Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	2.1MB
Покупки	1
Дата загрузки	08 Январь 2025
Расширение	docx
Категория	География

Yevrosiyo iqlimi va iqlim mintaqalari

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR
1. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
2. O’zbekiston Respublikasining “Elektron tijorat to’g’risida”gi O’zbekiston
Respublikasi Qonuniga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish haqida”gi 2015-yil 22-
maydagi O’RQ-385-sonli qoniniga muvofik qabul qilindi. Xalq so’zi, 2015 yil 23
may.
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 bet.
4. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU,
2017. – 48 bet.
5. Никитин A . M . Водохранилища Средней Азии.Л.: Гидрометеоиздат, 1991.
6. Расулов А.Р., Хдкматов Ф.Х,- Умумий гидрология. Тошкент: Университет,
1995.
7. Musaev P . va boshqalar . Geografiya- materiklar va okeanlar tabiiy
geografiyasi,6 sinf darsligi., T., «O`qituvchi», 1996 yil.
8. Abduqosimov A. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi, T., «O`qituvchi»,
1998 yil.
27

I BOB. YEVROSIYO IQLIMI
1.1. Yevrosiyo iqlimining umumiy xususiyatlari va iqlimiga ta’sir qiluvchi
omillar
Evrosiyo iqlimida uning hududining kattaligi bilan bog’liq xususiyatlar
namoyon bo’ladi. Materikning asosiy qismining ekvator va Shimoliy qutb aylanasi
orasidagi o rni, sharqiy va markaziy qismlarning massivligi, g arbiy va janubiyʻ ʻ
chekkalarning bo linishi, okean havzalarining ta siri, sirtining murakkab tuzilishi.
ʻ ʼ
Evroosiyodagi iqlim sharoitlarining ajoyib xilma-xilligi.
1-rasm. Yiliga jami quyosh radiatsiyasi.
Yillik radiatsiya balansi Yevroosiyo hududida 420 dan 3360 kkal/m 2
(10-
80 kkal/sm 2
) gacha o zgarib turadi. Yanvar oyida Brittany chizig’idan shimolga -
ʻ
5

XULOSA
Tabiiy va iqtisodiy g е ografiya ham boshqa fanlar qatori yangicha sharoitda
rivojlanib, mustaqil mamlakatlarining qudratini yanada mustahkamlashga o’zining
munosib hissasini qo’shib bormoqda.
O’quv jarayonida u yosh avlodga Yevrosiyo materigining o’ziga xos iqlimi
va iqlim mintaqalarini, kashfiyotchilar tomonidan qilingan ishlar, taraqqiyotlar
davri, o`lkaning asrlar davomidagi iqlim o`zgarishlari, tabiiy hodisalar,haroratning
o`zgarishi, shamollar, tabiiy r е sursi, havo namligi va havo bosimining hududiy
jiqatlarini , dunyo iqlim kartasi orqali iqlimning o`zgarib borishini o’rganishga
yordam byeradi. Nazariy va amaliy yo’nalishda esa mazkur fan Yevrosiyo
materigining o’ziga xos iqlimi va iqlim mintaqalari, kashfiyotchilar tomonidan
qilingan ishlar, taraqqiyotlar davri, o`lkaning asrlar davomidagi iqlim o`zgarishlari,
tabiiy hodisalar, haroratning o`zgarishi, shamollar, tabiiy r е sursi, havo namligi va
havo bosimining hududiy jiqatlarini, iqlim mintaqalarining joylashtirish bilan
bog`liq muammolarini hamda Dunyo iqlim kartasi holati, ijtimoiy ekologiya kabi
muhim masalalarini tadqiq qilishda katta ahamiyatga ega.
M е n kurs ishimda «Yevrosiyo materigining iqlimi», uning o’ziga xos
iqlimi va iqlim mintaqalari, kashfiyotchilar tomonidan qilingan ishlar, taraqqiyotlar
davri, o`lkaning asrlar davomidagi iqlim o`zgarishlari, tabiiy hodisalar, haroratning
o`zgarishi, shamollar, tabiiy r е sursi, havo namligi va havo bosimining hududiy
jiqatlarini, iqlim mintaqalarining joylashtirish bilan bog`liq muammolarini va uni
o’qitish usullariga katta aamiyat berdim.
26

bo’shliq hosil bo’ladi. G’arbdan kelgan o’zgartirilgan havo bu bo’shliqqa so’riladi,
soviydi va cho’kadi, sirt qatlamlarida yuqori bosim maydonini to’ldiradi.
Osiyoning ichki qismlari relyefining ta’siri ham o’z ta’sirini ko’rsatadi: maksimal
shakllanish mintaqasidan janubga ko’tarilgan baland tog’li tuzilmalar sovuq havo
massalarining tarqalishini oldini oladi va ularning nisbatan cheklangan makonda
to’planishiga yordam beradi. Bu jarayonlarning barchasining o zaro ta siriʻ ʼ
natijasida qishda Yevrosiyoning ichki qismida Yerdagi eng katta yuqori bosim
zonasi, Osiyo kvazstatsionar maksimali hosil bo ladi.
ʻ
2-rasm. Yevrosiyoda yer sathida o rtacha havo harorati (yanvar).
ʻ
Ushbu maksimalning shimoliy va sharqiy chekkalari bo’ylab sovuq va
quruq kontinental havo hozirgi vaqtda issiqroq bo’lgan Tinch okeani tomon oqadi.
Natijada shimoliy va shimoli-g’arbiy shamollar qishki musson deb nomlanadi.
Osiyo balandligi ba’zan G’arbiy Yevropagacha cho’zilgan, u erda qattiq sovib
ketishiga olib keladigan shpur hosil qilishi mumkin. Qishda Osiyoning janubiy
qismi savdo shamollarining aylanishi ta’sirida bo’ladi. Arabiston yarim oroliga
8

