• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 28000UZS
Размер 42.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 16 Май 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Yoshlar orasida huquqiy tarbiyani shakllantirishning pedagogik asoslari kurs ishi

22Oila va jamiyatning hamkorligi orqali huquqiy tarbiya ko‘proq samara beradi. Masalan, maktab ota-onalar qo‘mitasi, mahalla, profilaktika inspektori, psixolog va sinf rahbari o‘rtasida muntazam hamkorlik yo‘lga qo‘yilsa, har bir o‘quvchining holati, tarbiyasi, ehtiyoji va muammolari o‘z vaqtida aniqlanadi va kerakli chora-tadbirlar ko‘riladi. Bu esa yoshlarni ijtimoiy salbiy xatti-harakatlardan, huquqbuzarlikdan asrashda eng samarali yo‘ldir. Shu boisdan ham ta’lim siyosatida “Oila – maktab – jamiyat” tamoyiliga asoslangan huquqiy tarbiya modeli ishlab chiqilishi va hayotga joriy etilishi muhim. Bu modelda har bir ishtirokchi aniq rolga ega bo‘ladi: ota-ona shaxsiy namuna ko‘rsatadi, maktab huquqiy bilim beradi, jamiyat esa huquqiy amaliyotni shakllantiradi. Bu orqali huquqiy tarbiya butun jamiyat darajasiga ko‘tariladi. Oila va jamiyat huquqiy tarbiyaning uzviy va ajralmas bo‘g‘inlaridir. Ular birgalikda yosh avlodni adolatparvar, mas’uliyatli, qonunlarga hurmat bilan qaraydigan shaxs qilib tarbiyalaydi. Huquqiy tarbiyada faqat maktab emas, balki har bir ota-ona, har bir qo‘shni, har bir ijtimoiy tuzilma o‘z mas’uliyatini anglab harakat qilsa, jamiyatda qonun ustuvorligi, adolat va tinchlik ta’minlanadi. Shu bois, har bir oila va jamiyat a’zosi yoshlarning huquqiy tarbiyasiga befarq bo‘lmasligi kerak. 2.3. Huquqiy tarbiyada zamonaviy axborot-kommunikatsiya vositalaridan foydalanish Bugungi raqamli texnologiyalar davrida zamonaviy axborot- kommunikatsiya vositalari (AKT) hayotimizning ajralmas qismiga aylangan. Bu vositalar ta’lim, tarbiya, muloqot, axborot almashinuvi, madaniyat va ijtimoiy faollikni rivojlantirishda katta o‘rin egallaydi. Ayniqsa, yoshlar orasida axborot texnologiyalaridan foydalanish darajasi yuqori bo‘lgani sababli, huquqiy tarbiyada AKTdan samarali foydalanish imkoniyatlari ham kengayib bormoqda. Shuning uchun zamonaviy huquqiy tarbiya tizimi o‘z 4yoshlar tarbiyasidagi rolini o‘rganish; Ta’lim muassasalarida huquqiy tarbiyani tashkil etish yo‘llarini ko‘rsatish; Oila va jamiyatning huquqiy tarbiyadagi o‘rnini baholash; Zamonaviy axborot-kommunikatsiya vositalaridan foydalanish imkoniyatlarini o‘rganish. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati – huquqiy tarbiya borasidagi mavjud ilmiy qarashlar, pedagogik yondashuvlar va nazariy asoslarni chuqur tahlil qilish orqali bu sohani boyitishdir. Amaliy ahamiyati esa – ta’lim muassasalarida, oila va jamiyatda huquqiy tarbiyaviy ishlarni samarali yo‘lga qo‘yish uchun konkret metodik tavsiyalar ishlab chiqishda namoyon bo‘ladi. Ish natijalari yoshlar bilan ishlovchi pedagoglar, murabbiylar, psixologlar faoliyatida qo‘llanilishi mumkin. Kurs ishi mavzusining metodlari Tahlil va sintez;M Solishtirma tahlil; Empirik kuzatuv va umumlashtirish; Pedagogik tajriba va kuzatuv; Statistik ma’lumotlar asosida xulosalash. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Har bir bob o‘z ichida uchta kichik bo‘limga bo‘lingan: 26 Xulosa Ushbu kurs ishi orqali yoshlar orasida huquqiy tarbiyani shakllantirish masalasiga bir nechta jihatdan yondashishga harakat qildim. Avvalo, huquqiy tarbiyaning mazmuni va maqsadi nima ekanini, uning yoshlar hayotida qanchalik muhim o‘rin tutishini chuqur tahlil qildim. Shuningdek, huquqiy ong va huquqiy madaniyat tushunchalarining shakllanishida pedagogik va psixologik yondashuvlar qanday rol o‘ynashini angladim. Ish jarayonida shuni his qildimki, nafaqat maktab yoki universitet, balki oila, jamiyat, axborot vositalari va atrof-muhit ham yoshlar ongiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bu esa huquqiy tarbiya masalasiga faqat dars bilan emas, balki butun ijtimoiy muhit bilan yondashish kerakligini ko‘rsatdi. O‘z navbatida, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining bu boradagi imkoniyatlari ham yomon emas, ularni to‘g‘ri ishlatsak, ko‘p foyda keltiradi. Men ushbu ishni yozar ekanman, o‘zim ham bu mavzu bo‘yicha ko‘plab yangi bilimlarga ega bo‘ldim, ayniqsa, o‘zim kelajakda qanday fuqarolik pozitsiyasini egallashim kerakligini angladim. Shuni ishonch bilan ayta olamanki, yoshlar orasida huquqiy tarbiya to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilsa, kelajagimiz huquqiy madaniyatli, adolatli va mas’uliyatli yoshlar qo‘lida bo‘ladi. Umid qilamanki, yozgan bu kurs ishim nafaqat nazariy bilim, balki amaliy jihatdan ham foydali bo‘ladi. Shu mavzuni tanlaganimdan va uni o‘rganishga kirishganimdan mamnunman. 16Huquqiy ong va madaniyat faqat nazariy tushunchalar emas, balki yoshlarning hayotiy pozitsiyasiga, shaxsiy dunyoqarashiga, ijtimoiy o‘rni va mas’uliyatiga bevosita ta’sir etuvchi hayotiy qadriyatlardir. Ularni shakllantirish davlat, jamiyat va ta’lim tizimining uzviy hamkorligida olib borilishi kerak. Bu yo‘lda pedagoglarning faolligi, huquqshunos mutaxassislarning ishtiroki, ota-onalarning ongli yondashuvi, ommaviy axborot vositalarining ijobiy kontenti alohida ahamiyatga ega. Huquqiy ong va huquqiy madaniyat yoshlar tarbiyasida shaxsni ijtimoiy jihatdan yetuk, axloqan to‘g‘ri, qonunlarga hurmatli, mas’uliyatli qilib shakllantiruvchi vositalardir. Bugungi kunda bu tushunchalar nafaqat ta’lim jarayonining, balki butun jamiyatning ijtimoiy strategiyasiga aylanishi kerak. Chunki huquqiy madaniyatli yoshlar – bu ertangi tinch, barqaror va adolatli jamiyatning kafolatidir. I bob bo‘yicha xulosa Yoshlarni huquqiy jihatdan tarbiyalash – jamiyat taraqqiyotining kafolatidir. Huquqiy tarbiya orqali shaxsda qonunlarga hurmat, adolatga intilish va fuqarolik mas’uliyati shakllanadi. Pedagogik va psixologik yondashuvlar uyg‘un holda qo‘llanilgandagina huquqiy ong va madaniyat muvaffaqiyatli shakllanadi. Huquqiy ong – bu shaxsning huquq va burchlarni anglashidir, huquqiy madaniyat esa bu bilimlarning amaliy hayotga tatbiqidir. Ta’lim, oila va ijtimoiy muhit bu jarayonning muhim tayanchlaridir. Huquqiy tarbiya bosqichma-bosqich, shaxsga yo‘naltirilgan tarzda olib borilishi zarur. Interaktiv metodlar va kommunikativ yondashuvlar samaradorlikni oshiradi. 