
империи в XVI - XVII вв. // Османская империя: система государственного
управления, социальные и этнорелигиозные проблемы. – М.: Наука, 1986. –
С. 48-53.
2.44. Петросян Ю.А. К истории создания янычарского корпуса //
Тюркологический сборник 1978. – М.: Наука, 1984. – С. 51 – 59.
2.45. Петросян Ю.А. Город на берегах Босфора: Исторические очерки. – М.:
Наука, 1986. – 240 с.
2.46. Петросян Ю.А. Изучение истории в современной Турции. // Вопросы
истории. – 1969. – № 7. – С. 189–193.
57

2.47. Радушева Е.Р. Место вооруженных сил в структуре османской
феодальной системы на Балканах // Османская империя: государственная
власть и социально-политическая структура . – М.: Наука, 190. – C . 97 – 118.
2.48. Рансимен С. Падение Константинополя в 1453 году/ И.Е. Петросян,
К.Н. Юзбашян. – М.: Наука, 1983. – 200 с.
2.49. Разин Е.А. История военного искусства VI-XVI вв. – М.: Полигон,
199. – 654 с.
2.50. Родригес А.М. Реформы Селима III // Новая история стран Азии и
Африки XVI-XIX. / под ред. А.М. Родригеса в 3 ч. Ч.2. – М.: ВЛАДОС, 2004.
– С. 372 – 375.
2.51. Свечин, А.А. Эволюция военного искусства с древнейших времен до
наших дней. М.,1927.
2.52. Сергеев В.И. Меч ислама: Искусство войны начала XIX в –
Ростов-н/Дону: Маприкон, 2000. – 152 с.
2.53. Старченков Г. Двести лет вестернизации // Азия и Африка сегодня. –
2000. – №6. – С. 25–31.
2.54. Тараторин В.В. История боевого фехтования: Развитие тактики
ближнего боя от древности до начала XIX века. – М.: Палек, 198. – 134 с.
2.55. Фадеева И.Л. Концепция власти на Ближнем Востоке. Средневековье и
новое время. Издание второе. – М.: Восточная литература РАН, 2001. – 243 с.
2.56. Хазанов А.М. Борьба между Португалией и Османской империей в
Индийском океане (XVI веке) // Новая и новейшая история. – 2003 – №6. – С.
36–58.
2.57. Шеремет В.И. Становление османской империи XIII-XVI вв // Новая и
новейшая история. – 2001. – №1 – С. 64 – 68.
2.58. Шокарев Ю В. Османское огнестрельное оружие. – М.: Росмэн, 2006. –
64 с.
58

Yanicharlar boʻlimi - Usmonlilar imperiyasi qurolli kuchlarining jangovar boʻlinmasi

Sotib olish