Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 1.5MB
Покупки 0
Дата загрузки 11 Июнь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Медицина

Продавец

Xurshid

Дата регистрации 11 Июнь 2024

1 Продаж

Yuqumli kasallik turlari, tasnifi va ularga qarshi kurash

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIROZO- ULUG’BEK NOMIDAGI O ‘ ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI EKOLOGIYA FAKULTETI “EKOLOGIK MONITORING” KAFEDRASI . HAYOTIY FAOLIYAT XAVFSIZLIGI YO’NALISHI. 202 - GURUH TALABASI UBAYDULLAYEVA ZEBINISONING FAVQULOTDA VAZIYATLAR VA AHOLI MUHOFAZASI FANIDAN KURS ISHI RAHBARI_________________________________________________________ BAJARUVCHI_______________________________________________________ TOSHKENT – 2024KURS ISHI MAVZU : YUQUMLI KASALLIK TURLARI,TASNIFI VA ULARGA QARSHI KURASH I. KIRISH II. NAZARIY QISM III. AMALIY QISM IV. XULOSA V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 2 KIRISH. Meni kurs ishimning mavzusi .Yuqumli kasallik turlari ,tasnifi va ularga qarshi kurash. Bizga ma’lumki odamzod paydo bo’laganidan beri kassaliklarga qarshi kurashib keladi. Ayniqsa yuqumli kasalliklar ajralib turadi.Chunki bir- biridan yuqib talofatlari keng miqyosda namoyon bo’ladi. Tarixdan ma’lumki turli xil yuqumli kasalliklar qabilar, shaharlar …..aholisi nobud qilgan. Globallashgan zomonimizda ham o’ta dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi. Bunga tirik guvoh ham bo’ldik. Ayniqsa ijtimoiy nosog’lom muhitning tasiri ham ortib bormoqda. Bu esa odam genafondiga ham tasirini o’tkazmay qo’ymayapti. Turli - tuman bo’lgan yuqumli kasalliklar ko’pligi odamni shoshirib qo’yadi, ayniqsa ular mutatsiyaga uchrab yangi shtamplari ko’payib ketadi. Yaqinda o’zimiz guvoh bo’lgan KOVIT 2019 ni misol qilsakbo’ladi. Tarixda bunday yuqumli kasalliklar esabutun boshli shahar u qishloqlarni yo’q qilib yuborgan . Bularga qarshi kurashish chora tadbirlarini kuchaytirishni taqoza qilib keladi. Yangi bilimlar ko’payishi, texnologiyalarning rivojlanishi esa katta yordam berib kelmoqda. Bularga qo’shimcha ijtimoiy madaniyatni ham yuksaltirib borishimiz kerak. Shuni ham takidlash kerakki hozirgi kunda biologik qurollardan foydalanish , ularni ishlab chiqarish masalalari ziddiyatli dunyomizda xavf – xatarning bir turi bo’lib qolmoqda. Yuqumlikasallillar o’rganilib kelingan ,bunga yetarlicha sabablarham bor bo’lgan.Yuqumli kasalliklarning talofatli bo’lagan. Bularni oldini olishga harakatlar qilinib kelgan. Harakatlar ham samaralarini berib kelmoqda. Xususan yurtimizda keng ko’lamli ishlar qilinib kelinmoqda ,milliy emlash ishlari amalga oshirilmoqda. Hozirgi kunga kelib ba’zi yuqumli kassallik laboratoriyalardagina bor, ba’zilari haliyam faol darajada. Yana o’rganilishi zarur jihatlardan biri bu harbiy sohada bialogik qurol sifatida ham foydalanishidir. Shuning uchun ham yurtimizda keng ko’lamli ishlar qilinishi zarur sohalardan biridir. Amalyotda qo’llanilgan. Tibbiyot sohasiga ixtisoslashtirilgan maktablarni ochilishi esa bilimli yoshlarni rag’batlantirish uchun ya’na bir imokiniyat bo’lib xuzmat qilmoqda. Va kelajakda nasib qilib buyuk avlodlarimiz singari tibbiyot olimlari yetishib chiqadi. 