2 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda globallashuv, axborot oqimi va ijtimoiy o‘zgarishlar fonida yoshlarning hayotiy qarashlari va qadriyatlariga ta’sir etuvchi omillar ortib bormoqda. Ayniqsa, yoshlar orasida huquqiy ongning pastligi, huquqiy savodsizlik, qonunlarga befarqlik holatlari ko‘plab muammolarni yuzaga keltirmoqda. Shu sababli yosh avlodni huquqiy jihatdan savodli, o‘z huquq va burchlarini chuqur tushunadigan, qonunlarni hurmat qiladigan qilib tarbiyalash dolzarb vazifaga aylandi. Huquqiy tarbiya, avvalo, yoshlarni demokratik jamiyat talablariga mos shaxs sifatida shakllantirishga xizmat qiladi. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, “Yoshlar siyosati”ga oid hujjatlar va Prezident farmonlari aynan huquqiy tarbiyani ta’minlashni ustuvor deb belgilagan. Xususan, 2021-yilda qabul qilingan “Yoshlar daftari” tizimi orqali huquqiy xizmatlar va maslahatlar taqdim etilayotgani bunga yaqqol misoldir. 1 Bunday yondashuvlar, ayniqsa, umumiy o‘rta va oliy ta’lim muassasalarida huquqiy ta’lim-tarbiya masalasini yangicha bosqichga olib chiqmoqda. Kurs ishining mavzusi shundan kelib chiqib, huquqiy tarbiyaning nazariy va amaliy asoslarini chuqur o‘rganishni, ayniqsa pedagogik jarayonlarda qanday yo‘l tutish zarurligini aniqlashni maqsad qiladi. Bu esa mavzuning hozirgi davrdagi dolzarbligini isbotlaydi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Huquqiy tarbiya mavzusi yurtimizda alohida e’tibor qaratilgan ilmiy yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. So‘nggi yillarda yoshlarning huquqiy madaniyatini oshirishga doir ko‘plab ilmiy izlanishlar amalga oshirilgan. Masalan, pedagog olimlar T. Teshaboyev, Z. Qodirova, R. Sattorova, M. Jo‘rayevlar yoshlar tarbiyasining huquqiy 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 13-sentabrdagi PQ–5252-son Qarori – “Yoshlar bilan ishlashda mutlaqo yangi tizimni joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. 11a’zosiman?”, “mening huquqlarim va burchlarim nima?” kabi savollarni ongli ravishda yoritib borishni talab qiladi. Ushbu savollarga javob topish orqali shaxsda ichki mas’uliyat hissi shakllanadi. Bundan tashqari, huquqiy tarbiyada emotsional intellekt – ya’ni o‘z his- tuyg‘ularini boshqarish, boshqalarni tushunish, empatiya va ijtimoiy munosabatlarga ongli yondashish ko‘nikmalari ham muhimdir. Chunki shaxs qonunlarni faqat bilim darajasida emas, balki emotsional tushunish asosida qabul qilgandagina uning huquqiy ongida iz qoldiradi. Bu jarayon psixologik refleksiya orqali amalga oshadi. Shu boisdan pedagoglar o‘quvchilarning his- tuyg‘ulariga befarq bo‘lmasligi, ularni tinglash va tushunishga harakat qilishi kerak. Huquqiy tarbiyaning muvaffaqiyati ijtimoiy psixologik muhitga ham bog‘liq. Agar o‘quvchi o‘z atrofidagi odamlar – ota-ona, do‘stlar, o‘qituvchilar tomonidan qonunlarga hurmat bilan qarashni ko‘rsa, u ham bu qadriyatni ongli ravishda qabul qiladi. Bu yerda pedagogning shaxsiy namuna ko‘rsatishi psixologik kuchli ta’sir vositasidir. Masalan, o‘qituvchining adolatli, mas’uliyatli, qonunlarga rioya qiluvchi shaxs sifatidagi modeli o‘quvchining ongida o‘chmas iz qoldiradi.Shuningdek, huquqiy tarbiya jarayonida motivatsiyani uyg‘otuvchi omillarni tahlil qilish ham pedagogik- psixologik ahamiyat kasb etadi. Bu omillar orasida ijtimoiy rag‘bat (e’tirof, mukofot), o‘zini anglash, o‘z qadrini his qilish, jamiyatda kerakli shaxs sifatida ko‘rish istagi muhim o‘rin tutadi. Shunday bo‘lsa-da, bu motivatsiyalar har bir shaxsda turlicha bo‘ladi. Kimdir e’tirof orqali harakatga keladi, kimdir esa mas’uliyatni his qilgani uchun. Shu sababli pedagog har bir o‘quvchining individual motivatsion holatini chuqur anglab, unga qarab ta’sir etishi zarur. Huquqiy tarbiya bosqichli yondashuvga asoslanadi. Boshlang‘ich sinflarda bu tushunchalar oddiy axloqiy qoidalar orqali, o‘rta sinflarda huquqiy normativlar asosida, yuqori sinflarda esa mustaqil tahlil qilish, baholash va 9Bunday psixologik yondashuvlar shaxsni ongli ravishda huquqiy madaniyatga olib boradi.Shuningdek, huquqiy tarbiya jarayonida kommunikativ kompetensiya – ya’ni o‘z huquqlarini ifoda etish, so‘z orqali himoya qilish, fikr bildirish, huquqiy suhbatga kirishish ko‘nikmalari muhim o‘rin egallaydi. Pedagog bu ko‘nikmalarni o‘rgatishda rolli o‘yinlar, muammoli vaziyatlar, debatlar orqali yoshlarning mustaqil fikrlashini rivojlantiradi. Psixologik nuqtayi nazardan esa bu usullar shaxsda mustahkam ichki e’tiqod hosil qiladi, stressni yengishga, o‘z fikrini ishonch bilan aytishga o‘rgatadi. O‘quvchi shaxsining rivojlanishida ijtimoiy muhit, oilaviy tarbiya, maktab jamoasi muhim rol o‘ynaydi. Huquqiy tarbiya bular bilan uyg‘unlashgan holda, pedagogik muhitda ongli va ijobiy psixologik holatlarni yaratib berishi kerak. Masalan, o‘quvchi uchun ijobiy ijtimoiy model yaratish – huquqqa itoat etuvchi odam obrazini ko‘rsatish, shaxsiy namuna orqali huquqiy qadriyatlarni singdirish eng samarali yondashuvlardan biridir. Shuningdek, o‘quvchi bilan muloqot, empatiya, fikrini inobatga olish psixologik jihatdan ijobiy natijalar beradi. Psixologik asoslarda shaxs tipologiyasi – ya’ni har bir o‘quvchining fe’l- atvori, xarakteri, temperamentiga mos yondashuv zarur. Ekstrovert yoki introvert shaxslarga bir xil metod ta’sir qilmaydi. Bu esa huquqiy tarbiya jarayonini individuallashtirish zarurligini ko‘rsatadi. Shuningdek, ijtimoiy- psixologik faktorlardan biri sifatida tengdoshlar guruhi, oila a’zolari va ommaviy axborot vositalarining ta’siri ham hisobga olinishi kerak. Shu bilan birga, huquqiy tarbiyaning pedagogik-psixologik asoslari bugungi kunda zamonaviy texnologiyalar bilan boyitilmoqda. Masofaviy ta’lim, elektron resurslar, virtual huquqiy laboratoriyalar orqali ta’lim-tarbiya berish samaradorligi ortmoqda. Bularning barchasi psixologik jihatdan qulay, shaxsga yo‘naltirilgan, interaktiv usullar bilan boyitilgan bo‘lishi kerak. 10Chunki shaxsning psixik holati bilan pedagogik ta’sir o‘rtasidagi uyg‘unlik samaradorlikni belgilovchi asosiy omildir. 