Suzuvchi muzning eng katta tarqalish chegaralari (mart, aprelda - shimoliy
yarim sharda, sentyabrda janubiy yarim sharda) Radiatsiya balansi qiymatlari
aniqlanmagan hududlar: tog’li hududlar
Janubda 30° Shim.da yuqori bosim zonasi joylashganShimoliy yarim
sharning subtropik yuqori bosim zonasining bir qismi bo’lgan (Shimoliy Atlantika
yoki Azor orollari, maksimal). Ushbu barik mintaqalarning o’zaro ta’siri Evropada
meteorologik sharoitlarni shakllantirish uchun alohida ahamiyatga ega. Shimoliy
Atlantika maksimal shimoliy va sharqiy chekkalari bo’ylab oqadigan havo
Shimoliy Atlantika va Evropaning g’arbiy chekkasida past bosimli hududga
tortilib, mo’’tadil kengliklarda g’arbiy va janubi-g’arbiy yo’nalishdagi siklon
shamollar tizimini yaratadi. Nisbatan iliq okeandan materikga esadi va ko’p namlik
olib keladi. Qutb kengliklarida bu vaqtda sharqiy komponentli shamollar ustunlik
qiladi. Qishda siklonik depressiyalar harakatining asosiy yo’nalishlari Islandiya,
Skandinaviya yarim oroli va Barents dengizi orqali o’tadi. O’rta er dengizi suvlari
ustida, ko’p miqdorda issiqlik to’plash, qishda mahalliy siklogenez rivojlanadi.
Ko’pincha siklonlar Liguriya dengizi va Arslon ko’rfazi, Tirren dengizining
janubiy qismida va Kipr orolida hosil bo’ladi. Bu yerdan ular sharqqa va shimoli-
sharqga qarab, bir necha yillarda Hind vodiysigacha kirib boradi.
Evropada siklonlarning o’tishi G’arbiy Evropa qishiga xos bo’lgan yomg’ir
yoki yomg’irli bulutli ob-havo bilan birga keladi. Ko’pincha mo’’tadil
kengliklarning dengiz havosi arktik havo bilan almashtiriladi, bu haroratning
keskin pasayishiga va yog’ingarchilikning kamayishiga olib keladi. Arktika havosi
janubga tarqaladi, lekin nisbatan kamdan-kam hollarda Evropaning janubiy
qismiga kiradi, chunki u sublatitudinal joylashgan tog ‘tizmalari bilan
kechiktiriladi. Sharqqa qanchalik uzoq bo’lsa, arktik havoning kirib borishi
shunchalik tez-tez va uzoqroq bo’ladi.
Yevrosiyo iqlimiga ta’sir qiluvchi omillar .
G’arbiy havo oqimining harakati bilan qit’ada uning sovishi va qurishi.
Osiyoning ichki qismida atmosfera sirt qatlamlarining sovishi munosabati bilan
bosim ortib borayotgan hudud hosil bo’lib, uning ustida yuqori troposferada
7

2.3. Yevrosiyoning issiq iqlim mintaqalari
Yevrosiyoning bir qismi bo lgan Katta Sunda orollari ekvatorial iqlimʻ
zonasiga ega. Bu erda yil davomida issiq havo massalari hukmronlik qiladi va
yog'ingarchilik miqdori yiliga 2000 mm ga etadi. Ob-havo sharoiti abadiy yozga
o'xshaydi. Alp zonasini alohida toifaga kiritish mumkin. Bu hududlardagi iqlim
geosinklinal xususiyatlar va qiyalik ekspozitsiyalari bilan belgilanadi. Belbog'ning
hududi baland tog'larning to'siqli izolyatsiyasi va turg'un havo bilan tavsiflanadi,
bu mahalliy iqlimning shakllanishiga yordam beradi.
Suptropik iqlim mintaqasi materikning g’arbidagi Pireney yarim orolidan
to Tinch okean sohilidagi bo’lgan polosani egallab yotardi. Yozda tropik havo va
qishda mo’tadil kenglik havo massalari hukmronlik qiladi. Yozda tropik havo
tasirida harorat + 30 0
C +35 0
C gacha ko’tariladi, havo ochiq bo’ladi, yomg’ir juda
kam tushadi. O’rta dengiz sohillarida qish juda iliq bo’ladi, yomg’ir tez-tez yog’ib
turadi, havoning o’rtacha harorati hamma joyda 0 0
C dan yuqori. Yomg’irni
Atlantika okeanidan esadigan g’arbiy nam shamollar keltiradi. Bu suptropik iqlim
mintaqasining o’rta dengiz bo’yi iqlimidir. Shuning uchun o’simliklar vegetasiyasi
yil davomida to’xtamaydi.
G’aybdan sharqqa materik ichkarisi tomon brogan sari havoning namligi
kamayib, kontineltalligi orta boradi.Natijada subtropik mintaqaning o’rta qismida
subtropik kontinental iqlim tarkib topadi. Bu yerda yoz juda issiq va quruq, qish
esa ancha sovuq bo’ladi.Yog’ingarchilik kam, 100-150 mm atrofida yog’adi. O’rta
Osiyo va O’zbekistonning janubiy qismlari ana shunday iqlimga to’g’ri keladi.
Materikning sharqiy Tinch okean sohilidagi subtropik mintaqada
mavsumiy shamollar tasirida subtropik musson iqlimi vujudga keladi.Yozda
okeandan esadigan havo massalari ko’p miqdorda namgarchilik keltiradi, havo
haroratini pasaytiradi.Jala yomg’irlar uzoq davom etishi tufayli daryolar toshadi ,
ekinzorlarni, qishloqlarni suv bosadi. Qishda esa materikdan esgan shamol
haroratni keskin pasaytiradi, yog’ingarchilikni kamaytiradi.
25

yoz va ko’p miqdorda yog’ingarchilik (300-700 mm) bilan ajralib turadi. ) barcha
fasllarda yomg’ir va qor shaklida tushadi.
Evrosiyoning eng keng va massiv qismi mo’’tadil iqlim zonasida
joylashgan bo’lib , uning janubiy chegarasi qutb jabhasining yozgi holati bilan
belgilanadi, Biskay ko’rfazining janubiy qirg’og’idan Qora va Kaspiy
dengizlarining o’rtasidan o’tadi. Koreya yarim orolining shimoliy qismi va Xonsyu
orolining o rta qismidagi dengizlar. Yil davomida g’arbiy-sharqiy o’tishningʻ
ustunligiga qaramay, Yevroosiyo ichidagi mo’’tadil zona iqlim sharoitida katta
farqlar bilan ajralib turadi, bu uni mintaqalar bo’yicha ko’rib chiqishga asos beradi.
Okeanning mo’’tadil hududiissiq iqlim Islandiya janubini, Skandinaviya
yarim orolining g’arbiy chekkalarini, Britaniya orollarini va materikning o’ta
g’arbiy qismini - Jutland yarim oroli, Frantsiyaning g’arbiy va shimolini o’z ichiga
oladi. Pireney yarim orolining shimoli-g’arbiy qismini mo’’tadil zonaning ushbu
mintaqasiga kiritish uchun asoslar mavjud. Yil davomida u erda g’arbiy
rumblarning shamollari olib kelgan Atlantika havosi hukmronlik qiladi va siklonik
faollik namoyon bo’ladi. Qish mavsumi beqaror yomg’irli va tumanli ob-havo
bilan tavsiflanadi, eng sovuq oyning o’rtacha harorati 1 dan 6°C gacha, sovuq va
qor yog’ishi kam uchraydi, barqaror qor qoplami yo’q. Yozning o’rtacha harorati
10 ... 18°C. Yog’ingarchilik yil davomida tushadi, eng ko’p qishda ayniqsa kuchli
siklonik faollik tufayli tushadi. Deyarli butun mintaqada yillik yog’ingarchilik
1000 mm dan ortiq, bug’lanish yiliga 800 mm dan oshmaydi. Shuning uchun
Evropaning Atlantika mintaqalari haddan tashqari namlik bilan ajralib turadi.
Evropaning qolgan mo’’tadil zonasining Ural tog’larigacha bo’lgan
iqlimini o’tish davri deb atash mumkin., okeandan kontinentalgacha. Iqlim
shakllanishidagi eng muhim rol Atlantika havosining o’zgarishi va materikning
o’zi ustida hosil bo’ladigan kontinental havo massalarining tobora ortib borayotgan
ta’siriga tegishli. Avvalgisi bilan solishtirganda, bu hudud kamroq yog’ingarchilik,
harorat o’zgarishlarining katta amplitudasi va turli xil davomiylikdagi sovuq
davrning mavjudligi bilan ajralib turadi. Ko’rib chiqilayotgan hududda oldingisiga
qaraganda shimol va janub o’rtasidagi farqlar ko’proq ifodalangan. Skandinaviya
14

