Yuklamalarning morfologik belgi xususiyatlari. (Shukrullo asarlari misolida) - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	46.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

8 Sotish

Yuklamalarning morfologik belgi xususiyatlari. (Shukrullo asarlari misolida)

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu: Yuklamalarning morfologik belgi xususiyatlari. (Shukrullo
asarlari misolida)
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Yuklamalarning morfologik belgi xususiyatlari. (Shukrullo
asarlari misolida)
Mundarija
Kirish ………………………………………………………………………….
I BOB. Yuklamalarning nazariy asoslari va ularning morfologik
xususiyatlari
1.1. Yuklamalar haqida umumiy tushuncha va ularning til tizimidagi o‘rni .….
1.2. Yuklamalarning morfologik tasnifi ………………………………….….…
1.3. Yuklamalarning sintaktik va semantik xususiyatlari …………………..….
II BOB. Shukrullo Yusupov asarlarida yuklamalarning qo‘llanilishi va
lingvistik tahlili
2.1 Shukrullo Yusupov asarlarida uchraydigan asosiy yuklamalar tahlili ….…
2.2. Shukrullo Yusupov she’riyatida yuklamalarning ishlatilish holatlari va
tahlili …………………………………………………………………………..
Xulosa
………………………………………………………………………….
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………

3Kirish
Kurs ishining dolzarbligi Til – inson tafakkuri va ruhiyatining mahsuli
bo‘lib, jamiyat taraqqiyotining muhim asosi hisoblanadi. Har bir xalqning tili
uning tarixiy taraqqiyoti, madaniyati va mentalitetini aks ettiradi. Shu bois
tilshunoslik fanida so‘z turkumlarini, ularning ichki tuzilmasi, morfologik va
sintaktik xususiyatlarini chuqur o‘rganish alohida ahamiyat kasb etadi.
Ayniqsa, kichik so‘z turkumlari – yuklamalarning tilda tutgan o‘rni, ularning
ifodaviy vosita sifatidagi imkoniyatlarini aniqlash, zamonaviy lingvistik tahlil
uslublari asosida o‘rganish muhim ilmiy vazifadir. Yuklamalar – o‘zbek
tilining morfologik tizimida ozchilikni tashkil qilsa-da, ularning semantik
yuklamasi va gap tuzilishidagi roli beqiyosdir. Ular gapdagi emotsional-
psixologik holatni ifodalashda, ma’no soyalarini kuchaytirishda, urg‘u va
ohangni belgilashda faol vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa, badiiy
matnlarda yuklamalarning vazifasi yanada kengayadi. Ular yordamida shoir
va yozuvchilar obrazli fikrni kuchaytiradi, poetik ta’sirchanlikni oshiradi, til
ohangini boyitadi. Shuning uchun ham o‘zbek adabiy tilida yuklamalarning
funksional tahlilini, ayniqsa, adabiy ijod namunalari asosida o‘rganish dolzarb
masalalardan biridir. Shukrullo Yusupov – o‘ziga xos she’riy uslub va badiiy
tafakkur egasi bo‘lib, uning asarlarida yuklamalarning roli juda muhim.
Ushbu kurs ishi aynan shu aspektni yoritishga qaratilgan bo‘lib, nazariy va
amaliy jihatdan o‘quvchi uchun ham, tadqiqotchi uchun ham ilmiy manba
bo‘lib xizmat qiladi.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi O‘zbek tilshunosligida so‘z
turkumlariga oid tadqiqotlar ancha boy va rang-barang. Jumladan,
yuklamalarning leksik-ma’noviy, grammatik va stilistik jihatlari bir qancha
nufuzli olimlar tomonidan o‘rganilgan. A. Madvaliyev, N. Mahmudov, S.
Meliyev, Sh. Raxmatullayev, N. Jo‘rayev kabilarning asarlarida
yuklamalarning umumiy tavsifi, ularning gapdagi roli, urg‘u bilan aloqasi,

4ma’no darajasidagi o‘ziga xosliklari haqida fikr yuritilgan. Ammo, bu ilmiy
izlanishlar ko‘proq nazariy yo‘nalishda olib borilgan bo‘lib, konkret badiiy
matnlardagi kuzatuvlar yetarli darajada tizimlashtirilmagan. Xususan, taniqli
shoir va adiblarning matnlarida yuklamalarning ishlatilish chastotasi, ularning
poetik vazifasi, semantik rang-barangligi haqida maxsus tadqiqotlar yetarlicha
emas. Shukrullo Yusupov ijodi esa o‘zining til boyligi, ifoda uslubi, poetik
aniqligi bilan ajralib turadi. Uning asarlarida yuklamalar nafaqat grammatik
birlik sifatida, balki emotsional va badiiy ta’sirni kuchaytiruvchi vosita
sifatida ham xizmat qiladi. Shu sababli, mazkur kurs ishida aynan Shukrullo
Yusupov asarlari asosida yuklamalarning qo‘llanilish xususiyatlarini tahlil
qilish ilmiy jihatdan yangilik bo‘lib, mavjud adabiyotlarni to‘ldiruvchi
vazifani bajaradi. Bu borada lingvopoetik, stilistik va morfologik tahlil
usullari uyg‘un holda qo‘llanilishi lozim bo‘ladi.
Kurs ishining ahamiyati Mazkur kurs ishining ilmiy va amaliy
ahamiyati shundaki, u o‘zbek tilining kichik, ammo mazmunan kuchli so‘z
turkumi – yuklamalarni har tomonlama yoritishga xizmat qiladi. Ishda
morfologik xususiyatlar, tasnif, sintaktik vazifalar bilan bir qatorda, ularning
adabiy matndagi funksional roli ham tahlil qilinadi. Ayniqsa, badiiy matnlar
orqali til boyligini, emotsional ifodani, estetik ohangni kuchaytiruvchi vosita
sifatida yuklamalarni chuqur o‘rganish tilshunoslikda yangi yondashuvlarni
shakllantiradi. Shukrullo Yusupov kabi adib ijodini tahlil qilish orqali
yuklamalarning badiiy uslubdagi o‘rnini aniqlash, poetik tafakkurda qanday
semantik yukni tashiydi – degan savollarga javob topiladi. Bu esa
tilshunoslik, adabiyotshunoslik va stilistika fanlari o‘rtasida integratsiyani
ta’minlaydi. Kurs ishining natijalari o‘rta va oliy ta’lim muassasalarida
tilshunoslik bo‘yicha o‘qitiladigan fanlarda foydalanish imkonini beradi.
Shuningdek, bu ish kelajakdagi ilmiy izlanishlar, magistrlik dissertatsiyalari
va tadqiqot loyihalari uchun poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Til vositalarining

5funksional imkoniyatlarini yoritish orqali, o‘zbek adabiy tili va milliy
tafakkur o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlik ochib beriladi.
Kurs ishining asosiy maqsadi – yuklamalarning morfologik belgi
xususiyatlarini nazariy jihatdan o‘rganish hamda ularning Shukrullo Yusupov
asarlarida qo‘llanilish xususiyatlarini tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari Yuklamalar haqida nazariy ma’lumotlarni
tahlil qilish; Ularning morfologik tasnifini aniqlash; Gapdagi sintaktik va
semantik funksiyalarini yoritish; Shukrullo Yusupov asarlaridan olingan
namunalar asosida yuklamalarning amaliy tahlilini olib borish;
Yuklamalarning badiiy matndagi estetik yukini baholash.
Kurs ishining obyekti – o‘zbek tilining morfologik tizimi va uning
tarkibidagi yuklamalar.
Kurs ishining predmeti – yuklamalarning morfologik belgilari hamda
Shukrullo Yusupov asarlarida ularning funksional qo‘llanilish holatlari.
Kurs ishining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, har bir bobda uch bo‘lim,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