4 Huquqiy tarbiya jarayonida pedagogik jarayonning uzviy bosqichlarini hisobga olish muhim. Bular: maqsadni aniqlash, rejalashtirish, mazmunni tanlash, metodlar va vositalarni belgilash, natijalarni baholash va tahlil qilish bosqichlaridir. Har bir bosqichda huquqiy tarbiya o‘quvchi yoshlarning aqliy, emotsional, ijtimoiy va axloqiy rivojlanish darajasi bilan uyg‘unlashtirilgan bo‘lishi zarur. Bu holat pedagogik faoliyatga psixologik yondashuvni doimiy ravishda singdirishni taqozo etadi. Bundan tashqari, huquqiy tarbiyaning samaradorligi o‘qituvchining kasbiy mahoratiga, pedagogik kommunikatsiya darajasiga va o‘zini tutish uslubiga ham bevosita bog‘liq. O‘qituvchi yoshlar bilan munosabatda ochiqlik, tushunuvchanlik, sabr, ishonch va hurmat muhitini shakllantirishi kerak. Chunki psixologik jihatdan xavfsiz va qo‘llab-quvvatlovchi muhitda tarbiyaviy ta’sir kuchliroq samara beradi. Bu holat “insonparvar pedagogika” yondashuvi orqali yuksak darajada amalga oshiriladi.Shuningdek, huquqiy tarbiya jarayonida axborotlar oqimini to‘g‘ri tanlash ham pedagogik- psixologik muvozanatni ta’minlaydi. Yoshlarning psixikasi hali to‘liq shakllanmagan bo‘lishi mumkinligi sababli, keraksiz va og‘ir, salbiy axborotlar ularda xavotir, rad etish, norozilik va befarqlik tuyg‘ularini yuzaga chiqaradi. Shu boisdan huquqiy axborotlar soddalashtirilgan, qiziqarli, hayotiy misollar bilan boyitilgan shaklda berilishi kerak. Bu – pedagogik yondashuvning muhim tamoyilidir: o‘quvchining yoshi, qiziqishi va ehtiyojiga mos ta’lim berish. Psixologik asoslar nuqtayi nazaridan esa huquqiy tarbiyada ijtimoiy identifikatsiya – ya’ni yoshlarning o‘zini jamiyatdagi huquqiy maqomda tasavvur qila olish qobiliyatini rivojlantirish zarur. Bu jarayon o‘z-o‘zini anglash, o‘z o‘rnini belgilash, “men kimman?”, “men qanday jamiyat 4 Teshaboyev T. Huquqiy tarbiyada pedagogik metodlar. – Samarqand: Zarafshon, 2021. 8jarayonning muvaffaqiyati, eng avvalo, uning asoslanishiga – ya’ni pedagogik va psixologik tamoyillarga bog‘liq. Har bir yoshning rivojlanish darajasi, psixik holati, ijtimoiy tajribasi turlicha bo‘lganligi sababli, huquqiy tarbiya individual yondashuv asosida olib borilishi lozim. Shaxsga qaratilgan, ongli, bosqichma-bosqich olib boriladigan yondashuv pedagogik asoslarni belgilab beradi. Pedagogik jihatdan huquqiy tarbiya – bu maxsus maqsadga yo‘naltirilgan, rejalashtirilgan, o‘qituvchi va tarbiyachi tomonidan tashkil etilgan ta’sirlar tizimidir. Ushbu jarayonda asosiy vazifa – shaxsga ijtimoiy hayotda kerak bo‘ladigan huquqiy bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishdan iboratdir. Pedagogik nuqtayi nazardan qaraganda, bu tarbiya o‘quvchi- yoshlarning bilim, ixtiyor, axloqiy e’tiqod sohalariga ta’sir etadi. O‘qituvchining darsdagi pozitsiyasi, ishlatayotgan metodlari, bergan topshiriqlari, sinfdan tashqari tadbirlar orqali huquqiy ong asta-sekin shakllanadi. Psixologik yondashuv esa shaxsning yoshiga, rivojlanish darajasiga, psixik imkoniyatlariga, ehtiyojlariga mos yondashuvni talab qiladi. Masalan, o‘smir yoshdagilar ijtimoiy faollikni yuqori darajada ko‘rsatishga intiladi, lekin bu bosqichda ularning emotsional muvozanati noturg‘un bo‘lishi mumkin. Shu sababli huquqiy tarbiyada psixologik barqarorlikni ta’minlash muhim. Tarbiyachi yoki pedagog yoshlarning fikrlash darajasi, shaxsiy xatti-harakati va qiziqishlariga mos holda metodlar tanlashi lozim. Chunki har qanday ta’sir psixik qabul qilish orqali ongga singadi. Psixologik asoslar orasida motivatsiya va ehtiyojlar nazariyasi muhim o‘rin tutadi. Huquqiy tarbiyada o‘quvchining ichki motivlarini uyg‘otish, ya’ni u qonunni faqat majburiyat deb emas, balki ijtimoiy zarurat va shaxsiy qadriyat sifatida qabul qilishi muhim. Masalan, “agar qonunni buzmasam, jazo bo‘lmaydi” degan fikrdan ko‘ra, “men qonunni hurmat qilaman, chunki bu jamiyat va o‘z kelajagim uchun muhim” degan fikrni shakllantirish afzaldir. 17Shunday qilib, birinchi bobda huquqiy tarbiyaning mohiyati, asoslari va yoshlar tarbiyasidagi ahamiyati nazariy jihatdan asoslab berildi. II BOB. YOSHLARDA HUQUQIY TARBİYANI SHAKLLANTIRISHNING AMALIY YO‘NALISHLARI 2.1. Ta’lim muassasalarida huquqiy tarbiyani tashkil etish usullari Bugungi globallashuv va tezkor axborot oqimi davrida yoshlarning huquqiy ongini shakllantirish masalasi ta’lim tizimi oldidagi muhim vazifalardan biriga aylangan. Huquqiy tarbiya nafaqat huquqiy fanlarni o‘qitish bilan cheklanmaydi, balki bu jarayon ta’lim muassasasining umumiy pedagogik faoliyatida muntazam va tizimli yo‘lga qo‘yilgan bo‘lishi zarur. Bu borada zamonaviy pedagogik yondashuvlar, tarbiyaviy metodlar, ta’lim jarayonining shakl va vositalari muhim o‘rin tutadi. Chunki yosh avlodga qonunlarga hurmat ruhini singdirish, ularni adolatli va mas’uliyatli fuqarolar sifatida shakllantirish ta’limning strategik vazifasidir. Ta’lim muassasalarida huquqiy tarbiyani tashkil etishning asosiy yo‘llaridan biri – bu dars jarayoniga huquqiy komponentlarni samarali integratsiya qilishdir. Ya’ni, har bir fandan o‘tilayotgan mavzular orqali huquqiy tarbiya unsurlarini kiritish, masalan, tarix fanida konstitutsiyaviy o‘zgarishlar, ona tili darsida qonuniy ifoda uslublari, biologiyada sog‘lom turmush tarzi va sog‘liq huquqi haqida suhbatlar olib borilishi mumkin. Bu yondashuv fanning o‘ziga xosligini buzmasdan, huquqiy ongni shakllantirishga xizmat qiladi. 6 Bundan tashqari, alohida huquqiy-ma’rifiy mashg‘ulotlarni tashkil etish ta’lim muassasasida muhim usullardan biridir. Huquqshunoslar, ichki ishlar xodimlari, sud vakillari bilan uchrashuvlar, huquqiy davra suhbatlari, savol- 6 Karimov S. Huquqiy tarbiya: nazariy va amaliy asoslar. – Andijon: Ixtisoslashgan nashriyot, 2019. 20oilasi orqali taniydi. Unda mas’uliyat, burch, adolat, halollik, qonunlarga hurmat kabi qadriyatlar ota-ona, yaqin qarindoshlar, kattalarning xatti- harakati va kundalik muomalasi asosida shakllanadi. Shu boisdan huquqiy tarbiyaning negizi aynan oilada boshlangan bo‘lishi zarur. Oila – bu ilk ijtimoiy institut bo‘lib, undagi muhit, tartib-intizom, muloqot madaniyati bevosita farzandning ruhiy-ma’naviy rivojiga ta’sir ko‘rsatadi. Agar oilada o‘zaro hurmat, burchni bajarish, qonuniylik tamoyillari ustuvor bo‘lsa, bola ham tabiiy tarzda shu qadriyatlarga moslashadi. Aksincha, oilada befarqlik, bepisandlik, qonunbuzarlik holatlari bo‘lsa, bu bola ongida qonunga bo‘lgan salbiy munosabat shakllanishiga olib keladi. Shu sababli huquqiy tarbiyada ota-onaning shaxsiy namuna ko‘rsatishi eng kuchli tarbiyaviy vositadir. Ota-onalar farzandlari uchun eng yaqin va ishonchli manbadir. Ularning har bir harakati, so‘zi, qarori bolaga kuchli psixologik ta’sir ko‘rsatadi. Farzand ota-onaning muammolarni qanday hal qilishi, boshqalarga qanday munosabatda bo‘lishi, qonunlarga rioya qilishi yoki qilmasligiga qarab hayotiy tajriba orttiradi. Agar ota-ona qonunlarni hurmat qilsa, farzandda ham huquqiy ong asta-sekin rivojlanadi. Shu sababli ota-onalarning huquqiy savodxonligi va ongini oshirish ham o‘z navbatida farzand tarbiyasiga bevosita ta’sir qiladi. Bugungi kunda ko‘plab oila muammolari – ajrashishlar, ota-onaning chet elda ishlashi tufayli bola tarbiyasining beqarorligi, befarqlik va nazoratsizlik holatlari yoshlar orasida huquqiy ong pastligining sabablaridan biri bo‘lib turibdi. Shuning uchun ham zamonaviy oilaviy tarbiyada huquqiy elementlar – farzandga huquq va burchlar haqida to‘g‘ri tushuncha berish, uni ijtimoiy hayotga tayyorlash, qonuniy normalar asosida yashashga o‘rgatish alohida ahamiyat kasb etmoqda. 