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________ UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

ko’taradi. Faqat Yaponiya orollarida kuchli qor yog’adi, chunki Yaponiyaning
nisbatan issiq dengizi ustidan o’tadigan kontinental havo pastki qatlamlarda namlik
bilan to’yingan. Yozda janubi-sharqiy musson esib, Tinch okean antisiklonining
janubiy va g’arbiy chekkalaridan nam beqaror havo olib keladi. Yillik
yog’ingarchilik miqdorining taxminan 70% 4-5 kunlik oraliqda yomg’ir shaklida
yog’ishi bilan bog’liq.
Subtropik iqlim zonasi ham Evroosiyoni Atlantikadan Tinch okeanigacha
kesib o’tadi. Uning chegaralarida yozda g’arbiy-sharqiy transfer tropik aylanish
bilan almashtiriladi. Qishda g’arbiy transport oqimining ikki tarmoqqa - shimoliy
va janubga bo’linishiga olib keladigan Oliy Osiyodagi tog’larning ko’tarilish tizimi
katta ahamiyatga ega. Ikkinchisi Himoloydan janubdan o’tib, G. N. Vitvitskiyning
fikriga ko’ra, subtropik kamarning janubiy chegarasining boshqa qit’alarga
nisbatan ekvator yo’nalishi bo’yicha siljishiga olib keladi.
Pireney va Apennin yarim orollari, Bolqon yarim orolining janubi va
g arbi, Kichik Osiyoning g arbiy va janubi, O rta er dengizining sharqiyʻ ʻ ʻ
qirg oqlari, O rta er dengizi orollari, Qrim yarim orolining janubi va
ʻ ʻ
Mesopotamiyaning shimoliy qismi subtropik zonada joylashgan. yozi quruq
bo’lgan iqlim ( O’rta yer dengizi). Yozgi quruqlik cho’zilgan Shimoliy Atlantika
tog’ining sharqiy chekkasi bo’ylab oqadigan shamollar bilan bog’liq. Shamol
yo nalishi g arbiy O rta er dengizida shimoli-g arb, sharqda shimoli-sharqda. Iyul
ʻ ʻ ʻ ʻ
oyining o rtacha harorati 23 dan 28°C gacha. Yog’ingarchilikning deyarli to’liq
ʻ
yo’qligi bilan bug’lanish tezligi haqiqiy bug’lanishdan 3-4 baravar yuqori. Qishda
Azor tog’lari janubga siljiydi va O’rta er dengizi g’arbiy transport va tsiklik faollik
tizimiga tushadi, bu yillik yog’ingarchilikning 75-80% ni tashkil qiladi. Eng sovuq
oyning o’rtacha harorati shimoldan janubga 4 dan 12°C gacha ko’tariladi. O’rta yer
dengizi iqlimi mintaqasining g’arbiy qismida Atlantika havosi ustunlik qiladi,
sharqda - kontinental.
Materik ichkarisida, Eronning tog’li tog’laridan o’rta Xuanyo daryosi
havzasigacha, shu jumladan Tarim havzasi, Beyshan, Gobining janubi va Markaziy
va Markaziy Osiyoning boshqa mintaqalarida iqlim subtropik kontinentaldir. Bu
16

4-rasm. Yevrosiyoda o rtacha yillik yog in miqdori, mm.ʻ ʻ
Tinch okeani va Hind okeanlarida har yili iyundan noyabrgacha tropik
siklonlar yoki tayfunlar tug’ilib, Sharqiy va Janubiy Osiyo mamlakatlari aholisiga
katta ofatlarni olib keladi. Bu eng kuchli siklon girdoblari bo’lib, ularning ochiq
okean ustidagi tezligi istisno hollarda 100 km/soat (odatda 30-50 km/soat) ga
yetishi mumkin. Ular yomg’ir bilan birga keladi, ular davomida 150 mm yoki
undan ortiq yog’ingarchilik tushishi mumkin. Sohillarda kuchli to’lqinlar katta
xavf tug’diradi, ular yomg’ir bilan birga halokatli toshqinlarni keltirib chiqaradi.
Filippin va Yaponiya orollari tayfunlardan ayniqsa ta’sir ko’rsatadi, ammo ba’zida
ofat qit’aning Uzoq Sharq janubigacha bo’lgan chekkalarini ham qamrab oladi.
Hind okeanida tropik siklonlar shimolga va shimoli-g’arbga qarab Bengal ko’rfazi
va Arab dengizining shimoliy qirg’oqlariga o’tadi.
O’zining kattaligi va geografik joylashuviga ko’ra, Yevroosiyo unga tutash
orollar bilan shimoliy yarim sharning barcha iqlim zonalarida joylashgan va har bir
zonada unga xos bo’lgan barcha iqlim mintaqalari mavjud. Shunday qilib,
Evroosiyoda Yer yuzida ma’lum bo’lgan barcha turdagi iqlim mavjud deb
aytishimiz mumkin.
Evrosiyoning eng shimoliy orollari va sharqda Shimoliy Muz okeaniga
tutashgan materik chizig’i Arktika kamarida joylashgan. Evrosiyoning xorijiy
hududlaridan Arktika iqlimi Svalbard arxipelagiga va kichik okean orollariga
xosdir. Geografik joylashuvi va iliq oqimlarning ta’siri tufayli orollar qishki
harorat nisbatan yuqori (-16 dan -20°C gacha) va sezilarli miqdordagi
yog’ingarchilik (taxminan 300 mm) bo’lgan dengiz arktik iqlimiga ega.
Arktik doiraning shimolida Islandiya va Skandinaviyani egallab, sharqda
biroz kengaygan tor chiziqda Evrosiyo subarktik kamarni kesib o’tadi . U Arktika
jabhasining yozgi va qishki pozitsiyasi o’rtasida joylashgan bo’lib, yozda g’arbiy
aylanishning ustunligi va qishda sovuq sharqiy Arktika shamollari bilan
tavsiflanadi. Evropaning g’arbiy qismida, ayniqsa Islandiyada, subarktik
mintaqalar nisbatan yumshoq (-5, -10°C) qish, salqin (10°C dan ko’p bo’lmagan)
13

bo’ladi. Yava va Kichik Sunda orollarining deyarli barchasi janubiy yarim
sharning subekvatorial kamarida joylashgan.
20

