• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 417.0KB
Покупки 7
Дата загрузки 10 Октябрь 2023
Расширение doc
Категория География

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Yer po'sti va uning tuzulishli

Yer yuzasida relefni tar kalishining asosiy qonuniyatlari gipsografik egri chizi k or kali ya k kol tasvirlandi. Gipsografik egri chizi k deb tu’g’ri burchakli koordinatalarda tuzilgan Yer yuzasida turli xil balandlik va chu kurliklarni tara kalishini ku’rsatadigan chizmaga aytiladi. Gipsografik egri chizi kning bo’ylama u’ kida balandlik va chu kurliklar, ku’ndalang u’ kida esa mazkur chu kurlik va balandliklarga tu’g’ri keladigan maydon byerilgan (25-rasm). Mazkur gipsografik egri chizi kni tahlil kilganda quyidagilar kelib chi kadi:  gipsografik egri chizi kda ikkita tik qism ajralib turadi. Ularning maydoni juda kichik. YO qori qismdagi tik qism materik ( kuru klik) Yer pu’stiga mos keladi uning yo qori qismi Yer yuzasidagi eng baland nu kta bu’lgan Jomolungma chu’ k kisiga tu’g’ri keladi. Pastki qismdagi tik qism okean yer pu’stiga mos keladi, uning kuyi qismi Yer yuzasidagi eng chu kur chu’kma Maryana botig’iga tu’g’ri keladi;  gipsografik egri chizi kda bundan tash kari ikkita yoti k qism ham ajratiladi. Uning yo qori qismi kuru klikning u’rtacha balandliga tu’g’ri keladi (870 m), pastkisi esa okeanning u’rtacha chu kurligiga tu’g’ri keladi (3704 m.) Uning maydoni Yer yozasini 50% ni tashkil kiladi;  bundan tash kari egri chizi kda Kiya pastlama qism ham ajralib turadi. U kuru klik Yer pu’stidan okean pu’stiga u’tiladigan u’tkinchi Yer pu’sti turiga mos keladi. U Yer yozasi 10% maydonini egalagan Materik sayozligi (shelef) va materik yon bag’ri mazkur hududda joylashgan.  kuru klik relef shakllari. kuru klikning asosiy relef shakllari tog’lar va tekisliklar xisoblanadi. Tog’ deb, Yer yozasining atrofdagi tekisliklardan baland ku’tarilib turgan qismlariga aytiladi. Tog’larning asosiy qismlari quyidagilardan iborat: yonbag’ir, chu’ k ki, tog’ etagi, tog’ kirrasi, dovonlar, tog’ yu’laklari. Tog’ni har tomondan u’rab turgan kiya yozaga yonbag’ir deb ataladi. YOnbag’irni tekislikka u’tish qismiga tog’ etagi deb ataladi. Tog’ kirralarini pasaygan qismlar dovon deb ataladi. Tog’larni chu kur u’yilgan qismlari tog’ yu’laklari deb ataladi. Ikkita karama- karshi yonbag’irlarning kesishgan joyi tog’ kirasi deb ataladi. SHimoliy Osiyoda Baykal rift zonalar tizimi mavjud. Rift shimoliy-shar kiy tomon yu’nalgan kator riftlardan iborat. Baykal riftining u’zi 1000 km.ga chu’zilgan, rift doirasida Yer pu’sti yop kalashib kolgan, seysmiklik xavfi juda yo qori, kadimda ko’p vulkanlar otilib turgan (ohirgi vulkan otilishi tu’rtlamchi davrda sodir bu’lgan). Rift yosh hisoblanadi, paleogenning oxiridan boshlab shakllana boshlangan, xozir ham davom etmo kda. Uning tubi yiliga 6 mm.ga chu’kmo kda eni esa yiliga 2-3 mm.ga kengaymo kda. Aylanasimon tuzilmalar ham Yer pu’stining asosiy tuzilmalaridan hisoblanadi. Oxirgi 20-30 yillar ichida olimlar Yer pu’stining aylanasimon tuzilmalariga ko’pro k etibor byerisha boshladi (F,N. Milkov, 1990) Ilgari aylanisimon tuzilmalarga uncha etibor byerilmagan, ularni qandaydir tasodif deb u’ylashgan. Ammo mayda u’lchamli ayerosuratlar, ayni ksa kosmosuratlar tahlil kilinganda aylanasimon tuzilmalar Yer pu’sti tuzilishini asosiy xususiyatlaridan biri ekanligi malum bu’ldi. Ularning ku’ndalang bu’yicha uzunligi 10-15 km dan bir necha ming kilometrgacha etishi ani klandi. Ularning kelib chi kishi ham turlicha. Yirik aylansimon tuzilmalar million va millyard yillar davomida shaklanadi. Ular Yer pu’stida metamorfik, magmatik va tektonik jarayonlarni majmyali tasirida vujudga keladi. Yirik aylanasimon tuzilmalarni bevosita joylarda ku’rish murakkab. Ammo kichikro k aylanasimon tuzilmalarni ku’rish mumkin. Ayni ksa, meteoritlar tasirida hosil bu’lgan aylanasimon tuzilmalarni u’rganish juda oson. Eng yirik meteorit tuzilmalaridan biri Xatanga daryosi vodiysidagi Popigay botig’idir. Boti kning chu kurligi 200-400 m. tash ki kratyeri dyametri 100 m. Meteorit kratyerida Kareliyadagi YAnisyarvi ku’li joylashgan. Gyermaniyadagi Riz kratyerida Nordlingyer shahri joylashgan. Aylanasimon tuzilmalar Yer turidagi sayyoralarning umumiy xususiyatidir Demak, Yer pu’sti tuzilishining asosiy xususiyatlariga geosinklinalar, platformalar, rift zonalari va aylanasimon tuzilmalar kirar ekan. Geologik va kt Yer pu’sti hamma joyda bir xilda bu’lmasdan, turli joylarda uning yoshi, kalinligi va tuzilishi turlicha. Bu esa uning kadimdan u’zgarib kelayotganligi o kibatidir. Yer pu’stining hosil bu’lshi uchun ketgan va kt geologik Jar bu uzun chu’zilagan boti k bu’lib, uning yonbag’irlari tik va u’simliklarsiz bu’ladi. Balka - bu ham uzun chu’zilan boti k bu’lib, uning yonbag’irlari tik va u’simliklar bilan koplangan bu’ladi. Jar u’z rivojlanishi jarayonida asta-sekin balkaga aylanadi. Doimiy o kar suvlar tasirida daryo vodiylari, shar-sharalar, ostonalar, kayir va tyerrasalar xamda kirg’o klar hosil bu’ladi. Karst deb suvda yeriydigan tog’ jinslarida (ohaktosh, dolomit, gips tuz, bu’r) sodir bu’ladigan jarayonga aytiladi. Karst jarayoni natijasida quyidagi relef shakllari vujudga keladi: karrlar – suvda yeriydigan tog’ jinslari yuzasida hosil bu’ladigan chu kur ari klar. Ularning chu kurligi 2 m. gacha borish mumkin. g’orlarni tepa qismini u’pirilib tushishi natijasida karst voronkalari hosil bu’ladi. Karstlandigan tog’ jinslaridagi yori klarning kengaytirish va u’pirilish natijasida karst kudu klari va shaxtalari hosil bu’ladi. Tog’ jinslarini yer ostida suv tomonidan yeritib olib ketilishi natijasida g’orlar vujudga keladi. Grunt suvlari tomonidan yerigan moddalarni va mayda zarralarni olib ketishiga suffoziya deb ataladi. Suffoziya jarayonida boti klar va voronkalar hosil bu’ladi. Boti klar va voronkalar yer osti suvlari tasirida mayda zarralarni olib ketilishi o kibatida sodir bu’ladi. Surilma deb, yonbag’irdagi tog’ jinslarini og’irlik kuchi tasirida surilib tushishiga aytiladi. Muzlar tasirida quyidagi relef shakllari hosil bu’ladi karlar - sovu k tasirida vujudga keladigan kavaksimon u’yilmalar; ku’ypeshonalar – muz tasirida vujudga keladigan relef shakli. Muz