7 7 Yoshlar va huquqiy madaniyat. – Toshkent: O‘zbekiston Yoshlar ittifoqi nashriyoti, 2020. 15qadriyatlarni ichki e’tiqod darajasiga olib chiqish; to‘rtinchi bosqich – huquqiy xatti-harakatlarni hayotda namoyon etish. Ushbu bosqichlarning har biri o‘ziga xos psixologik va pedagogik yondashuvni talab qiladi. Bu esa o‘qituvchining bilimdonligi, metodik salohiyati, shaxsiy namuna ko‘rsata olish qobiliyatiga bevosita bog‘liqdir. Huquqiy ong va madaniyat yoshlar shaxsining ijtimoiylashuviga, fuqarolik mas’uliyatini his qilishiga, ijtimoiy faol pozitsiyani egallashiga xizmat qiladi. Huquqiy ongli va madaniyatli shaxs – bu o‘z huquqlarini biluvchi, ulardan qonuniy foydalanadigan, boshqalarning huquqlarini hurmat qiladigan, nizolarni zo‘ravonliksiz hal qiladigan va qonuniy me’yorlarni o‘z hayotining ajralmas qismiga aylantirgan shaxsdir. Bunday yoshlar jamiyatda fuqarolik hamjihatligini, tinchlikni, barqarorlikni ta’minlaydigan kuchdir. Huquqiy madaniyatni rivojlantirish uchun ta’lim muassasalarida turli shakllar va metodlardan foydalanish lozim. Masalan: huquqiy suhbatlar, viktorinalar, davra suhbatlari, rolli o‘yinlar, qonunlar bilan tanishuv mashg‘ulotlari, insonga oid huquqiy hujjatlar tahlili kabi interaktiv usullar katta samaradorlikka ega. Bu orqali yoshlar nafaqat bilim oladi, balki o‘z huquqiy pozitsiyasini ifoda qilishni, qonuniylik asosida fikr yuritishni, tanqidiy fikrlashni o‘rganadi. 5 Huquqiy ong va madaniyatni shakllantirishda axborot-kommunikatsiya vositalarining roli ortib bormoqda. Internet tarmog‘i, ijtimoiy tarmoqlar, mobil ilovalar orqali huquqiy ma’lumotlarni interaktiv usullar bilan yetkazish, qonunlarni animatsiyalashgan shaklda tushuntirish, yoshlar uchun maxsus elektron huquqiy o‘yinlar yaratish kutilgan natijani beradi. Shu bilan birga, bunday vositalardan noto‘g‘ri foydalanish huquqiy ongsizlikka, yolg‘on tushunchalarning shakllanishiga ham olib kelishi mumkin. Shu sababli ota- ona, pedagog va mutaxassislar nazorati va yo‘naltiruvi juda muhim. 5 Teshaboyev T. Huquqiy tarbiyada pedagogik metodlar. – Samarqand: Zarafshon, 2021. 25Huquqiy tarbiyada raqamli vositalardan foydalanish bilan bog‘liq ayrim xatarlarga ham e’tibor qaratish lozim. Noto‘g‘ri axborot manbalari, yolg‘on huquqiy tushunchalar, ekstremistik targ‘ibotlar, noto‘g‘ri yondashuvlar yosh ongiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli, o‘quvchilarni axborotni tanlash madaniyatiga o‘rgatish, axborotni tahlil qilish, solishtirish va baholash ko‘nikmalarini shakllantirish ham pedagogik muhim vazifalardandir. Zamonaviy axborot-kommunikatsiya vositalaridan huquqiy tarbiyada foydalanish – bu shunchaki texnik yondashuv emas, balki shaxsning huquqiy ongini shakllantirishda interaktiv, innovatsion va zamonaviy vositadir. Bu vositalar orqali yoshlar o‘z huquqlarini bilish, qonunlarni o‘rganish, mas’uliyatni tushunish, qonuniylikka amal qilishni ongli ravishda o‘zlashtiradi. Bugungi raqamli avlod uchun AKT vositalaridan to‘g‘ri, samarali va maqsadli foydalanish huquqiy tarbiyaning eng zamonaviy yo‘nalishidir. II bob bo‘yicha xulosa Yoshlarni huquqiy ongli, mas’uliyatli shaxs sifatida tarbiyalashda nafaqat maktab, balki oila va jamiyatning o‘rni juda muhim. Ta’lim muassasalarida interaktiv metodlar, raqamli texnologiyalar va hamkorlik asosida olib borilayotgan ishlar samaradorlikni oshiradi. Oila esa farzandda ilk huquqiy tushunchalarni shakllantiradi. Bugungi raqamli davrda esa huquqiy tarbiyada AKT vositalaridan foydalanish zarur va samarali vositaga aylangan. Har bir o‘quvchiga individual yondashuv, ishonchli muloqot va zamonaviy usullar huquqiy tarbiyaning kuchli tayanchi bo‘lib xizmat qiladi. 24uyushtirish, ekspertlar ishtirokida jonli efirlar o‘tkazish mumkin. Bunday faoliyatlar huquqiy ta’limni ommaviylashtirishga xizmat qiladi. Huquqiy tarbiyada axborot vositalari yordamida turli tanlovlar, interaktiv o‘yinlar, testlar tashkil etish ham juda samaralidir. Masalan, “Eng bilimdon yurist”, “Qonunni bilaman”, “Mening huquqim” kabi viktorinalar, onlayn kvestlar, interaktiv sahnalar, huquqiy eslatmalar yordamida o‘quvchilarda qonunchilikka nisbatan qiziqish ortadi. Bunda texnologik vositalar ta’limiy jarayonni jonlantirish, emotsional ta’sir kuchini oshirish, motivatsiyani kuchaytirish funksiyalarini bajaradi. Bundan tashqari, onlayn trening va vebinarlar orqali huquqiy mavzularda seminarlar o‘tkazish ham tarbiyaviy jarayonni interaktiv va zamonaviy shaklga keltiradi. Bu treninglarda o‘quvchilar o‘z fikrlarini erkin bayon qiladi, mutaxassislar bilan savol-javob qiladi, huquqiy vaziyatlar bo‘yicha mulohaza yuritadi. Natijada, nafaqat bilim, balki fikrlash va baholash ko‘nikmalari ham shakllanadi. Ta’lim muassasalarida huquqiy tarbiyani raqamli vositalar bilan boyitish dars jarayonida interaktiv taqdimotlar, slaydlar, videoqismlar, test platformalaridan foydalanish orqali amalga oshiriladi. Masalan, “Kahoot”, “Quizizz”, “Mentimeter” kabi onlayn platformalar orqali huquqiy mavzular yuzasidan interaktiv testlar, so‘rovnomalar, baholashlar o‘tkaziladi. Bu usullar o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlab, ularni motivatsiyalantiradi. Shuningdek, multimedia darsliklar, elektron huquqiy lug‘atlar, audiokitoblar, elektron qonunlar to‘plami kabi vositalar orqali darsdan tashqari va mustaqil o‘rganish imkoniyatlari yaratiladi. Bu vositalar yordamida o‘quvchi istalgan vaqtda, istalgan joyda huquqiy bilimlarni mustaqil o‘zlashtiradi. Shu bois, axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish huquqiy tarbiyada ta’limni individuallashtirish va erkinlashtirish imkonini beradi. 