MUN DA RIJ A :
KIRISH ..................................................................................................................... 3
I BOB. YEVROSIYO IQLIMI ............................................................................... 5
1.1. Yevrosiyo iqlimining umumiy xususiyatlari va iqlimiga ta’sir qiluvchi
omillar ....................................................................................................................... 5
1.2. Yevrosiyoda harorat va yog’ingarchilikning taqsimlanishi ....................... 11
II BOB. YEVROSIYO IQLIM MINTAQALARI .............................................. 21
2.1. Yevrosiyoning iqlim mintaqalari .................................................................. 21
2.2. Yevrosiyoning sovuq iqlim mintaqalari ....................................................... 23
2.3. Yevrosiyoning issiq iqlim mintaqalari .......................................................... 25
XULOSA ................................................................................................................ 26
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR ................................................................... 27
2

Qishda passat shamollar harakat qiladigan Osiyoning janubiy yarim orollari
va orollarida ham quruq ob-havo hukm suradi. Yog’ingarchilik faqat shamol yoki
shimoliy shamollar etarli darajada namlik keltiradigan joylarda (Filippin
orollarining shamol yon bag’irlari, Hindustonning janubi-sharqiy uchi va Shri-
Lanka orollari) tushadi. Ekvatorda va uning janubida joylashgan Sunda orollarida
konvektiv yomg’ir yog’adi. Osiyoning butun janubiy qismida yanvar oyining
harorati yuqori: 16 20°C, Malay arxipelagining orollarida u joylarda 25°C ga
etadi.
YozEvroosiyo va unga qo’shni okeanlarda meteorologik sharoit sezilarli
darajada o’zgarib bormoqda. Osiyo maksimali yo’qoladi va yopiq markaz Hind
daryosi havzasida va Fors ko’rfazi qirg’og’ida (Janubiy Osiyo minimumi) isingan
materikda past bosim o’rnatiladi. Evroosiyoda ekvatordan eng uzoqqa cho zilganʻ
(22—28° Sh.gacha) ekvator trubasining shimoliy chekkasi. Bosim okeanlar tomon
ko’tariladi. Islandiya pastligi zaiflashmoqda va Shimoliy Tinch okeani pastligi
yo’qolib bormoqda. Qutb havzasida yuqori bosim maydoni saqlanib qoladi.
Shimoliy Atlantika va Shimoliy Tinch okeanining cho qqilari shimolga tomon
ʻ
kuchayib, kengayib boradi. Hind okeanida, tropikning janubida, janubiy yarim
sharning qish mavsumida Janubiy Hindiston balandligi o’sadi. guruch ).
Evropaning shimoli-g’arbiy qismida, Arktikadagi yuqori bosim zonasi va
Shimoliy Atlantika baland tog’lari o’rtasida nisbatan past bosim zonasi mavjud.
Arktika jabhasi bilan bog’liq bo’lgan siklon faolligi uning chegaralarida sodir
bo’ladi. Shu munosabat bilan g’arbiy va shimoli-g’arbiy shamollar ustunlik qiladi,
ular nisbatan sovuq havoni okeandan materikga olib boradi. Issiq materik ustida u
tezda kontinentalga aylanadi. Shu bilan birga, dengiz Arktika massalari
o’zgarishlarni boshdan kechirmoqda. Bu nafaqat haroratni, balki pastki yuzadan
bug’lanish tufayli havoning namligini ham oshiradi. Evropadagi iyul izotermlari
okean qirg’oqlari yaqinida janubga bir oz og’ish bilan hamma joyda sublatitudinal
ravishda cho’zilgan. Iyulning o rtacha harorati g arbda shimoldan janubga qarab
ʻ ʻ
12 dan 24°C gacha, sharqda ba zan 26.28°C ga etadi.
ʼ
10

2.2. Yevrosiyoning sovuq iqlim mintaqalari
Arktika iqlim mintaqasi Yevrosiyoning arktikadagi orollarini va
quruqlikning Yamal yarim orolidan tortib to Chukotka yarim oroligacha cho`zilgan
Shimoliy muz okeaniga tutashib turgan qismini ishg`ol etadi. Bu yerda yil
davomida sovuq arktika havo massasi hukmronlik qiladi. Harorat yoz oylarida ham
past (+1 0
+3 0
C) bo`ladi, qishda esa qattiq sovuqlar uzoq davom etadi. Yozi juda
qisqa bo`lib, qutb quyoshi bir necha bor ufqdan bir oz ko`tarilib turadi va quruqlik
yuzasini isita olmaydi. Siklonlar tez-tez takrorlanib turadi.
Subarktika iqlim mintaqasi uncha katta bo`lmagan polosani egallab,
Yevrosiyoni g`arbida Skandinaviyaning shimolidan boshlanadi va sharqda to
Bering dengizi sohiligacha davom etadi. Subarktika mintaqasida iqlim arktika
mintaqasining iqlimiga nibatan bir oz illiqroq. Yoz oylarida o`rtacha harorat
+4 0
Cdan +14 0
Cgacha ko`tariladi. Yil davomida sovuq shamollar esib
turadi.Atmosfera yog`inlari 200-400 mm atrofida tushadi.
Mo`tadil iqlim mintaqasi Yevrosiyoning eng katta qismini egallab olgan.U
g`arbdan Atlantika okeani sohillaridan boshlanib, sharqda Tinch okeani
sohillarigacha davom etadi. Mo`tadil mintaqa iqlim sharoitining shakllanishida
Atlantika okeanidan keladigan dengiz havo massasi, materik ichkarisiga tarkib
topgan kontinental havo massasi va Tinch okeanidan keladigan musson havosi
yetakchi rol o`ynaydi. Shuning uchun bu yerda mo`tadil iqlim mintaqasining
dengiz, kontinental va musson iqlim variantlari hosil bo`ladi.
Yevrosiyoning g`rbiy qismida Atlantika okeanidan keladigan illiq havo
massalarining ta`siri tufayli qish yumshoq, yoz salqin bo`ladi. Yanvarning o`rtacha
harorati 0 0
C atrofida, iyulniki esa +15 0
, +20 0
Cga teng. Yog`ingarchilik yil
davomida bo`lib turadi va uning o`rtacha yillik miqdori 1000 mm.dan oshadi.
Quyoshli kunlar yozda ham kam bo`ladi, bulutli va yomg`irli kunlar ko`p bo`ladi.
Qishda qor kam yog`adi va tez-tez erib ketadi. Iqlimning bunday xususiyatlari
mo`tadil mintaqaning dengiz iqlim variantiga xosdir.
23

- Yevrosiyoning iqlimi o‘qitishda tushunchalar taxlili va Venn
diagrammasi metodlaridan foydalanish;
- Talabalarni Yevrosiyoning iqlimi o‘rganishda mahalliy
materiallardan foydalanish;
Kurs ishining tarkibi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va
takliflar,foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatilardan iborat
4