harakati davomida tog’ jinslarini silli klab turli xil shakllarini vujudga kelishiga olib keladi. Muzning emirishlishi natijasida hosil bu’ladigan tog’orasimon vodiylar troglar deb ataladi. Muz olib kelgan yot kizi klardan hosil bu’lgan tepaliklar morena tepaliklari deb ataladi. Bu muzlar muzlarning yori klarida tu’planib kolgan jinslarni yerishi va olib ketilishi natijasida hosil bu’ladi. Ularning uzunligi 30-40 km, kengligi u’nlab metrga etishi mumkin. Drumlinalar – uzunligi 400 m. dan 2500 m. gacha bu’lgan tepaliklardir, ularning kengligi 150-400, balandligi 45 m. gacha bu’ladi. Kelib chi A.V.Ronov va A.A.Yaroshevskiy fikricha, er po’stini tashkil etuvchi tog’ jinslarining ulushlari quyidagicha taqsimlangan (11.8- jadval). jadval Yer po’stini tashkil qiluvchi tog’ jinslarining turlari (A.V.Ronov va A.A.Yaroshevskiy bo’ yicha) Jinslar Er po’stini tashkil etishdagi hajmi (% hisobida) Qum va qumtoshlar 1,83 Gillar va gilli slanetslar 4,48 Karbonatlar 2,79 Tuzli qatlamlar 0,09 Granitoidlar va nordon Effuzivlar 9,5 Gabbro va bazaltlar 50,34 Dunitlar va peridotitlar 0,07 Sienit, nefelinli sienitlar 0,04 Kristallik slanetslar 06,91 Metamorflashgan karbonat jinslar 0,69 Temirli jinslar 0,17 Jami: 100 3. Yer pu’sti tuzilishining asosiy xususiyatlari. Yer pu’sti murakkab tuzilishi ega, u asosan geosinklinallardan, platformalardan, rift zonalaridan va aylanasimon tuzilmalarid an iborat. 2. Yer po’stining kimyoviy tarkibi Yer po’stining kimyoviy tarkibi (birikmalarning og’irligi bo’yicha, % hisobida) V.I.Vernadskiy, V.M.Goldshmidt, I.V.Nodak, G.Geveshi va boshqalar ma’lumotlari asosida tuzilgan quyidagi jadvalda keltirilgan. jadval Yer po’stining kimyoviy tarkibi (% hisobida) Kompo- nentlar F. Klark bo’yicha V. Goldshmidt bo’yicha A. Beus bo’yicha B. Luts bo’yicha A. Ronov va A.Yaroshevskiy bo’yicha SiO 2 60,3 60,5 60,6 63,0 59,3 TiO 2 1,0 0,7 1,0 0,6 0,7 Al 2 O 3 15,6 15,7 16,1 15,7 15,0 Fe 2 O 3 3,2 3,3 3,1 2,1 2,4 FeO 3,8 3,5 – 4,0 5,6 MnO 0,1 0,1 0,2 0,1 0,1 MgO 3,5 3,6 5,3 3,6 4,2 CaO 5,2 5,2 3,8 5,0 7,2 Na 2 O 3,8 3,9 2,2 3,4 2,5 K 2 O 3,2 3,2 2,0 2,5 2,1 P 2 O 5 0,3 0,3 0,2 – 0,2 Jadvalda keltirilgan ma’lumotlar Yer po’stining o’rtacha kimyoviy tarkibi deb qabul qilingan. Ushbu masalani batafsil yoritib bergan A.P.Vinogradov Yer po’stining kimyoviy tarkibini quyidagicha ta’riflaydi. 2000 mln yildan orti k A organizimlardan iborat . Ularning tosh kolidi klari emas, balki bazan izlarigina uchraydi. 5. Asosiy tog’ hosil bu’lish bos kichlari va yirik planetar relef shakllari. Yer pu’stining rivojlanishida va Yer yozasi relefini hosil bu’lishida tog’ hosil bu’lish yoki burmalanish bos kichlari muhim ahamiyati kasb etadi. Yer pu’sti rivojlanishi tarixida quyidagi burmalanish bos kichlari ajratiladi: Baykal, kaledon, gyertsin, mezozoy (kimmyeriy va laramiy), Alp. Baykal tog’ burmalanishi bos kichi protyerozoy yerasiniing oxiri va kembriy davrining boshida ru’y byergan. Mazkur burmalanish bos kichida Baykal bu’yi, Baykalorti tog’ tizmalari. Sayan tog’lari, Braziliya yassi tog’ligi, Qoreya yarim orolidagi bazi tog’lar, Janubiy Afrikadagi tog’lar ku’tarilgan. Mazkur burmalanish jarayonida barcha kadimgi platformalar shakllangan. Kaledon burmalanish bos kichi paleozoy yerasining birinchi yarmida (Kembriy, Ordovik, Silur) sodir bu’lgan. Asosan ilk paleozoy bilan u’rta paoleozoy u’rtasida ru’y byergan. Burmalar, tog’lar paydo bu’lgan va magma otilib chi k kan. Ikkiga bu’linadi: yerta kaledon burmalanish bos kichi, ordovikning oxiri, silurning boshlarida ru’y byergan; kech kaledon burmalanish bos kichi, silurning oxiri va devon davrining boshlarida sodir bu’lgan. Mazkur burmalanish bos kichda Grenalandiya, Britaniya orollari, Skandinaviya, kozog’iston past tog’larining g’arbiy qismi, SHimoliy Tyanshan. Oltoy, g’arbiy Sayan, SHimoliy Monogoliya, Janubi-shar kiy Xitoy tog’lari paydo bu’lgan. Gyer ts in burmalanish bos kichi paleozoy yerasining ikkinchi yarimida (devon, karbon, pyerm) sodir bu’lgan. Devon davrining oxiri va karbon davrining boshlaridan boshlanib u’rta va kech karbonda kuchaygan va tryas davrining u’rtalarida tutagan. Gyertsin burmalanish bos kichida Britaniya orollaridagi kembriy tog’lari, Qornoul yarim orolidagi tog’lar, Armorikan massivi, Reyn Devon 80.mln yil, D Dengizlar maydoni kis kargan. I klim issi k bu’lgan daslabki Cho’llra paydo bu’lgan. Umurt kalilar suvdan kuru klikka chi kkan. kuru klikda ham suvda ham yashovchi hayvonlar dunyoga kelgan. kuru klik u’simliklari keng tar kalgan. YAlang ’ och urug ’ li u ’ simliklar vujudga kelgan . Neft, yonuvchi gaz, namakob va minyeral shifobaxsh suvlar. Silur, 25 mln. yil. S Kaledon burmalanishining asosiy fazasi ru’y byergan. Bali klar paydo bu’lgan. Temir, mis rudalari va bosh ka rudalar. Ordovik, 45mln. yil O Dengiz havzalari kis kargan . Kuchli vulkanlar otilgan . kuru klikda dastlabki umurt kasiz hayvonlar paydo bu ’ lgan . Kembriy 100 mln. yil Materiklar pasaygan va keng maydonlarni dengiz bosgan. Baykal tog ’ burmalanish tugagan . Boksit, fosforit chu’kindi, marganets va temir rudalari. Prote- rozoy yerasi. 2000 mln yilga ya kin R Baykal burmalanishining bosh fazasi bu’lib u’tgan va Baykalbu’yi va Zabaykale tog’ tizmalari paydo bu’lgan kuchli vulkanlar otilgan. Baktyeriyalar va suv u’tlari rivojlangan. Temir rudasi. Polimetall rudalari. Grafit, Kurilish matyeryallari. Arxey yerasi Organik dunyosi - skeletsiz yomsho k tanli Paleo- zoy yerasi Pyerm, 45 mln. yil. R Gyer ts in burmalinishi tugagan. I klim kuru k bu’lgan. Daraxtsimon paporotnik kir kbu’g’in va plaunlardan iborat o’rmonlar tugab ketgan, yalang’och urug’li u’simliklar paydo bu’lgan. Sudralib yoruvchi hayvonlar ko’payib ketgan. Tosh tuzi, kaliy tuzi, gips, ku’mir, neft, gaz. Toshku’mir (karbon) 60 mln. yil, S Kaledon tog’ tizmalari yovilib ketgan Gyer ts ii tog’ burmalanishi boshlangan. Bot ko kli past te-kisliklar ko’paygan. I klim issi k va syernab bu’lgan. Bu’li k flora plaun, kir kbu’g’in va daraxsimon paporotniklar ta-ra k kiy etgan. Sudralib yoruv- chilar paydo bu’lgan kuru klikda ham suvda ham yashovchi hayvon-lar ko’payib ketgan. Ku’mir va neft ko’p paydo bu’lgan mis, kalay, volfram, polimetall rudalari. Yer po’sti va uning tuzilishi Reja I. Kirish II. Asosiy qism 1. Yer po’stining tuzilishi va tarkibi. 