8 8 Karimova N. Oila, maktab va jamiyat hamkorligi. – Farg‘ona: Muhandis, 2021. 13Zamonaviy psixologiyada “faoliyat orqali tarbiya” yondashuvi keng tarqalgan. Ya’ni, o‘quvchi o‘zi ishtirok etgan faoliyat orqali, tajriba orqali bilim oladi. Huquqiy tarbiya ham bu yondashuvga asoslangan holda amalga oshirilsa, samaradorligi yuqori bo‘ladi. Masalan, maktab sudlari, huquqiy rolli o‘yinlar, interaktiv seminarlar, simulyatsiyalar orqali huquqiy qarorlar qabul qilish tajribasi berilishi mumkin. Bu usul orqali o‘quvchi nafaqat biladi, balki amalda his etadi. Huquqiy tarbiyaning pedagogik-psixologik asoslari o‘zaro bog‘liq, bir-birini to‘ldiruvchi ikki yo‘nalishdir. Bunda pedagogik yondashuvlar metodika, mazmun va ta’lim texnologiyalariga asoslangan bo‘lsa, psixologik yondashuvlar esa shaxsning ichki dunyosi, emotsional- irodaviy xususiyatlariga qaratilgan. Har ikki yondashuv uyg‘unlashgan taqdirdagina huquqiy tarbiya samarali bo‘ladi. Bugungi yoshlar – ertangi jamiyat egalaridir. Ularning huquqiy tarbiyasiga to‘g‘ri yondashish esa bizning pedagogik va psixologik burchimizdir. 1.3. Huquqiy ong va huquqiy madaniyat tushunchalari va ularning yoshlar tarbiyasidagi o‘rni Huquqiy ong va huquqiy madaniyat tushunchalari zamonaviy jamiyat hayotida muhim ahamiyat kasb etuvchi ijtimoiy-pedagogik fenomenlardandir. Bu ikki tushuncha bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ular jamiyatning har bir a’zosida qonunlarga nisbatan ongli munosabat, qonunbuzarliklarga nisbatan daxlsizlik, adolatga intilish, huquq va burchlarni anglash kabi fazilatlarni shakllantiradi. Ayniqsa, yoshlar tarbiyasida bu tushunchalarni to‘g‘ri anglash va amalda qo‘llay olish madaniyatli fuqarolik jamiyatini barpo etishda muhim bosqich hisoblanadi. Huquqiy ong – bu shaxsning huquqiy bilimlarga, qonunlarga, huquqiy qadriyatlarga nisbatan fikrlashi, munosabati va hissiy-emotsional yondashuvining umumlashgan ifodasidir. U quyidagi elementlardan iborat: huquqiy bilimlar, huquqiy e’tiqod, huquqiy his-tuyg‘ular, huquqiy pozitsiya va huquqiy xatti-harakat. Huquqiy ong insonning jamiyatdagi o‘rnini 12fikr bildirish darajasida shakllantiriladi. Har bir bosqichda yoshlarning psixik rivojlanish darajasi, dunyoqarashi va tajribasi inobatga olinadi. Shu jihatdan, pedagogik-psixologik yondashuv uzviylik va izchillik tamoyillariga asoslanadi. Huquqiy Tarbiy aning Pedagogik v a Psixologik A soslari Asosiy yo‘nalishlar Tushunchaning mohiyati Metodlar Asosiy tamoyillar Natijalar Pedagogik asoslar Huquqiy bilimlarni o‘rgatish, qonuniylikka amal qilish ko‘nikmalarini shakllantirish, ta’lim vositalari orqali tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish Ma’ruza, suhbat, munozara, huquqiy o‘yinlar, interaktiv usullar Bosqichlilik, tizimlilik, o‘quvchiga yo‘naltirilganlik Huquqiy bilimga ega, qonunlarga rioya qiluvchi shaxs Psixologik asoslar Shaxsning psixologik xususiyatlari, emotsional holati, e’tiqod va ijtimoiy ongiga mos yondashish orqali huquqiy qadriyatlarni singdirish Empatiya, motivatsiya uyg‘otish, psixologik treninglar, muammoli vaziyatlar Individual yondashuv, psixologik xavfsizlik, ichki e’tiqodga ta’sir qilish Huquqiy qadriyatlarni ichki ehtiyoj sifatida qabul qiluvchi, mas’uliyatli fuqarolik ongi shakllangan shaxs 2925) www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi ma’lumotlari milliy bazasi. 23tarkibiga AKT yondashuvlarini kiritgan holda olib borilishi dolzarb hisoblanadi. Zamonaviy axborot-kommunikatsiya vositalari deganda internet, mobil ilovalar, ijtimoiy tarmoqlar, interaktiv platformalar, onlayn darslar, videoroliklar, multimedia resurslar, virtual treninglar, mobil ilovalar, sun’iy intellekt tizimlari, elektron hujjatlar bazasi, davlat xizmatlari portallari va boshqa raqamli vositalar nazarda tutiladi. Bu vositalar yordamida huquqiy ma’lumotlarni ommalashtirish, yoshlar orasida qonunchilikka oid bilimlarni singdirish, huquqiy madaniyatni shakllantirish imkoniyati mavjud. Eng avvalo, internet orqali huquqiy bilimlarni taqdim etish imkoniyatlari haqida to‘xtalish lozim. Rasmiy davlat portallari – masalan, lex.uz, my.gov.uz, huquqiyportal.uz singari saytlar orqali yoshlar o‘z huquqlari, burchlari, qonunlar va farmonlar haqida tezkor va ishonchli axborotga ega bo‘lishadi. Ushbu saytlarda mavjud interaktiv huquqiy xizmatlar, hujjatlar izlash tizimi, muhokama maydonlari orqali huquqiy savodxonlikni oshirish mumkin. Shuningdek, bu saytlar orqali yoshlar elektron tarzda murojaat qilish, ariza topshirish, hujjatlar olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Mobil ilovalar ham yoshlar orasida huquqiy tarbiyani kuchaytirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Masalan, “Davlat xizmatlari” ilovasi orqali huquqiy xizmatlar elektron shaklda taqdim etiladi. “Adolat” mobil ilovasi, “Yoshlar huquqlari” ilovalari huquqiy axborotni qisqa, tushunarli va interaktiv shaklda yetkazadi. Bunday vositalar yoshlar orasida huquqiy madaniyatni oshiradi, ularni mas’uliyatli va qonunlarga sodiq bo‘lishga yo‘naltiradi. Ijtimoiy tarmoqlar – ayniqsa, Telegram, Instagram, YouTube, TikTok kabi platformalar yoshlar orasida eng keng auditoriyaga ega bo‘lgani sababli, ulardan ham huquqiy tarbiya maqsadida foydalanish keng imkoniyatlar yaratadi. Videoroliklar, interaktiv sahifalar, jonli efirlar, animatsion videolar orqali qonunlar mohiyatini sodda tilda tushuntirish, huquqiy savol-javoblar 5I . BOB. YOSHLARDA HUQUQIY TARBİYANI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Huquqiy tarbiyaning mazmuni, maqsadi va ahamiyati Huquqiy tarbiya – bu yosh avlodda qonunlarga hurmat tuyg‘usini shakllantirish, ularning huquqiy bilimlarini kengaytirish, huquqiy madaniyatini yuksaltirish va jamiyatda faol fuqarolik pozitsiyasini egallashiga ko‘maklashuvchi tizimli pedagogik jarayondir. Bu jarayon jamiyatda qonun ustuvorligini ta’minlash, inson huquqlari va erkinliklarini e’zozlash, demokratik qadriyatlarni mustahkamlashga xizmat qiladi. Har qanday ijtimoiy tizimda fuqarolarning huquqiy ongi va madaniyati qanchalik yuqori bo‘lsa, ushbu jamiyatda qonunbuzarliklar shunchalik kamayadi, fuqarolik faolligi esa ortadi. Ayniqsa, yosh avlodning huquqiy jihatdan tarbiyalanganligi – kelajak jamiyatning barqarorligi, adolatparvarligi va taraqqiyoti uchun asosiy kafolatdir. 