6I BOB. Yuklamalarning nazariy asoslari va ularning morfologik
xususiyatlari
1.1. Yuklamalar haqida umumiy tushuncha va ularning til tizimidagi
o‘rni
O‘zbek tili morfologik jihatdan boy va mukammal so‘z turkumlariga ega
bo‘lgan tillardan biri hisoblanadi. Ushbu so‘z turkumlari ichida yuklamalar
kichik, lekin ahamiyatli toifani tashkil etadi. Ular grammatik shakllanishga
ega bo‘lmagan, ammo gapda muhim funksiyani bajaruvchi yordamchi so‘zlar
sifatida namoyon bo‘ladi. Yuklamalar leksik ma’noga emas, balki grammatik
va stilistik yukga ega bo‘lib, nutqda turli emotsional va semantik ma’nolarni
kuchaytirishga xizmat qiladi. Bu ularning til tizimidagi o‘rni va vazifasini
aniqlashda muhim mezon hisoblanadi. 1
Tilshunoslikda har bir so‘z turkumining o‘ziga xos vazifasi va strukturaviy
o‘rni mavjud bo‘lib, ular tilning ichki qonuniyatlari asosida shakllanadi.
O‘zbek tilida mavjud bo‘lgan yordamchi so‘z turkumlari orasida yuklamalar
alohida o‘rinni egallaydi. Ular kichik so‘z birliklari bo‘lsa-da, tilda semantik,
stilistik va kommunikativ vazifalarni bajaruvchi muhim birliklardandir.
Yuklamalar o‘ziga xos grammatik va semantik imkoniyatlari bilan
tilshunoslar e’tiborini jalb etgan.
Yuklamalar – mustaqil leksik ma’noga ega bo‘lmagan, ammo ifoda kuchini
oshirish, fikrni aniqlashtirish, urg‘ulash yoki chegaralash vazifasini
bajaradigan yordamchi birliklardir. Ular gapda odatda boshqa so‘zlar bilan
bog‘lanib ishlatiladi. Mustaqil so‘z sifatida alohida ishlatilmaydi, chunki
ularning vazifasi boshqa so‘zlar bilan sintaktik va semantik aloqada bo‘lgan
holatda yuzaga chiqadi. Masalan, “faqat u kelmadi”, “axir aytdim-ku”, “hech
1
Raxmatullayev Shavkat. O‘zbek tili grammatikasi: Morfologiya . – Toshkent: Fan, 2016.

7bo‘lmasa bir gap ayting” kabi jumlalarda yuklamalar fikrga nozik ma’no
soyalarini qo‘shadi.
Yuklamalar mustaqil so‘zlar kabi gap bo‘lagi bo‘la olmaydi. Ular ot, fe’l,
sifat, son kabi asosiy so‘z turkumlari bilan bog‘lanib, ularga ma’no yuklaydi.
Aynan mana shu xususiyati bilan ular tildagi kommunikativ nuqtai nazardan
muhim ahamiyat kasb etadi. Har qanday til birligi kabi yuklamalar ham
tilning taraqqiyoti jarayonida shakllangan, madaniy va uslubiy omillar bilan
boyigan. Bu esa ularning tarixiy tilshunoslik kontekstida ham o‘rganilishini
zarur qiladi.
Yuklamalar o‘z shakli jihatidan o‘zgarmas birliklar hisoblanadi. Ular
affikslanmaydi, ya’ni yasaluvchi yoki tuslovchi qo‘shimchalarni olmaydi.
Shuningdek, ular gapdagi joylashuviga ko‘ra ham o‘ziga xosdir: ba’zida gap
boshida, ba’zida esa gap o‘rtasi yoki oxirida kelishi mumkin. Bu holat ham
yuklamaning gap ohangiga ta’sir ko‘rsatishdagi rolini ko‘rsatadi.
Yuklamalarning muhim xususiyatlaridan biri – ularning emotsional-
psixologik ta’siridir. Nutqda istov, ajratish, inkor, taajjub, ishonch, kinoya,
istak, iltimos, e’tiroz va boshqa ko‘plab holatlarni aynan yuklamalar orqali
ifodalash mumkin. Bu esa ularni faqat grammatik birlik emas, balki stilistik
jihatdan ham muhim komponentga aylantiradi.
Yuklamalar til ohangini belgilaydi, gapga ta’sirchanlik baxsh etadi. Shu
bois, ular ko‘proq og‘zaki nutqga xos bo‘lsa-da, adabiy matnlarda, ayniqsa,
badiiy adabiyotda keng qo‘llanadi. Shoir va yozuvchilar yuklamalar orqali
obrazlar kayfiyatini, voqealarning holatini yoki lirik qahramonning
kechinmalarini teran ifodalay oladilar. Bu jihat ularni lingvopoetik tahlil
doirasiga kiritishga asos bo‘ladi. 2
Yuklamalarning stilistik xususiyatlari ularning turli ma’no ranglari bilan
bog‘liq. Masalan, “bo‘lsa-chi”, “axir”, “ham”, “hech bo‘lmasa” kabi
yuklamalar bir qarashda bir-biriga o‘xshasa-da, nutqdagi maqsadga ko‘ra har
2
Qodirova Mavluda. O‘zbek tilida yuklamalarning poetik funksiyasi . – Samarqand: SamDU, 2022.

8xil semantik yuklama keltiradi. Ba’zisi e’tiroz bildirsa, boshqasi iltimosni
bildiradi, uchinchisi esa istak yoki tanbeh ifodalaydi.
Yuklamalar ko‘pincha bog‘lovchilar bilan chalkashib ketadi. Ammo bu ikki
birlik orasida farq mavjud: bog‘lovchilar so‘zlar yoki gaplarni mantiqiy
bog‘lab turuvchi vosita bo‘lsa, yuklamalar esa faqat ma’no kuchaytiruvchi,
ohang belgilovchi yordamchi birlik hisoblanadi. Demak, yuklamalar orqali
tildagi emotsional va uslubiy muvozanat ta’minlanadi.
Tilshunoslar yuklamalarning lug‘aviy va grammatik xususiyatlarini turlicha
baholaydilar. Ba’zilar ularni mustaqil toifa deb bilmasa, boshqalar ularni
alohida grammatik birlik sifatida qaraydi. Ammo hozirgi tilshunoslikda
yuklamalarni alohida tilda mavjud bo‘lgan o‘ziga xos birlik sifatida o‘rganish
zarurati tobora kuchaymoqda. 3
O‘zbek tilida yuklamalarning soni ko‘p bo‘lmasa-da, ularning semantik
imkoniyatlari keng. Har bir yuklama turli kontekstda turli ma’no
nozikliklarini beradi. Bu holat ayniqsa, badiiy matnlar, ayniqsa she’riyatda
yorqin ko‘zga tashlanadi. Masalan, Shukrullo Yusupov kabi shoirlarning
ijodida yuklamalarning poetik ta’sir kuchi kuchli seziladi.
Yuklamalarni tizimli tahlil qilish uchun ularni shakl, ma’no, qo‘llanilish
holatlari, nutqdagi joylashuvi va stilistik vazifasi asosida o‘rganish zarur.
Ularning tasniflanishi ham tilshunoslikda alohida muhokama mavzusi
hisoblanadi. Chunki ularning ayrimlari o‘tmishda ko‘makchilar sifatida
tasniflangan, ba’zilari esa yuklovchi so‘z sifatida qaralgan.
Demak, yuklamalar kichik leksik birlik bo‘lishiga qaramay, til tizimida
o‘ziga xos va muhim funksiyalarga ega. Ular orqali muloqotda ifoda aniqligi,
emotsional ifoda, urg‘u, e’tiroz, istak, ajratish kabi kommunikativ vositalar
shakllanadi. Shu sababli bu so‘z turkumining nazariy asoslarini chuqur
o‘rganish, uni boshqa yordamchi so‘zlardan farqlash va badiiy matnlardagi
roli bilan tahlil qilish tilshunoslik uchun dolzarb hisoblanadi.
3
Haydarov Habibulla. Yuklamalarning stilistik imkoniyatlari . – Qarshi: QarDU, 2018.