2. Yer po’stining kimyoviy tarkibi 3. Yer po’sti tuzilishining asosiy xususiyatlari. 4. Yer po’stining yoshi va geoxronologik sana. 5. Asosiy tog’ hosil bu’lish bos kichlari va yirik planetar rel’ef shakllari. III. Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. kilari qor chizig’idan yo qorida bu’ladi. Masalan, CHimborasi vulkanining mutla k balandligi 6262 m, Kotopoxi-5897 m, Elburs-5642 m., Popokatepetl-5452 m, Ararat 5165 m, Fudziyama 3776 m. Tekisliklar. Mutla k balanligi kam u’zgaradigan yer yozasining yassi qismlariga tekisliklar deb ataladi. Tekisliklar tog’embriy va epipaleozoy platformalarida keng tar kalgan relef turi. Mutla k balandligiga karab ular quyidagi qismlarga bu’linadi: a) okean sathidan pastda joylashgan tekisliklar ular boti klar yoki depressiyalar deb ataladi. Masalan, Kaspiy bu’yi tekisligi, u dengiz satxidan 28 m. pastda joylashgan. kuru klikdagi eng mashxur boti klardan biri bu’lgan qoragiyo botig’i (132 m.) U’rta Osiyoda joylashgan. U’zbekistonning eng past nu ktasi bu’lgan Mingbulo k botig’i dengiz satxidan 12 m. pastda joylashgan. b) past tekisliklar ularning balandligi 0-200 m. (SHar kiy Evropa, g’arbiy Sibir, Amazoniya); v) baland tekisliklar (200-500 m.); Plato – baland, tekisliklarning tik jarlar bilan bosh ka tekisliklardan ajralib kolgan qismi (Ustyort, Tungus va x.k). Tekisliklar ikkiga bu’linadi: denuda ts ion va akkumulyativ. Denuda ts ion relef platforma u’rnidagi tog’larni emirilishi va peneplenga aylanishi natijasida vujudga keladi. Ular ko’pincha platformalarning kal konlariga tu’g’ri keladi. Akkumulyativ tekisliklar chu’kindi jinslar qoplami bilan koplangan bu’ladi, yani ular platformalarning plitalariga tu’g’ri keladi (SHar kiy Evropa, Turon, g’arbiy Sibir, Amazoniya, Buyok tekisliklar, Buyok Xitoy tekisligi). kuru klikdagi morfoskulptura releef shakllari. Morfoskulptura relef shakllari ekzogen kuchlar tasirida shakllanadi va rivojlanadi. Morfoskulptura relef shakllariga flyovyal (o kar suv, karst, suffoziya, surilma, glyatsyal (muz), muzlo k, eol (shamol) tasirida vujudga keladigan relef shakllari kiradi. Flovyal relef shakllari va ktincha va doimiy o kar suvlar tasirida vujudga keladi. Va ktincha o kar suvlar tasirida ari kchalar, jarlar va balkalar hosil bu’ladi. tog’embyeriy, yani arxey, protyerozoy yeralarida vujudga kelgan platformalardir. Ularga SHar kiy Evropa, Sibir, Xitoy, Arabiston, Hindiston, Avstraliya, Afrika, Antarktida, SHimoliy Amyerika va Janubiy Amyerika platformalari kiradi. kadimgi platformalar yoshiga karab epiprotyerozoy platformalardir. Ularni atrofida esa epibaykal, epikaledon, epigyertsin platformalari joylashgan. Butun geologik rivojlanish tarix davomida platformalar maydoni kengayib, geosinklinllar maydoni kis karib borgan. Hozirgi geosinklinal oblastlarga Tinch okeanning Kuril va Aleut orollari joylashgan xududlar kiradi. Atlantika okeanida esa harakatdagi vulkanlar keng tar kalgan orollar kiradi. Uzo k kelajakda ko’p olimlarning taxmini bu’yicha geosinklinallar faoliyati tu’xtaydi. Platformalardan kristall jinslardan iborat poydevor Yer yozasiga chi kib kolgan katta-katta maydonlar ajralib turadi. Bunday joylarni kal konlar deyiladi. kal konlar odatda asta-sekin ku’tarilib boradi. Platformalar poydevori ancha chu’kkan va ular chu’kindi jinslar bilan tu’lgan joylar plitalar deb ataladi. Ular asta-sekin chu’kishda davom etmo kda. Platformaning turli qismlarida turli xil foydali kazilmalar uchraydi. Platformalarning plitasida, yani chu’kindi jinslari orasida noruda kazilmalar uchraydi (tuzlar, toshku’mir, neft, tabiiy gaz, yonuvchi slanetslar kurilish matyeryallari (oxaktosh, kumlar, gillar), bazan esa metali kazilmalar (boksitlar, marganets va temir rudalari) ham uchraydi. Platformaning poydevorida rudali foydali kazilmalar ko’p bu’ladi. Magmaning chu’kindi jinslar orasiga kirib kelishidan ham ko’pgina foydali kazilmalar hosil bu’lgan. Bular orasida noruda foydali kazilmalar (olmoslar, kimmatbaxo toshlar va x.k) ham bor. Yer pu’sti tuzilishining yana bir xususiyatlaridan biri kontinental riftlardir. Ular geosinklinallarga u’xshab harakatchan bu’ladi, seysmiklik va vulkanizm yo qori darajada rivojlangan bu’ladi, uzo k masofalarga chu’zilgan va tor bu’ladi. Ikkalasini ham vujudga kelishi Yer pu’stini gorizontal kengayishi natijasida vujudga keladi. Ammo Yer pu’stining tuzilishi nu ktai nazaridan karaydigan bu’lsak, geosinklinallar va rift zonalari tamoan bir-biriga karama- karshi tuzilmalardir. ku ’ tarilmalari va okean boti klari kiradi . Geosinklinallar va platformalar esa ikkinchi darajali geotekturalar xisoblanadi . Morfostrukturalarga yirik sayyoraviy relef shakllari kiradi . Ularni hosil bu ’ lishida Yerning ichki kuchlari bilan birga tash ki kuchlari xam katnashadi . Bunday releef shakllariga yirik tog ’ tizmalari va tekisliklar kiradi . Masalan , Qordilyera tog ’ lari , Buyok tekisliklar , SHar kiy Evropa tekisligi , Turon tekisligi , SHar kiy Avstraliya tog ’ lari va x . k . Morfoskulpturalar asosan tash ki ( ekzogen ) kuchlar tasirida vujudga keladi . Ularga daryo vodiylari , allyovyal tekisliklar , muz relef shakllari , shamol tasirida hosil bu ’ lgan relef shakllari , suv yeroziyasi natijasida hosil bu ’ lgan relef shakllari kiradi . Masalan , jarlar , kirg ’ o klar , barxanlar , daryo vodiylari va x . k . Yer yuzasidagi asosiy relef shakllari Yer pu ’ stining tuzilishiga mos keladi . Materiklar va okeanlar kuru klik va okean Yer pu ’ stiga mos keladi . Materiklarning platformalarida past tekisliklar, tekisliklar, platolar va yassi tog’lar keng tar kalgan. Materiklarning suv bosgan joylarida shelf dengizlari tar kalgan. Masalan, Rus platformasida SHar kiy Evropa, Gyermaniya–Polsha, Kaspiy bu’yi past tekisligi shakllangan. Janubiy Amyerika platformalarida esa Amazoniya past tekisligi va Braziliya yassi tog’ligi shakllangan. Afrika platformasi esa plato va yassi tog’lardan iborat. Sibir platformasi U’rta Sibir yassi tog’ligiga mos keladi. Bu esa platformalarning mustahkamligini va uzo k davr mobaynida emirilish natijasida ularinig yozasi tekislik, plato va yassi tog’larga aylanib kolganligidan darak byeradi. Alp burmalanishi bos kichida hosil bu’lgan