Yunon-Baqtriya davlat boshqaruv tartibi va davlat tuzumi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	184.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

102 Sotish

Yunon-Baqtriya davlat boshqaruv tartibi va davlat tuzumi

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………........4–5
I BOB. Yunon-Baqtriya davlatining tashkil topishi ……………………... ....6–17
1.1 Yunon-Baqtriya davlatining tashkil topishi……………………………...... 6-11
1.2 Yunon-Baqtriya davlatida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar…………….....12-17
II BOB. Yunon-Baqtriyaning davlat tuzumi va davlat boshqaruvining o`ziga
xos xususiyatlari ………………………..………………. ………… ………....18–29
2.1 Yunon-Baqtriyaning davlat tuzumi…………………………..………… 18-22
2.2 Davlat boshqaruvining o`ziga xos xususiyatlari….……………………. 23-27
2.3 Ellin madaniyati………………………………………………………... 28-29
Xulosa …………………………………………………………………….… 30-31
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro`yxati ……………………........... 32-33

Kirish
Yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoyev: “Milliy ma`naviyatimizni rivojlantirish, uni
xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz hayotiga singdirishda ijtimoiy-gumanitar fanlarning
ahamiyati juda katta. Afsus, bu fanlar rivoji zamondan ortda qolmoqda. Xususan,
biz uchun nihoyatda dolzarb bo`lgan tarix fani ham bundan mustasno emas.
Tarixga oid ilmiy tadqiqot ishlari asosan bayonchilik, publitsistik usulda olib
borilmoqda. Natijada, olis va yaqin o`tmishimizdagi ko`pgina voqealar mohiyati,
ularni yuzaga keltirgan omillar va tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan qolmoqda” –
deb ta`kidlaydi 1
.
Mavzuning dolzarbligi. Yozma manbalar ma`lumotlari ko`p hollarda
arxeologik ma`lumotlar bilan tasdiqlanadi. Arxeolgiya ma`lumotlarining guvohlik
berishicha, milloddan avvalgi VII-VI asrlarda Baqtriyada shaharlar shakllanib
bo`lgan edi. Oltindilyortepa (Aorn), Baqtriya (Boloi Hisor) va Qiziltepa kabi
ko`hna shaharlar mustahkam himoya devorlar bilan o`rab olinadiki, ular bu
hududlarda davlatchilik rivojlanishining asosi edi.
Baqtriyaning Ahamoniylar davlati tarkibiga kirganligi haqida yozma va
arxeologik ma`lumotlar nisbatan ko`pchilikni tashkil etadi. Arxeologiya
ma`lumotlariga ko`ra, milloddan avvalgi I ming yillikning o`rtalariga kelib,
Amudaryodan kechuv joyida va daryo yoqalab yo`llar bo`yida qal`alar (SHo`rtepa,
Talashqon, Termiz, Xirmontepa) bunyod etiladi. Bu holatni olimlar Ahamoniylar
ma`muriyatining Baqtiriyadan Sug`dga o`tuvchi yo`llarni qattiq nazoratda tutgan
bo`lishi mumkinligi bilan izohlaydilar. Bu davrga kelib Baqtriya aholisi
joylashuvida ham sezilarli o`zgarishlar bo`lib o`tadi. Bronza davrida o`troq
dehqonchilik manzilgohlari asosan Baqtriyaning shimoli-g`arbida markazlashgan
bo`lsa, keyinroq bu ko`lam kengayib shimoli-sharqiy qismlarni ham qamrab oladi.
Tog` oldi hududlaridagi vohalarda aholi turmush tarzi yanada qizg`inlashib borgan
bo`lsa, Surxondaryo, Konfirnihon, Vaxsh, Yavansuv atroflarda yangi vohalar
o`zlashtiriladi.
1
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O`zbekiston strategiyasi. – Toshkent.: O`zbekiston” nashriyoti. 2021. – B. 24.

Mavzuning maqsadi va vazifalari: Kurs ishida Qadimgi Yunon-Baqtriya
dehqonchilik hududlarining tuzilishi, tabiiy-geografik joylashuv va shart-
sharoitlari, davlat tuzumi, boshqaruv an`analari kabi masalalarni tahlil qilishni o`z
oldimizga maqdsad qilib oldik.
Mavzuning o`rganilish darajasi. O`rganilayotgan mavzu doirasida ko`plab
tarixchi olimlar ilmiy izlanishlar olib borishgan. Ushbu olimlar tomonidan amalga
oshirilgan ishlar hamda ilmiy yangiliklar va xulosalardan kelib chiqib, mavzuga
doir o`z xulosamizni kurs ishida keltirib o`tdik.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Qadimgi davr tarixini yoritib berish, va
tarixiy voqeeliklar bilan boyitib berish hozirgi kunda har bir tarixchi olimlarning
asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, shuni ayta
olamanki yangi qadimgi nafaqat vatanimiz tarixiga oid qismi, balki jahon tarixi
ham yangidan yangi tadqiqot va izlanishlarga muhtoj. Chunki biz tarixni o`rganar
ekanmiz o`rganish davomida bir davrdan boshqa davrga o`tish uchun mazkur
davrga oid bilim va ko`nikmalar bizga poydevor vazifasini o`taydi. Xronologik
jahatdan olib qaraydigan bo`lsak ham o`rganish jarayonida o`rtada uzilish yoki
kamchilik holati yuz bersa albatta kerakli natijaga erishilmaydi.
Tadqiqot ob`yekti. Ushbu kurs ishining tadqiqot ob`yekti miloddan avvalgi
VII-V asrlarda Turon zaminida vujudga kelgan Yunon-Baqtriya davlati
hisoblanadi.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Mavzuning xronologik chegarasini
miloddan avvalgi VII va IV asrlarni o`z ichiga olgan.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, ikki bob, besh reja xulosa, foydalanilgan
manba va adabiyotlar ro`yxatidan iborat.

I BOB. Yunon-Baqtriya davlatining tashkil topishi
1.1 Yunon-Baqtriya davlatining tashkil topishi
Yunon-Baqtriya Qadimgi Sharqda qisqagina umr ko`rgan davlatlardan biri
bo`lgan. U kuchaygan davrda unga O`rta Osiyoning janubiy, janubi-sharqiy qismi,
hozirgi Afg`oniston va Hindistonning shimoli-g`arbiy hududlari kirgan.
Yer yuzasi tog`lik va tekisliklardan iborat bo`lib katta qismini Oloy, Pomir va
Hindikush tog`lari egallab yotadi. Yunon-Baqtriya suv manbalariga boy, mamlakat
hududidan Oks-Amudaryo va uning hamma irmoqlari oqib o`tadi. U o`simlik va
hayvonot dunyosiga ham boy bo`lgan. Yunon-Baqtriya oltin, kumush, mis, temir
va qimmatbaho toshlari bilan qadimdan mashhur.
Yunon-Baqtriya insoniyat madaniyatining beshiklaridan biri hisoblanadi. Bu
o`lkada sakkiz yuz – bir million yildan beri odamlar yashab keladilar. Keyinchalik
bu yerda baqtriyaliklar, so`g`diylar, eroniylar, yunon-makedonlar, hindilar, sak va
tohar qabilalari yashaganlar. Bu o`lkaning qulay tabiiy sharoiti atrofda yashagan
qabilalar e`tiborini hamisha o`ziga tortib kelgan.
Yunon-Baqtriya podsholigining tashkil topishi va kuchayishi. Iskandar
vafotidan so`ng u tuzgan saltanat bir necha katta-kichik davlatlarga bo`linib
ketgan. Ularning biri Salavkiylar davlati edi. Bu davlatning hukmdori Salavka I
Nikator bo`lgan. O`rtayer dengizining sharqiy sohilidan O`rta Osiyo va Hindiston
chega-ralarigacha bo`lgan yerlar Salavka davlati tarkibida edi 2
.
Salavka vafot etgach, uning vorislari davrida sharqiy viloyatlarda
qo`zg`olonlar boshlanadi. Bundan salavkiylarning Baqtriyadagi noibi Diodot ham
foydalanadi. U mahalliy zodagonlarning xayrixohligiga tayanib miloddan avvalgi
250-yilda o`zini Baqtriya podshosi deb e`lon qiladi.
Davlat ishlariga yunonlar va mahalliy baqtriyalik zodagonlar jalb qilinganligi
uchun bu davlat Yunon-Baqtriya podsholigi deb ataldi. Bu davlatning asosi
dastlabki Baqtriya bo`lgan, uning poytaxti Zariasp edi. Keyinchalik bu shahar
Baqtr nomi bilan mashhur bo`lib ketdi.
2
Shoniyozov K. Qang` davlati va qang`lilar. – Toshkent, O‘zbekiston. 1995. – B. 58.