91. Yuklamalarning til tizimidagi o‘rni
Yuklamalar o‘zbek tili tizimida grammatik va stilistik jihatdan alohida
mavqega ega bo‘lgan yordamchi birliklardandir. Ular mustaqil so‘z sifatida
ishlatilmaydi, ammo boshqa so‘zlar yoki gaplarga semantik noziklik,
emotsional bo‘yoq va stilistik aniqlik baxsh etadi. O‘z shakli va vazifasiga
ko‘ra, yuklamalar grammatik jihatdan o‘zgarmas, affiks qabul qilmaydigan
birliklardir. Bu ularni boshqa yordamchi birliklardan farqlovchi asosiy
belgidir. Ular gap qurilishiga bevosita ta’sir qilmasa-da, uning ta’sirchanligini
oshirishda, ohangini belgilashda, fikrning aniqligi va muloqotdagi vaziyatga
mos ifodalanishida muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Yuklamalar o‘zbek tilining morfologik tizimida ko‘makchi, bog‘lovchi va
yuklovchi so‘zlar bilan ma’lum darajada o‘xshashlik kasb etsa-da, ular
semantik vazifasi va gapdagi roli jihatidan tubdan farq qiladi. Ko‘makchilar
boshqa so‘zlarga grammatik ma’no yuklasa, bog‘lovchilar esa gaplar yoki
so‘zlar orasida mantiqiy aloqa hosil qiladi. Yuklamalar esa mazkur
birliklarning hech biridan bo‘lmagan, o‘ziga xos kommunikativ rolga ega
so‘zlardir. Ular fikrning urg‘uli ifodalanishiga, muloqotdagi nuanslarning
yetkazilishiga, gapda ishonch, shubha, inkor, iltimos, e’tiroz kabi ma’no
ohanglarini bildirishga xizmat qiladi. 4
Til tizimidagi o‘rni nuqtai nazaridan qaraganda, yuklamalar ko‘proq
og‘zaki nutq uchun xos bo‘lsa-da, yozma nutqda, ayniqsa badiiy adabiyotda,
keng ishlatiladi. Ularning mavjudligi matnga tabiiylik, samimiylik va
ta’sirchanlik baxsh etadi. Xususan, she’riyatda yuklamalar obrazli fikrni
chuqurlashtiradi, lirik qahramonning ruhiy holatini aniq ifodalashga xizmat
qiladi. Bu holatda yuklamalar faqat til vositasi emas, balki badiiy-estetik
birlik sifatida namoyon bo‘ladi.
4
Shodmonov Murodjon. Yuklamalar va ularning semantik-funksional xususiyatlari . – Andijon:
AndMIU, 2019.

10Yuklamalarning gapdagi o‘rni ham ularning funksional ahamiyatini
ko‘rsatadi. Ular ba’zida gap boshida kelib, muallif munosabatini bildiradi
(masalan: “Axir bu rost gap!”), ba’zida esa gap oxirida turib, ohangni
kuchaytiradi (“U kelmasmidi axir?”). Ba’zan esa gap o‘rtasida joylashib,
muhim sintaktik uzviylik hosil qiladi. Ushbu pozitsion imkoniyat
yuklamalarning nutqdagi o‘rnini yanada kengaytiradi.
Yuklamalar yordamida gapning ma’noviy chegaralari aniq belgilanadi.
Ular orqali so‘zlovchining shaxsiy munosabati, shubhasi, e’tirozi yoki iltimosi
ifodalanadi. Masalan, “faqat”, “xuddi”, “hech bo‘lmasa”, “axir”, “bo‘lsa-chi”
kabi yuklamalar nutqga emotsional rang, muloqot kayfiyati va ohangli
nuanslar kiritadi. Bu esa tildagi estetik, emotsional va uslubiy
imkoniyatlarning boyligini ko‘rsatadi.
Yuklamalarning til tizimidagi o‘rnini to‘liq anglash uchun ularning gapdagi
vazifasini sintaktik va semantik jihatdan birgalikda tahlil qilish zarur. Gap
tarkibida ularning qanday ma’no kiritayotgani, qanday ruhiy holatni
ifodalayotgani, fikrga qanday ohang bergani — bular yuklamalarni chuqur
o‘rganishning asosiy mezonlaridandir. Bu xususiyatlar, ayniqsa, stilistika va
lingvopoetika fanlari doirasida alohida ahamiyatga ega bo‘ladi.
Til – faqat axborot uzatish vositasi emas, balki estetik ifoda vositasi
hamdir. Shu ma’noda, yuklamalar estetik-funksional birlik sifatida muhim rol
o‘ynaydi. Ular gap mazmunini o‘zgartirmasdan, uning ta’sirchanligini
oshiradi. O‘zbek adabiy tilining badiiy qatlami aynan shu kabi vositalar orqali
boyitiladi. Demak, yuklamalarning til tizimidagi o‘rni faqat grammatik
jihatdan emas, balki uslubiy va estetik jihatdan ham kuchli asosga ega.
Yuklamalarning boshqa vositalar bilan birga ishlatilishi ham ularning o‘rni
va ahamiyatini ko‘rsatadi. Masalan, ular bog‘lovchilar yoki ko‘makchilar
bilan birikkan holda yanada murakkab sintaktik konstruksiyalar hosil qiladi.
Bunday holatlarda ularning roli fikrning aniqligi, emotsional kuchi va stilistik
mazmunida yaqqol namoyon bo‘ladi.

11Shu nuqtai nazardan kelib chiqib aytish mumkinki, yuklamalarni o‘rganish
tilshunoslikdagi dolzarb ilmiy yo‘nalishlardan biridir. Ularni faqat grammatik
birlik deb emas, balki nutq madaniyati, muloqot psixologiyasi va uslubiy
ifodaning boyituvchi vositasi sifatida qarash zarur. Zero, yuklamalarsiz
muloqot ko‘p hollarda quriydi, mazmunsiz va rasmiy tus oladi.
1.2. Yuklamalarning morfologik tasnifi
Yuklamalar o‘zbek tilining yordamchi so‘z turkumlariga mansub bo‘lib,
ular mustaqil ma’noga ega emas, lekin boshqa so‘zlar yoki gaplarga turli
ma’no soyalarini qo‘shib, ularning ifoda kuchini oshiradi. Ular grammatik
jihatdan o‘zgaruvchan emas, ya’ni affikslanmaydi, tuslanmaydi va
yasalmaydi. Ushbu o‘ziga xos jihatlari yuklamalarni morfologik jihatdan
maxsus tasniflash zaruratini keltirib chiqaradi.
Yuklamalarni morfologik tasniflashda ular semantik vazifasi, struktura
jihatidan o‘zgaruvchanligi va gapdagi pozitsiyasiga qarab guruhlanadi. Bu
tasnif orqali ularning grammatik sistemadagi o‘rni, tildagi faoliyati va
nutqdagi semantik yukini aniqlash imkoniyati paydo bo‘ladi. Shuni ta’kidlash
joizki, ko‘pgina yuklamalar o‘z shaklini o‘zgartirmagan holda turli nutq
kontekstlarida turli vazifalarni bajaradi.
O‘zbek tilshunosligida yuklamalarni tasniflash bo‘yicha bir nechta
yondashuvlar mavjud. Eng ko‘p qo‘llaniladigan usul – ularni semantik-
funksional xususiyatlariga asoslangan holda guruhlarga ajratishdir. Shu
asosda yuklamalarni quyidagi asosiy turlarga bo‘lish mumkin: ta’kidlovchi,
cheklovchi, inkor-etuvchi, e’tiroz bildiruvchi, iltimos ifodalovchi, o‘xshatish
bildiruvchi, aniqlik kirituvchi va ajratuvchi yuklamalar.
Yuklamalarning morfologik tasnifi jadvali
№ Yuklama turi Namunaviy Funktsional tavsifi

12 yuklamalar
1 Ta’kidlovchi
yuklamalar ham, ayniqsa,
albatta, negaki Fikrga urg‘u berish,
e’tiborni kuchaytirish
2 Cheklovchi
yuklamalar faqat, faqatgina,
faqat aynan Fikrni cheklash, holatni
toraytirish
3 Inkor-etuvchi
yuklamalar hech, aslo, yo‘q,
mutlaqo Gapdagi harakat yoki
holatni inkor qilish
4 E’tiroz bildiruvchi
yuklamalar bo‘lsa-chi, axir,
baribir, balki E’tiroz, ziddiyat,
muqobil fikr bildirish
5 Iltimos yuklamalari iltimos, hech
bo‘lmasa,
marhamat Iltimos, istak,
yumshoqlik bildirish
6 O‘xshatish
yuklamalari xuddi, go‘yo,
go‘yoki, garchi O‘xshatish, qiyoslash
orqali obrazli ifoda
yaratish
7 Aniqlik kirituvchi
yuklamalar aniqki, rostini
aytganda,
to‘g‘risi Fikrga aniq, qat’iy yoki
ishonchli ohang kiritish
8 Ajratuvchi yuklamalar ayniqsa,
xususan, eng
avvalo, nafaqat Fikrni boshqa
unsurlardan ajratish,
mantiqiy urg‘u berish
9 Kompleks yuklamalar
(birikmalar) hech bo‘lmasa,
faqat shunda,
xuddi go‘yoki Murakkab ma’no ifodasi
yaratish
Ta’kidlovchi yuklamalar ma’lumotga urg‘u berish, uni kuchaytirish
maqsadida ishlatiladi. Ular gapga qat’iylik yoki ishonch ohangini beradi.
Masalan: “ham”, “ayniqsa”, “albatta”, “negaki” kabi so‘zlar fikrning