2. Yevrosiyoning parallel chizig'i bo'ylab uzunligi. Shu sababli, turli iqlim
zonalarida (dengiz iqlimi, kontinental, musson) turli iqlim mintaqalari paydo
bo'ladi.
3. Tuproqning xilma-xilligi. Materik xilma-xil relyefga ega bo'lib, u
materikning turli hududlarida keskin o'zgaradi (tog'lar tekislikka aylanadi),
bu esa iqlim zonalarining o'zgarishiga yordam beradi. Hatto iqlim zonalarida
ham turli xil iqlim mavjud. Masalan, qirg'oq bo'ylab tog' tizmalarining
joylashishi dengiz iqlimining hukmronlik maydonini kamaytiradi.
4. Okean suvlari iqlim shakllanishiga ta'sir qiladi. Atlantika okeanining ta'siri
butun Evropaning tekisliklarida iqlimni yumshatadi, shuningdek, uzoq tog'li
Sibirni namlaydi. Shimoliy Muz okeani materikning shimoliy qirg'oqlariga
sovuq va quruq havo olib keladi. Tinch okeani yaqin atrofdagi orollarga
mussonlarni olib keladi, ammo himoya qiluvchi qirg'oq tizmalari tufayli
qit'aga kirmaydi. Hind okeani, shuningdek, Himoloy tog'larining janubiy
yonbag'irlarini, shuningdek, barcha qirg'oq pasttekisliklarini namlaydigan
mussonlarni olib keladi. Sohil oqimlari ham iqlimga ta'sir qiladi. Masalan,
Gulfstrim nafaqat Yevrosiyo iqlimiga, balki butun dunyo iqlimiga ham ta'sir
qiladi.

22

o’rtasidagi harorat va barik kontrastlar yozda ayniqsa kuchli. Nam va nisbatan
sovuq havo Osiyoga Tinch okeanining g’arbiy chekkasi bo’ylab kiradi. Uning
kontinental havo massalari bilan o’zaro ta’siri natijasida kuchli yomg’ir yog’adi.
Bu havo oqimi Sharqiy Osiyoda yozgi musson deb ataladi.
Janubiy Osiyoda (Hindiston, Indochina) yozgi musson rolini Hind
okeanidan ulkan namlik massasini olib yuradigan ekvatorial havo oqimi o’ynaydi.
Evrosiyoning konfiguratsiyasi va kattaligi va ekvator trubasining kengayishi
tufayli janubi-g’arbiy yo’nalishdagi musson ko’rinishidagi ekvator havosi
shimolga juda uzoqqa kirib boradi. Musson oqimi tog ‘ko’tarilishlari bilan
uchrashadigan joylarda yog’ingarchilik ayniqsa ko’p bo’ladi (masalan, Himoloy
tog’larining janubi-sharqiy yon bag’irlarida, Shillong massivining janubiy yon
bag’rida, Cherrapunjida, er sharida yog’ingarchilikning maksimal miqdori qayd
etilgan - har yili 10719 mm. yil va boshqalar). Ekvator orollarida konvektiv
intramassa yog’inlari katta ahamiyatga ega.
12

hudud yozi issiq (25-35°C) va qishi salqin, o rtacha harorati 0°C dan yuqori, garchiʻ
ba zi yillarda sovuqlar -20°C ga yetishi mumkin. Yiliga 200 mm dan kam
ʼ
yog’ingarchilik, havo juda quruq, kunlik va yillik harorat amplitudalari sezilarli.
Yomg’ir rejimida g’arbiy va sharq o’rtasida farqlar mavjud. G’arbda qishki
yog’ingarchilik qutb jabhasining Eron tarmog’i va siklonik faollik bilan bog’liq.
Sharqda janubi-sharqiy musson keltirgan yozgi yog’ingarchilik ustunlik qiladi.
Tog’li tog’larning o’ziga xos, ekstrakontinental iqlimi Osiyoning (Tibet)
ichki hududlariga xosdir, uni subtropik zonaga haqiqiy iqlim sharoitlari bilan emas,
balki faqat geografik joylashuvi bilan bog’lash mumkin. Muhim mutlaq
balandliklar tufayli harorat yozda ham 10 15°C dan oshmaydi, qishda bu hududlar
bir xil salbiy haroratlar bilan tavsiflanadi. Yog’ingarchilik miqdori, hatto eng nam
hududlarda ham yiliga 500 mm dan oshmaydi, ba’zi joylarda esa 100-150 mm
gacha kamayadi, bu esa iqlimning qurg’oqchilikka sabab bo’ladi.
Subtropik zonaning sharqiy sektori, shuningdek, mo’’tadil iqlimi
mussondir. U Yantszi daryosi havzasi va Yaponiya orollarining janubiy qismiga
cho’zilgan. Mo’’tadil zonaning musson iqlimidan subtropik musson iqlimi qishki
o’rtacha yuqori harorat (4 dan 8°C gacha) va yillik yog’ingarchilikning ko’pligi
bilan ajralib turadi, bu 1000 mm dan oshadi va bug’lanish tezligini to’liq qoplaydi.
Yantszi daryosi vodiysining janubida qishki quruqlik shimolga qaraganda kamroq
seziladi, chunki Osiyo tepaligining sharqiy chekkasi bo’ylab oqadigan havo va
g’arbiy transportning janubiy tarmog’i havosi o’rtasida front hosil bo’ladi va
shuning uchun yomg’ir yog’adi. . Jabha buzilib, sovuq kontinental havo janubga,
tropikgacha bostirib kirganda, harorat 0°C gacha tushishi mumkin. O’rta er dengizi
mintaqasi va Yangtze havzasidagi qish sharoitidagi farqlar diqqatga sazovordir.
Birinchi holda, Atlantika havosining to’g’ridan-to’g’ri ta’siri tufayli qish juda issiq
bo’lib, eng sovuq oyning o’rtacha harorati 10 dan 12°C gacha, ikkinchisida -
yanvarning o’rtacha harorati deyarli ikki baravar past, va sezilarli pasayishi
mumkin. Bu havo janubga uzoqqa ko’chirilgan Osiyo baland tog’larining ta’siri
bilan bog’liq. Shu munosabat bilan Sharqiy Osiyodagi subtropik kamarning
janubiy chegarasi deyarli tropikga o’tdi.
17