Diodot I va Diodot II lar davrida Yunon-Baqtriya So`g`diyona, Marg`iyona,
Choch, Davon, Sharqiy Eron hisobiga kengayadi. Miloddan avvalgi 230-yili
So`g`diyona noibi Evtidem I qo`shinlari Diodot II qo`shinlarini yengib Baqtriya
taxtini egallaydi.
Miloddan avvalgi 208–206-yillarda Salavka podshosi Antiox III bilan
Evtidem I o`rtasidagi ikki yilga cho`zilgan urush, sulh bilan tugaydi. Antiox III
Evtidemning shohligini tan olishga majbur boladi. Chunki shu davrda shimoldan
ko`chmanchi qabilalar xavf solib turgan edi. Evtidem I va uning o`g`li Demetriy
davrida Yunon-Baqtriya kuchayib Seyistondan Hind daryosigacha bo`lgan yerlar
Yunon-Baqtriya podsholigiga qo`shib olinadi 3
.
Yunon-Baqtriya podsholigining parchalanishi va qulashi. Miloddan avvalgi
175-yilda podsho Demetriy Hindistonda jang olib borayotgan edi. Shu davrda
uning sarkardasi Yevkradit qo`zg`olon ko`tarib Yunon-Baqtriya taxtini egallaydi.
Demetriy esa janglarning birida halok bo`ladi. Shundan keyin podsholik ikkiga
bo`linib ketadi. Birinchisi Yevkradit va uning vorislari boshqargan Yunon-
Baqtriya, ikkinchisi Demetriy va vorislari boshqargan Yunon-Hind davlatlaridir.
Miloddan avvalgi 162-yili Yevkradit Panjobga qo`shin tortib uni bosib oladi.
Lekin ko`p o`tmay Yunon-Hind shohi Menandr qo`shinlari Yevkradit qo`shinlarini
Panjobdan uloqtirib tashlaydi.
Shu davrda Parfiya podshosi Mitridat I Yunon-Baqtriyaning g`arbiy
viloyatlarini bosib oladi. Miloddan avvalgi 160-yili Yevkradit bilan o`g`li Geleokl
o`rtasida janjal chiqadi. Yevkradit o`z o`g`li Geleokl tomonidan o`ldiriladi.
Geleokl davrida Yunon-Baqtriya davlati kuchsizlanib, uning ixtiyorida
Baqtriyagina qoladi. Miloddan avvalgi 140–130-yillar orasida shimoli-sharq va
shimol tomondan sak va yuechji qabilalarining shiddatli hujumlari boshlanadi. Bu
hujumlar natijasida Yunon-Baqtriya davlati ag`darib tashlanadi. Shu bilan 120 yil
davr surgan Yunon-Baqtriya davlati ham barham topadi.
Yunon-Baqtriya podsholigining ijtimoiy tuzumi, xo`jaligi va madaniyati.
Yunon-Baqtriya o`sha zamonning quldorlik davlatlaridan biri bo`lgan. Yunon-
3
Shamsutddinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. –Toshkent. Sharq nashriyoti. 2010. – B. 30.

Baqtriya davlati tepasida podsho turgan. Podsholik taxti otadan o`g`ilga meros
bo`lib o`tgan. Podsholikmulklari viloyatlargabo`linib, uni viloyat hokimlari –
gipparxlar boshqarganlar. Gipparxlar esa to`g`ridan-to`g`ri podshohlarga itoat
etganlar.
Podsholikning Yunon-Baqtriya qismida urug`i Hindistondan keltirilgan
paxtaham ekilgan. Ehtimol ipak qurti ham boqilgandir.
Podsholikda qo`y, echki, qoramol, ot, tuya, qo`tos, o`rgatilgan fil, it va
parranda boqqanlar. Yunon-Baqtriya otlari va tuyalari juda mashhur bo`lgan.
Boshqa joylarga qaraganda Yunon-Baqtriyada shaharlar ko`p bo`lgan.
Shuning uchun qadimgi tarixchilar Pompey va Apolloderlar Yunon-Baqtriyani
«ming shaharlar mamlakati», deb bejiz aytishmagan. Eng yirik shaharlar Baqtra,
Termiz, Yevkratideya, Demetriya, Aleksandriya va boshqalar bo`lgan. Bu
shaharlarlarda hunarmandchilik va savdo-sotiq rivoj topgan.
Yunon-Baqtriyada savdo-sotiq ham juda rivojlangan edi. Yunon-Baqtriya
slpmoldan janubga, sharqdan g`arbga o`tadigan karvon yo`lining qoq o`rtasida
joylashgani savdo-sotiqning rivojlanishiga imkon bergan. Yunbn-Baqtriya
savdogarlari va podsholari Hindiston, Xitoy, Parfiya davlatlari, Oks va Yaksart
bo`yi xalqlari bilan savdo, iqtisodiy va madaniy aloqalar olib borganlar. Yunon-
Baqtriya podsholari savdoda qo`llaniladigan oltin va kumush tangalar
chiqarganlar. Yunon-Baqtriya madaniyatining ildizlari uzoq o`tmishga borib
taqaladi. Buni biz miloddan avvalgi X–V mingyilliklarga mansub Zarautsoy
suratlari misolida ko`ramiz 4
.
Yunon-Baqtriyada yunon va mahalliy baqtr madaniyatining aralashuvi
natijasida ellin madaniyati vujudga kelgan. Haykaltaroshlik, rassomchilik,
naqqoshlik kabi tasviriy san`at ham rivoj topgan. Yunon-Baqtriyada hindlarning
buddizm, zardushtiylik va yunonlarning ko`p xudolik dinlari aralashib ketgan edi.
Yunon-Baqtriya davlati 130–140 yil yashadi. Lekin u yerda yashagan xalqlar
yuksak madaniyat yaratib qo`shni xalqlar madaniyatiga barakali ta`sir ko`rsatgan.
4
O`zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D. Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001.
– B. 42.

Bu madaniyatning rivojida O`rta Osiyo, xususan o`zbek xalqi bobokalonlarining
ham katta xizmati bor.
Mamlakatning keyingi taraqqiyoti Kushon podshlogi bilan bog`liq bo`lgan.
Tadqiqotchilaming fikricha, Yunon-Baqtriya davlatining chegaralari doimiy
mustahkam bo`lmasdan, harbiy-siyosiy vaziyatdan kelib chiqib o`zgarib turgan.
MiLavv. III asming oxirlari 0 `rta Osiyo janubidagi harbiy-siyosiy vaziyat haqida
Polibiy ma`lumot beradi. Uning yozishicha, Salavqiylar tomonidan Baqtriyada
qamal qilingan Yevtidem ulaming hukmdori Antiox III ga “chegarada
ko`chmanchi qabilalar turganligi va ular chegaradan o`tadigan bo`lsa har ikkala
tomonning ham ahvoli og`ir bo`lishi mumkinligini” bildiradi. Bu ko`chmanchilar
mil.avv. III asming oxirlarida Zarafshon daryosiga qadar deyarli butun Sug`dni
egallagan bo`lib, bu hududlar Yunon-Baqtriya davlatining vaqtinchalik shimoliy
chegarasi edi. Shuningdek, g`arbiy Hisor tog`lari ham shimoliy chegaralar boigan
boiishi mumkin. Yunon-Baqtriya davlatining gullab-yashnagan davri mil.aw. III
asming ikkinchi yarmi va II asming birinchi yarmiga to`g`ri keladi. Janubiy
hududlardagi o`sha davrga oid Jondavlattepa, Dalvarzin (pastki qatlamlar),
Oyxonim, Qorabog`tepa kabi yodgorliklardan hokim saroylari, ibodatxonalar,
turar-joy, mehnat va jangovar qurollar, turli hunarmandchilik buyumlari hamda
ko`plab tanga pullaming topilishi bu hududlardagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
hayotdagi rivojlanish jarayonlaridan dalolat beradi 5
.
Yunon Baqtrya Osiyodagi eng yirik davlatlaridan biri bo`lgan. U ravnaq
topgan vaqtda Turonning sharqiy, janubi-sharqiy viloyatlari, g`arbiy Xitoy,
Baqtriya va Hindistonning katta qismini egallagan edi. Podsholik yerlarining katta-
katta maydonlari tog`lardan iborat. Hind, Oks, Gang, Braxmaputra va Jamna
daryolarining bo`ylari tekisliklardan iborat bo`lgan. Bu o`lka hayvonot,
o`simliklar, yer osti va usti qazilma ashyolariga juda boy edi.
O`lkaning boy tabiiy sharoiti bu yerda qadimdan odamlarning yashashlari
uchun imkon bergan. Bu o`lkada ilk tosh asridan beri aholi yashab keladi.
5
Sagdullayev A.S. O`zbekiston tarixi. VneshinVestprom. –Toshkent. Sharq. 2019. – B.64.

Podsholik katta maydonni egallagani uchun unda – hind, tohar, sug`d, baqtra,
yunon, usun va boshqa qabila va elatlar yashaganlar.
Shak qavmlariga mansub yuechji qabilalari Markaziy Osiyoning g`arbiy
qismida yashar edilar. Yuechjilardan sharqdagi bepoyon dashtlarda esa xunn
qabilalari yashar edilar. Uzoq yillar mobaynida yuechjilar o`tloq talashib xunnlar
bilan kurash olib borganlar. Bu janglarda goh xunnlar, goh yuechjilar g`olib chiqar
edilar. Keyinchalik xunnlar kuchayib, yuechjilarni Markaziy Osiyodan g`arbga
chekinishga majbur qilganlar. Ular dastlab Oloy va Dovonga (Farg`ona vodiysi)
ko`chib, so`ng So`g`diyona, Shimoliy Baqtriyaga, undan esa Janubiy Baqtriya
bo`ylab tarqalganlar. Yuechjilar xyumi, shuanji, guyshan, xise va dumi kabi bir-
biriga qarindosh qabilalardan iborat edilar. Aynan ushbu qabilalar Yunon baqtrya
davlatiga bostirib kirib barham bergan.
Bir tomondan yuechji, ikkinchi tomondan ko`chmanchi saklarning shiddatli
hujumlari natijasida Yunon-Baqtriya davlati ag`darib tashlanadi. Guyshan
qabilasining sardori Kudzula Kadfiz qolgan 4 qabilani birlashtirib Kushon
davlatiga asos solgan va o`zini «S hohlar shohi» deb e`lon qilgan 6
.
Kushon podhlogi tashkil topgach u Parfiya bilan zafarli urushlar olib boradi.
Kanishka davrida Qashqar, Yorkent va Xutan ham Kushon saltanati tarkibiga
kiradi. Shu davrda Kushon saltanatining yerlari Hindistondan Orol dengizigacha,
Parfiyadan Xutongacha yoyilgan edi. Bu davrda Kushonlaf saltanatining poytaxti
Baqtradan Peshavarga ko`chirilgan.Aynan Kushon podsholigiga ham Baqtrya
asosan tasir o`tkazgan.Unda Baqtryada bo`lgan siyosiy tizim joriy qilingan..
Xo`jalik rivojlangan davrida xo`jalikning hamma tartnoqlari rivoj topdi.
Gang, Hind, Oks, Jamna kabi katta-kichik daryolarning bo`ylaridagi unumdor
yerlar dehqonchilikning markazlari edi. Yunon Baqtrya davrida suv omborlari,
kanallar, ariqlar va suv inshootlari qurilishiga katta e`tibor berilgan. Ziroatkorlar
bug`doy, arpa, sholi, g`o`za, tariq, kunjut, mosh, no`xat kabi ekinlar ekib, ulardan
mo`1 hosil olganlar. Dehqonlar podsholikning O`rta Osiyo qismida qovoq,
bodring, qovun, tarvuz ekib polizchilik bilan shug`ullanganlar. Podsholikning ko`p
6
Shoniyozov K. Qang` davlati va qang`lilar. – Toshkent, O‘zbekiston. 1995. – B. 59.