13ta’sirchanlik darajasini oshiradi. Ular orqali muallif yoki so‘zlovchining
fikrga bo‘lgan munosabati kuchli ifodalanadi.
Cheklovchi yuklamalar esa fikr doirasini toraytiradi, ma’lum bir obyekt
yoki holatni ajratib ko‘rsatadi. “faqat”, “fqatgina”, “yana faqat” kabi
yuklamalar shu guruhga kiradi. Ular gapdagi harakat yoki holatning
chegarasini aniq belgilab beradi, boshqa ehtimollarni cheklaydi.
Inkor-etuvchi yuklamalar orqali gapdagi harakat yoki hodisaning yuz
bermaganligi bildirilib, ma’no inkor shaklida beriladi. “hech”, “aslo”, “yo‘q”,
“mutlaqo” kabi yuklamalar ushbu guruhga mansub bo‘lib, gapga salbiy
mazmun yuklaydi. Ular asosan inkor gaplar tarkibida ishlatiladi.
E’tiroz bildiruvchi yuklamalar orqali so‘zlovchi avvalgi fikrga e’tiroz
bildiradi yoki boshqa nuqtai nazarni ilgari suradi. Masalan, “bo‘lsa-chi”,
“axir”, “balki”, “baribir” kabi yuklamalar ushbu vazifani bajaradi. Ular
nutqqa ziddiyatli kayfiyat, muqobil variant, e’tiroz ruhini kiritadi.
Iltimos ifodalovchi yuklamalar muloqot jarayonida yumshoqlik, madaniy
ohang, iltimos kayfiyatini ifodalash uchun xizmat qiladi. “iltimos”, “hech
bo‘lmasa”, “bir iltimos”, “bir marhamat” kabi yuklamalar bu guruhga kiradi.
Ular orqali so‘zlovchi muloqotdoshga nisbatan muloyimlik, xushmuomalalik
bildiradi.
O‘xshatish bildiruvchi yuklamalar biror holatni boshqa holatga qiyoslash,
o‘xshatish maqsadida ishlatiladi. “xuddi”, “go‘yo”, “garchi”, “go‘yoki” kabi
birliklar ushbu turga kiradi. Bunday yuklamalar orqali tasviriylik, badiiylik va
obrazlilik kuchayadi.
Aniqlik kirituvchi yuklamalar esa gapdagi fikrni yanada aniqroq ifodalash,
noaniqlikni bartaraf etish vazifasini bajaradi. Masalan: “aniqki”, “rostini
aytganda”, “to‘g‘risi”, “aslida” kabi yuklamalar ushbu guruhga kiradi. Ular
muloqotda ishonchli, aniq va qat’iy ifodani ta’minlaydi.
Ajratuvchi yuklamalar esa boshqa ma’lumotlardan ajratib, muayyan so‘zga
urg‘u beradi yoki uni boshqalardan ajratadi. “ayniqsa”, “eng avvalo”,

14“xususan”, “nafaqat” kabi birliklar shu guruhga tegishli. Bu yuklamalar
matnda mantiqiy izchillikni saqlashda va fikrga urg‘u berishda muhim o‘rin
tutadi.
Yuqorida sanab o‘tilgan tasniflash turidan tashqari, ayrim tilshunoslar
yuklamalarni gapdagi pozitsiyasi asosida ham guruhlarga ajratgan. Bunda gap
boshida keladigan yuklamalar, gap o‘rtasida ishlatiladiganlar va gap oxirida
keluvchi yuklamalar ajratiladi. Bunday joylashuv sintaktik jihatdan ularning
matnga qanday hissa qo‘shayotganini ko‘rsatadi.
Yana bir muhim mezon – yuklamalarning kontekstga bog‘liqligi. Chunki
bir xil yuklama turli kontekstda turli semantik yuk olib kelishi mumkin.
Masalan, “axir” yuklamasi ba’zida e’tiroz, ba’zida ta’kid, ba’zida esa kinoya
bildirishi mumkin. Demak, ularning morfologik tasnifi faqat shakl emas, balki
kontekst va vazifaga asoslangan bo‘lishi kerak.
Yuklamalar morfologik tizimda boshqa birliklar bilan kombinatsiyada
ishlatilganda ularning semantik imkoniyatlari kengayadi. Masalan, “hech
bo‘lmasa” yoki “faqat shunda” kabi birikmalar sintaktik birlik sifatida turib,
murakkab yuklamaviy ifoda hosil qiladi. Bu holat ularning tarkibiy
kengayuvchanligini va morfologik soddaligiga qaramasdan semantik
boyligini ko‘rsatadi. yuklamalar morfologik jihatdan soddaligi bilan ajralib
tursa-da, ularning tasnifi ko‘p omilli bo‘lib, semantik, sintaktik va stilistik
funksiyalar bilan chambarchas bog‘langan. Til tizimidagi murakkabliklar va
muloqotdagi ohang farqlari aynan shu kabi yirik bo‘lmagan leksik birliklar
orqali amalga oshiriladi. Shu bois, ularning tasnifini mukammal yoritish –
tilshunoslikdagi dolzarb ilmiy vazifalardan biri hisoblanadi.
1.3. Yuklamalarning sintaktik va semantik xususiyatlari
Yuklamalar o‘zbek tili sintaksisida gap bo‘lagi sifatida ishtirok etmaydi,
biroq ular gap tuzilmasiga va ifoda kuchiga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi
muhim birliklardandir. Sintaktik jihatdan ular mustaqil gap bo‘lagi bo‘la
olmaydi, lekin boshqa so‘z yoki so‘z birikmalariga qo‘shilib, ularning

15ma’nosini kuchaytiradi, chegaralaydi yoki aniqroq anglashga xizmat qiladi.
Shuning uchun yuklamalar “gapning yordamchi unsuri” sifatida baholanadi.
Yuklamalar gapda odatda biror so‘zga, holatga yoki butun jumlaga nisbatan
xizmat qiladi. Ular gapga qat’iylik, yumshoqlik, inkor, shubha, e’tiroz, ta’kid,
iltimos, urg‘u, ajratish kabi semantik funksiyalarni olib kiradi. Masalan, “axir
u sizni ogohlantirgan edi” jumlasida “axir” yuklamasi gapdagi fikrga e’tiroz,
tanbeh ohangini qo‘shadi. Bu esa sintaktik tuzilmani boyitadi, emotsional-
psixologik yukni oshiradi.
Yuklamalar turli sintaktik pozitsiyalarda qo‘llanilishi mumkin: gap
boshida, gap o‘rtasida yoki gap oxirida. Gap boshida kelganda, ular
muallifning munosabatini bildiradi (“Axir, men buni aytdim”), o‘rtada esa
fikrni aniqlashtiradi yoki kuchaytiradi (“U, ayniqsa, bahslarda faol”), oxirida
esa ohangni yopadi yoki ta’sir kuchini oshiradi (“Siz buni aytmadingiz-ku
axir!”). Bular yuklamalarning sintaktik ko‘chuvchanligini ko‘rsatadi.
Yuklamalarning sintaktik bog‘lanishi asosan semantik yaqinlik asosida
amalga oshadi. Ular mustaqil morfologik bo‘laklar bilan bog‘lanmaydi, lekin
semantik jihatdan bog‘liq so‘zga yoki gapga yaqin turadi. Masalan, “faqat u
keldi” jumlasida “faqat” yuklamasi “u” olmoshiga bog‘liq bo‘lsa-da,
strukturaviy jihatdan hech qanday bog‘lovchi funksiyasini bajarmaydi. Bu
holat ularning sintaktik avtonom emas, balki semantik asoslangan
bog‘lanishlarda qatnashishini bildiradi. 5
Yuklamalarning semantik xususiyatlari ularning nutqdagi eng asosiy
funksional tomonini belgilaydi. Har bir yuklama o‘z leksik ma’nosiga ega
bo‘lmaganiga qaramay, gapda ma’lum bir semantik yuk tashiydi. Bu yuklar
orqali muloqotda fikrning maqsadi, ohangi va hissiy tuslari ifodalanadi.
Yuklamalar aynan mana shu jihati bilan tilning emotsional, ekspressiv va
stilistik qatlamida faoliyat ko‘rsatadi.
5
Shodmonov Murodjon. Yuklamalar va ularning semantik-funksional xususiyatlari . – Andijon:
AndMIU, 2019.