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Iqlim - bu ma’lum bir mintaqaning eng muhim
geografik xususiyatlaridan biri bo‘lgan statistik uzoq muddatli meteorologik rejim.
Ko‘p yillik rejim – ma’lum bir hududda kamida bir necha o‘n yillar davomida
barcha ob-havo sharoitlarining kombinatsiyasi; ushbu shartlardagi odatdagi yillik
o‘zgarishlar va alohida yillarda ulardan mumkin bo‘lgan og'ishlar; uning turli
anomaliyalariga xos bo‘lgan ob-havo kombinatsiyalari. "Iqlim" atamasi 2200 yil
oldin qadimgi yunon astronomi Gipparx tomonidan kiritilgan va yunoncha
"qiyshash" ("klimatos") degan ma’noni anglatadi. Olim er yuzasining quyosh
nurlanishiga moyilligini nazarda tutgan. O‘sha paytda ekvator va qutb o‘rtasidagi
farq past va yuqori kengliklarda ob-havoning farqlanishining asosiy sababi deb
hisoblangan. Keyinchalik iqlim Yerning ma’lum bir mintaqasidagi atmosferaning
o‘rtacha holati sifatida tavsiflangan bo‘lib, u bir avlod uchun amalda o‘zgarmagan
xususiyatlar bilan tavsiflanadi.
Ushbu ishning dolzarbligi bugungi kunda inkor etilmaydi, chunki
texnosferaning rivojlanishi sharoitida atrof-muhitning ifloslanishi ortib bormoqda,
bu esa o‘z navbatida global iqlim o‘zgarishiga olib keladi. Iqlimning texnogen
o zgarishi, o z navbatida, ham mahalliy, ham sayyoraviy tabiiy majmualarningʻ ʻ
shakllanishiga, aholi salomatligi va turmush tarziga salbiy ta sir ko rsatmoqda.
ʼ ʻ
Kurs ishini yozish uchun ushbu mavzuni tanlash, uning namoyon
bo‘lishining turli jihatlarida iqlim muammosi zamonaviy geografiya fanida asosiy
muammolardan biri ekanligi bilan bog‘liq. Geografiya sohasida bu muammoni u
yoki bu darajada ko‘rib chiqmaydigan ilmiy yo‘nalish deyarli yo‘q.
Kurs ishining maqsadi. Global va mintaqaviy iqlimdagi o‘zgarishlar va
ularni belgilovchi omillarni aniqlash, yevrosiyo iqlimi va uning xususiyatlarini
aniqlash.
Kurs ishining vazifalari:
- Yevrosiyoning iqlimi ta’limida klastyer metodi samaradorligi;
3

1.2. Yevrosiyoda harorat va yog’ingarchilikning taqsimlanishi
Evropada yozda yomg’ir qishga qaraganda kamroq bo’ladi, chunki siklonik
faollik zaiflashadi. Shimoliy Atlantika tog’ining sharqiy chekkasidan shamollar
esadigan, tropik havoni olib yuradigan Janubiy Evropa va G’arbiy Osiyoda
yog’ingarchilik deyarli yo’q.
G’arbdan sharqqa harakatlanayotganda Atlantika havosining o’zgarishi
tufayli iyul oyining o’rtacha haroratining oshishi va yog’ingarchilikning kamayishi
deyarli butun qit’ada seziladi. Materikning ichki qismlarida (Markaziy Osiyo)
ayniqsa quruq va issiq, okeanlardan nam havo oqimlaridan tog ‘ko’tarilishlari bilan
himoyalangan. Quruqlik va yuqori harorat (o’rtacha iyul oyining o’rtacha 32°C
gacha) Shimoliy Atlantika tog’idan oqib o’tadigan shimoli-sharqiy savdo shamoli
ta’sirida bo’lgan Arabiston yarim orolining ko’p qismiga ham xosdir.
3-rasm. Yevroosiyoda yer sathida o rtacha havo harorati (iyul).ʻ
Boshqa sharoitlarda materikning sharqiy va janubiy chekkalari. Tinch
okeani va Hind okeanlari bilan tutashgan. Ular va Yevrosiyoning keng quruqliklari
11

qo shni Sahara bilan birgalikda Shimoliy Atlantika tog ining sharqiy chekkasi va uʻ ʻ
bilan bog liq bo lgan quruq shimoliy shamollar ta sir ko rsatadi. Shri-Lanka
ʻ ʻ ʼ ʻ
orolida, Filippinda va Sunda orollarining shimolida Hindustan va Indochina ustida
shimoliy-sharqiy savdo shamoli hukmronlik qiladi, shimoliy Tinch okeanining
maksimal qismidan ekvatorial truba tomon oqib, bu vaqtda janubga siljidi. Janubiy
va Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida qishki musson deb ataladi. 39-40°C.
Shimolidagi salbiy radiatsiya balansiga qaramay, Atlantika okeaniga tutash
hududlarda yanvar oyining o’rtacha harorati 0°C dan ancha yuqori, chunki
Atlantika havosi qishda nisbatan issiq havo massasi hisoblanadi. Yanvar
izotermalari Yevrosiyoning mo’tadil zonasining ko p qismiga submeridional
ʻ
yo nalishda cho ziladi va faqat Yenisey sharqida sub-kenglik yo nalishini oladi.
ʻ ʻ ʻ
Skandinaviya yarim orolining g arbiy qirg og ida yanvar nol izotermasi
ʻ ʻ ʻ
70° Shim.gacha ko tarilib, o rta kenglikdagi qishki haroratning eng yuqori ijobiy
ʻ ʻ
anomaliyasini (20° dan ortiq) qayd etadi. Sharqqa qanchalik uzoq bo’lsa, qishki
o’rtacha harorat shunchalik past bo’ladi. Xorijiy Evropaning sharqiy qismida
allaqachon salbiy qiymatga ega. Atlantika havosi quruqlikka katta miqdorda
namlik olib keladi, u Yevropaning g’arbiy qismida yomg’ir yoki qor shaklida
tushadi. Ayniqsa, g’arbiy ekspozitsiyaning tog’ yonbag’irlarida ko’p
yog’ingarchiliklar yog’adi. Qishki siklon yog’inlari O’rta er dengizi sohillari va
Osiyoning g’arbiy mintaqalariga ham xosdir. Materikning ichki qismlarida frontal
faollikning zaiflashishi tufayli ularning soni g’arbdan sharqqa keskin kamayadi.
Xorijiy Osiyoning aksariyat qismlarida qishda yog’ingarchilik bo’lmaydi.
Ichki makonda bu atmosferaning antisiklonik holati va sirtning kuchli sovishi bilan
bog’liq. Materikning sharqiy chekkasida yog’ingarchilikning yo’qligi sababi quruq
sovuq havoni okean tomon olib boradigan kontinental mussondir. Shu munosabat
bilan, Markaziy va Sharqiy Osiyo qishki haroratning pastligi bilan ajralib turadi,
bu aniq salbiy anomaliya bilan ajralib turadi, bu tropikgacha seziladi, bu erda
harorat 0°C gacha tushishi mumkin. Shimolda yanvarning o rtacha temperaturasi -
ʻ
20, -25°C.
9