2 Huquqiy tarbiya mazmunan quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: birinchidan, shaxsga huquqiy bilimlarni berish, ya’ni konstitutsiya, qonunlar, normativ hujjatlar mazmuni haqida tushunchalar shakllantirish; ikkinchidan, huquqiy bilimlarni ongli ravishda amaliyotda qo‘llash ko‘nikmalarini shakllantirish; uchinchidan, qonunlarga hurmat, adolatparvarlik, mas’uliyatlilik, ijtimoiy burch kabi sifatlarni tarbiyalash. Bu jarayonlarda asosiy e’tibor – nafaqat bilim berishga, balki yoshlarning ichki e’tiqodini shakllantirishga, ularni huquqiy qarorlar qabul qilishga tayyor shaxs sifatida kamol toptirishga qaratiladi. Huquqiy tarbiya bu ma’noda shaxsning ichki dunyosini, ijtimoiy qarashlarini, axloqiy pozitsiyasini mustahkamlovchi vosita hisoblanadi. 2 Jo‘rayev M. Yoshlar huquqiy tarbiyasining nazariy asoslari. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019. 7g‘oyalar, jinoyatga moyillik, ijtimoiy befarqlikdan himoya qiladi. Ayniqsa, axborot texnologiyalarining keng tarqalgan davrida turli yolg‘on axborotlar, noqonuniy targ‘ibotlar orqali yoshlar ongiga salbiy ta’sir o‘tkazish holatlari ortmoqda. Huquqiy tarbiya bu kabi xatarlarning oldini olishda kuchli himoya vositasi hisoblanadi. Bu jihatdan ta’lim muassasalarida huquqiy tarbiyaga alohida o‘rin berilishi, sinfdan tashqari mashg‘ulotlar, huquqiy viktorinalar, davra suhbatlari, huquqshunoslar bilan uchrashuvlar samarali vosita bo‘lib xizmat qilmoqda. 3 Huquqiy tarbiyada pedagogik yondashuvlar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu yerda o‘qituvchi nafaqat bilim beruvchi, balki yoshlarning huquqiy dunyoqarashini shakllantiruvchi yetakchi sifatida maydonga chiqadi. Huquqiy tarbiya metodikasi zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirilib, interaktiv metodlar, muammoli vaziyatlar, rolli o‘yinlar orqali o‘rgatish yoshlarning e’tiborini kuchaytiradi. Shuningdek, axloqiy tarbiya bilan huquqiy tarbiya birgalikda olib borilsa, natija yanada barqaror bo‘ladi. Zero, inson huquqlari haqida bilgan, ammo mas’uliyat hissi bo‘lmagan shaxs qonunbuzarlikka yo‘l qo‘yishi mumkin. Huquqiy tarbiya – bu jamiyat barqarorligi, adolat ustuvorligi va fuqarolik ongini shakllantirishda muhim bo‘lgan ijtimoiy pedagogik jarayondir. Uning mazmuni, maqsadi va ahamiyati bugungi o‘zgaruvchan zamonda yanada kuchaymoqda. Har bir yosh huquqiy ongli bo‘lishi, huquqlarini bilishi, ularni qonuniy yo‘l bilan himoya qilishni o‘rganishi zarur. Bu esa yurtimiz taraqqiyoti, tinchligi va adolatli jamiyat qurish yo‘lidagi muhim qadamdir. 1.2. Huquqiy tarbiyaning pedagogik-psixologik asoslari Huquqiy tarbiya – bu pedagogik va psixologik yondashuvlarni birlashtirgan holda, shaxs ongiga qonuniylik, adolat va mas’uliyat kabi ijtimoiy qadriyatlarni singdirishga qaratilgan murakkab tarbiyaviy jarayondir. Bu 3 Qodirova Z. Huquqiy ong va madaniyat: nazariy va amaliy yondashuv. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. 27Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 13-sentabrdagi PQ– 5252-son Qarori – “Yoshlar bilan ishlashda mutlaqo yangi tizimni joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. 2) ·O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 11-sentabrdagi PF– 170-son Farmoni – “O‘zbekiston – 2030” strategiyasi to‘g‘risida. 3) Shavkat Mirziyoyev. “Yangi O‘zbekiston – yangi taraqqiyot bosqichida”. – T.: O‘zbekiston, 2021. 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi PF–60- son Farmoni – “Yoshlarni qo‘llab-quvvatlash va ularning huquqiy madaniyatini yuksaltirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. 5) ·Shavkat Mirziyoyev. “Yoshlar – kelajagimiz tayanchi” mavzusida qilgan nutqi. – T.: Prezident.uz sayti, 2022-yil 30-iyun. ( https://president.uz ) 6) O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: Adolat, 2021. 7) “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun. – 2020-yil 23-sentabr. 8) “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi Qonun. – 2016-yil (2021-yil tahriri bilan). 9) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5252-sonli Qarori. – 2021- yil 13-sentabr. 10) “2021–2025-yillarda yoshlarga oid davlat siyosatini amalga oshirish strategiyasi” – Toshkent: Norma, 2021. 1Mavzu : Yoshlar orasida huquqiy tarbiyani shakllantirishning pedagogik asoslari MUNDARJIA Kirish ………………………………………………………………………….. I . BOB. YOSHLARDA HUQUQIY TARBİYANI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Huquqiy tarbiyaning mazmuni, maqsadi va ahamiyati ….……….……….. 1.2. Huquqiy tarbiyaning pedagogik-psixologik asoslari …………….……….. 1.3.Huquqiy ong va huquqiy madaniyat tushunchalari va ularning yoshlar tarbiyasidagi o‘rni …………………………………………….……….……….. II BOB. YOSHLARDA HUQUQIY TARBİYANI SHAKLLANTIRISHNING AMALIY YO‘NALISHLARI 2.1. Ta’lim muassasalarida huquqiy tarbiyani tashkil etish usullari …………… 2.2. Oila va jamiyatning huquqiy tarbiyadagi roli ……………………………... 2.3. Huquqiy tarbiyada zamonaviy axborot-kommunikatsiya vositalaridan foydalanish …………………………………………………………………….. Xulosa …………………………………………………………………………. . Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………………………………….. 14aniqlash, qonuniy normalarni anglab yetish va ularni ongli ravishda bajarishga intilish asosidir. Bu ong orqali shaxs o‘z huquq va majburiyatlarini biladi, ularga rioya qiladi va jamiyatdagi qonuniylikni qo‘llab-quvvatlaydi. Huquqiy madaniyat esa huquqiy ongning yuqori bosqichi bo‘lib, shaxsning qonunlarga nisbatan barqaror, ongli, madaniyatli, mas’uliyatli munosabati, o‘z huquqlarini hurmat qilish, boshqalar huquqini buzmaslik, qonuniy yo‘l bilan o‘z fikrini ifoda etish va ijtimoiy faollik ko‘rsatish sifatlari bilan ifodalanadi. Huquqiy madaniyat insonning nafaqat bilim darajasini, balki uning odob- axloqiy qiyofasini, fuqarolik burchiga bo‘lgan mas’uliyatini, qonunlarga bo‘lgan ehtiromini ham ko‘rsatadi. Bu tushuncha shaxsning ongida shakllanib, uning kundalik hayotida, ijtimoiy munosabatlarida namoyon bo‘ladi. Yoshlar tarbiyasida huquqiy ong va madaniyatni shakllantirish – bu nafaqat huquqiy bilim berish, balki shaxsga ijtimoiy muhitda o‘zini to‘g‘ri tuta olish, huquqiy qadriyatlar asosida hayot kechirishni o‘rgatish demakdir. Ta’lim jarayonida yoshlarning bilim olishga bo‘lgan qiziqishi, mustaqil fikrlash qobiliyati, emotsional