16Tilshunoslikda semantika – so‘zlarning ma’nosi va ular orqali yuzaga
keluvchi mazmuniy munosabatlarni o‘rganadi. Yuklamalar esa o‘zlarining
kichik fonetik tuzilishiga qaramay, mazmuniy jihatdan boy va rang-barang
ifodalarni yuzaga keltiradi. Masalan, “albatta” yuklamasi qat’iylikni, “hech
bo‘lmasa” iltimosni, “axir” e’tiroz yoki tanbehni bildiradi. Bularning barchasi
nutqning mazmuniy ohangini shakllantiradi.
Yuklamalar orqali so‘zlovchi yoki yozuvchi o‘z fikriga qanday
munosabatda ekanligini ko‘rsatadi. Ular muloqot davomida ishonch, shubha,
inkor, ta’kid, e’tiroz, iltimos, tanbeh, istak, ruxsat, xulosa kabi ko‘plab
semantik jihatlarni ifodalashda xizmat qiladi. Bu esa ularni oddiy yordamchi
birlik emas, balki nutqning ma’no yuklovchi vositasiga aylantiradi.
Yuklamalarning semantik funksiyasi doimiy emas, balki kontekstga bog‘liq
holda o‘zgaruvchandir. Bu esa ularning kontekstual moslashuvchanlik
xususiyatini ko‘rsatadi. Masalan, “axir” yuklamasi ba’zida ogohlantiruvchi,
ba’zida tanbeh, ba’zida esa e’tiroz ifodalovchi vosita sifatida ishlatiladi.
Shunga ko‘ra, ularni tahlil qilishda faqat grammatik vazifasini emas, balki
kontekstual ma’nosini ham e’tiborga olish zarur.
Badiiy adabiyotda yuklamalarning semantik ahamiyati yanada ortadi.
Chunki muallif fikrini oddiygina so‘z bilan emas, aynan yuklama orqali
emotsional kuch, psixologik tus, lirik holat bilan yetkazishga intiladi.
Shukrullo Yusupov ijodida bu holat yaqqol ko‘zga tashlanadi. Uning
she’rlarida yuklamalar shoir ruhiyatining, lirik qahramon kayfiyatining
muhim ko‘zgusiga aylanadi.
Yuklamalar semantik jihatdan boshqa vositalar bilan ham moslashuvchan
bog‘lanadi. Ular kontekstdagi boshqa so‘zlar bilan semantik uyg‘unlikda
bo‘lib, gapning umumiy ma’nosiga ta’sir ko‘rsatadi. Ba’zida ular ma’lumotni
kuchaytirsa, ba’zida esa yumshatadi yoki aniq yo‘nalishga soladi. Bularning
barchasi semantikaning ichki qatlamlarini belgilovchi jihatlardir.

17Yuklamalar tildagi subyektivlik ifodachilari hisoblanadi. So‘zlovchining
subyektiv munosabatini bildirishga qaratilgan har qanday nutq vositasi til
semantikasi uchun muhim ahamiyatga ega. Yuklamalar aynan mana shu
subyektiv ifodaning asosiy ko‘rinishlaridan biri sifatida xizmat qiladi. Bu
orqali muloqot yanada shaxsiy, jonli va tabiiy tus oladi.
Ko‘plab yuklamalar orasida semantik sinonimlik holatlari mavjud.
Masalan, “faqat” va “ayniqsa” yoki “albatta” va “shubhasiz” kabi yuklamalar
ko‘p hollarda bir-birining o‘rnini bosa olsa-da, ularning semantik noziklik
darajasi bir-biridan farq qiladi. Bu ularning uslubiy qirralarini ham aniqlab
beradi.
Yuklamalarning semantik xususiyatlarini o‘rganish nafaqat lingvistik
nazariyani boyitadi, balki amaliy nutq faoliyatini ham takomillashtiradi. Har
bir so‘zlovchi yoki yozuvchi ma’lumotni qanday uslubda, qanday hissiy
tusda, qanday ohangda yetkazishni o‘rganar ekan, yuklamalar orqali bu
maqsadga samarali erishadi. Ayniqsa, ta’sirchan, ma’noli, obrazli nutq
yaratishda yuklamalarning roli beqiyosdir.
Shu sababli, yuklamalarning semantik xususiyatlarini o‘rganish
tilshunoslikda alohida ilmiy yo‘nalish sifatida qaralmoqda. Ularning
emotsional, ekspressiv, obrazli, ba’zan esa metaforik vosita sifatidagi
imkoniyatlari – til tizimining nozik va serqatlam jihatlaridan biri hisoblanadi.
Har bir tilshunos, adabiyotshunos yoki tahlilchi bu birliklarni chuqur o‘rganib,
ularning stilistik funksiyalarini to‘g‘ri anglab yetmog‘i lozim.
I BOB bo‘yicha xulosa

18Yuklamalar o‘zbek tilining kichik lekin muhim yordamchi so‘z
turkumlaridan biri hisoblanadi. Ular leksik ma’noga ega bo‘lmasada, fikrga
semantik, sintaktik va stilistik ohang yuklaydi. Til tizimidagi o‘rni nutqdagi
emotsional, mantiqiy va kommunikativ maqsadlar bilan bog‘liqdir.
Morfologik jihatdan yuklamalar o‘zgarmas, affiks qabul qilmaydigan
birliklardir. Ular semantik funktsiyalariga ko‘ra turli guruhlarga bo‘linadi.
Sintaktik jihatdan esa gap bo‘lagi bo‘la olmasada, gap tuzilmasining ohangini
belgilaydi. Semantik xususiyatlari orqali so‘zlovchining kayfiyati, munosabati
va nutqdagi urg‘ular ifodalanadi. Ayniqsa, badiiy matnlarda yuklamalar
obrazlilik va poetik ta’sirni oshiradi. Bu jihatlar yuklamalarni chuqur
o‘rganish zaruratini yuzaga keltiradi. Shu sababli, ularning nazariy,
morfologik va semantik jihatlari alohida tahlilga loyiqdir.
II BOB. Shukrullo Yusupov asarlarida yuklamalarning qo‘llanilishi va
lingvistik tahlili

192.1 Shukrullo Yusupov asarlarida uchraydigan asosiy yuklamalar
tahlili
Shukrullo Yusupov – o‘zbek she’riyati va adabiy tilining eng nafis, poetik
jihatdan boy, ohangdor vakillaridan biridir. Uning ijodida til vositalarining,
ayniqsa sintaktik va stilistik birliklarning yuksak darajada uyg‘unlashuvi
kuzatiladi. Aynan shunday yondashuvlar orasida yuklamalar muhim
vositalardan biri sifatida ko‘zga tashlanadi. Shukrullo she’riyatida yuklamalar
oddiy grammatik birlik bo‘lishdan ko‘ra, poetik ma’no, emotsional holat, lirik
kayfiyat va muallif pozitsiyasini ifodalash vositasi sifatida xizmat qiladi.
Shoir asarlarida “axir”, “ham”, “faqat”, “albatta”, “xuddi”, “hech
bo‘lmasa”, “bo‘lsa-chi”, “garchi”, “go‘yo”, “nafaqat” kabi yuklamalar tez-tez
uchraydi. Ushbu yuklamalar orqali shoir lirik obrazning ruhiy holatini,
voqealarning ichki dramatizmini, falsafiy yondashuvini hamda o‘z
munosabatini chuqurroq yetkazishga erishadi.
Masalan, “axir” yuklamasi Shukrullo she’rlarida ko‘pincha e’tiroz yoki
tanbeh mazmunida qo‘llanadi. Bu orqali shoir o‘quvchini o‘yga soladi, u bilan
muloqotga kirishadi. “Axir bu dardni kim tushunar?!” kabi misralarda
yuklama orqali shoir dardini ichdan aytayotgandek, lekin o‘quvchiga murojaat
etayotgandek tuyuladi.
“Ham” yuklamasi esa fikrni kuchaytiruvchi, ta’kidlovchi vosita sifatida tez-
tez ishlatiladi. U lirik qahramonning holatlarini ifodalashda, uning ichki
iztiroblarini, o‘z-o‘zidan ishonchini oshirishda xizmat qiladi. Masalan: “Sen
ham kelding, dard ham keldi, tun ham jim...” kabi misralarda “ham”
yuklamasi ohangdorlik, takroriylik, hissiy zo‘riqishni kuchaytiradi.
“Faqqat” yoki “faqatgina” yuklamalari orqali Shukrullo ko‘pincha ma’no
chegarasini toraytiradi, diqqatni bir nuqtaga qaratadi. Bunday uslubiy
yechimlar lirik nutqda mantiqiy va ruhiy keskinlikni kuchaytiradi. “Faqat bir
nido, xolos...” kabi ifodalarda bu yuklamaning kuchli stilistik vazifasi yaqqol
ko‘rinadi.