joylarida, ayniqsa tog` va tog` oldi yerlarida, bog`bonlar olma, nok, o`rik, gilos,
shaftoli, anor, anjir kabi mevali daraxtlarni ekib parvarish qilganlar. Kushonlar
pod-sholigi davrida chorvachilik ham ancha rivoj topadi.
Baqtrya davrida hunarmandchilik ham rivoj topgan. Podsholikda temirchilik,
to `qimachilik, kulolchilik, qurolsozlik, me`morchilik, zargarlik, kemasozlik ancha
rivoj topgan edi. Hunarmandchilikning yirik markazlari – shaharlar va yirik
qishloqlar bo`lgan.
Baqtrya davrida savdo-sotiq ham rivoj topgan edi. Hind savdogarlari «Buyuk
Xitoy yo`li» va boshqa savdo yo`llarining tarmoqlari orqali Xitoy, O`rta Osiyo,
Old Osiyo mamlakatlari bilan savdo qilganlar.
Yunon Baqtrya podsholigida juda ko`p xalqlar va elatlar yashaganlar.
Shuning uchun ularning madaniyati rang-barang bo`lgan. Bu narsa tasviriy
san`atda, diniy e`tiqodda ham o`z aksini topgan. Yunon Baqtrya podsholigidagi
qabila va elatlar buddizm, zardushtiylik va ibtidoiy din shakllariga e`tiqod
qilganlar 7
.
Yunon Baqtrya davrida ilmiy-amaliy bilimlar – falsafa, tarix, geografiya,
tabobat, matematika kabi fanlar rivoj topgan edi. Kushon madaniyati Qadimgi
Hindiston va O`rta Osiyo xalqlarining mashaqqatli mehnati bilan yaratilgan.
7
Shamsutddinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. –Toshkent. Sharq nashriyoti. 2010. – B. 31.

1.2 Yunon-Baqtriya davlatida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar
Davlat hududiga hozirgi Janubiy Tojikiston, Janubiy O`zbekiston va
Afg`oniston kirgan. Yunon-Baqtriya podsholigi kuchaygan paytlarda unga
Pokiston, shimoliy G`arbiy Hindiston hamda Sug`diyona ham bo`ysungan.
Poytaxti Baqtra (o`rta asrlardagi Balx) shahri bo`lib, uning xarobalari shim.
Afg`onistonda, Mozori Sharif shahri yaqinida joylatlgan. Davlat bir qancha
satrapliklar (viloyatlar) ga bo`linib boshqarilgan. Yozma manbalar va arxeologiq
tadqiqotlar natijalari iqtisodiy hayot, badiiy hunarmandchilik, haykaltaroshlik,
madaniyat, shaharsozlik yunon an`analari asosida yuksak rivojlanganligidan
dalolat beradi. Yunonbaqtriya davriga mansub eng mashhur yodgorlik shim.
Afg`onistondagi Oyxonum va Janubiy Tojikistondagi Taxti Sangin yodgorliklari
hisoblanadi. Amudaryoning o`ng qirg`og`ida, Vaxsh va Panj daryolari quyilishida
joylashgan Taxti Sangindagi ibodatxona tuzilishi va topilmalari ellinizm dunyosiga
xos diniy e`tiqodlar keng tarqalganligini ko`rsatib turibdi.
Yunon-Baqtriya podsholigi Hindiston va O`rta Osiyo hududlarini o`zaro
bog`lovchi hamda Xitoydan Badaxshon orqali Fors ko`rfaziga olib chiquvchi
savdo yo`llarini nazorat qilib, xalqaro iqtisodiy-savdo aloqalarida faol ishtirok
etgan. Arxeologik tadqiqotlar natijasida topilgan ko`plab tangalar tovarpul
munosabatlari rivojlanganligini ko`rsatadi.
Tangalar yunon standartlari asosida kumush va jezdan quyilgan. Tangalarda
(tetradraxma, draxma, obol va boshqalar) hukmdorlar qiyofasi yuksak did va
aniqlik bilan tasvirlangan. Diodot (miloddan avvalgi 250-230), Evtidem (miloddan
avvalgi 230 -200), Demetriy (miloddan avvalgi 200-185), Evkradit (miloddan
avvlagi 185-171), Geliokl (miloddan avvalgi 171-155) va boshqalar hukmdorlari
ma`lum. Bitta nom bilan davlatni boshqargan hukmdorlar (masalan, Diodot 1P,
Evkradit 1 —II) ham bo`lgan. Miloddan avvalgi 3-asr oxiri —2-asrning 1-yarmi
davlatning eng rivojlangan davri hisoblanadi. Miloddan avvalgi 2-asr o`rtalaridan
boshlab ichki nizolar kuchayib, inqiroz davri boshlanadi. Mamlakat alohida
viloyatlarga bo`linib, mahalliy hokimlar (Antimax, Menandr, Appolodot va

boshqalar) o`z nomidan tangalar zarb qilishgan. Yunon-Baqtriya podsholigi
miloddan avvalgi 140-135 yillarda sak va yuechji qabilalari tomonidan butunlay
tugatilgan. Yunon manbalariga ko`ra, Yunon-Baqtriya podsholigi asiylar,
pasianlar, sakaravllar va toxarlar tazyiqi ostida barham topgan.
Yunon-Baqtrya qadimgi quldorlik davlatlardan biri bolib, davlat tepasida
podsho turgan. Podsholik taxti boshqa sharq davlatlari kabi otadan o`gliga meros
bolib otgan. Podsholik viloyatlarga bolingan bolib, uni viloyat hokimlari
gipparxlar boshqarganlar. Gipparxlar esa to`gridan-to`gri podsholarga itoat
etganlar. Podsholikda Hindistondan keltirilgan paxta ham ekishgan. Extimol
podsholikda ipak qurt ham boqilgan. Podsholikda quy, eshki, qoramol, ot, tuya,
qutos, urgatilgan fil, it va parranda boqqanlar. Yonon-Baqtrya otlari va tuyalari
juda mashhur bo`lgan.
Boshqa joylarga qaraganda Yunon-Baqtryada shaharlar kop bolgan. Shuning
uchun qadimgi tarixshilar Pompey va Apalloderlar Yunon-Baqtryani "ming
shaharlar mamlakati, deb bejiz aytishmagan. Eng yirik shaharlari Baqtrya, Termiz,
Evkratideya, Demetriya, Aleksandrya va boshqalar bolgan. Bu shaharlarda
hunarmandshilik va savdo-sotiq rivoj topgan. Yunon-Baqtrya savdo-sotiq ham
juda rivojlangan edi. Yunon-Baqtrya shimoldan janubga, sharqdan g`arbga
o`tadigan korvon yollarining qoq ortasida joylashgani savdo-sotiqning
rivojlanishiga imkon bergan. Yunon-Baqtrya savdogarlari va podsholari Hindiston,
Xitoy, Parfiya davlatlari, Oks va Yaksart boyi xalqlari bilan savdo, iqtisodiy va
madaniy aloqalar olib borganlar. Yunon-Baqtrya savdogarlari Buyuk Ipak yoli
tarmoqlari orqali savdo-sotiq ishlarida unimli foydalanganlar. Yunon-Baqtrya
podsholari qollanadigan oltin va kumush tangalar chiqarganlar 8
.
Yunon-Baqtrya madaniyatining ildizi uzoq otmishga borib taqaladi.Buni biz
mil.avv 10-5 ming yilliklarga mansub Zarautsoy,Pomirdagi Kurtukasoy shaxta
g`ori devorlari, shiplariga oxra boyag`i bilan chizilgan qoyatosh rasmlari va
qadimiy yodgorliklar misolida ham korishimiz mumkin.Yunon-Baqtryada yunon
va mahalliy baqtrya madaniyatining aralashuvi natijasida elin madaniyati vujudga
8
Shoniyozov K. Qang` davlati va qang`lilar. – Toshkent, O‘zbekiston. 1995. – B. 62.