tog’lar balandligi, kuchli parchalanganligi bilan ajralib turadi. Jahondagi eng baland tog’lar Alp burmalanish bos kichida hosil bu’lgan (Alp, Himolay, Kavkaz, Pomir, And, Hindi kush, Qordilyera). Okean platformalariga okean tubi tekisliklari mos keladi. Georiftogenallar esa u’rta okean tog’lariga mos keladi. U’rta okean tog’larining umumiy uzunligi 60 ming km.ni tashkil kiladi. jadval Yer po’ stining mineral tarkibi (% hisobida) Minerallar U.G.Bregg bo’yicha A.Ye.Fersman bo’yicha Plagioklaz 40,2 55 Ortoklaz 17,7 Orto- va metasilikatlar 16,3 15 Kvars va uning turlari 12,6 12 Magnetit va gematit 3,7 3,0 Slyudalar 3,5 3,0 Kalsit 1,5 1,5 Gilli minerallar 1,0 1,5 Limonit va gidroperit 0,3 0,3 Dolomit 0,1 0,1 Fosfatlar – 0,75 Sulfidlar – 0,3 Ftoridlar 0,2 Aksessor minerallar 2,5 – Yerning ichki tuzilishi va mineral tarkibi haqida A.Ye.Ringvud quyidagi raqamlarni keltiradi . jadval Granit-gneys qatlamining (4–15 km) mineral tarkibi Minerallar Miqdori (% hisobida) Kaliyli dala shpati 31 Plagioklazlar 29,2 Kvars 12,4 Piroksenlar 12,0 Ma’dan minerallari 4 kishi hali tu’la ani klanmagan. Zandralar – keng kum tekisliklari, muzdan o kib kelayotgan suvlarni yot kizi klari natijasida hosil bu’ladi. Muzlik tasirida soliflyo kiya, alaslar, bayjaraxlar hosil bu’ladi YOnbag’irdan u’ta nam tog’ jinslarini sekin-asta surilib tushishiga soliflyokiya deb ataladi. Yer ostidagi muzlarni yerishi natijasida hosil bu’ladigan boti klarni YO kutistonda alaslar deb ataladi. YOri klardagi muzlarni yerishi natijasida hosil bu’ladigan du’nglar bayjaraxlar deb ataladi. Grunt suvlari tasirida yer yozasini ku’tarilishi natijasida shishish du’nglari hosil bu’ladi. Yer osti suvlari yozda chi kib keta olmasa tepasidagi katlamni ku’tarib yoboradi va du’nglarni hosil bu’lishiga olib keladi. SHamol tasirida yardanglar , baraxanlar va dyonalar vujudga keladi . SHamol olib kelayotgan kum zarralari tasirida bir - biriga parallel bu ’ lgan katorlar va ari klar vujudga kelishi yardanglar deb ataladi . YArdang turkcha su ’ z bu ’ lib yorsimon du ’ ng degan manoni byeradi . Mustahkamlanmagan kumlardan shamol tasirida barxanlar vujudga keladi . III. Xulosa Yer po’sti va uning tuzilishi tarkibi mavzusini o’rganar ekanman, kurs ishi mavzusini iloji boricha to’liqroq yoritishga e’tibor qaratdim. Bundan tashqari biq qator aniq va qiziqarli faktlardan foydalandim. Yer po’sti va uning tuzilishi hozirgi 1. Magmatik yoki ot kindi tog’ jinslari, ular magmaning sovishi va kotishi natijasida hosil bu’ladi. 2. CHu’kindi jinslar. Ilgari paydo bu’lgan har qanday tog’ jinslarni emirilishi, maydalanishi va tu’planishi va organizmlarni faoliyati tasirida paydo bu’ladi 3. Metamorfik tog’ jinslari, katta chu kurlikda yo qori harorat va bosim ostida jinslarini u’zgarishi tufayli hosil bu’ladi. Magmatik tog’ jinslari. Magmatik tog’ jinslari yo qorida aytganimizdek magmaning sovishi va kotishi natijasida hosil bu’ladi. Magmaning sovish sharoitiga karab magmatik tog’ jinslari quyidagi guruhlarga bu’linadi: - intruziv yoki chu kurda hosil bu’lgan magmatik tog’ jinslari. Magmaning chu kurda sekin-asta kotishi natijasida hosil bu’ladi. Intruziv tog’ jinslariga granit, gabbro va bosh kalar kiradi; - effuzif magmatik tog’ jinslari. Magmani Yer yuzasida yoki Yer yozasiga ya kin bu’lgan chu kurlikda kotishi va sovishi natijasida hosil bu’ladi Effuzif tog’ jinslariga bazalt, liparit, vulkan shishasi va bosh kalar kiradi. CHu’kindi jinslar. CHu’kindi jinslar ilgari paydo bu’lgan jinslarning turli sharoitlarda emirilishi, nurashi va tu’planishi natijasida hosil bu’ladi. CHu’kindi tog’ jinslari kelib chi kishiga ko’ra tu’rt guruhga bu’linadi: - cha ki k (klastik) jinslar, asosan tog’ jinslarini emirilishi natijasida hosil bu’ladi; - kimyoviy tog’ jinslari, qorishmalardan chu’kindilarni chu’kishi va tu’planishi natijasida hosil bu’ladi (tuzlar, gips va x.k) ; - organik (biogen) tog’ jinslari, u’simlik va hayvonlarning tanalarini u’lgandan keyin tu’planishi va u’zgarishi natijasida hosil bu’ladi (marjonlar, ku’mir, bu’r, ohaktosh); CHa ki k yoki maydalangan (klastik) tog’ jinslari minyerallar va tog’ jinslari bu’laklaridan iborat. Bu’laklarning u’lchamiga karab yirik (>2mm), u’rta (2,0- 0,05mm) va mayda (0,05-0,01mm) cha ki k jinslar ajratiladi. klanadi. Mazkur usul ularni parchalanishini u’rganishga asoslangan. Uran va kt u’tishi bilan bir xil tezlikda asta-sekin parchalanib ketadi, ku’rg’oshin esa jinslar tarkibida kolagan. Ularnning parchalanish va kti malum shuning uchun ham tog’ jinsida uchraydigan ku’rg’oshin mi kdoriga karab bu mazkur jinsning necha yil oldin paydo bu’lganini aytib byerish kiyin emas. Yer yozasining turli joylari tarkibida uran va ku’rg’oshin bu’lgan tog’ jinslarining ximiyaviy tarkibi ani klangan va ana shu malumotlarga karab paydo bu’lgan va ktidan boshlab tog’ jinslarining yoshi ani klanadi. Geoxronologik jadval (2-jadval) tog’ jinslarining yoshini va u’simlik hamda hayvonlarning tara k kiyoti va ktini ani klash sohasida olimlarning uzo k va ktlar davomida olib borgan ishlari natijasida tuzilgan. Geoxronologik jadvalda asosiy geologik vo kealar geologik va kt davomida relefning tara k kiyoti, foydali kazilmalarning vujudga kelishi, shuningdek hayot tara k kiyotining asosiy bos kichlari tu’g’risida yeralar va davrlar bu’yicha malumotlar byeriladi. jadval Geoxronologik jadval. Yeralar mln. yil Davrlar (mln yil) va ularning indekslari Asosiy tabiiy vo kealar. Tarkib topgan foydali kazilmalar Kayna- zoy yerasi Tu ’ rtlamchi yoki avtoropogen davri 1,3 mln . yil , K Bir necha bor muzlik bosgan. Hozirgi zamon relefi paydo bu’lgan. kurilish matyeryallari (gil, kum), torf, sochma oltin. I. Kirish Yer po’sti — Yerning tashqi qattiq qobig’i, geosferalardan biri, litosferaning yuqori qismi. Yer po’stining pastki chegarasi bo’ylama va ko’ndalang seysmik to’lqinlar tezligi birdaniga o’zgaradigan (6,7—7,6 km/sek dan 7,9— 8,2 km/sek gacha) yuza — Moxorovichich yuzasi) dj o’tadi. Shu yuza bilan Ye.p. mantiyadan ajraladi. Yer po’stining kuruklik va okeandagi turlari farq qilinadi. Quruqlikda Yer po’stining qalinligi tekisliklarda 35–45 km, tog’liklarda 50– 75 km gacha. Okean osti Yer po’stiniki 5–10 km. Quruqlikda Yer po’sti uch qatlam: yuqoridagi