Sharqqa borgan sari Atlantika okeanining ta`siri kamaya boradi, iqlimning
kontinentalligi orta boradi.Sharqiy Yevropa tekisligida mo`tadil kontinental iqlim
hukmronlik qiladi.Yoz oylari iliq, qish oylari sovuq bo’ladi.Ular tog’larga yaqin
joylarda qattiq sovuqlar tez-tez takrorlanib turadi. Yanvarning o’rtacha harorati -
8 0
Cdan -20 0
C gacha pasayadi. Qishda ayozli kunlar iliq kunlar bilan almashinib
turadi.Yozda yog’inlar Sharqiy Yevropa tekisligining g’arbida ko’p bo’ladi.
Ural tog’laridan sharqqa mo’tadil mintaqalarning iqlim sharoiti kontinental
havo massalariga bog’liq. Yozda yer yuzasi qattiq isiydi, harorat +25 0
C gacha
ko’tariladi, qishda esa juda soviydi va harorat -50 0
C-60 0
C gacha pasayadi. Dengiz
havo massalari bu yerlarga nam keltirmaydi, yog’in 200-300 mm atrofida tushadi.
Qishda qor kam yog’adi va qattiq sovuq yer yuzasini ancha chuqurgacha
muzlatadi.Bunday xususiyat mo’tadil mintaqasining keskin kontinental iqlim
variantiga xosdir.
Mo’tadil mintaqaning sharqiy qismida, Tinch okean sohillarida musson
shamollari hukmron. Bu havo massalarining asosiy xususiyati shundan iboratki,
ular fasllarga qarab almashinib turadi va mo’tadil mintaqaning musson iqlim
variantini hosil qiladi. Yog’ingarchilir, asosan yoz oylarida bo’ladi, qishda esa
aksincha kam tushadi. Musson iqlim faqat mo’tadil iqlim mintaqasida emas, balki
suptropik va tropik iqlim mintaqalarida ham mavjud.
24

va Finlyandiya uzoq va qattiq qish bilan ajralib turadi. Skandinaviya tog’lari
Atlantika havosining o’zgarishini kuchaytiradi va shu bilan birga Arktikadan
sovuq havo massalarining kirib kelishiga to’sqinlik qilmaydi. Shu sababli,
Shvetsiya va Finlyandiyada harorat -40°C gacha, istisno hollarda -50°C gacha,
yanvar oyining o’rtacha harorati -10, -15°C. 50-parallelning shimolidagi yoz
salqin, uning boshida maksimal yog’ingarchilik kuzatiladi. Yillik yog’ingarchilik
500 dan 1000 mm gacha, bug’lanish 600 mm dan kam bo’lsa, yil davomida
ortiqcha namlikni ta’minlaydi. Mintaqaning janubiy qismi kamroq keskin harorat
amplitudalari, o’rtacha sovuq qish bilan tavsiflanadi, yanvarning o’rtacha harorati
0°C dan biroz pastroq. Daryolarda qor qoplamining va muzlashning davomiyligi
qisqa, u g’arbdan sharqqa qarab kuchayadi. Yozi issiq, iyulning o rtacha haroratiʻ
12-20°C. Maksimal yog’ingarchilik yozning birinchi yarmida sodir bo’ladi,
bug’lanish 800 mm gacha ko’tariladi va shimoliy hududlarga nisbatan namlik
kamayadi. g arbdan sharqqa tomon ortib boradi. Rossiya tarkibidagi Osiyoning
ʻ
muhim qismi, Markaziy Osiyo mamlakatlari, shuningdek, Mo’g’uliston va
Shimoliy-G’arbiy Xitoy (Gobi va Jungriya) kontinental iqlim zonasida
joylashgan.butun yil davomida ichki havo massalari ta’sirida bo’lgan mo’’tadil
zona. Yuqori Osiyoning ta’siri tufayli mintaqa sovuq qish bilan ajralib turadi, bu
erda harorat keskin farq qiladi. Yanvarning o’rtacha harorati Xitoyning g’arbiy
qismida -3°C dan Qozog’iston shimolida -12°C gacha va Mo’g’ulistonda -25°C
gacha, sokin va bulutsiz havoda -35 -50 gacha pasayish kuzatiladi 9°C. Qishki
haroratning doimiy pastligi va qorning deyarli yo’qligi tufayli mintaqaning sharqiy
hududlarida abadiy muzliklar rivojlanadi. Yillik yog’ingarchilikning deyarli butun
miqdori (taxminan 200 mm) yozda frontal yomg’ir shaklida tushadi. Viloyat
janubida iyul oyining o rtacha harorati 30°C ga etadi. Namlik yetarli emas.
ʻ
Katta Xingan tizmasining sharqida, shu jumladan Shimoliy-Sharqiy Xitoy,
Shimoliy Koreya yarim oroli, Xokkaydo oroli va Shimoliy Xonsyuda iqlim
mussonli. Bu butun hudud yil fasllariga ko’ra harorat, yog’ingarchilik va
namlikning keskin farqlari bilan ajralib turadi. Qishda quruq sovuq ob-havo
hukmronlik qiladi, Osiyo baland tog’laridan kuchli shamol esadi va ko’p chang
15

Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, Evrosiyoning kattaligi va konfiguratsiyasi
ekvatorialning shimolga (tropikning shimoliga) kirib borishi bilan bog’liq.yozda
havo massalari. Hind okeanidan ekvatorial mussonlar tomonidan olib borilgan
havo shiddatli shamollarni siqib chiqarib, Sitszyan daryosi havzasi va Himoloy
tog’larining janubiy yonbag’irlariga yetib boradi. Bu B.P.Alisov tomonidan
tuzilgan iqlim zonalari va mintaqalar xaritasida o’z aksini topgan. Tropik zona bu
xaritada faqat Osiyoning g’arbiy qismida ko’rsatilgan. Arabiston yarim oroli,
Mesopotamiyaning janubi va Eron platosi, Hind daryosi havzasining shimoliy
qismi kiradi. Bu hududlarda yil davomida quruq kontinental tropik havo hukm
suradi. Yog’ingarchilik deyarli hamma joyda 100 mm dan kam, bug’lanish esa
haqiqiy bug’lanishdan taxminan 10 baravar yuqori. Qishda faqat Eron tog’larining
janubida, Atlantika havosi massalari ba’zan O’rta er dengizidan yorib o’tib, qisqa
muddatli, ammo kuchli yomg’irlarni keltirib chiqaradi.
Subekvatorial kamarda Filippin orollari, Hindiston va Hindxitoy yarim
orollari, shimoldan ularga tutashgan Hind-Ganj tekisligi, shuningdek, Xitoyning
janubi-sharqiy rayonlari joylashgan. Ushbu kamarning aniq belgilangan
chegarasini Himolay tog’lari tashkil qiladi, uning tepasiga Hind okeanidan musson
kiradi. G. N. Vitvitskiy, yuqorida ta’kidlanganidek, qishda Himoloydan janubga
g’arbiy transportning janubiy tarmog’ining shakllanishi haqidagi ma’lumotlarga
asoslanib, bu chegarani janubga siljitadi.
Butun butun subekvatorial kamarning umumiy xususiyati yozda Hind
okeanidan musson olib kelgan nam ekvatorial havoning hukmronligidir.
Yog’ingarchilik u bilan bog’liq bo’lib, yomg’ir shaklida yog’adi, ayniqsa
tog’larning shamol yon bag’irlarida ko’p, ularning yillik miqdori bir necha ming
millimetrga etadi. Qishda, Shimoliy Tinch okeani balandligi janubga va Osiyoning
janubiy yarim orollariga siljiydi, qoida tariqasida, yog’ingarchilikning deyarli
to’liq yo’qligi bilan bog’liq bo’lgan shimoli-sharqiy savdo shamoli ta’siri ostida.
Kamar ichidagi atmosfera aylanishining umumiy naqshlari juda doimiy
bo’lganligi sababli, u iqlim mintaqalariga bo’linmaydi.. Biroq, alohida
hududlarning iqlim sharoitida ma’lum farqlar mavjud. Birinchidan, Indochina va
18