kelgan. Halkaltoroshlik, rassomchilik, naqqoshlik, kabi tasviriy sanat ham rivoj
topgan. Yunon-Baqtrya hindlarning budizm, zardushtilik va yunonlarning kop
xudolik dinlari aralashib ketgan edi. Yunon-Baqtrya davlati 130-140 yil yashadi.
Lekin u yerda yashagan xalqlar yuksak madaniyat yaratib qoshni xalqlar
madaniyatiga barakali tasir korsatgan. Bu madaniyatning rivojida Orta Osiyo,
xususan ozbek xalqi bobokalonlarining ham katta xizmati bor.Mamlakatning
keyingi taraqqiyoti Kushon podsholigi bilan bog`liq bolgan. Yunon-Baqtrya
davlating chegaralari doimiy mustahkam bo`lmasdan, harbiy-siyosiy vaziyatdan
kelib chiqib o`zgarib turgan. Mil.avv. 3-asrning oxirlari O`rta Osiyo janubidagi
harbiy-siyosiy vaziyat haqida Polibiy ma'lumot beradi. Uning yozishicha,
Salavkiylar tomonidan Baqtryada qamal qilingan Yevtidem ularning hukmdori
Antiox 3 ga " chegarada ko`shmanshi qabilalar turganligi va ular chegaradan
o`tadigan bo`lsa har ikkala tomonning ham ahvoli og`ir bolishi mumkinligi,,
bildiradi. Yunon-Baqtrya Osiyodagi eng yirik davlatlaridan biri bo`lgan.
Yunon-Baqtrya davlatida sharq va g`arb davlatlarining madaniyati
aralashuvi ellinizm madaniyatini korishimish mumkin. Ellinizm natijasida koplab
sohalar rivoj topdi. Masalan: shaharsozlik haykaltoroshlik, hunarmandchilik kabi
sohalarni korishimiz mumkin. Yunon-Baqtrya davlati orqali otgan sharq va g`arbni
bog`lovshi Buyuk Ipak yoli ham ahamiyatga egadir. Podsholokda sado-sotiqda
ishlatiladigan kumush va mis tangalar zarb etirgan. Mahalliy hokimlar ozlarining
tangalarini muomilaga kiritgan 9
.
Ko`pchilik tadqiqotchilarning e`tirof etishlaricha, Yunon-Baqtriya
davlatining salavkiylardan ajralib chiqishi Yunon zodagonlarining qo`zg`oloni
xususiyatiga ega bo`lib, unga Baqtriya aholisi tomonidan qo`llab-quvvatlangan
Diodot boshchilik qiladi. Tadqiqotchilar Yunon-Baqtriya davlati paydo bo`lgan
turli sanalarni belgilaydilar (mil.avv. 256, 250, 248 va 246-145 yy). Bu davlatning
asosi Baqtriya bo`lib, ba`zi hukmdorlar davrida (Evtidem, Demetriy, Evkratid)
Hindistonning Shimoli-g`arbiy qismi, Amudaryo va Sirdaryo o`rtasidagi katta
erlar qo`shib olinadi.
9
Sagdullayev A.S. O`zbekiston tarixi. VneshinVestprom. Toshkent. O‘zbekiston. 2019. – B. 66.

Baqtriyaning salavkiylar davlatidan ajralib chiqishi xususida rimlik
tarixchilar Pompey Trog va Yustinda uzuq-yuluq ma`lumotlar saqlangan bo`lsa-da
bu haqda batafsil ma`lumotlar uchramaydi. Shunga qaramasdan mavjud
tangashunoslik, ayrim xo`jalik hujjatlari, san`at yodgorliklari, sug`orish inshootlari
va imoratlar qoldiqlari bergan ma`lumotlar asosida bu davlatdagi ijtimoiy-iqtisodiy
va madaniy hayot haqida ma`lum tasavvurlarga ega bo`lish mumkin. Ammo,
Yunon-Baqtriya davlatining siyosiy tarixi ko`p hollarda qiyosiy solishtirish va
taxminlarga asoslanadi.
Yunon-Baqtriyada davlat podsho tomonidan boshqarilgan bo`lib,
tangashunoslik ma`lumotlari Diodot I,II,III, Evtidem I,II, Demetriy, Geliokl,
Platon kabi podsholari haqida xabar beradi. Salavkiylar kabi Yunon-Baqtriya
podsholari ham davlatni satrapliklarga bo`lib idora etganlar.
Ko`pchilik tadqiqotchilarning fikricha, Yunon-Baqtriya mulklarining
chegaralar doimiy mustahkam bo`lmasdan, harbiy-siyosiy vaziyatdan kelib chiqib
o`zgarib turgan. Mil.avv. III asrning oxirlari O`rta Osiyo janubidagi harbiy-siyosiy
vaziyat haqida Polibiy ma`lumotlar beradi. Uning yozishicha, salavkiylar
tomonidan Baqtrada qamal qilingan Evtidem ularning hukmdori Antiox III ga
«chegarada ko`chmanchi kabilalar turganligi va ular chegaradan o`tadigan bo`lsa
har ikkala tomonning ham ahvoli og`ir bo`lishi mumkinligini» bildiradi. Polibiy
ma`lumot bergan ushbu ko`chmanchilar mil.avv. III asrning oxirlarida Zarafshon
daryosiga qadar deyarli butun Sug`dni egallagan bo`lib, bu hududlar Yunon-
Baqtriya davlatining vaqtinchalik Shimoliy chegarasi bo`lib qoladi. Shuningdek,
g`arbiy Hisor tog`lari ham Shimoliy chegaralar bo`lgan bo`lishi mumkin 10
.
Yunon-Baqtriya davlatining gullab yashnagan davri mil.avv. III asrning
ikkinchi yarmi va II asrning birinchi yarmiga to`g`ri keladi. Janubiy hududlardagi
bu davrga oid Jondavlattepa, Dalvarzin (pastki qatlamlar), Oyxonim, Qorabog`tepa
kabi yodgorliklardan hokimlar saroylari, ibodatxonalar, turar-joylar, mehnat va
jangovar qurollar, turli hunarmandchilik buyumlari hamda ko`plab tanga
10
Shamsutddinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. –Toshkent. Sharq nashriyoti. 2010 – B. 32.

pullarning topilishi bu hududlardagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotdagi
rivojlanish jarayonlaridan dalolat beradi.
Yunon-Baqtriya markazlashgan davlat bo`lib, hokimiyatni podsho boshqarar
edi. Davlat bir nechta viloyat (satrapiya) larga bo`lingan bo`lib, bu viloyatlar
boshqaruvchilari yoki hokimlari podshoga bo`ysunar edilar. Ammo, bu davrda
davlatda nechta satrapiyalar bo`lganligi va ular qanday nomlanganligi ma`lum
emas. Strabon ma`lumotlariga ko`ra, satrapiyalarga noib satraplarni tayinlashda
qarindoshchilik an`analariga amal qilingan bo`lishi mumkin.
Yunon-Baqtriya podsholigi davlat tuzilishining muhim tomoni – qo`shin va
uni tashkil etish edi. Avvalo, ta`kidlash lozimki, Yunon-baqtriya qo`shinlarining
katta qismini baqtriyaliklar va boshqa mahalliy aholi tashkil etgan. Qo`shinning
asosiy harakatlantiruvchi kuchlari otliq-suvoriylardan iborat bo`lgan. Qo`shinlar
tarkibida harbiy fillar ham bo`lgan.
Qadimgi (antik) davrda ellin dunyosi Yunonistondan Hind daryosi
vodiysigacha bo`lgan ulkan hududni qamrab olgan edi. Tadqiqotchilar, ellinlashuv
darajasiga qarab bu hududni uchta mintaqaga bo`ladilar. 1. Ellada; 2. Kichik
Osiyo, Suriya va Misr; 3. Efrat daryosining Sharqidagi viloyatlar. Bu hududlar
tarixiy adabiyotlarda «Ellinlashgan Sharq» tushunchasida aks etgan bo`lib, uning
tarkibiga Mesopotamiya, Eron, O`rta Osiyoning janubiy viloyatlari, Afg`oniston,
Pokiston va Hindistonning Aleksandr bosib olgan hududlari kirgan 11
.
Aleksandr Makedonskiy yurishlari natijasida keng miqyosda boshlangan
ellinizm madaniyatining kirib kelishi Baqtriya, Parfiya va Sug`diyona Shaharlari,
hunarmandchiligi va badiiy-amaliy san`atiga katta ta`sir ko`rsatdi. Yozma
manbalar Aleksandr nomi bilan bog`liq uchta Shahar: Aleksandriya Oksiana (Oks
bo`yidagi Aleksandriya), Aleksandriya Marg`iyona (Marg`iyona Aleksandriyasi),
Aleksandriya Esxata (Chekkadagi Aleksandriya) haqida ma`lumotlar beradi. Olib
borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida O`rta Osiyoning janubiy hududlaridan
ellinizm madaniyati bilan bog`liq bo`lgan turar-joylar, moddiy- ma`naviy
madaniyat buyumlari, tanga pullarning topilishi bu hududlardagi mahalliy
11
Shoniyozov K. Qang` davlati va qang`lilar. – Toshkent, Sharq. 1995. – B.65.

madaniyatga ellin an`analari (Shaharsozlik, haykaltaroshlik, badiiy-amaliy san`at,
alifbo va boshq.) kuchli ta`sir etganidan dalolat beradi. SHu bilan birgalikda bu
topilmalar mahalliy madaniyatdagi rivojlanish qadimgi (antik) davr Sharq va G`arb
madaniyatining o`zaro uyg`unlashuvi natijasida o`ziga xos madaniyat darajasiga
ko`tarilishining ham guvohidir.
Miloddan avvalgi III asr o`rtalarida Baqgriya satrapligining salavkiylar
markaziy hokimiyatiga nisbatan muxolifati kuchayadi. Miloddan avvalgi 250 yilda
Baqtriya satrapi Diodot Baqgriya yerlarini Salavkiylar davlatidan ajratib, Yunon-
Baqtriya davlatiga asos soladi. Bu davrda Yunon-Baqtriya davlatiga nafaqat
Baqtriya yerlari, balki So`g`diyona va Marg`iyona yerlari ham bo`ysuna boshlagan
edi. Baqtriya yerlarining Salavkiylar davlatidan ajralib chiqishi aholiga bir qadar
yengillik beradi. Bu davrda Baqtriya satraplari, bir tomondan, salavkiylar markaziy
hokimiyati xurujlariga qarshi kurashgan bo`lsa, ikkinchi tomondan, Parfiya
podsholari tajovuziga qarshi kurash olib boradi. Mustaqillikka erishgan Baqtriya
Diodot I davrida qudratli davlatga aylanadi.