cho’kindi (qalinligi 15–20 km gacha), o’rtadagi shartli ravishda "granit" (10– 20 km), pastdagi "bazalt" (o’rtacha 15–20 km) dan tashkil topgan. Okean osti Yer po’stida "granit" qatlami yo’q, cho’kindi qatlami ham yupqa. Qu-ruqlikda Yer po’stining yuqori qatlami cho’kindi va vulkan jinslaridan tashkil topgan bo’lib, ko’pincha burmalangan, uzilmalar bilan uzilgan va surilgan. "Granit" qatlam granit va gneyslardan, "bazalt" esa bazalt, gabbro va kuchli metamorfizmga uchragan jinslardan iborat. Okean osti Ye.p. 3 qatlamdan: birinchisi zichlanmagan dengiz cho’kindilari (1 km gacha), uning ostidagisi zichlangan cho’kindilar (1–2 km), uchinchisi quyi okean bazalt qatlami (4–8 km) gabbrodan tashkil topgan, degan taxminlar bor. Okeandan quruklikka o’tadigan joyda oraliq (subkontinental yoki sub’okean) Yer po’sti (8–25 km) joylashgan. Yer po’stida muntazam tektonik harakatlar bo’lib turadi. Shunga binoan Yer po’sti Harakatchan (burmalangan mintaqalar) va nisbatan tinchigan oblastlar — platformalarga bo’lingan. Yer po’stining yoshi 3,5 —4,5 mlrd. yilga teng. Yer Po’stining rivojlanishi Yer qa’ridagi fizik-kimyoviy jarayonlarga bog’liq bo’lsa kerak deb faraz qilinadi. Yer po’sti izostaziya (muvozanat) holatiga yaqin: ya’ni Yer po’stining qandaydir uchastkasi ogirroq yoki qalinroq, zichroq bo’lsa, u substratga chuqurroq cho’kkan bo’ladi. Tektonik kuchlar Yer po’stining izostaziya holatini buzib yuboradi, ammo tektonik kuchlar susayganda Yer po’sti yana kaytadan muvozanat holiga qaytadi. Ye.p. ning geologik tuzilishini o’rganish foydali qazilmalarni qidirishda muhim rol o’ynaydi. Biotit 3,8 Olivin 2,6 Rogovaya obmanka 1,7 Muskovit 0,6 jadval Bazalt qavatining mineral tarkibi (qit’alarda 30– 50 km va 10–12 km okean ostida) Minerallar Miqdori (% hisobida) Rogovaya obmanka 33 Monoklin piroksen 20,6 Dala shpatlari 14 Kvars 11,9 Granatlar 9,5 Epidot 5,8 Kianit 4,4 Ma’dan minerallari 0,4 jadval Yuqori mantiya tarkibi (400 km gacha) Minerallar Miqdori, (% hisobida) Olivin (forsterit) 57 Rombik piroksen 17 Omfatsit 12 Granat 14 A.Poddervart fikricha Yer po’stining tuzilishida quyidagi jinslar qatnashadi: granodioritlar – 70,8 %, diorit va andezitlar – 10,3 %, bazaltlar – 48,9 %. jinslar “qatlami” 2. Granit–gneyslar “qatlami” 40 km gacha 3. Eklogit–bazalt “qatlami” 70 km gacha Mantiya 1. Gutenberg “qatlami” V 100-400 km gacha 2. Astenosfera – Golits ы n “qatlami” S 900 km gacha 3. Quyi mantiya D 2900 km gacha Markaz (yadro) Tashqi yadro F 4800 km gacha F 1 5100 km gacha Ichki yadro G 6371 km gacha rasm. Yerning tuzilish sxemasi. Keyingi 50-yillik geofizika, petrologiya, geokimyo va boshqa fanlarda amalga oshirilgan izlanishlarning natijalariga tayangan holda aytish mumkinki, Yer uch Geosinklinallarda chu’kishdan su’ng kalin yot kizi klarning hosil bu’lishi, keyin burmalanish natijasida tog’larni vujudga kelishi va ularni emirilishi natijasida platformalarni vujudga kelishi sodir bu’ladi. Ammo rift zonalarida bunday jarayonlar kuzatilmaydi. Rift zonalarida mantiyaning yo qori qismida moddalarning ku’tarilma harakatlari tasirida Yer pu’stini ku’taradi, parchalaydi va qisman kayta ishlaydi. Rift zonasining markaziy u’ ki bu’lib tor tektonik boti k- graben hisoblanadi. Rift zonasi rivojlanib ketgan ta kdirda mazkur zona kengayadi (ochiladi), kontinental rift, kontinentalaro ( Kizil dengiz, Adan va Kaliforniya ku’lti klari) va keyinchalik, kontinental riftga aylanadi. Materiklardagi rift zonalari – bu materik yer pu’stini emirilishi va uni okean yer pu’stiga aylanishidir. Rift jarayoni hozirgi paytda Yer pu’stining rivojlanishidagi eng muhim jarayonlardan biri hisoblanmo kda, ular u’z ahamiyati jihatidan geosinlinal jarayon bilan tenglashadi. Yer pu’sti tuzilishida muhim ahamiyatga ega bu’lgan riftlar ham platformalarga u’xshab turlicha yoshga ega. Rifey davridan Kaynazoy davrigacha rivojlangan riftlar avlakogenlar (grekcha aulak-ari k, genes hosil bu’lish) deb ataladi Masalan, SHar kiy Evropa platformasidagi Pripyat-Dnepr-Donetsk avlakogeni rifeyda hosil bu’lgan, uni shakllanish jarayoni chu kurda kristall poydevorda yirik yori klarni vujudga kelishi bilan kechgan. SHunga u’xshagan Yer pu’stining «ari klari» alla kachon faoliyatini tu’xtatgan va chu’kindi yot kizi klar bilan tu’lgan. Hozirgi yirik harakatchan avlokogenlarning hosil bu’lishi Kaynazoyda boshlangan. Ularga SHar kiy Afrika rift zonasi va bosh kalar kiradi. SHar kiy Afrika rift zonasi 3000 km. ga chu’zilgan va uning hududida kator su’ngan va hrakatdagi vulkanlar mavjud. Ulardan Kilimanjaro vulkani (5895 m) Afrikaning eng baland nu ktasidir. Efiya rifti Afar botig’i ora kali SHar kiy Afrika rift zonasi, kizil dengiz va Adan ku’lti klari rifti bilan bog’lagan. /arbiy Evropada yo qori Reyn rift zonasi malum. YO qori Reyn grabeni kengligi 30-40 km li vodiy sifatida relefda aks etgan, uning yonbag’rini SHavartsvald va Vogeza tog’lari tashkil kiladi. Tog’lar balandligiga ko’ra uch guruhga bu’linadi: past (1000 m. gacha), u’rtaga balandikdagi (1000-2000m) va baland (2000 m. dan yo qori) tog’lar. Tog’lar joylanishi, tuzilishi va bosh ka xususiyatlariga ko’ra quyidagi turlarga bu’linadi: tog’li u’lka, tog’ massivi, tog’ tuguni, tog’ zanjiri, yassi tog’, tog’lik, burmali tog’lar, burmali-palaxsali tog’lar, vulkan tog’lari. Tog’li u’lkalar- Yer yozasining atrofdagi tekisliklardan baland ku’tarilib turgan qismi. Bir necha ming km.ga chu’zilib ketadi. Tog’ massivlari-tog’li u’lkalarning alohida ajralib kolgan (tog’ vodiylari bilan) qismi. Deyarli bir xil uzunlikka va kenglikka ega (Monblan, Mu’g’uliston va x.k). Tog’ tuguni-ikki va undan orti k tizmalarini kesishgan joyi (Pomir, Arman tog’ligi). Tog’ zanjiri-uzun chu’zilgan balandlik, burmalanish zonasining yu’nalishi bu’yicha juda katta masofaga chu’ziladi. Har bir tog’ zanjiri bosh kasi bilan tog’ vodiysi bilan ajralib turadi. Tog’ kirrasi-tog’ yonbag’rilarini kesishgan chizig’i. YAssi tog’ nisbatan bir xil yozaga ega bu’lgan ulkan maydonlar. (Afrika, Braziliya, Avstraliya, Hindiston, Markaziy Osiyo va x.k). Tog’liklar-tog’ tizmalari va yasi tog’lardan iborat bu’lgan keng hududlar (CHyerskiy, Yeron, Tibet, Katta havza) Burmali tog’lar-geosinklinallar u’rnida Alp burmalanishida hosil bu’lgan tog’lar. Katta