II BOB. YEVROSIYO IQLIM MINTAQALARI
2.1. Yevrosiyoning iqlim mintaqalari
Yevrosiyo iqlimining georafik kenglik bo`ylab o`zgarishi iqlim
mintaqalarini va iqlim tiplarini vujudga keltiradi. Materikning shimoldan janubga
qarab katta masofaga cho`zilganligi tufayli uning iqlim sharoiti juda ham xilma-xil
va bu yerda arktika iqlim mintaqasidan tortib, to ekvatorial iqlim mintaqasigacha
mavjud.
5-rasm. Yevrosiyo iqlim mintaqalari
Iqlimga ta'sir qiluvchi omillar:
1. Materikning katta qismi meridian chizig'i bo'ylab. Mintaqaning keng
geografiyasi katta iqlim xilma-xilligini belgilaydi.
21

Adriatikaning shimoliga - Qora dengizning markazi - Kaspiyning janubiga -
Koreya yarim orolining shimoliga - Yaponiya orollarining shimoliga, radiatsiya
balansi salbiy.
Asosiy atmosfera jarayoniEvrosiyoning ko’p qismi uchun g’arbiy-sharqiy
transport va bog’liq siklonik faollik. Yil davomida g’arbiy materikga o’tishi bilan
havo Atlantika okeanidan kiradi va uning sharqiy chekkalariga tarqaladi. Sharqqa
qarab, Atlantika havosi o’zgarib, namlikni chiqaradi, qishda soviydi va yozda
isinadi. Evrosiyoning g’arbiy qismining katta gorizontal parchalanishi va keskin
orografik to’siqlarning yo’qligi tufayli havo massalarining Evropada o’zgarishi
jarayoni nisbatan sekin kechadi va shuning uchun iqlim sharoitlari asta-sekin
o’zgarib turadi. Faqat Uraldan tashqarida, Osiyoda yil davomida kontinental havo
massalarining ustunligi kuzatiladi. Materik va Tinch okeani o’rtasidagi issiqlik va
barik sharoitlarda keskin kontrastlar, O rta va Sharqiy Osiyo orografiyasiningʻ
o ziga xos xususiyatlari bilan ta minlangan holda, Yevrosiyo sharqiga xos bo lgan
ʻ ʼ ʻ
musson aylanishini aniqlang, bu Yerning boshqa barcha mintaqalari bilan
solishtirganda bu yerda eng yaqqol namoyon bo ladi. Evrosiyoning janubiy
ʻ
qismlarida aylanish ham musson xarakteriga ega, faqat bu erda u materik va Hind
okeanining o’zaro ta’sirida namoyon bo’ladi.
Qishda bir tomondan, materikda, boshqa tomondan, Atlantika va Tinch
okeanlarida issiqlik va bosim taqsimotidagi kontrastlar ayniqsa aniq bo’ladi.
Yevrosiyo va qo shni okean havzalari ustidagi yanvar izobarlarining xaritalarida
ʻ
quyidagi barik mintaqalar aniq belgilangan.
Atlantika okeanining shimoliy qismida issiq Shimoliy Atlantika oqimining
ta’siri va qirg’oqlardan ko’chib o’tadigan chuqur siklonik depressiyalarning tez-tez
o’tishi tufayli past bosimli yopiq hudud (Shimoliy Atlantika yoki Islandiya
minimal) mavjud. Sharqda Shimoliy Amerika. Issiq oqimning ta’siri va dengiz
havzalarining materikning ichki qismiga chuqur kirib borishi tufayli pasaytirilgan
bosim Shimoliy Muz okeanining janubiy qismiga va Evropaning g’arbiy
qirg’oqlariga ham tarqaladi.
6

Hindustanning shimoliy qismlarining qishki harorati farq qiladi. Birinchi holda,
yanvarning o’rtacha harorati ikkinchisiga nisbatan 4°C past (mos ravishda 16 va
20°C). Bu Indochina orografiyasining o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan
holda qishda 20 ° N gacha bo’lgan mo’’tadil zonadan sovuq havoning kirib borishi
bilan izohlanadi. va shimoli-sharqda haroratning 5°C gacha pasayishiga olib
keladi. Yillik yog’ingarchilik miqdori va shakllarida ham katta farqlar mavjud.
Himolay tog larining janubiy yon bag irlari (4000 mm gacha), Shillong massiviʻ ʻ
(5000 mm) va ikkala yarim orolning g arbiy chekka qirralari (2000 mm dan ortiq)
ʻ
ayniqsa ko p sug oriladi. Ichki joylar 1000 mm dan kamroq qabul qiladi. Hindiston
ʻ ʻ
va Indochina janubi-sharqida, Shri-Lanka shimoli-sharqida va Filippin shimoli-
sharqida, ya’ni hududlarda. janubi-g’arbiy mussonning sohilida yozda
yog’ingarchilik deyarli yo’q. Ularning aksariyati kuz va qishda u erga tushadi.
Ba’zan shimoli-sharqiy va sharqiy shamollar dengizdan qirg’oqqa burchak ostida
esadi.
Malay yarim orolining janubiy qismi, Sunda (Yava janubi-sharqidan va
Kichik Sundadan tashqari) va Molukkalar ekvatorga kiradi.ekvator trubasiga mos
keladigan kamar, uning ichida ikki yarim sharning savdo shamollari uchrashadi.
Quruqlikni taqsimlashning o ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda,
ʻ
ekvator bo shlig i yilning barcha fasllarida shimoliy yarim sharga ko proq siljiydi
ʻ ʻ ʻ
va shuning uchun ekvator kamari ekvatordan janubga qaraganda shimolga
cho ziladi. Yevroosiyo ekvatorial kamaridagi iqlim xususiyatlari nafaqat
ʻ
atmosferaning umumiy sirkulyatsiyasiga, balki u suv havzalari bilan ularni ajratib
turadigan orollarni ham o’z ichiga olganligiga bog’liq. Bu har ikki yarim sharning
savdo shamollari, bir xil va yuqori haroratlar (26-1,5 baravar yuqori bug’lanish) va
zaif shamollar bilan ta’minlangan tropik havodan hosil bo’lgan ekvatorial dengiz
havo massalarining yil davomida ustunligi bilan tavsiflanadi. Belbog’ning
chekkasida musson rejimiga o’tish kuzatiladi, ya’ni yozgi yog’ingarchilikning
ko’payishi va qishki yarim sharning passat shamollarining ekvator tomon kirib
borishi tufayli qisqa muddatli nisbiy quruqlikning paydo bo’lishi. Quruq davr
ayniqsa Kalimantanning shimoli-sharqida, Sumatra shimolida yaqqol namoyon
19

Yevrosiyo iqlimi va iqlim mintaqalari

Купить