II BOB. Yunon-Baqtriyada davlat tuzumi va davlat boshqaruvining o`ziga
xos xususiyatlari
2.1 Yunon-Baqtriyaning davlat tuzumi
Yunon-Baqtriya podshosi Yevtidem davrida mamlakatning chegara
hududlarini mustahkamlashga alohida e'tibor beriladi. Miloddan avvalgi 206 yildan
boshlab Baqgriya yerlariga Salavkiylar davlatining solib turgan xavfi yo`qotiladi.
Bu davrda vohada sun'iy sug`orishga asoslangan ziroatchilik va
hunarmandchilikning qator tarmoqlari ancha yuksaladi. Pirovard natijada ko`plab
shaharlar qad rostlaydi, xususan, Mirshodi vohasida yashagan aholi Dalvarzintepa
o`rnidagi shaharga, Sherobod vohasida yashagan aholining bir qismi Jondavlattepa
o`rnidagi shaharga, yana bir qismi esa Tallashqon II nomi bilan atalgan
manzilgohga, Sho`rchi qishlog`i o`rnida esa Kofirqal'a (Kampirtepa) singari
shaharlarga asos solinadi. Bu davrda Termiz (Tarmita) shahrining maydoni bir
necha gektarga kengayadi. Shuning uchun ham yunon muarrixlari o`z asarlarida
Baqtriya xususida to`xtalib: «Baqtriya - ming shaharli mamlakatdir» deb ta'kidlab
o`tishlari bejiz emas edi, albatta.
Baqtriya o`sha davrda juda katgagina qo`shinga ham ega bo`lgan, tez-tez
bo`lib turadigan jangu jadallar ham Baqtriya taraqqiyotini to`xtata olmagan.
Xo`jalikning turli sohalaridagi rivoji natijasida savdo-sotiq ham ancha kamol
topgan. Bu davrda baqtriyalik savdogarlar Chin-Mochin, Hindiston va Eron kabi
mamlakatlar bilan iqgisodiy aloqalar olib borganlar. Baqtriya ziroatkorlari
yetishtirgan mahsulotlar haqida yunon va chin manbalarida o`ta hayajon bilan so`z
yuritiladi.
Baqtriyalik hunarmandlar oltin, kumush, qo`rg`oshin, qalayi, mis va
bronzadan juda nafis zebu ziynat buyumlari, uy-ro`zg`or va xo`jalik qurollari
yasaganlar. Bu davrda to`quvchilik, ko`nchilik, qurolsozlik va zargarlik hunarlari
ancha yuksaladi 12
.
12
O`zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D .Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq,
2001. – B. 44.

Ilmiy izlanish natijalariga ko`ra, Baqtriyaning Salavkiylardan ajralib chiqishi
mil. avv. 256 yilda ro`y bergan. Bu davrda Diodot Salavkiylarning Baqtriyadagi
noibi edi, u shohlik rutbasini faqat Antiox II ning vafotidan keyin, taxminan mil.
avv. 247-246 yillarda qabul qilishi mumkin edi va Baqtriyada mil. avv. 268 yildan
mil. avv. 230 yilga qadar hukmronlik qiladi. Diodot I dan keyin Baqtriya taxtini
uning o`g`li Diodot II egallaydi, undan keyin esa hokimiyat Evtidemga o`tadi.
Diodotga hamda Salavkiylarga qarindoshligi bo`lmagan Evtidem Diodot II ni
o`ldirib, taxtni kuch bilan egallaydi, bu voqea mil avv. III asrning 20-yillarida
sodir bo`lgan. Shundan keyin Salavkiylar shohi Antiox III Evtidemni rasmiy
hukmron sifatida tan oladi. Evtidemdan keyin Yunon-Baqtriya taxtini uning o`g`li
Demetriy egallaydi, bu voqea taxminan mil. avv. II asrning 90-yillarining oxiri 80-
yillarning boshlarida yuz bergan. Strabon ma'lumotlariga tayangan tadqiqotchilar
Demetriyni «Hindistonning istilochisi» deb ataydilar, lekin bu masala fanda hali
to`la o`z yechimini topmagan. Tangashunoslik tadqiqotlarining ma'lumotlariga
tayangan holda ushbu muammo atroflicha o`rganildi va professor V.M. fikriga
ko`ra, Demetriy hukmronligi yillarida yunonlarning Baqtriyadan Hindistonga
siljishi, Yunon-Baqtriya shohlarining Hind-Yunon shohlariga aylanishi jarayoni
boshlanadi. Keyinchalik bu jarayonni Osiyoning ichkari qismidan kelgan
ko`chmachi qabilalar tezlashtiradilar. Basharti voqealar rivojiga e'tibor bersak,
Demetriy o`z hukmronligining so`nggi yillarida Evkradit tazyiqi ostida Baqtriya
mulklaridan siqib chiqariladi va unchalik katta bo`lmagan Hind mulklarini
boshqarish bilan kifoyalanadi.
Yunon-Baqtriyaning yozma manbalarda nomlari uchramaydigan shohlari
ham bo`lganki, masalan, Evtidem II, Antimax, Pantaleon, Agfokl, Geliokl kabi
hukmdorlarning nomlari bizga faqat tangalar orqali yetib kelgan. Tangashunoslik
ma'lumotlariga tayangan holda ular hukmronligining chegaralari masalasi imkon
darajasida o`rganildi. Yunon-Baqtriya podsholigida Evkradit hukmronligi davrida
(u taxm. Mil. avv. 170 yilda hokimiyat tepasiga kelgan) siyosiy vaziyat ancha
murakkab kechadi. U so`g`diylar, araxoziyaliklar, draiglar, areylar, hindlar va
parfiyaliklar bilan tinimsiz urushlar olib borishga majbur bo`ldi. Uning davrida

parfiyaliklar Yunon-Baqtriya davlati g`arbiy viloyatlarning ma'lum qismini
egallaydilar. Evkratid Hindlar shohi Demetriy bilan jang qiladi va uni yengib
Hindistonni egallaydi. Hindistondan qaytayotgan Evkradit taxt vorisi bo`lgan o`z
o`g`li tomonidan o`ldiriladi. Hozirgi qadar mutaxassislar o`rtasida Yunon-
Baqtriyaning oxirgi hukmdori va evkratidning qotili Geliokl degan fikr mavjud
edi. Yozma manbalar va tangalarning so`nggi tahlili bu masalaga oydinlik kiritish
imkonini berdi. Unga ko`ra, Geliokl Evkratidning otasi bo`lgan, padarkush o`g`il
esa Platon bo`lgan. Bu mash'um voqea mil. avv. II asrning 40-yillarida sodir
bo`lgan. Platon taxminan ikki yil hukmronlik qilgan va u baqtriyadagi oxirgi
Yunon hukmdori edi 13
.
Baqtriya davlati podsho Demitriy (mil. avv. 199-167 yil.) davrida o`z
taraqqiyotining yuqori cho`qqisiga ko`tariladi. U davlat boshqaruvi sohasida
islohot o`tkazib, davlatni mayda hokimliklarga bo`lib boshqaradi. Demitriy davrida
harbiy istehkomlar va qal'alar qurishga alohida e'tibor beriladi. Bu davrda Shimoliy
Hindiston yerlari ham Yunon-Baqtriya davlatiga bo`ysundiriladi va davlat poytaxti
Hindistondagi Taksila shahriga ko`chiriladi. Miloddan avvalgi 168 yida
Baqgriyada davlat to`ntarishi sodir bo`lib hokimiyat tepasiga kelgan Yevkratid va
uning yunon vorislarining zamonidan Yunon-Baqtriya davlatida siyosiy tanglik
kuchayib, mamlakat inqrozga yuz tutadi. Miloddan avvalgi 140-138 yillar
oralig`ida So`g`d yerlari orqali Baqgriya yerlariga kirib kelgan yuechji qabilalari
Yunon- Baqtriya davlatiga barham beradi.
Makedoniyalik Iskandarning Sharqqa yurishlari vaqtidan boshlab, O`rtayer
dengizining katta qismi Misr, Kichik va Old Osiyo, uning atrofidagi hududlar,
O`rta Osiyoning janubiy va markaziy Osiyoning bir qismi, Hind daryosining quyi
oqimigacha ularning tarixiy taraqqiyotini yangi Ellin davri boshlandi. “Ellin”
tushunchasi tarix fanida birinchi marta XIX asrning birinchi yarmida nemis olimi I.
Droyzen tomonidan kiritildi. Droyzen bu tushunchani makedoniyalik Iskandarning
bosqinchilik yurishlaridan keyingi katta tarixiy davrga nisbatan qo`lladi va uni
mazmunini madaniy soha bilan chekladi.
13
Sagdullayev A.S. O`zbekiston tarixi. VneshinVestprom. Toshkent. O`zbekiston. 2019. – B. 68.