20“Bo‘lsa-chi” yuklamasi shoir ijodida falsafiy ifoda, ruhiy tortinchoqlik,
ichki izlanish va savolona ohangni yuzaga chiqaradi. Bu yuklama orqali
ko‘pincha noaniqlik, shubha yoki ichki dialog ifoda topadi. “Yurak baribir
ishonsin bo‘lsa-chi?” misolida ruhiy og‘irlik, o‘ziga savol va ikkiyuzlamalik
kayfiyati seziladi.
“Hech bo‘lmasa” yuklamasi istak, iltimos, armon yoki yetishmovchilik
ifodalarida ishlatiladi. Bu yuklama orqali lirik sub’ekt ichki ehtiyojini
yumshoq ifodalaydi. U ko‘pincha tahlil qilingan she’rlarda sokin, nolishli
ohangda, tushkun ruhiy kayfiyatda uchraydi. Masalan: “Hech bo‘lmasa bir
xotira qolganmidi sendan...”
Bundan tashqari, “xuddi”, “go‘yo”, “go‘yoki” yuklamalari tasviriylikni,
o‘xshatish vositalarini kuchaytiruvchi funksiyani bajaradi. Shukrullo bu
yuklamalarni poetik metaforalarning poydevori sifatida mahorat bilan
qo‘llaydi. Misol uchun: “Xuddi tong nurlari yuragimga to‘kildi...” kabi
misralar orqali shoir jonli tasvirni, tabiat va qalb uyg‘unligini ifoda etadi.
Shukrullo Yusupovning asarlarida yuklamalar nafaqat grammatik vazifani,
balki ritmik, stilistik va semantik vazifani bajaradi. Har bir yuklama shoirning
ichki ohangini aniqlaydi, kayfiyatini anglatadi, muallif ovozini eshittiradi.
Shuning uchun ularning tahlili nafaqat lingvistik, balki lingvopoetik jihatdan
ham katta ahamiyatga ega. 6
Yuklamalarning tanlovi Shukrullo she’riyatining ichki estetik sistemasi
bilan bevosita bog‘liq. Shoir ichki holatlarni yoritishda yuklamalarni
ehtiyotkorlik bilan tanlaydi, ulardan minimalizm uslubida foydalanadi. Bu
holat ham yuklamalarning emotsional kuchini oshiradi, ham she’rga nafislik
baxsh etadi.
Shukrullo Yusupovning “Kafansiz ko‘milganlar” nomli romanida adib
o‘zining chuqur falsafiy qarashlari, ijtimoiy fikrlari va lirik ohanglarini boy
ifoda vositalari orqali ifodalagan. Xususan, roman matnida yuklamalar —
6
Egamberdiyeva Maftuna. Shukrullo asarlarida l eksik-semantik birliklar . – Buxoro: BDU, 2021.

21grammatik birlikdan tashqari, badiiylikni oshiruvchi, emotsional va uslubiy
ohangni belgilovchi vosita sifatida alohida o‘rin egallaydi.
Ushbu roman Shukrulloning nasriy ijodi namunasi bo‘lsa-da, unda she’riy
til, lirik obrazlar va poetik tasvir kuchli seziladi. Tilga oid bu jihatlar, ayniqsa,
yuklamalar orqali ko‘rinadi. Muallifning tili sodda, xalqona bo‘lishiga
qaramay, har bir iborada ohang, tuyg‘u va g‘oya mujassam. Aynan shunday
joylarda yuklamalarning o‘rni alohida seziladi.
Masalan, romanning ko‘plab sahifalarida “axir”, “ham”, “faqat”, “bo‘lsa-
chi”, “hech bo‘lmasa”, “xuddi”, “go‘yo” kabi yuklamalar fikrning
ta’sirchanligini oshiradi. Bu yuklamalar o‘z vazifasiga ko‘ra turlicha
funksiyani bajaradi: e’tiroz, shubha, ta’kid, tasalli, savol, shaxsiy munosabat
bildirish, ajratish yoki qiyoslash.
Masalan, “Axir bu yerda odamlar ham shunday yashagan-ku…” kabi
gaplarda “axir” yuklamasi ogohlantiruvchi, izohlovchi ohangda ishlatilgan. U
orqali muallif o‘z mulohazasini o‘quvchiga yaqinlashtiradi, o‘z pozitsiyasini
bildiradi. 7
“U ham shunday o‘ylagandi” iborasida “ham” yuklamasi —
umumlashtiruvchi, qo‘shuvchi yuklama sifatida keltirilgan. Bu yerda lirik
ifoda kuchayadi, tasvirli tafakkur kengayadi.
“Faqat bu gapni aytish og‘ir edi” tarzidagi jumlada “faqat” yuklamasi —
cheklovli ahamiyatga ega. U orqali shoir diqqat markaziga yagona nuqtani
qo‘yadi: bu fikr boshqalardan ajratiladi.
Roman matnida yuklamalar ko‘pincha tuyg‘ularni uzviy bog‘laydigan
vosita bo‘lib xizmat qiladi. Muallifning lirik uslubi ularni har bir sahifadagi
oddiy ifoda orqali ham poetik ruhda berishga imkon yaratadi. Bunday
holatlarda yuklamalar — sintaktik emas, semantik va stilistik element sifatida
ishlatiladi.
7
Shukrullo Yusupov. Kafansiz ko‘milganlar . – Toshkent: Sharq, 2017.

22Shuningdek, “Kafansiz ko‘milganlar” romanida “bo‘lsa-chi” yuklamasi
orqali noaniqlik, ichki savol, shubha va dard ifodalari berilgan. Bu holatda
yuklama voqeaga emotsional ohang bag‘ishlaydi, uni falsafiylashtiradi:
“Bo‘lsa-chi, agar bular rost bo‘lsa-chi?” — bu savol muallifning ichki
qarama-qarshilik holatini yoritadi.
Ko‘plab sahifalarda “hech bo‘lmasa” yuklamasi uchraydi. Bu yuklama
roman kontekstida ko‘proq iltimos, armon, istak ruhini ifodalovchi vosita
sifatida ishlatilgan:
“Hech bo‘lmasa bir marta kechiring, degisi keldi…” — bu holatda yuklama
ko‘ngil iztirobini yoritib beradi.
Roman matnida yana “xuddi”, “go‘yo”, “dek”, “kabi” kabi yuklamalarning
o‘xshatish, qiyoslash, poetik tasvir yaratishdagi roli ham kuchli. Ayniqsa,
Shukrullo lirik tafakkur bilan qarashga undaydigan joylarda ushbu yuklamalar
badiiylikni oshiradi:
“Xuddi tuproq ham sukutga to‘lganday edi.” — bu yerda “xuddi”
o‘xshatish orqali tasvirga jon baxsh etadi.
“Go‘yo bular bir paytlar yashagan odamlarning yurak ohanglari edi.” — bu
holatda “go‘yo” yuklamasi real tasvirni simvolik ifodaga aylantiradi.
Tahlil davomida ko‘riladiki, yuklamalar roman matnida:
Lirik obrazni yaratish;
Og‘zaki uslubga yaqinlik berish;
Ruhiy-emotsional holatlarni ifodalash;
Fikrga ta’kid, cheklov, e’tiroz kiritish;
O‘xshatish, poetik metafora yaratish vazifalarini bajaradi.
Shukrullo Yusupov bu romanida yuklamalarni stilistik minimalizm bilan
ishlatgan bo‘lsa-da, ularning har biri chuqur semantik va ruhiy vazifani
bajaradi. Har bir yuklama joyida va mazmunga mos kelib, muallifning
individual uslubini ifodalaydi.