3 ASOSIY QISM. Yuqumli kasalliklar tasnifi. Qadim zamonlardan beri insoniyatga yuqumli kasalliklar ma’lum. Ko‘pgina yuqumli xastaliklar qadimda g‘oyat keng tarqalgan, og‘ir kechgan va minglab odamlarning yostig‘ini quritgan. O‘sha davrdayoq olimlar vabo, chinchechak, o‘lat kabi ko‘p uchraydigan kasalliklar yuqumli ekanligini ta’kidlab, ularning tirik qo‘zg‘atuvchilari bo‘lishi mumkinligini gumon qilganlar. Buqrot ularni “miazma”lar deb atagan. Hatto kasallikdan saqlanishning oddiy ehtiyot choralari ishlab chiqilgan. Tabobat ilmining bobokaloni Abu Ali ibn Sino (980—1037) uzining “Tib qonunlari” kitobida “Kasalliklardan ba’zilari yuqumli bo‘ladi” deb ko‘rsatadi. “Bular, deb yozadi u — moxov, qo‘tir, chechak, vabo isitmasi, yiringlagan yaralar kabi xastaliklardir”. Undan besh asr keyingina italiyalik shifokor D.Frakostoro (1483—1553) “Kontagiyalar va kontagioz kasalliklar” deb nomlangan kitobida yuqumli kasallik qo‘zg‘atuvchilarini tirik mavjudotlar “kontagiyalar” deb atagan. O‘sha davrdagi fan va texnika taraqqiyoti alohida yuqumli kasallikning qo‘zg‘atuvchisini aniq topish imkonini bermagan. Shu boisdan yana bir necha asrgacha bu kasalliklar mavhum bo‘lib qolavergan. XVII asrda golland tabiatshunosi Antoniy van Levengukning mikroskopni kashf eshshi mikroblar dunyosini o‘rganishda olamshumul ahamiyatga ega bo‘ldi. Ana shu kashfiyotdan keyin ham ayrim mikroblar ma’lum yuqumli kasallik qo‘zg‘atuvchi (patogen) ekani isbotlangucha II asr muddat o‘tdi. Shu davrda ham ko‘pgina yuqumli kasalliklar alohida nomga ega bo‘lmay, umumlashgan holda “isitma kasalliklari” yoki bezgak deb atalardi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab patogen mikroblarining u yoki bu yuqumli kasalliklarning kelib chiqishiga sababchi ekanligi isbotlana boshlandi. 1875-yilda amyobiaz kasalligi 6 qo‘zg‘atuvchilari, 1880- yilda esa bezgak va ich terlama, 1898-yilda leyshmanioz kasalligi qo‘zg‘atuvchilari aniqlandi. Keyinroq sil, qaytalama tif, quturish kasalligi qo‘zg‘atuvchilari ham ma’lum bo‘ldi. Bu tadqiqotlarga fransuz olimi Lui Paster (1822—1895), nemis olimi Robert Kox (1843—1910), rus olimlari I.I.Mechnikov (1845—1916), D.I.Ivanovskiy (1864—1920), N.F.Gamaleya (1859—1949), P.F.Borovskiy (1863—1932) va boshqalar salmoqli hissa qo‘shdilar. XX asrda ko‘pgina rikketsioz va virusli kasalliklarning qo‘zg‘atuvchilari aniqlandi. Bu borada L.A.Zilber, M.P. Chumakov, A.K.Shybladze va V.D.Solovpev kabi olimlarning xizmatlari katta bo‘ldi. Yuqumli kasalliklar qo‘zg‘atuvchilarining aniqlanishi, har bir kasallikning kelib chiqishi, tarqalishi