XX asrning 50-yillar boshlaridan ko`pchilik tarixchilar Elliniz davrini siyosiy-
iqtisodiy, madaniy-mafkuraviy sohalarda Ellin (g`arb) va mahalliy (sharq)
hayotining sintezi deb qabul qildilar. Bu sintez qadimgi Sharqning ko`pgina
hududlarini yunon-makedon istilolari oqibatida aniq tarixiy vaziyatda amalga
oshdi 14
.
Ellin davrinini uch yuzlik xronologik davri uch tizimli izchil bosqichga
bo`linadi. Birinchi bosqich Iskandarning Sharqqa yurishlari, uning bepoyon
davlatining tashkil topishi va diadoxlar urushlari natijasida bu davlatni yemirilishi
(Miloddan avvalgi 334-281-yillar) ni o`z ichiga oladi. Ikkinchi bosqich (Miloddan
avvalgi 280- Miloddan avvalgi II asr o`rtalari)-yunon-sharq davlatchiligi,
iqtisodiyot va madaniyatning gullab-yashnash davri, Ellin davrini yetuklik
bosqichi. Uchinchi bosqich Miloddan avvalgi II asr o`rtalaridan ellin
davlatchiligini oxir-oqibatda yemirishga olib kelgan tushkunlik belgilarini yaqqol
ko`rinishi, so`ngi Ellin davlati ptolemeylar Misrining Miloddan avvalgi 30-yilda
halokatga uchrashi va uning Rim davlati tarkibiga qo`shib olinishhi bilan
belgilanadi. Bu vaqt Ellin tafakkurini yaqqol so`nish davri edi. Ilgari Ellin
davlatlariga qarashli butun hudud g`arbda Rim sharqda Parfiya davlatlari
tomonidan bo`lib olindi.
Ellini madaniyati yunonlar va Sharq xalqlarining madaniy yutuqlarining
qo`shilib ketishi natijasida shakllandi. Ellin dunyosining ma`naviy shakllanishiga
davlatlarning ulkan hajmlari cheklanmagan podsho hokimligining mavjudligi,
shaharlarning amaldagi mustaqilligini yo`qolishi o`z ta`sirini o`tkazdi.
Bu davrda fan va texnika notekis rivojlandi. Davlat hokimiyati manfaatdor
bo`lgan harbiy ish, kemasozlik, shaharlarni qamal qilish texnikasi va qurilish
sohalarida eng katta yutuqlarga erishildi.
Ellinizm davrida yunon dunyosi sharq diniy tasavvurlarni qabul qila
boshladi. Misrda Kichik Osiyo xudosi Serapisga sig`inish avj oldi. Misr mabudasi
Isidani yunonlar Demetra sifatida qabul qildilar. Pergamda Frigiya ma`budasi
(Kibela – yerni onasi) bosh xudo sifatida qabul mqilina boshlandi.
14
Shoniyozov K. Qang` davlati va qang`lilar. – Toshkent, SHarq. 1995. – B. 69.

Ellinlashgan sharq ilohlarining barchasi mistik va ekstatik edi. Yahudiy dini keng
tarqala boshlandi.
Yunonistonda yahudiy dini tarqala boshladi. Yunonlar bu monoteistik dinga
ishonib, uni qabul qildilar. Yahudiy diniga yangi qabul qilinganlar “prozelitlar”
deb ataldi. Ellin davlatlarida turli xudolar turli xalqlarning diniy e`tiqodlari keng
tarqaldi. Diniy tolerantlik shakllandi. Joylarda dinning universalligini namoyish
qilishga intilib barcha xudolarga atab ibodatxona-Panteon qurila boshlandi. Ana
shunday Panteon Iskandariyada qurildi 15
.
Ptolemeylar Misrida qadimgi firavnlar davrida bo`lganidek podsho
hokimiyatining mavqei kuchayib ketdi va Ellin sharqidagi boshqa mamlakatlardagi
kabi Misrda podsholarga sig`inish yana boshlandi. Ptolemey II Filadel`f o`ziga va
o`z singlisi Arsenoyaga sig`inishga buyruq berib, o`zi va sinhlisi sharafiga
ibodatxonalar qurdirdi. Misrda Ptolemey III va uning xotini Berenikaga ham
sig`inish keng yoyildi.
O`sha davr falsafasida inson shaxsini o`rganish muammosi birinchi o`ringa
chiqa boshladi. Miloddan avvalgi V-IV asrlarda ikki falsafiy maktab: yangi stoik
va epikur maktablari vujudga keldi. Ular inson, shaxs nima, baxt nima degan
savollar ustida bosh qotira boshladilar. Stoiklar maktabining asoschisi faylasuf
Zenon edi. Ular Afinaning eng gavjum joyi bo`lmish Agorada naqshin peshayvon
“stoya” ostida vaz aytib, o`z tinglovchilariga ta`lim berar edilar (Bu maktabning
nomi ham shu so`zdan kelib chiqqan). Stoizm yunon va sharq nazariyalarining
sintezi edi. U keng tarqalgan va shu bilan birga uzoq yashagan ellin falsafiy
maktab edi. Stoiklar hamma narsani shu jumladan fikr, so`z, olov va shu kabilarni
ham jism deb atar edilar. Butun olamni stoiklar rivojlanib turadigan olov deb
hisoblashar edi. Stoiklar barcha odamlar teng degan g`oyani ilgari surdilar. Ular
insonlar tabiat bilan mos holda yashab, baxt va ilohiylik topadi degan fikrni
shakllantirdilar.
15
Shamsutddinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. –Toshkent. Sharq nashriyoti. 2010-yil. – B. 33.

2.2 Davlat boshqaruvining o`ziga xos xususiyatlari
Miloddan avvalgi IV asrda Afinada Epikur falsafa maktabi shakllandi.
Faylasuf Epikurning bog`ida uning do`stlari va shogirdlari to`planib, falsafiy
suhbatlar qurdilar. Bozorlar, maydonlar odamlar ko`p bo`lgan joylarda o`z
ta`limotlarini targ`ib qilgan Stoiklarga aksan, Epikur tinch va sokin joyda tafakkur
qilishni yo`lga qo`ydi. Epikurchilar baxtni mohiyati-azobning yo`qligidir “Kimda
kam ehtiyoj bo`lsa, u kishida ko`p farog`at bo`ladi”-degan tushunchani ilgari
surdilar 16
.
Miloddan avvalgi III asrda yana bir falsafiy maktab skeptiklar maktabi
shakllandi. Bu maktabga Arastuning kichik zamondoshi Pirron asos soldi.
Skeptiklar atrof dunyoni bilib bo`lmaydi, uning tabiati to`g`risidagi barcha
nazariyalar xayol deb hisobladilar. Shuning uchun ular fizika bilan
shug`ullanmadilar, dunyoni bilish nazariyalarini yaratmadilar, lekin boshqa
maktablar yaratgan nazariyalar tanqidiga e`tibor berdilar. Ular “Barcha narsalarni
hech qachon bilib bo`lmaydi, ular haqida na haqiqatni, na yolg`onni aytish
mumkin emas” deb hisobladilar.
Skeptiklar falsafiy oqimi tibbiyotga ta`sir qildi. Tabiblar kasalliklarning
sabablarini bilishlari mumkin emas, faqat bemor kasalligini kuzatish kerak.
Kasallikni kasalda dorilarni sinash bilan davolash zarur degan tushunchani ilgari
surdilar.
Miloddan avvalgi IV asrda falsafada yana bir maktab kiniklar paydo bo`ldi.
Bu maktab asoschisi Antisfen, uning mashhur o`quvchisi Diogen. Kiniklar tabiatga
qaytish qulayliklardan voz kechishni talab qildilar; insonning qonun-qoidalari
tabiatga qarama-qarshidir deb, davlatni tan olmadilar.
Miloddan avvalgi III-II asrlarda Arastu maktabida aniq va tabiiy fanlar
o`rganildi. Feosfrast avvalgi faylasuflarni, Menon tibbiy adabiyotni o`rgandi.
Evdem matematika va astranomiya tarixini yozdi. Feofrast “O`simliklar tarixi”
16
Sagdullayev A.S. O`zbekiston tarixi. VneshinVestprom. –Toshkent. O`zbekiston. 2019. – B. 69.

“O`simliklar fiziologiyasi” asarlarini yozib ilmiy botanikaga, uning ustozi Arastu
esa zoologiyaga asos soldilar.
Arastu Likmiyada o`z o`quvchilari bilan sayr qilib yurar va ular bilan
falsafiy suhbat qilar edi. Shu sababli ular “peripateitiklar” (sayr qilayotganlar) deb
atalgan. Ptolemey I Soter Aleksandriyada ilmiy markaz Museyonni tashkil qildi.
Bu erda ulkan ming jildli kutubxona, botanika bog`i, zoopark, xirurgiya
laboratoriyalari, astronomik rasadxona, olimlar uchun o`quv zali bor edi. Bu yerda
matematika, fizika, astronomiya, jug`rofiya va filologiya fanlari bo`yicha kop
olimlar tuplangan edi. Jumladan bu erda mashhur matematik Evklid (uning
“Boshlang`ich geometriya”si ko`p asrlar davomida 1700 marta chop etilgan)
ishladi. Arximed yoshligidan bu erda o`z faoliyatini boshladi.
Miloddan avvalgi III-II asrda Pergida mashhur matematik Apollogiy ishladi.
Iskandariyada geograf Eratosfen, astranomlar Kono va Dosifeylar faoliyat
ko`rsatdilar. Iskandar yurushlari qissachisi Aristobul, xarbiy boshliq Nearx
yunonlarga boshqa mamlakatlar to`g`risida boy ma`lumotlar berdilar.
Kirenalik Eratosfen fizik va matematik jug`rofiyaga asos soldi. Samoslik
Aristrax Miloddan avvalgi III asrda yerdan oygacha bo`lgan masofani o`lchab
ko`rdi. Xuddi shu davrda Iskandariyalik Ktesiy pnevmatik qo`lda otadigan
snaryadni kashf qildi. U yana suv soati, turli nasoslarni, gidravlik organ, olovga
qarshi nasosni yaratdi.
Qal`alarni qamal qilish uchun mashxur taranlardan tashqari g`ildiraklar
ustiga o`rnatilgan maxsus xarakatlanuvchi minoralar-geliorlar (shahar olarlar ham)
paydo bo`ldi. Bu moslamalar dushman shaxri devorlariga baravar yoki balandroq
qilib yasalar edi. Harakatlanuvchi minora ichida askarlar, zaxira o`qlari va toshlar
bilan otuvchi to`plar joylashtirilgan.
Savdo, dengiz kemalari takomollashtirildi. Ular ko`pincha ochiq dengizda,
okeanga ham chiqar edi. Miloddan avvalgi II asrda yunon Gippal Hindistonga
kemada safar qilganida ilk bor musson shamollaridan foydalandi. Dengizchilikning