balandlik bilan ajralib turadi. Vul konlar turli xil tog’ relef shakllarini hosil kiladi. Ulardan keng tar kalganlari quyidagilar: Lavali koplamalar (trapp yuzalari), Islandiyada, YAngi Zelandiyada, Azor, Kanar va Gavay orollarida keng tar kalgan. Hozir ular kam uchraydi ammo kadimda juda keng tar kalgan (Sibir, Kavkazorti, Hindiston yarim oroli SHimoliy va Janubiy Amyerika, Janubiy Afrika, Avstraliya, Antraktida); Magma chu’kindi jinslar ichiga kirib borib va u yerda kotib kolishi natijasida Yer yuzasida gubazsimon balandliklar hosil kiladi. Lavalarni otilishi va chor atrofga o kib ketishi natijasida kal konli vulkanlar hosil bu’ladi (Gavay, Islandiya Polineziya orollari, SHar kiy Afrika), lava va maydalangan tog’ jinslarining otilishi natijasida katlamsimon vulkanlar hosil bu’ladi. Ular ko’p hollarda baland bu’ladi, chu’ k Yirik cha ki k jinslar (psefitlar-toshlar)ga dyametri 2 mm dan bir necha metrgacha bu’lgan bu’laklar kiradi va ikki yirik guruhga bu’linadi: I. Silli klanmagan cha ki k jinslar quyidagi qismlardan iborat: - Xarsang tosh, dimetri 100 mm dan orti k: - mayda tosh, dyametri 100-10 mm; - dresva, dyametri 10-2 mm. II. Silli klangan cha ki k jinslar quyidagi qismlardan iborat: -g’u’la tosh, silli klangan toshlar uyomi, dyametri 100 mm. dan katta; - shag’al tosh, dyametri 100-10 mm. Silli klanmagan toshlarni bir-biriga yopishib kotib kolganini brekchiya deb ataladi. Silli klangan toshlarni bir-biriga yopishib kotib kolgan konglamyerat deb ataladi. U’rtacha kattali kdagi cha ki k toshlarga kum va kumtoshlar kiradi, ularni psammitlar (psammos- kum) deb ham atashadi. Ularning quyidagi turlari ajratiladi: dag’al donali (1.2mm), yirik donali (0,5-1mm), u’rta donali (0,25-0,5mm) mayda donali (0,1-0,05mm), mayin donali (<0,1mm). Er po’sti – bevosita kuzatish mumkin bo’lgan Yerning ustki qavati. U yuqoridan atmosfera va gidrosfera, pastdan Moxorovichich chegarasi bilan chegaralanadi. Yer po’stining kimyoviy va mineralogik tarkibi haqidagi bilimlar sayyora ustki qismlarida olib borilgan kuzatishlarga asoslanadi. Turli xil tog’ jinslarining kimyoviy va mineralogik tarkiblari xamda fizik xossalarini birgalikda talqin qilish va mavjud ma’lumotlarni boshqa kosmik jismlar bilan taqqoslash asosida, jumladan meteoritlarni o’rganish dalillariga tayangan holda Yerning ichki qismlari, mantiya va markazining tuzilishi va tarkibi haqidagi tasavvurlar shakllangan. jadval Yerning geosferalari haqida ma’ lumotlar Geosferalar Geosferalarning bo’limlari Harfiy ishorasi Pastki chegarasining chuqurligi Er po’sti 1. Cho’kindi – metamorfik A 20 km gacha jadval Yer po’stining kimyoviy tarkibi (A.P.Vinogradov bo’ yicha, % hisobida) I . O – 47,0 Si – 27,5 III. Ti – 0,6 H – 0,15 C – 0,1 IV. Mn – 0,09 S – 0,09 P – 0,08 Ba – 0 , 05 Cl – 0,01 Sr – 0,04 Rb – 0,03 F – 0,03 Cr – 0,02 Zr – 0,02 V – 0,01 Cu – 0,01 Ni – 0,01 V. Ni – 0,008 Li – 0,006 Cl – 0,004 Sn – 0,004 Co – 0,003 Y – 0,003 La – 0,002 Pb – 0,002 Ga – 0,001 Nb – 0,001 VI. Th – 8·10 - 4 Cs – 7·10 -4 Be – 6·10 - 4 Sc – 6·10 -4 As – 5·10 - 4 Hs – 3,2·10 -4 Mo –3·10 - 4 B – 3·10 -4 U – 3·10 -4 Ti – 3·10 -4 W – 1·10 -4 VII. Sc – 6·10 -5 Cd – 5·10 - 5 Sb – 4·10 -5 Bi – 2·10 -5 Ag – 1·10 - 5 VIII. Hg –7·10 -6 Os –5·10 -6 Pd –1·10 -6 Te –1·10 -6 II. Al – 8,5 Fe – 5,0 Ca – 3,5 Na – 2,5 K – 2,5 Mg – 2,0 IX. Au – 5·10 -7 Pt – 5·10 -7 Ru – 5·10 -7 Zr – 1·10 -7 Rh – 1·10 -7 Re – 1·10 -7 Yer po’stining mineral tarkibi to’g’risida xilma-xil fikrlar mavjud. Ularni tekshirish va aniq ma’lumot olish ancha muammo. Yer po’stining mineral tarkibi N.P.Yushkin (1975) fikricha quyidagicha (% hisobida): silikatlar – 75, oksidlar – 17, xromatlar – 3,5, karbonatlar – 1,7, sulfidlar – 1,15, fosfatlar – 0,7, sulfatlar 0,5 va boshqalar 0,6. Boshqa olimlardan U.G.Bregg va A.Ye.Fersman fikricha Yer po’sti quyidagi minerallardan tashkil topgan . rivojlanishdagi geosinklinal bos kich juda katta davrni u’z ichiga oladi. U bir necha geologik davrlar mobaynida rivojlanishi mumkin. Geosinklinal rivojlanish bos kichida Yer pu’sti kalinlashadi, bar karor va katti k bu’lib koladi, yangi burmalanishga kodir bu’lmay koladi. Geosinklinal tara k kiyotining barcha boskichlarida magma chu’kindi jinslar orasiga kirib boradi, vulkanlar otilgan va ktlarda esa lava bu’lib Yer yozasiga o kib chi kdi. SHunday kilib, geosinkalinal Yer pu’stini bukilib borayotgan xarkatchan qismi bu’lib, chu kur, yozlarcha kilometrcha chu’zilgan va suv bilan tu’lgan maydonlaridir. Geosinklinal tubida kalin chu’kindilar Yerning ichki qismlarida yo qori bosim va yo qori harorat tasirida burmalar hosil kiladi va tog’lar, tog’ tizimlari vujudga keladi. Okean Yer pu’sti materik Yer pu’stiga aylanadi. Platformalar Yer pu’stining bar karor qismlaridir. Geosinklinal tara k kiyotining oxirgi bos kichi platformalarni hosil bu’lishidir. Platforma ikki kavatdan iborat. Uning birinchi kavati platforma poydevori hisoblanadi. Platforma poydevori mustahkam, kam harakatchan bu’lib, kristali tog’ jinslaridan, asosan magmatik va metaomorfik jinslardan tuzilgan, ikkinchi kavat poydevor ustida joylashgan bu’lib, ko’pincha gorizontal yotgan (24-rasm) chu’kindi jinslardan tarkib topgan. Ilgari aytganimizdek geosinklinal u’rnida uning tara k kiyoti davomida burmali tog’lar vujudga keladi. Mazkur tog’larning uzo k davr davomida emirilishidan platformaning poydevori vujudga keladi. Ushbu poydevor kuchli bukilgan, metamorfizmga uchragan kadimgi tog’ jinslaridan tarkib topgan, ularni granitlar yorib chi k kan. Poydevorning asta-sekin chu’kishi natijasida uning yuzasida dengizlar vujudga kelgan. Dengiz tubida chu’kindi jinslar- kumlar, gillar, ohaktoshlar tu’plana boshlagan. Poydevorning asta-sekin ku’tarilishi o kibatida dengizlar chekingan va ularning u’rnida yuzasida chu’kindi jinslar bu’lgan tekislik vujudga kelgan. Platformaning ikkinchi kavati, uning chu’kindi jinslardan iborat ustki qismidir. Platformalar yoshiga karab ham far klanadi. Platformaning yoshi kuyi kavat, yani poydevor paydo bu’lgan davr bilan belgilanadi. Eng kadimgi platformalar qismga bo’linadi: Yer po’sti, mantiya va yadro (markaz) 1 . Yer po’sti o’z navbatida uchga bo’linadi: a) cho’kindi–metamorfik jinslar; b) granit–gneyslar; v) bazalt qavatlari. Geofizikaviy