xususiyatlari, patogenezi, klinikasi va profilaktikasini osonlashtirdi. Shuningdek, bu kasalliklarda immunitet jarayonini o‘rganish uchun ham imkoniyat yaratildi. Bu sohada erishilgan yutuqlar natijasida birinchidan, etiologik diagnostikadan tashqari, bemorning qon zardobida paydo bo‘ladigan maxsus antitelolarni aniqlashga asoslangan serodiagnostika usullari ishlab chiqildi. Ikkinchidan, immunitet qonuniyatlariga asoslanib, davolash va profilaktika maqsadida ishlatiladigan zardob va vaksinalar kashf etildi. Jumladan, difteriya va botulizm 4 kasalliklarini davolashda hanuzgacha ularga qarshi antitoksik zardob qo‘llanib kelmoqda. Bolalarni ko‘pgina yuqumli kasalliklardan saqlash maqsadida maxsus taqvim (kalendar) asosida ularni sil, poliomielit (shol), difteriya, ko‘kyo‘tal, qoqshol, qizamiq, tepki kasalliklariga qarshi emlanadi. Virusli gepatit B ga qarshi vaksina ham qo‘llanmoqda. Yuqumli kasalliklarni davolash sohasida erishilgan yutuqlar antibiotiklar qo‘llanishi bilan bevosita bog‘liq. 1941-yilda dastlabki antibiotik — penitsillin kashf etilgan bo‘lsa, hozirgi kunda davolash jarayonida o‘nlab antibiotiklardan foydalanilmoqda. Ularni ishlatish natijasida yuqumli kasalliklar soni ham, o‘lim hodisalari ham muttasil kamayib bormoqda. Ikkinchidan, antibiotiklar qo‘llanganida organizm mikroblardan tez forig‘ bo‘lib, bakteriya tashuvchilik holati rivojlanishi keskin kamayadi. Bemordan atrofidagi sog‘lom odamlarga kasallik yuqish ehtimoli sezilarli darajada pasayadi. 7 O‘zbekistonlik olimlar ham yuqumli kasalliklarni ilmiy o‘rganish borasida katta tajribaga ega. Asrimiz boshlarida Turkistonda yuqumli kasalliklarni o‘rganish shu o‘lkada yashagan rus olimlari P.F.Borovskiy (teri leyshmaniozi qo‘zg‘atuvchisini topgan), A.D.Grekov, N.I.Xodukin, L.M.Isayev va boshqalar tomonidan amalga oshirilgan bo‘lsa, 1940- yillarga kelib, mahalliy xalq orasidan yetishib chiqqan olimlar amaliy tibbiyot sohasida katta ilmiy izlanishlar olib bordilar. Dastlabki vaqtlarda M.S.Sofiev, S.N.Bobojonov, A.B.Inog‘omovlarning ilmiy ishlari asosan o‘sha davrda keng tarqalgan parazitar kasalliklarga bag‘ishlangan edi. Yuqumli kasalliklar bo‘yicha bevosita ilmiy ish olib borgan va ko‘plab ilmiy xodimlar tayyorlagan olimlardan I.Q.Musaboyev, T.X.Najmitdinov, V.M.Majidovlarni ko‘rsatib o‘tish lozim. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining akademigi, Rossiya Tibbiyot fanlari akademiyasining muxbir a’zosi, professor I.Q.Musaboyev boshchiligida tif.paratif kasalliklari, ichburug‘, vabo, virusli gepatitlar, difteriyaning patogenezini o‘rganish va davolash usullarini takomillashtirishda katta ilmiy ishlar bajarilmoqda. Bu olim rahbarligida 120 dan ortiq fan doktorlari va fan nomzodlari tayyorlangan. Bolalarda ko‘p uchraydigan yuqumli kasalliklarni o‘rganishda professorlardan X.A.Yunusova, O.S.Maxmudov, T.O.Daminov, Sh.N.Nazarovlar boshliq ilmiy jamoalar keng ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Brutsellyoz xastaligini o‘rganishda professorlar Sh.X.Xo‘jayev, V.M.Majidov, K.J.Jalilovlarning xizmati katta. O‘zbekiston Fanlar akademiyasining hamda Rossiya Tibbiyot fanlari akademiyasining muxbir a’zosi A.O.Obidovning mikrobiologiya va immunologiya sohasidagi, professor—virusolog S.S.Maxsumovning virusologiyaga oid ilmiy ishlari katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Yuqumli kasalliklarga qarshi kurashish barcha tibbiyot xodimlarining vazifasi hisoblanadi. Chunki, kasallik tarqalmasligi uchun uni o‘z vaqtida aniqlab, bemorni alohidalash lozim. Shunga ko‘ra barcha tibbiyot xodimlari bu kasallikning asosiy belgilari, ayniqasa dastlabki alomatlarini yaxshi bilmoqlari shart. Tibbiyot 8 xodimlari feldsher-akusherlik punktlari (FAP) da, poliklinika va qishloq shifokorlari qabulga kelgan har bir bemorda “yuqumli kasalligi yo‘qmikan”, degan taxminni yodda tutib ishlashlari kerak. Bunday kasallikka biroz gumon bo‘lganda ham, darhol bemorni 5 alohidalash zarur. Nima sababdan bemorga nisbatan shunday chora ko‘rilayoganini uning o‘ziga yoki (bola kasal bo‘lgan holda) onasiga tushuntirish lozim. Ba’zi yuqumli kasalliklarda bemorni albatta maxsus shifoxonaga yotqizib davolash talab etiladi. Bunday holda tibbiyot xodimi, yuqumli kasalliklarni tashishga ixtisoslashgan transport (epidperevozka) ga telefon orqali talabnoma beradi. Shuningdek, bemor bilan yaqin muloqotda bo‘lganlar ro‘yxati olinadi. Ular ustidan ma’lum muddatda kuzatuv olib boriladi, ba’zan laboratoriyada tekshiruvlar o‘tkaziladi. Har bir tibbiyot xodimi o‘zini ham kasallik yuqib qolishidan muhofaza qilishi lozim. Yuqumli kasalliklar bilan muttasil ishlaydigan tibbiyot xodimlari rejali ravishda ayrim kasalliklar (masalan, ich terlama, difteriya) ga qarshi emlanib turishi ham profilaktika maqsadida o‘tkaziladi. Bemorni yoki u bilan muloqotda bo‘lganlarni (laboratoriya tekshiruvlarida) tekshirganda ehtiyot bo‘lish, o‘z terisini tasodifan jarohatlashdan saqlanish kerak. Barcha tibbiyot xodimlarining asosiy vazifalaridan biri, aholi o‘rtasida targ‘ibot ishlari olib borishdir. O‘zini xizmat ko‘rsatadigan hududda aholi bilan yuqumli kasalliklarning yuqish yo‘llari, undan ehtiyot bo‘lish tadbirlari haqida suhbatlar o‘tkazib turish zarur. Bu maqsadda odamlarni atayin to‘plash biroz mushkulroq. Lekin mahalla qo‘mitalari, qishloq kengashlari, jamoat tashkilotlari turli mavzularda o‘tkazadigan yig‘ilishlarda faol ishtirok etib, aholi orasida yuqumli kasalliklarning oldini olish bo‘yicha tushunchani shakllantirib borish kerak. Avvalo, xalqimizning qadimiy an’anasi bo‘lgan pokizalikka e’tiborni qaratish lozim. Oilada, bog‘cha va maktablarda bolalarni yoshligidanoq ozoda bo‘lishga, qo‘lni tez-tez yuvib turishga odatlantirish zarur. Atrof-muhitni toza tutish, oqar suvlar ifloslanishiga yo‘l qo‘ymaslik yuqumli kasalliklarning