rivijlanishi mukammalroq portlar va savdo soxillarida ombor va boshqa yordamchi
binolar qurishni zarur qilib qo`ydi 17
.
Ellin arxitekturasida umumiy va xususiy kishilar foydalanadigan binolar
ko`pchilikni tashkil qilar edi. Klassik Yunonistonning arxitekturasida asosiy bino
Pripter- xususiy uy bo`lgan edi. Shaharlar odatda reja asosida qurilib, bir-birini
kesishib o`tadigan to`g`ri burchakli tik ko`chalari bilan chiroyli ko`rinar edi.
Miloddan avvalgi I asrda Pontiy podsholigida ixtiro qilinib ishlab
chiqarishda o`z o`rnini topgan suv tegirmoni ellinistik jamiyatida eng yuqori
texnika yutug`i edi. Kam sonli suv tegirmonlari bilan bir qatorda yuz yillar
davomida xayvonlar kuchi bilan aylantiriladigan tegirmonlar, yorg`ichoqlar va
xatto oddiy o`girlar keng rasm bo`lib keldi. Konchilik ishi texnika jihatidan eng
qoloq va mehnatning eng og`ir turi bo`lib konlarda qullar, hukm qilingan
jinoyatchilar, harbiy asirlar ko`plab halok bo`lar edi.
Poytaxtlarda ilmiy markazlar va kutubxonalar vujudga keldi. Misrdagi
Iskandariya, Orontdagi Pergam, Antioxiya ellin dunyosining ilmiy va madaniy
markazi sifatida o`z mavqeylarini saqlab qoldilar. Iskandariyada Ptolomeylar
homiyligida o`sha vaqt uchun g`oyat katta kutubxona to`plangan bo`lib, ellin
davrning oxiriga borib bu erda 70000 ga yaqin papirus o`ramlari mavjut edi. Bu
kutubxona o`sha zamonga qadar to`plangan yunon-sharq donishmandligining
asarlarini to`laroq ravishda o`z ichiga olgan edi. Saroy qarshisida kutubxonadan
tashqari Museyon-ilmiy muassasa ham tashkil qilinib, unda olimlar uchun
yotoqxona ham bor edi. Iskandariya olimlari matematika, tibbiyot va texnika
fanlari sohasida erishgan yutuqlari bilan hamda mutaxasis-filologlar sifatida dong
taratdilar.
Ellin davrida fanlar differensiyalashib va sistemalashib bordi. Arestotelning
shogirdlari va muxlislari bo`lmish peripa tetiklar tarixi bu deffirensiyalash va
sistemalashish jarayonining yaqqol misolidir. Peripatetiklar falsafa maktabiga
rahbarlik qilgan Arastuning vorisi Teofrast faqat faylasufgina emas, balki olim
ham edi.
17
Shoniyozov K. Qang` davlati va qang`lilar. – Toshkent, SHarq. 1995. – B. 75.

Teofrastdan keyin maktabga Straton raxbarlik qildi. Qadim zamonda u
“fizik” degan laqab olgan edi. Stratonning alohida xizmati shundan iboratki, u
tabiat xodisalarini tadqiq qilishda eksperiment usulini tadqiq qilishda ekspriment
usulini tadbiq etishda intilgan edi. Stratonning shogirdlari orasida Samos orolida
tug`ilib o`sgan ajoib astronom Aristarx bo`lib u yer va boshqa sayyoralar quyosh
atrofida aylanadi, degan farazni ilgari surdi. Lekin ilm-fanning o`sha vaqtdagi
darajasi va u o`zi kashf etgan geliotsentrik sistemaning chinligini boshqa olimlarga
ishonarli tarzda isbot qila olmas edi 18
.
Iskandariya matematiklaridan birinchisi Evklid edi. U o`z davri falsafasini
erishgan yutuqlarini tizimga soldi, umumlashtirdi va tugalladi. Uning “Ibtido”
degan asosiy asari ikki ming yildan oshiq vaqtdan beri boshlang`ich geometriya
darsliklari uchun asos bo`lib xizmat qilib kelmoqda.
Taxt vorisi bo`lg`usi Ptolemey IV Filopatorning tarbiyachisi, Museyon
kutubxonasining mudiri kirenalik Eratosfen atoqli geograf, astronom, matematik
va faylasuf edi. U yer aylanasi uzunligini kup darajada aniqlab, hisoblab chiqdi va
fizik-matematik geografiyaning asoslarini yaratdi. “Geografiya” atamasini ilk bor
Eratosfen ishlatdi.
Iskandariya birdan – bir fan markazi emas edi. Teofrast Afinada ishlagan.
Arximed Sirakuzada yashagan. Atoqli injener – ixtirochi bo`lmish Arximed
nazariy mexanikaning, gidrostatikaning sferik geometriya va trigonometriyaning
asoslarini yaratgan yirik nazariyotchi olim edi. U katta sonlarni hisoblab
chiqishning arifmetik metodlarini yaratishda dastlabki qadamlarni qo`ydi. U atoqli
astronom ham edi.
Miloddan avvalgi III asrda tibbiyot ancha taraqqiy qildi. U Misrda
anatomiyani o`rganish yutuqlaridan Misr va Bobilda dori- darmonlar tayyorlash va
tadbiq qilishning ming yillik tajribasini o`zlashtirdi. Yunon tibbiyoti nazariyasi va
amaliyotini qadimgi sharq tajribasi bilan birga qo`shish Iskandariyadagi tibbiyot
maktabida o`z ifodasinin topdi. Gerofil bu maktabning asoschisi hisoblanadi. U
odamning tasviriy ifodasini yaratgan, diagnoz metodlarini aniqlagan, dori –
18
Shamsutddinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. –Toshkent. Sharq nashriyoti.2010. – B. 34.

darmonlarga katta ahamiyat bergan tabib edi. U qisman Salavkiylar hududida
qisman Iskandariyada ishlagan edi.
Miloddan avvalgi II asrda yashagan nikeyalik Gipparx atoqli astronom va
geograf edi. U bir qancha astronomik asboblarni takomillashtirdi va ixtiro qildi.
Kecha – kundizning tengligi kashfiyotini Gipparxga nisbat berdilar. Ammo bu
kashfiyot Bobilda qilingan bo`lishi mumkin. U harakatsiz yulduzlar katalogini
tuzdi. Bu katalogda 900 ga yaqin yulduzlar o`z o`rnini topgan. Gipparx taqvimni,
yerdan oygacha bo`lgan masofani, yer va quyosh massasi haqidagi bilimlarni
aniqlagan.
Lekin ikkinchi tomondan bu mashhur olim samoslik Aristarxning
geliotsentrik nazariyasiga qarshi chiqqan va o`z obro`yi uchun geliotsentrik
tizimini mustahkamlab kelgan. Lekin uning xatoligini tan olmagan. Gipparx
ekvatorni 360 ga taqsimlab, uzunlik va kenglik tushunchasini joriy qilgan.
Miloddan avvalgi I asrda Geron mexanika bilan muvaffaqiyatli shug`ullangan edi.

2.3 Ellin madaniyati
Sharq va Yunon ma`daniyatini o`zaro ta`sirida Bobil va Misrda
tarixshunoslikning rivoji ko`zga tashlanadi. Miloddan avvalgi III asrning I yarmida
bobillik kohin Beroesning “Xaldeya tarixi” va misrlik kohin Manefonning “Misr
tarixi” nomli asarlari yaratildi. Har ikkala asar ham yunon tilida bo`lsada, maxalliy
manbalar aosida yozilgan edi.
Afsuski ikkala asardan ham bizgacha faqat ayrim parchalar etib kelgan.
Manefon asarida esa, fir`avnlarning eng qadimgi zamonlardan to Iskandargacha
podsholar sulolalarini xronologik ro`yxati berilgan.
Ellin davrida fan sifatida adabiyotshunoslik kurtaklaridan filologik tanqid,
Gomerdan boshlab klassik mualliflar asarlarini asl nusxalarini qayta tiklash va
sharxlash shaklida yuzaga keladi. Filologlar mantiqiy asosda yunon grammatika
tizimini ishlab chidilar.
Iskandariya museyoni yunon adabiyotining muhim markazi bo`lib qoldi. Bu
erda va boshqa joylarda rivoj topgan adabiy oqim “Iskandariya adabiy oqimi” deb
nom olgan. Bu ellin jamiyati yuqori tabaqasining kayfiyatini ifodalagan poeziya
edi. Iskandariya shoirlarining boshlig`i Kallimax edi. U museyon kutubxonasining
mudiri va taxt vorisining tarbiyachisi edi. Kalllimax kutubxona katalogini tuzdi.
Shu bilan birga Kallimax mifologik, tarixiy va adabiy mavzularda yozilgan hajm
jihatidan kichik – kichik she`rlar muallifidir.
Kallimaxning kichik zamondoshi Feokrit Iskandariyadagi eng taniqli shoir
edi. U kichik – kichik lirik – dramatik poema g`oyalar muallifi bo`lib tarixga kirdi.
Kallimax o`z asarlarida qishloq va shahar hayotining tinch manzaralarini
ideallashtirgan, cho`ponlar hamda shaharlik erkak va ayollarning hissiy
kechinmalarini madh etuvchi nozik lirikdir.
Iskandariya poeziyasidan tashqari, ellin davrida yangi attika komediyasi katta
ahamiyat kasb etdi. Attika komediyaning asosiy vakili Menandr edi. Misrda
topilgan papirus o`ramlari tufayli uning komediyalari bizga ma`lum bo`ldi.