23“Kafansiz ko‘milganlar” romanida yuklamalar — oddiy til vositasi emas,
balki poetik ruh, stilistik ohang va ruhiy ifoda vositasi sifatida namoyon
bo‘ladi. Shukrullo Yusupov har bir yuklamani juda ehtiyotkorlik bilan tanlab,
uning semantik yukini to‘liq yoritadi. Bu esa uning ijodida yuklamalarning
o‘rni alohida ilmiy tahlilga loyiq ekanligini ko‘rsatadi.
2.2. Shukrullo Yusupov she’riyatida yuklamalarning
ishlatilish holatlari va tahlili
“Bahor kechasi”
Shukrullo Yusupovning “Bahor kechasi” she’ri — lirik obrazlar, tabiat
tasviri va ichki ruhiy yuksalish uyg‘unligining yorqin namunasi sifatida
baholanishi mumkin. Bu she’rda shoir bahor manzarasi orqali insoniy
tuyg‘ular — muhabbat, go‘zallik, orzu, samimiyat, sadoqat singari
qadriyatlarni ifoda etadi. Eng e’tiborlisi, bu obrazlar orasida yuklamalarning
roli bevosita seziladi, ularni to‘g‘ridan-to‘g‘ri grammatik birlik sifatida emas,
balki poetik ohang, estetik ta’sir kuchini oshiruvchi vosita sifatida ko‘rish
mumkin.
Yuklamalarning poetik ifodadagi funksiyasi:
"Faqat" yuklamasi – cheklov va ta’kid ma’nosida
“Faqat uyidamas, har xonadonda,
Bugun Vatanimda navro‘zi olam.”
Bu satrda “faqat” yuklamasi sintaktik jihatdan cheklov bildiruvchi birlik
sifatida ishlatilmoqda. U orqali shoir bayram faqatgina bir joyda emas, balki
butun mamlakat bo‘ylab nishonlanayotganini ta’kidlashga erishgan. Bu
yuklama fikrning ta’sir kuchini oshirib, umumlashtirish ohangini hosil qiladi.
“Ham” yuklamasi – qo‘shiluv, umumlashtirish va hayotbaxshlik ifodasi:
“Shildiratib quyar ariqchalar ham.”
“Qo‘shnim mushugi ham kutadi yorin.”

24Bu yerda “ham” yuklamasi orqali shoir insonlar bilan bir qatorda, tabiatdagi
har bir mavjudot ham bahorning nafisligidan ilhom olayotganini
ko‘rsatmoqda. Mushuk, ariqchalar, daraxtlar – hammasi bahorning bir bo‘lagi
sifatida tasvirlanadi. “Ham” yuklamasi orqali bu fikrlar uyg‘unlashadi va
umumiyligi kuchayadi. 8
Yuklamalarning semantik roli – bahorning ruhini poetik kuch bilan
ifodalash
“Jonivoru parranda… borida sevgi!”
“Qanday odam sevmas umr bahorin!”
Bu misralarda yuklamalar aniq ko‘rinmasa-da, ular bilan birga ishlatiladigan
sintaktik qurilmalar orqali emotsional ohang yuzaga keladi. Ayniqsa,
“Qanday odam sevmas...” misrasida kinoyali savol bilan berilgan tuyg‘u
orqali, o‘quvchida javob o‘rniga ichki tasdiq uyg‘onadi. Bu yuklama
vositalarining indirekt semantik ifoda yaratishdagi qudratini ko‘rsatadi.
Tuyg‘ularni kuchaytiruvchi vosita sifatida yuklamalar:
Shukrullo Yusupov she’riyatida yuklamalar shunchaki grammatik vosita
emas. Ular she’rning ritmi, poetik temp, ohangdorlik, lirik kayfiyat kabi
elementlarning ajralmas qismiga aylangan. “Bahor kechasi” she’rida shoir
yuklamalarni she’r tuzilmasida tabiiy ravishda joylashtirgan, bu esa fikrning
uzluksiz oqimini va yumshoq o‘tishini ta’minlaydi.
Obrazlar orqali yuklamaning uslubiy rolini kuchaytirish:
She’rda shoir ko‘p hollarda inson holatini tabiat unsurlari orqali ifoda etadi.
Masalan:
“Onasi yetaklab ketgan boladek,
Chumchuklar churq-churqlab tark etdi tolni.”
→ Bu yerda “dek” yuklamasi o‘xshatish vositasi sifatida qo‘llanilib,
obrazlilik va jonlilik hosil qiladi.
8
Egamberdiyeva Maftuna. Shukrullo she’riyatida leksik-semantik birliklar . – Buxoro: BDU, 2021.

25“Shoshib chiqib olgan qizlar kabi oy...”
→ “Kabi” yuklamasi tasvirni poetik kuch bilan to‘ldiradi.
Bu singari yuklamalarning ishlatilishi shoirning she’riy til imkoniyatlarini
mukammal egallaganini ko‘rsatadi. 9
Shukrullo Yusupovning “Bahor kechasi” she’rida yuklamalar semantik,
sintaktik va stilistik jihatdan yuqori badiiy yuk ko‘taradi. Ular she’rga
poetiklik, obrazlilik, lirik ohang, emotsional chuqurlik va estetik
mukammallik bag‘ishlaydi. Ayniqsa, “faqat”, “ham”, “dek”, “kabi”
yuklamalari orqali shoir bahorning ruhiy-estetik go‘zalligini emotsional tasvir
bilan ifoda etadi. She’rda yuklamalar grammatik birlikdan chiqib, badiiy
vosita sifatida muhim o‘rin egallaydi.
“Keksalik”
Shukrullo Yusupovning “Keksalik” nomli she’ri hajm jihatidan qisqa
bo‘lishiga qaramay, unda chuqur hayotiy falsafa, ruhiy barqarorlik va tabiat
bilan inson o‘rtasidagi uyg‘unlik badiiy ifodalangan. Shoir bu she’rda inson
umrining muhim davrlaridan biri — keksalik haqida samimiy, mulohazali
mushohadalarni bayon etadi. Ayniqsa, she’rda ishlatilgan “yaxshiki”
yuklamasi fikr mazmunini belgilovchi asosiy vosita sifatida muhim rol
o‘ynaydi.
Yuklamalar o‘zbek tilida mustaqil leksik ma’noga ega bo‘lmasa-da, gapda
ohang, urg‘u va shaxsiy munosabatni ifodalashda muhim vosita hisoblanadi.
“Keksalik” she’rida “yaxshiki” yuklamasi muallifning shaxsiy e’tirofi,
hayotga shukrona bilan qarash ruhini ifoda etuvchi vosita sifatida ishlatilgan.
Shoir bu so‘z orqali keksalik holatining ham ijobiy tomoni borligini, bu tabiat
muvozanati ekanini bildirmoqda.
“Yaxshiki, odamning kuch-quvvatini
Belu oyoqdan avval oladi.”
9
Shukrullo. Bahor kechasi . She’rlar to‘plami – Toshkent: Ilm Ziyo, 2021.

26Ushbu satrlar orqali shoir inson umrida kuch-quvvatning kamayishi — bu
hayotiy haqiqat ekanligini tan oladi. “Yaxshiki” yuklamasi fikrga shukrona
mazmuni beradi, uni hissiy jihatdan boyitadi. Bu yerda muallif og‘riqni emas,
balki o‘ziga xos hikmatni ko‘rsatmoqda. Hayotga sabr bilan, tushuncha bilan
yondashmoqda.
She’rda bu yuklama gap boshida kelgani sababli fikrni boshqaruvchi,
yo‘naltiruvchi ohang hosil qiladi. Gapni “yaxshiki” bilan boshlash orqali shoir
fikrni oldindan ta’kidlashga, urg‘ulashga erishgan. Bu esa o‘quvchida ichki
mulohazani uyg‘otadi.
She’rning oxirgi qismida esa quyidagi fikrlar berilgan:
“Bo‘lmasa, bu oyoq keksayganingda
Seni qaysi ko‘chaga sudrab qolar edi.”
Ushbu jumlada “bo‘lmasa” yuklamasi ham keltirilgan bo‘lib, bu so‘z shartli
holatni ifodalaydi. U orqali shoir hayotdagi boshqa ehtimoliy yo‘nalishni
nazarda tutadi. Agar kuch-quvvat insonning oyoqlaridan avval ketmasa,
keksalik yanada og‘ir bo‘lardi degan fikr ilgari suriladi.
“Bo‘lmasa” yuklamasi orqali shartli shukrona kayfiyati ifodalanmoqda.
Muallif bu so‘z orqali hayotdagi og‘irliklar orasidan eng yengil, eng donolik
bilan yaratilgan holatni ko‘rsatmoqda. U tabiatdagi muvozanatga e’tiroz
bildirmayapti, balki uni ma’qullamoqda.
Ushbu she’rda yuklamalarning vazifasi quyidagicha tahlil qilinadi:
“Yaxshiki” — shukrona, sabr va hayotiy haqiqatni anglash ruhini beradi
“Bo‘lmasa” — shartli, taxminiy fikr orqali muqobil holatni tasvirlaydi.
Har ikki yuklama fikrning asosiy ohangini belgilaydi.
Yuklamalar yordamida shoir ruhiy barqarorlik va ichki e’tiqodni ko‘rsatadi.
Ular gapni stilistik jihatdan boyitadi, emotsional mazmunni kuchaytiradi.
Shukrullo Yusupov ijodida yuklamalar nafaqat grammatik birlik, balki
uslubiy vosita sifatida ham katta ahamiyatga ega. “Keksalik” she’rida
yuklamalar son jihatdan kam bo‘lsa-da, matn mazmunini aniqlashda hal