barqarorligi va axloqiy pozitsiyasi hisobga olingan holda huquqiy ong shakllanadi. Huquqiy madaniyat esa bu ongga asoslangan holda kundalik hayotda qonuniy va odobli xulq-atvor bilan namoyon bo‘ladi. Huquqiy ong va madaniyatning shakllanishida oilaning, maktabning, jamiyatning, axborot vositalarining, do‘stlar guruhining, internet makonining o‘rni katta. Ayniqsa, oila – bu ilk huquqiy tarbiya beriladigan maskan bo‘lib, farzandlarga halollik, adolat, mas’uliyatlilik kabi qadriyatlarni singdirishda beqiyos ta’sir ko‘rsatadi. Maktab esa bu bilim va qadriyatlarni ilmiy asosda, metodik yondashuvlar bilan chuqurlashtiradi. Jamiyat esa amaliy hayotda huquqiy me’yorlarning amalda qanday ishlashini ko‘rsatib beradi. Yoshlar orasida huquqiy ongning shakllanishi quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: birinchi bosqich – huquqiy bilimlarni egallash; ikkinchi bosqich – huquqiy fikrlashni shakllantirish; uchinchi bosqich – huquqiy 2811) Jo‘rayev M. Yoshlar huquqiy tarbiyasining nazariy asoslari. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019. 12) Qodirova Z. Huquqiy ong va madaniyat: nazariy va amaliy yondashuv. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. 13) Teshaboyev T. Huquqiy tarbiyada pedagogik metodlar. – Samarqand: Zarafshon, 2021. 14) R. Sattorova. Yoshlar tarbiyasida ijtimoiy institutlar roli. – Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2020. 15) A’zamova A. Huquqiy tarbiyaning psixologik asoslari. – Toshkent: Ilm ziyo, 2018. 16) Xayrullayeva R. Shaxs psixologiyasi va huquqiy ong. – Qarshi: Nasaf, 2019. 17) “O‘zbekiston – 2030” strategiyasi. – O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni PF–170, 2023-yil 11-sentabr. 18) Oila va huquqiy tarbiya: metodik qo‘llanma. – Toshkent: Ma’naviyat, 2021. 19) Karimov S. Huquqiy tarbiya: nazariy va amaliy asoslar. – Andijon: Ixtisoslashgan nashriyot, 2019. 20) Yoshlar va huquqiy madaniyat. – Toshkent: O‘zbekiston Yoshlar ittifoqi nashriyoti, 2020. 21) Muminova G. Ta’limda AKT vositalari va huquqiy tarbiya. – Toshkent: Innovatsiya, 2022. 22) Karimova N. Oila, maktab va jamiyat hamkorligi. – Farg‘ona: Muhandis, 2021. 23) Huquqiy ma’rifat va yoshlar tarbiyasi. – Toshkent: “Adolat” nashriyoti, 2020. 24) Matmurodov M. Pedagogik psixologiya asoslari. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2017. 21Oila bilan bir qatorda jamiyat ham yoshlarning huquqiy tarbiyasida katta o‘rin egallaydi. Jamiyat deganda keng ijtimoiy muhit – mahalla, ommaviy axborot vositalari, diniy tashkilotlar, ijtimoiy tarmoqlar, qo‘shnilar, do‘stlar guruhi va boshqa ijtimoiy tuzilmalar nazarda tutiladi. Har bir fuqaroning shaxs sifatida shakllanishida ushbu muhit muhim ta’sir kuchiga ega. Ayniqsa, mahalla fuqarolar yig‘inlarining yoshlar bilan ishlash bo‘yicha komissiyalari, “Yoshlar yetakchisi”, “Ayollar maslahat kengashi”, profilaktika inspektorlari bilan hamkorlikda olib boriladigan faoliyatlar huquqiy tarbiyaning jamiyat darajasidagi yondashuvlarini ifodalaydi. Jamiyatda huquqiy madaniyatni targ‘ib qilish uchun targ‘ibot-tashviqot tadbirlari, huquqiy seminarlar, ommaviy suhbatlar, ijtimoiy reklama vositalari, audio-video roliklar, sahna ko‘rinishlari orqali keng ko‘lamli ishlar olib borilishi zarur. Bunday faoliyatlar orqali nafaqat yoshlar, balki ularning atrofidagi oila a’zolari, qo‘shnilar, jamiyat a’zolari ham huquqiy ong va madaniyatga yo‘naltiriladi. Jamiyatda shakllanayotgan huquqiy muhit o‘z-o‘zidan yoshlarning fikrlashiga, munosabatiga va hayotiy qarorlariga ta’sir qiladi. Agar jamiyatda qonun ustuvor bo‘lsa, har bir fuqaro o‘z huquqini bilsa va himoya qila olsa, unda yoshlar uchun ham bu normal holatga aylanadi. Biroq, jamiyatda korrupsiya, noqonuniylik, adolatsizlik keng tarqalganda esa yoshlar ongida qonunga bo‘lgan ishonch susayadi. Shu sababli huquqiy tarbiya faqat maktab va oila doirasida emas, balki umumiy ijtimoiy muhitda yo‘lga qo‘yilishi lozim.Shuningdek, davlat tashkilotlari, jamoat fondlari, NNTlar va ommaviy axborot vositalari ham huquqiy tarbiyada faol ishtirok etishi kerak. “Yuksalish” harakati, “Yoshlar ittifoqi”, “Ma’rifat” jamiyati, “Oila” ilmiy- amaliy markazi kabi muassasalar huquqiy ma’rifatni oshirishga qaratilgan turli loyihalarni amalga oshirmoqda. Bu loyihalar orqali yoshlar turli tanlov, musobaqa, trening, seminar va amaliy mashg‘ulotlarda ishtirok etib, o‘z huquqiy bilim va ko‘nikmalarini mustahkamlash imkoniga ega bo‘ladi. 6Huquqiy tarbiyaning maqsadi – fuqarolik jamiyatiga mos, huquqiy ong va madaniyatga ega, qonuniylikni hurmat qiluvchi, o‘z burchini biluvchi, adolatga sodiq, ijtimoiy faol shaxsni tarbiyalashdan iborat. Bu maqsad davlatning siyosiy, ijtimoiy va madaniy sohalardagi barqarorligini ta’minlovchi omillar qatorida turadi. Huquqiy tarbiya natijasida yoshlar qonunlar mohiyatini tushunadi, o‘z huquq va majburiyatlarini anglaydi, qonuniylikka amal qiladi, ijtimoiy mas’uliyatni his qiladi. Bundan tashqari, ular boshqalarning huquqlarini hurmat qilishni, o‘z manfaatlarini qonun doirasida himoya qilishni o‘rganadilar. Bular esa huquqiy jamiyatning asosi hisoblanadi. Huquqiy tarbiyaning ahamiyati esa nafaqat shaxsiy darajada, balki ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy darajalarda ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Masalan, huquqiy tarbiya kuchli bo‘lgan jamiyatda ijtimoiy tartib buzilishlari, jinoyatchilik, korruptsiya, ma’muriy qonunbuzarliklar kamayadi. Bu esa ijtimoiy barqarorlikni, qonun ustuvorligini va fuqarolarning farovon yashashini ta’minlaydi. Ayniqsa, demokratik jamiyatda fuqarolarning ijtimoiy faolligi, saylovlarda ishtiroki, qonunchilikdagi islohotlarga munosabati huquqiy tarbiyaning samarasiga bog‘liqdir. Shu sababli, huquqiy tarbiya O‘zbekistonning ijtimoiy-siyosiy hayotida muhim o‘rin egallaydi. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi Qonuni va boshqa normativ hujjatlarda huquqiy tarbiyaning davlat siyosatidagi o‘rni aniq ko‘rsatib berilgan. Prezident Shavkat Mirziyoyev o‘z chiqishlarida qayta-qayta ta’kidlayotganidek, yoshlarning huquqiy savodxonligini oshirish ularning ertangi hayotini mustahkamlash, jamiyatdagi faolligini oshirish va milliy manfaatlarni himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi. Jumladan, 2020-yilda qabul qilingan “2021–2025-yillarda yoshlarning huquqiy madaniyatini oshirish strategiyasi” bu boradagi aniq amaliy yo‘nalishlarni belgilab berdi.Shuningdek, huquqiy tarbiya yoshlarni salbiy ta’sirlardan – ekstremistik 18javoblar, viktorinalar, test sinovlari yoshlarning huquqiy bilim doirasini kengaytiradi. Ayniqsa, hayotiy misollarga asoslangan tahliliy ishlanmalar, o‘quvchilarning o‘z fikrini erkin bildirishiga imkon beruvchi suhbat shaklidagi mashg‘ulotlar ularning huquqiy masalalarga qiziqishini oshiradi. Ta’lim muassasalarida huquqiy tarbiya olib borishda tarbiyaviy soatlar ham muhim vosita sanaladi. Har haftalik darsdan so‘nggi tarbiya mashg‘ulotlarida o‘quvchilar bilan huquqiy mavzularda suhbatlar o‘tkazish, qonunlar mazmuni va mohiyati haqida muhokamalar olib borish, amaliy vaziyatlarni tahlil qilish orqali ularning fikrlash doirasi kengaytiriladi. Bu jarayonda o‘qituvchi faqat bilim beruvchi emas, balki yo‘naltiruvchi va maslahat beruvchi sifatida ishtirok etadi. Huquqiy tarbiyani samarali tashkil qilishda sinfdan tashqari ishlarda faol yondashuv muhim. Jumladan, “Huquqiy bilimlar haftaligi”, “Qonun – hayot mezoni” mavzusida tadbirlar, viktorinalar, sahna ko‘rinishlari, esselar tanlovi, ijtimoiy roliklar tayyorlash, huquqiy plakatlar tanlovi kabi faoliyatlar orqali o‘quvchilarda qonuniylikka nisbatan barqaror ijobiy munosabat shakllantiriladi. Ushbu usullar orqali o‘quvchilar nafaqat bilim oladilar, balki ularni ongli ravishda his qilish va baholashga o‘rganadilar. Shuningdek, huquqiy tarbiya jarayonida axborot texnologiyalaridan foydalanish ham zamonaviy va samarali yondashuvlardan biridir. Maktablarda elektron darslar, huquqiy videoroliklar, interaktiv testlar, virtual sud majlislari orqali o‘quvchilar huquqiy jarayonlarni bevosita kuzatish va tahlil qilish imkoniga ega bo‘ladi. Shu orqali nafaqat bilim, balki tajriba ham orttiriladi. Yangi pedagogik texnologiyalar, masalan, klaster xaritalari, Venn diagrammalari, rolli o‘yinlar orqali ham huquqiy tushunchalar yanada mustahkam o‘zlashtiriladi. Maktab ichki tartib qoidalari bilan tanishtirish, darslarga qatnashish, kiyinish madaniyati, mulkka munosabat kabi jihatlar orqali ham o‘quvchilarni huquqiy ong asosida tarbiyalash mumkin. Bu qoidalar huquqiy me’yorlarning 3jihatlarini pedagogik nazariyalar asosida tahlil qilganlar. Psixologlar A. A’zamova, R. Xayrullayeva esa huquqiy ong va shaxsiy mas’uliyat o‘rtasidagi bog‘liqlikni izohlab bergan. Shu bilan birga, huquqiy tarbiyaning amaliy tomoni, ya’ni dars jarayonida qanday metodlardan foydalanish kerakligi borasida metodik qo‘llanmalar ishlab chiqilgan. Ammo mavjud adabiyotlarning aksariyati umumiy yondashuvlarga asoslangan bo‘lib, aynan yoshlar orasida huquqiy tarbiyani pedagogik yondashuvlar asosida chuqur o‘rganishga bag‘ishlangan fundamental tadqiqotlar yetarli darajada emas. Xalqaro tajribalarda huquqiy tarbiya masalasi maktabgacha yoshdan boshlanishi lozimligi qayd etilgan bo‘lsa-da, bu tajriba bizda hali to‘liq joriy etilmagan. Shu bois, bu kurs ishi mavjud ilmiy merosga tayangan holda mavzuni yangi nuqtai nazardan yoritishni, xususan, huquqiy tarbiya berishning pedagogik asoslarini chuqur ochib berishni ko‘zda tutadi. Kurs ishi mavzusining obyekti– o‘sib kelayotgan yosh avlodning huquqiy tarbiyasi jarayonidir. Ya’ni, yoshlarning huquqiy ongini shakllantirishga qaratilgan pedagogik faoliyat va ijtimoiy muhitdagi o‘zgarishlar bu ishning asosiy obyekti hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining predmeti – yoshlar orasida huquqiy tarbiyani shakllantirishda qo‘llaniladigan pedagogik usullar, vositalar, shakllar hamda bu jarayonni amalga oshiruvchi pedagogik ta’sir mexanizmlaridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – yoshlar orasida huquqiy tarbiyani shakllantirishning nazariy asoslarini yoritish va pedagogik jihatdan samarali yondashuvlarni aniqlashdir. Shuningdek, amaliy tavsiyalar ishlab chiqish orqali huquqiy ong va madaniyatni shakllantirishga xizmat qiladigan usullarni tavsiya etish ham kurs ishining maqsadlaridandir. Kurs ishi mavzusining vazifalari Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: Huquqiy tarbiya tushunchasining mohiyati, maqsadi va ahamiyatini aniqlash; Huquqiy tarbiyaning pedagogik va psixologik asoslarini tahlil qilish; Huquqiy ong va huquqiy madaniyatning 19kichik ijtimoiy modelini hosil qiladi. Shuningdek, maktab psixologi va sotsial pedagog tomonidan olib boriladigan profilaktik suhbatlar, anonim savol-javob qutilari, huquqiy maslahat burchaklari orqali ham tarbiyaviy ta’sir kuchaytiriladi. Ta’lim muassasalarida shaxsga yo‘naltirilgan, individuallashtirilgan yondashuv orqali huquqiy tarbiyani tashkil etish eng samarali usullardan biridir. Har bir o‘quvchining yoshi, psixologik xususiyatlari, ijtimoiy kelib chiqishi, qiziqishlarini inobatga olgan holda yondashish, ularning ehtiyojlariga mos yo‘nalishlarni tanlash huquqiy ongni shakllantirishda asosiy tamoyil bo‘lib xizmat qiladi. Bu esa o‘z navbatida ta’limning insonga qaratilganligini ta’minlaydi.Shuningdek, ota-onalar bilan hamkorlikda olib boriladigan huquqiy tarbiya choralari – ota-onalarga seminarlar, huquqshunoslar bilan uchrashuvlar, ota-onalar uchun metodik tavsiyalar ishlab chiqish, oilada huquqiy muhit yaratish bo‘yicha tavsiyalar – o‘quvchi shaxsining uzluksiz huquqiy tarbiyasini kafolatlaydi. Ta’lim muassasasi – bu nafaqat bilim beruvchi, balki jamiyatga munosib shaxsni kamol toptiruvchi ijtimoiy institut ekanligini unutmaslik lozim. ta’lim muassasalarida huquqiy tarbiya tizimli, bosqichli, shaxsga yo‘naltirilgan, ijtimoiy sheriklik asosida tashkil etilgan bo‘lishi lozim. Bu yo‘nalishda dars jarayoni, sinfdan tashqari ishlar, ota-onalar bilan hamkorlik, axborot texnologiyalari, tarbiyaviy tadbirlar, ijtimoiy muhit bilan integratsiya asosida olib boriladigan kompleks yondashuvlar eng samarali usullardandir. Ta’lim tizimi orqali huquqiy madaniyatli avlodni tarbiyalash – barqaror jamiyat, adolatli davlat va tinch kelajakning asosidir. 2.2. Oila va jamiyatning huquqiy tarbiyadagi roli Yoshlar tarbiyasida huquqiy ong va madaniyatni shakllantirishda ta’lim muassasalari qanchalik muhim bo‘lsa, oila va jamiyatning o‘rni ham shunchalik beqiyosdir. Chunki huquqiy ong ilk navbatda shaxsning asosiy ijtimoiy muhitida – ya’ni oilada vujudga keladi. Bola dunyoni avvalo o‘z

Yoshlar orasida huquqiy tarbiyani shakllantirishning pedagogik asoslari

Купить