ma’lumotlarga ko’ra, Yer po’stining qalinligi okeanlar ostida 5–10 km, kontinental tekisliklarda 30–40 km va orogenik tog’li o’lkalarda 50–75 km ni tashkil qiladi. Ushbu qavatlar orqali o’tayotgan seysmik to’lqinlarning tezligi ancha o’zgaruvchan, cho’kindi–metamorfik jinslarda 3–5 km/sek, granit–gneyslarda 5,5–6,5 km/sek va “bazaltlarda” – 6,6–7,2 km/sek. Ma’lum bo’lishicha, bu qavatlarning qalinligi o’zgaruvchan. Bulardan birinchisi – cho’kindi jinslar qavati (“qatlami”) qadimiy qalqonlarda (Aldan, Boltiq) deyarli yo’q hisobi, kontinental tekisliklarda (platformalarda) 5 km gacha bo’lsa, orogen o’lkalarda 15 km ni tashkil etadi. Yer po’sti ikkinchi qavatining (granit–gneyslar “qatlami”ning) qalinligi platformalarda 15-20 km atrofida bo’lsa, tog’li o’lkalarda 20–25 km ni tashkil etadi. Uchinchi qavat – “bazalt qatlami"ning qalinligi platformalarda 15–20 km, orogenik o’lkalarda 25–35 km orasida bo’ladi (11.2- rasm.). rasm. Yer po’stining “qatlamli” tuzilishi sxemasi. 1 . William M. White. Geochemistry, Wiley-Blackwell, 2005. С hapter 1.5. Page 14-19 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ANDIJON DAVLAT UNVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI GEOGRAFIYA TALIM YO’NALISHI I - BOSQICH 101-GURUH TALABASI UMUMIY TABIIY GEOGRAFIYA FANIDAN TAYYORLAGAN KURS ISHI MAVZU: Yer po’sti va uning tuzulishli Geosinklinallar-Yer pu’stining harakatchan, keng chu’zilgan qismlaridir. Geosinklinallar yo qori suratlarda kechadigan tektonik jrayonlar, kuchli magmatizm tez-tez sodir bu’lib turadigan dahshatli zilzilalar bilan ajralib turadi. Geosinklinallarni rivojlanishda tu’rtta bos kich ajratiladi (22- rasm): - birinchi yoki ilk bos kichda umumiy chu’kish, chu’kkan joyda dengizni hosil bu’lishi va yot kizi klarni tu’planishi sodir bu’ladi. YOt kizi klar asosan kalin chu’kindi-vulkanik jinslardan iborat bu’ladi. Mazkur bos kichda chu’kindi jinslar uchun flish (kumtosh, gil, myergellarni qonuniy ketma-ketligi) lar, vulkanik jinslar uchun esa lava yoti kizi klari xos. Mazkur joy chu’kkan sari yot kizi klarni kalinligi orta boradi va ular qisman metamorfizmga uchraydi; - ikkinchi yoki u’rta bos kichda geosinklinallarda yoti kizi klar hosil bu’lishi davom etadi, ularni kalinligi 8-15 km etganda chu’kish jarayoni ku’tarilish bilan almashinadi. CHu’kindi jinslar burmalanadi, katta chu kurlikda esa ular metomorfizmga uchraydi, vulkanlar otila boshlaydi, yori klar va darzlarga magma kirib kotib koladi. Bu bos kich chu’kindi tu’plangan zonaning kator bukilmalar va ku’tarilgan orollarga bu’linib ketishi bilan tugallanadi; -uchinchi yoki oxirgi bos kichda geosinklinallarda Yer pu’stini chu’kishi tugab, tog’lar paydo bu’la boshlaydi, tog’ jinslari katlamlari burmalanadi, ular metamorfizmga uchraydi, tog’ tizimlari vujudga keladi. Oddiy burmalar sinklinallar va antiklinallar deb ataladi (23-rasm). SHunday kilib, geosinklinalning umumiy ku’tarilishi tog’larning paydo bu’lishi, tog’lararo bukilmalarning vujudga kelishi bilan tugaydi; - tu’rtinchi bos kichda tash ki jarayonlar tasirida ku’tarigan tog’lar bir necha u’n va 100 millionlab yillar davomida emirila boshlaydi: Emirilgan tog’ jinslari hosil bu’layotgan platformalarning chekkalarida paydo bu’lgan suv bilan tu’lgan kambar cheka bukilmalarga olib borib yot kiziladi. Bukilmalarda tu’plangan yot kizi klarning kilingan 10 km. ga etishi mumkin. Tog’lar asta-sekin emirilish jarayonida du’ngli tekisliklarga, yani peneplenga aylanib koladi. Mazkur tekisliklarda nurashga chidamli koldi k tog’ jinslari chi kib turadi. Yer kobig’ini Neogen davri, 21 mln.yil, N Tez-tez kuchli vulkanlar otilib turgan. Ilgari yaxlit bu’lgan U’rta dengiz, qora, Kaspiy, Orol dengizlari bu’linib ketgan. Odamsimon maymunlar tara k kiy etgan ku’ng’ir ku’mir, neft, kahrabo, toshtuz, chu’kindi temir rudalari, kurilish matyeryallari (granit, marmar) Paleogen davri. 42 mln yil. R Mezozoy yerasida ku’tarilgan tog’lar emirilib ketgan. Alp tog’ burmalanishi boshlangan ku’ng’ir ku’mir, neft-yonuvchi sla a nets fosforit, toshtuz, chu’kindi temir rudalari, alyominiy rudasi (boksitlar). Mezozo y yerasi Bu’r, 70 mln yil, K YOpi k urug ’ li u ’ simliklar paydo bu ’ lgan , sudralib yoruvchilar kirilib ketgan . kushlar tara k kiy etgan, sut emizuvchilar paydo bu’lgan. Ku’mir, neft, yonuvchi gaz, fosforit, bu’r. YOra, 58 mln yil, J I klim issi k va syernam bu’lgan. YAlang’och urug’li u’simliklar keng rivojlangan. Sudralib yoruvchilar ko’paygan. kushlar paydo bu’lgan. Toshku’mir, ku’ng’ir ku’mir, neft, fosforit, yonuvchi slane ts . Tryas, 45 mln yil, T. kadimgi sudralib yoruvchilar kirilib ketgan mezozoy sudralib yoruvchilari paydo bu’lgan. Tosh tuz, neft, ku’mir, alyominiy xom ashyosi. II. Asosiy qism 1. Yer po’stining tuzilishi va tarkibi. Yer po’stining tuzilishi. Yer po’sti tuzilishiga ko’ra uch turga bu’linadi: materik, okean va orali k. Materik Yer po’sti a sosan kuru klikda tar kalgan va uchta katlamdan iborat: - chu’kindi katlam, kalinligi 10 km, chu’kindi jinslardan iborat; - granitli katlam, kalinligi 10-15 km, zichligi yo qoridagi katlamga nisbatan ancha yo qori; - bazalt katlami, kalinligi 15-35 km. Materik Yer po’stining u’rtacha kalinligi 30-40 km., tog’li u’lkalarda esa 70-80 km u’rtacha zichligi 2,7 gg’sm 3 . Okean Yer po’sti ikki katlamdan iborat: -chu’kindi katlam, kalinligi 2-5 km chu’kindi jinslardan iborat; -bazalt katlami, kalinligi 5-10 km. Okean Yer po’stining umumiy kalinligi 6 km dan 15 km. gacha. U’tkinchi yoki orali k yer po’stida materik va okean Yer po’sti xususiyatlari ham uchrab turadi. Bu yerda okean po’stini materik yer po’stiga aylanishi sodir bu’lib turadi. Yer po’stining tarkibi Yer po’sti ximiyaviy elementlardan, minyerallardan va tog’ jinslaridan iborat. Yer po’sti tarkibida quyidagi ximiyaviy elementlar uchraydi: kislorod (47%), kremniy (29,5%), alyominiy (8,05%), temir (4,65%) kaltsiy (2,96%), natriy (2 ,5%) kaliy (2,5%), magniy (1,87%), titan (0,45%) va bosh kalari-0,52% Demak, Yer po’stida tar kalgan 9 ta asosiy element 99,48% ni tashkil kiladi. Ximiyaviy elementlar birlashmasiga minyeral deb ataladi. Tog’ jinslari esa bir necha minyerallarni tabiiy birikmasidir. Tog’ jinslari monominyeralli va poliminyeralli bu’ladi. Monominyeralli tog’ jinslari bitta minyeraldan tashkil topadi, masalan, kvarts, kvarts minyeralidan iborat. Poliminyeral tog’ jinslari bir necha minyerallardan iborat. Masalan, granit quyidagi minyerallardan tashkil topgan: kvarts, ortog’laz, slyoda, dala shpati. Hosil bu’lish sharoitiga karab tog’ jinslari uchta katta guruhga bu’linadi: 2. Abdullayev S.I, I.X Jonqobilov, H. I. Muqumova “bitiruv malakaviy ishi uslubiy qo’llanma. Qarshi – 2014-y 3. Мирзалиев Т . Картография . Т ., 2002, 230 б 4. Vahobov X, Abdunazarov O’, Zaynutdinov, Yusupov R., Umumiy yer bilimi. “Sharq” T. 20 05. 