27qiluvchi rol o‘ynaydi. Ular orqali shoirning hayotga qarashi, falsafiy
mushohadalari, ichki ohangi, so‘zlovchining pozitsiyasi aniqlanadi.
Yuklamalarning o‘rni Shukrulloning boshqa she’rlarida ham o‘z aksini
topgan. Masalan, “Bahor kechasi”, “Ko‘ngil daftari”, “Ona tilim” kabi
she’rlarida “ham”, “faqat”, “bo‘lsa-chi”, “hech bo‘lmasa” kabi yuklamalar
orqali fikrning ta’sir kuchi oshirilgan. Ular shoirning ruhiy holatini, ijodiy
ohangini ifoda etishda vosita bo‘lib xizmat qilgan. 10
Shukrullo Yusupovning “Keksalik” she’rida ishlatilgan yuklamalar —
“yaxshiki” va “bo‘lmasa” — oddiy grammatik vosita emas, balki shoirning
falsafiy qarashini, hayotga ijobiy munosabatini ifodalovchi stilistik
birliklardir. Ular she’r mazmunini chuqurlashtiradi, poetik ta’sirini oshiradi.
Bu esa Shukrulloning til bilan ishlash mahoratini, yuklamalardan
foydalanishdagi uslubiy nozikligini ko‘rsatadi.
Xulosa
Ushbu kurs ishida o‘zbek tilidagi yuklamalarning morfologik xususiyatlari,
ularning til tizimidagi o‘rni, grammatik va semantik vazifalari, shuningdek,
Shukrullo Yusupov asarlarida qanday ifodaviy kuch bilan ishlatilishi chuqur
10
Shukrullo. keksalik . She’rlar to‘plami – Toshkent: Ilm Ziyo, 2021.

28o‘rganildi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, yuklamalar mustaqil ma’noga ega
bo‘lmagan bo‘lsa-da, gapda fikrni aniqlashtiruvchi, emotsional rang beruvchi
va uslubiy yuksaklikka olib chiquvchi muhim yordamchi birliklar ekanligi
aniqlandi.
Yuklamalar morfologik jihatdan o‘zgarmas, ya’ni affiks, qo‘shimcha
olmagan holda ishlatiladi va bu ularni boshqa so‘z turkumlaridan ajratib
turadi. Ularning tasnifi esa semantik funksiyalarga asoslanib — ta’kidlovchi,
cheklovchi, inkor-etuvchi, ajratuvchi, iltimos bildiruvchi kabi guruhlarga
ajratilishi mumkin.
Shukrullo Yusupovning she’riy va nasriy asarlari misolida o‘rganilganda,
yuklamalarning adabiy matndagi o‘rni yanada muhim ekani yaqqol namoyon
bo‘ldi. Shoir ularni nozik hissiyotlarni yetkazish, obrazli fikrlarni kuchaytirish
va poetik ohang hosil qilishda mahorat bilan qo‘llagan. Xususan, “yaxshiki”,
“axir”, “bo‘lsa-chi”, “ham”, “faqat” kabi yuklamalar uning she’riyatida
muallif munosabati, fikr ohangi va kayfiyatni yetkazish vositasi sifatida
xizmat qilgan.
Tadqiqot davomida aniqlanishicha, yuklamalarning samarali qo‘llanilishi
matnning badiiy qiymatini oshiribgina qolmay, o‘quvchi bilan bevosita ruhiy
aloqani mustahkamlashga ham xizmat qiladi. Ular lirik-subyektiv uslubning
ajralmas bir qismidir.
Xulosa qilib aytganda, yuklamalarning morfologik, semantik va stilistik
xususiyatlarini o‘rganish o‘zbek tilshunosligi uchun dolzarb ilmiy yo‘nalish
hisoblanadi. Ayniqsa, taniqli adiblarning asarlari misolida bu birliklarning
o‘rganilishi nafaqat nazariy bilimlarni chuqurlashtiradi, balki amaliy til
kompetensiyalarini rivojlantirishga ham xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni “O‘zbek tilining davlat
tili sifatidagi nufuzi va maqomini oshirishga doir chora-tadbirlar
to‘g‘risida” – PQ–4884-son, 2019-yil 21-oktabr.

292) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni “O‘zbek adabiy tilining
izchil rivojlanishini ta’minlash va uni xalqaro miqyosda targ‘ib qilish
bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar to‘g‘risida”
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori “O‘zbek tili bayrami
kunini nishonlash va targ‘ib qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida” – PQ–
5179-son, 2021-yil 20-oktabr.
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni “Adabiyot va san’at
sohasida ijodiy muhitni yanada rivojlantirish va qo‘llab-quvvatlash chora-
tadbirlari to‘g‘risida” – PF–5789-son, 2019-yil 29-may.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori “O‘zbek tilshunosligini
rivojlantirish va davlat tilini o‘qitish tizimini takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida” – PQ–4765-son, 2020-yil 21-iyun.
6) Jo‘rayev Nodir. Yordamchi so‘zlar va ularning tildagi o‘rni. – Toshkent:
Fan va texnologiya, 2018.
7) Mahmudov Narzulla. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent:
Akademnashr, 2021.
8) Shukrullo. Ko‘ngil daftari. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU,
2016.
9) Shukrullo Yusupov. Kafansiz ko‘milganlar. – Toshkent: Sharq, 2017.
10) Shukrullo. Oq bulutlar. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU,
2020.
11) Tojieva Rano. O‘zbek tilining stilistikasi. – Toshkent: Yangi asr avlodi,
2016.
12) Shodmonov Murodjon. Yuklamalar va ularning semantik-funksional
xususiyatlari. – Andijon: AndMIU, 2019.
13) Komilov Nematilla. O‘zbek tili morfologiyasi. – Toshkent: Fan, 2015.
14) Meliyev Sodiq. O‘zbek tilshunosligining dolzarb masalalari. – Toshkent:
Ilm Ziyo, 2018.

3015) Raxmatullayev Shavkat. O‘zbek tili grammatikasi: Morfologiya. –
Toshkent: Fan, 2016.
16) Qodirova Mavluda. O‘zbek tilida yuklamalarning poetik funksiyasi. –
Samarqand: SamDU, 2022.
17) G‘afforov Karim. Nutq uslubi va badiiy tasvir. – Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2020.
18) Sattorov Bektosh. Zamonaviy o‘zbek tilining grammatikasi. – Toshkent:
Akademnashr, 2021.
19) Odilova Dildora. O‘zbek tili sintaksisi va nutq ifodasi. – Toshkent: Turon-
Iqbol, 2019.
20) Yusupova Zarnigor. O‘zbek adabiy tili normalari. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2023.
21) Karimova Saida. Til va adabiyot o‘rtasidagi bog‘liqlik. – Namangan:
NamDU, 2020.
22) Yoqubov Bekzod. Badiiy matnda morfologik vositalar. – Termiz: Termiz
davlat universiteti, 2021.
23) Norqobilov Sh. She’riyat tili va ifoda vositalari. – Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2017.
24) Rajabova Gulnora. Yordamchi so‘zlar stilistikasi. – Farg‘ona: FDU, 2022.
25) Egamberdiyeva Maftuna. Shukrullo she’riyatida leksik-semantik birliklar.
– Buxoro: BDU, 2021.
26) Jumaniyozov Aziz. O‘zbek tilida o‘xshatish yuklamalari. – Nukus: QDU,
2019.
27) Haydarov Habibulla. Yuklamalarning stilistik imkoniyatlari. – Qarshi:
QarDU, 2018.

Yuklamalarning morfologik belgi xususiyatlari. (Shukrullo asarlari misolida)

Sotib olish