Menandr komediyalari syujeti oilaviy, maishiy, dramalardan iborat. Menandr
komediyalari baxtiyorlik bilan tamomlandi 19
.
Ellin davrida tasviriy san`at ajoyib yutuqlarga erishdi. Bu davrda yunon va
sharq an`analari bilan qo`shilgan anchagina arxitektura yodgorliklari bunyod
etilgan. Xashamat va ulug`vorlikka intilish ularning ko`plari uchun xos bo`lgan
xususiyat harakterlidir. Haykaltaroshlik san`ati bu davrda ancha ravnaq topgan edi.
Ammo uning mazmuni klassik davr an`analaridan farq qildi. Ma`budalar va
qahramonlarning ideallashtirilgan va umumlashtirilgan haykallari orqaga surilib
tabiiy tarzda gavdalantirilgan va tasvirlangan shaxsning individualligi yaqqol
ko`rsatilgan portretlar oldingi qatorga o`tdi. Ellin davrning haykaltaroshlari
yaratgan yakka va guruh tarzidagi haykallarda jismoniy va ruhiy azob, kurash,
g`alaba, o`lim tasvirlab ko`rsatilar edi.
Peyzajni fan sifatida tasvirlab unda yoki uning o`rtasida asosiy syujetni aks
ettirish haykaltaroshlikda yangilik edi. Bu usul klassikaga ma`lum emas edi. Shu
bilan bir qatorda haykaltaroshlikda dabdabali yo`nalish mavjud bo`lib, u ellin
hukmdorlarni haykallar soyasida namoyon bo`lardi. Ellin haykaltaroshligida
Miloddan avvalgi IV asrning ulug`, mohir ustalariga borib taqaladigan bir necha
yo`nalishni ko`rish mumkin. Afinada va Iskandariya Praksitelga borib taqaladigan
san`at asarlarini tomosha qilish uchun kiruvchi o`ziga to`q kishilarning didiga
mo`ljallangan san`at asarlarini ko`rishi mumkin edi 20
.
Afroditaning va boshqa ma`budalarning yalang`och haykallari bu yo`nalishga
xos xususiyatdir. Dramatizmda to`la Pergam maktabi Skopasga borib taqalafi.
Pergam mexrobining friz mazkur maktabni ajoyib yodgorligi bo`lib, unda
ma`budlarning gigantlar bilan kurashi tasvirlanadi. Bu pergam va boshqa ellin
davaltlarining jangovor galat (kel`t) qabilalari bilan olib borgan og`ir
kurashlarining ramzi edi. Rodos mashhur haykaltaroshlik maktabi Asippga borib
taqaladi. Bu maktabda asosan haykallar baquvvat atletlarning tasvirlaridan iborat.

19
Shoniyozov K. Qang` davlati va qang`lilar. – Toshkent, 1995. – B.82.
20
O`zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar. Alimova. D. Rtveladze. E. – Toshkent: Sharq,
2001. – B.48.

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, Miloddan avvalgi III asrning o`rtalarida Parfiya va
Baqtriya taxminan 250-yilda salavkiylar tobеligidan chiqib kеtdilar. Bu davrda
Baqtriya satrapi Diodot qaram edi. Baqtriyaning salavkiylardan ajralib chiqishini
Yevtidеm ham qo`llagan edi. Yevtidеm Sug`diyona yoki Marg`iyonaning hokimi
bo`lib, u Diodotga qaram edi, Diodot Baqtriyada salavkiylarga qarshi ko`tarilgan
xalq qo`zg`olonidan foydalangan. Yerli xalq qo`zg`oloniga yunon-makеdon
hokimlari rahbarlik qilganlar. Chunki yunon-makеdon hokimlari mahalli aholining
ikki tomonlama zulmdan norozi ekanligini yaxshi bilar edilar. Ular mahalliy
xalq Baqtriyaning salavkiylarga qarshi mustaqillik uchun kurashini qo`llab-
quvvatlashini ham bilar edilar. Chunki aholiga ham katta yеngilliklar berishi. Shu
boisdan ham Baqtriyada salavkiylarga qarshi harakat yunonlarga qarshi harakatga
aylanmadi.
Mustaqillikka erishgan Baqtriya Diodot I davrida qudratli davlatga aylanadi.
Bu davlatning poytaxti hozirgi Afg`onistonning Mozori Sharif shahriga 90 km
yaqin qadimgi Balh shahri bo`lgan. Dastlab, u Salavka I tomonida turib, Parfiyaga
qarshi bo`ldi. Ammo Arshak II podsholigi davrida Baqtriyadagi vaziyat Parfiya
foydasiga o`zgardi. Natijada Arshak II bilan Diodot II harbiy ittifoq tuzdilar.
Lеkin Diodot II Arshak II bilan tuzgan harbiy ittifoqdan o`z mavqеyini
mustahkamlashda foydalanishni eplay olmadi. Sababi, viloyat hokimlaridan biri
bo`lgan Sug`diyona hokimi yunon Yevtidеm Diodot II ga qarshi kurash boshladi.
Bu kurashda Yevtidеm g`olib chiqdi. U miloddan avvalgi 250-yilda Yunon-
Baqtriya davlatiga asos soldi. Yevtidеm Baqtriyada o`z hukmronlik mavqeyini
mustahkamlashga harakat qildi. Chunki u kutilmaganda sak-massagеt
ko`chmanchi qabilalarining hujumga o`tishlari mumkinligini yaxshi bilardi.
Ayniqsa, u Parfiya bilan chеgaradosh tumanlarga e`tiborini qaratdi. Buning boisi
Parfiya tomonidan xavf ehtimoli bor edi. Xuddi kutilganidеk 208-yilda Parfiya
podshosi Antiox III Yevtidеmga — Yunon-Baqtriyaga qarshi urush harakatlarini
boshlab yubordi.

Miloddan avvalgi 206-yildan e`tiboran Yunon-Baqtriya davlati uchun
salavkiylar xavfi yo`qoldi. Chunki bu davrga kеlib Antiox III g`arbda Suriya uchun
misrliklar bilan jang olib borar edi. Biroq shimoldan sak-massagеtlar xavfi
kuchaygan edi. Shu bois Yevtidеm o`z davlat chеgaralarini kеngaytirish uchun
harakat qilishdan cho`chidi.
Yevtidеm boshliq davlat tarkibiga Baqtriya, Sug`d, Arеya va Marg`iyona
hududlari qarar edi. Markaziy Osiyoning bu serunum yerlari, shaharlarga boy
viloyatlarida hunarmandchilik kеng tarmoq bo`ylab rivojlangan, dеhqonchilik
madaniyati qadimdan sun`iy sug`orishga asoslangan edi. Cho`l zonalarida
chorvachilik ham yaxshi yo`lga qo`yilgandi. Yevtidеm o`z davlatining hududiy
chеgaralarini Hindiston yerlari hisobidan kеngaytirishni orzu qilar edi. Ammo bu
ishni Yevtidеmning o`g`li Dеmеtriy (miloddan avvalgi 199–167-yillarda) amalga
oshirishga harakat qildi. U Hindistondagi fеodal bеboshliklardan foydalanmoqchi
bo`ldi. Dеmеtriy ichki siyosatda Aleksandr va Antiox I larning yo`lidan borib,
yerli aslzodalar bilan umumiy til topish yo`lini tutdi.
Natijada Baqtriyaning davlat chеgaralari kеngayib, har jihatdan taraqqiy etdi.
Uning nomi bilan ko`plab tangalar zarb etildi. Davlatni boshqarish bobida qator
islohotlar o`tkazildi. U davlatni mayda hokimliklarga bo`lib boshqarishni joriy
etadi. Mahalliy aslzoda vakillarini davlatni boshqarish ishlariga kеng jalb qildi.
Dеmеtriy davrida ko`plab harbiy qal`alar qurildi. Ana shunday qal`alardan biri
Amudaryo sohilida qad ko`targan Termiz shahridir.

Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro`yxati
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz``T.:,,O`zbekiston`` 2016.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., 1998.
3. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch. – T., 2008.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Avdiyev V.A. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent-2009.
2. Ziyo.A O`zbek davlatchiligi tarixi. Sharq, Toshkent, 2001.
3. Eshov B.J., Odilov A.A O`zbekiston tarixi. Toshkent, 2014.
4. Eshov B.J. O`rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2008.
5. Murtazayev R. O`zbekiston tarixi. Toshkent 2001.
6. Muhammadjonov A.R. O`zbekiston tarixi ( IV - XVI asr boshlarigacha )
G`afur G`ulom nomidagi nashriyoti, Toshkent, 2004.
7. Sagdullayev A.S. O`zbekiston tarixi. VneshinVestprom. Toshkent. 2019.
8. Shamsutddinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. Sharq nashriyoti. Toshkent.
2010-yil.
9. Shoniyozov K. Qang` davlati va qang`lilar. – Toshkent, 1995.
10. Sultonov Xayritdin Madriddinovich “O`zbekiston tarixi xorijiy
manbalarda” Toshkent «Akademnashr» 2021.
11. O`zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas`ul muharrirlar: Alimova D.
Rtveladze E. – Toshkent: Sharq, 2001.
12. Ergashev Sh.E. ,,O`rta asrlar tarixi`` T.:Cho`lpon.2008.
13. ГРЕНЕТ , Ф . « Региональное взаимодействие в цеnре . аль - Азия и
Северо - Западная Индия в период кидарита и гефталита », в SIMS-

WILLIAMS, N. (ed.), Indo-Iranian Languages and Peoples, (Proceedings of
the British Academy), London, 2002.
III. Internet saytlar va resurslar
YUNON-BAQTRIYA PODSHOLIGI - ozbek tilida (milliycha.uz)
YUNON-BAQTRYA PODSHOLIGINING IJTIMOYI TUZIMI, XO`JALIGI VA
MADANIYATI – тема научной статьи по истории и археологии читайте бесплатно текст
научно - исследовательской работы в электронной библиотеке КиберЛенинка
(cyberleninka.ru)
Yunon-Baqtriya davlati haqida umumiy tushunchalar. (abiturtest.uz)
Trip to BACTRIA: YUNON-BAQTRIYA VA KUSHON PODSHOLIKLARI DAVRIDA
SURXON VOHASI (bactria-termez.blogspot.com)
Ellin davlatlari (buxdu.uz)

Sotib olish