256 b. 5. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. Tom- 2- 8. 6. “Табиий география фанига кириш “ фанидан марузалар матни Тошкент 2000 –й 7. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. И-ИИ том. Тошкент, 1985 . Foydalanish uchun internet saytlari. 1. www.ta’lim.uz 2.www.ziyonet.uz. 3.www.Google.uz slanetsli tog’lari, Garts rudali tog’lari, Ural, Tyanshan, Oltoy, Kunlun, SHar kiy Avstraliya, Appalachi, Atlas tog’lari, kozog’iston past tog’larining shar kiy qismi ku’tarilagn. Keyinchalik mazkur gyertsinidlar platforma holatiga u’tgan. Mezozoy burmalanishi. Ikki qismdan iborat: kimmyeriy va Larmiy burmalanish bos kichlari. Kimmyeriy (Qora dengiz bu’yidagi kabila nomi) burmalanishi mezozoy yerasining boshi va u’rtalarida sodir bu’lgan. Mazkur bos kichda burmali va ku’tarilma harakatlar va magmatizm jarayonlari xos bu’lgan. kadimgi kimmyeriy burmalanish bos kichi tryassning oxiri va yora davrining boshlarida sodir bu’lgan. Mazkur bos kichda Vyerxoyansk-Kolima tog’li u’lkasi, SHimoliy Amyerikada Qordilyera tog’larining katta qismi ku’tarilgan. Laramiy bos kichi ( A KSHdagi Laramiy daryosi nomidan olingan ). Bu ’ r davrining oxiri va paleogen davrining boshlarida sodir bu ’ lgan . Mazkur burmalanish bos kichida SHimoliy Amyerikadagi koyali tog ’ lar , uzo k shar kdagi Sixota - Alin , Saxalin tog ’ lari ku ’ tarilgan . Tibetda va Malay yarim orollarida ham sodir bu ’ lgan . Alp burmalanish bos kichi . Kaynazoy yerasida sodir bu ’ lgan . Ushbu burmalanish bos kichi ru ’ y byergan Alp tog ’ lari nomi bilan atalgan . Alp burmalanish natijasida hozirgi mavjud ko ’ p tog ’ tizmlari ku ’ tarilgan . Ular ikkita tog ’ minta kasini hosil kilgan ( Alp - Ximolay va Tinch okean ): - Alp - Ximolay minta kasi : Pireney , Andalusiya , Atlas , Apennin , Alp , Bol kon , Karpat , Kavkaz , Kichik Osiyo , Yeron , Hindi kush , Ximolay tog ’ lari ; - Tinch okean minta kasi : Qoryak , Kamchatka , Saxalin , YApon , YAngi Gvineya , YAngi Zelandiya , And tog ’ lari , Aleut orollari va x . k . Burmalanish bos kichlari davomida Yer yuzasidagi asosiy relef shakllari hosil bu ’ lgan . Yer yozasi relfi . Yer yuzasidagi noteksliklarga relef deb ataladi . Yer yozasi relefi uchta yirik guruhga bu ’ linadi : geotektura , morfostruktura va morfoskulptura . Geotektura - Yer pu ’ stidagi yirik relef shakllaridir . Geotektura fa kat Yerning ichki kuchlari tasirida vujudga keladi va rivojlanadi . Ularga materik va kt deb ataladi. Yer pu’stining yoshi 4,6 mard. yil demak Yer pu’stining paydo bu’lganiga 4,6 mard. yil bu’lgan. Yer pu’stidagi tog’ jinslarining nisbiy va mutla k yoshi ajratiladi. Tarkibi turlicha bu’lgan chu’kindi tog’ jinslarining qanday tartibda yotishini va ularda uchraydigan u’simlik va hayvonotlarning tosh bu’lib kotgan kolidi klarini u’rganib, qanday katlamlar oldin, kaysi birlari keyinro k hosil bu’lganini ani klash, yani ularning nisbiy yoshini bilib olish mumkin. Agar chu’kindi jinslarning katlamlari dengiz tagida qanday paydo bu’lgan bu’lsa, shu tartibda (brini-ketin) joylashgan bu’lsa, pastdagi katlam oldin, yo qoriro kdagisi esa keyinro k paydo bu’lgan, yani ustki katlam yoshro k katlamdir. CHu’kindi tog’ jinslarining tarkibida ucharaydigan kadimgi hayvon va u’simliklarning tosh bu’lib kolgan-tosh kotgan koldi klarini u’rganish Yer shari tara kiyotining uzo k davom etgan geologik bos kichlarini bilib olishga imkon byeradi. Ana shu uzo k davom etgan va ktlar eonlar va yeralar deb ataladi. Yer pu’sti tara kiyotida ikkita eon ajratiladi: Kriptozoy va Fanyerozoy, Eonlar yeralarga bu’linadi. Kriptozoy ikkita yeradan, yani arxey (eng kadimgi yera), protyerozoy (dastlabki yoki ilk hayot), Fanyerozoy uchta yerani u’z ichga oladi: paleozoy ( kadimgi hayot), mezozoy (u’rta hayot), kaynazoy (yangi hayot). Yeralar kis karo k va ktlarga-davrlarga bu’linadi. Arxey va protyerozoy yeralari davrlarga bu’linmaydi, chunki ulardagi yoti kizi klar kam u’rganilgan. Paleozoy yerasi olti davrga bu’linadi ( kadimdan yoshiga karab): kemriy (S), ordovik (O), silur (S), devon (O), karbon (S), pyerm (R). Mezozoy yerasi uch davrdan iborat: tryas (T), yora (Y), bor (K). Kaynozoy yerasi ham uch davrdan iborat: paleogen (R), neogen (N), tu’rtlamchi ( K). Yeralarning har biri u’nlarcha va yozlarcha million yillar davom etgan. Davrlar esa bir necha u’n million yil davom etgan va eng oxirgi, yani odam paydo bu’lgan davrgina taxminan 1,8 million yil davom etmo kda (2-jadval). Biron bir tog’ jinsi paydo bu’lgan va ktidan boshlab u’tgan yillar shu jinsning mutlo k yoshi deb ataladi. Tog’ jinslarining yoshi radyaktiv usul bilan ani zomonda iqtisodiy yuksalishlarni o’zgartirishga qodir fanlardan bo’lib, bu yo’nalishlarda olib borilgan tadqiqotlar va izlanishlar mamlakatning qazilma boyliklari va iqtisodiy resurslarini o’rganish uni baholashga imkon beradi. Albatta bu iqtisodda o’z ta’sirini ko’rsatidi. Foydalanish chegaralarini aniqlashtiradi. Mustaqil O’zbekistonimizda ham bunday yo’nalishli fanlarga katta etibor qaratilmoqda. Tadqiqotlar olib borilib ulardan samarali foydalanilmoqda. Iqtisodiy resiurslar ularni baholash va aniqlash foydalanish chegaralari va unumli maqsadli foydalanish choralarini ishlab chiqishga imkon bermoqda. Ulg’ayib unib o’sib kelyotgan yosh avlodga ham bunday fanlarni albatta mukammal qiziqarli aniq faktlar orqali yetkazish zarur. Modomiki ulardan yosh va yetuk mutahasislar chiqishi tarbiyalanishi zarur. IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1. Abdullayev S.I., I.X. Jonqobilov, B.CH. Murtazayev. Geografik qobiq to’g’risida ta’limot” (Tanlov o’quv fani) ma’ruzalar majmuasi. 2013 yil

Yer po'sti va uning tuzulishli

Купить