oldini olishda muhim ahamiyatga egadir. Tashviqot ishlari samarali bo‘lishi uchun, avvalo tibbiyot xodimining o‘zi turmushda gigiyena talablariga qat’iy rioya qilishi, pokizalikda boshqalarga namuna bo‘lishi lozim. Yuqumli (infeksion) kasallik aslida lotincha “infecio” so‘zidan olingan bo‘lib, “ifloslanish” ma’nosini bildiradi. Inson organizmi (makroorganizm) bilan kasallik qo‘zg‘atuvchi mikrob (mikroorganizm) ning ma’lum sharoitda o‘zaro ta’siri oqibatida yuzaga keladigan o‘zgarishlar infeksion jarayon deb ataladi. Bu jarayon kasallik alomatlari ko‘rinishida namoyon bo‘lsa, u yuqumli kasallik deb yuritiladi. Xastalik alomatlari yaqqol, yoki biroz sezilarli darajada ifodalangan bo‘lishi mumkin. Qanday darajada ifodalanishidan qat’i nazar, yuqumli kasallik bemor organizmida chuqur patofiziologik, immunologik va funksional o‘zgarishlar paydo bo‘ladi. Yuqumli kasalliklar qaysi muhitda tarqalishiga qara 2 ga bo‘linadi. Faqat odamzodga xos bo‘lgan kasalliklar antroponoz kasalliklar deb ataladi. Bu kasalliklar hayvonlarda aslo uchramaydi. Qizamiq, difteriya, ich terlama va boshqalar ana shu guruhga kiradi. Brutsellyoz (qora oqsoq), quturish, toun (o‘lat), salmonellyoz kabi xastaliklar odamda ham, hayvonlarda ham uchraydi. Bunday kasalliklar zoonoz xastaliklar deb ataladi. Yuqumli kasalliklarni sinflarga bo‘lishda yuqish mexanizmini 6 asos qilib olgan holda, epidemiologik nuqtayi nazardan guruhlarga bo‘lish qulay hisoblanadi. Ana shu jihatdan yondoshilganda, kasallik mikrobi asosan qayerda joylashishiga qarab, yuqumli kasalliklar quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 1. Ichak infeksiyalari . Bu kasalliklarda mikrob odam tanasiga zararlangan suv yoki oziq-ovqatlar orqali tushadi. Kasallik mikrobi asosan, me’da-ichak yo‘llarida joylashib, ko‘payadi. Shuning uchun kasallikka xos patogistologik o‘zgarishlar ichakda ro‘y beradi. Ba’zan, masalan, virusli A va E gepatitlarida kasallik qo‘zg‘atuvchisi ichaklardan jigarga ham o‘tib, uni jarohatlaydi. 14 Bu guruhga kiruvchi infeksiyalarda kasallik qo‘zg‘atuvchisi bemor tanasidan asosan najas, ayrim hollarda, siydik orqali tashqariga chiqadi. Tashqi muhitda mikrob turli yo‘llar bilan suv va oziq-ovqatlarga tushib qolishi mumkin. Hojatxonalar suv bo‘yiga yoki unga yaqin joyda qurilganda, ekinlar sharbat usulida sug‘orilganida, pashshalar sababli shunday tarqalish hollari kuzatiladi. Bemorni bevosita parvarish qiluvchilar ozodalikka e’tibor bermaganlarida, ifloslangan qo‘llari orqali kasallik mikroblarini o‘zlariga yuqtirib oladilar. Bu kasalliklarni kamaytirishda aholi saniatriya madaniyatini oshirish va toza ichimlik suv bilan ta’minlashda katta ahamiyatga ega. 2. Nafas yo‘llari infeksiyalari. Bu guruhga kiradigan kasallik mikroblari bemor tanasidan nafas chiqarganida, yo‘talganida, aksirganida yoki gapirganida atrofdagi havoga ajralib chiqadi va sog‘lom kishi tanasiga nafas yo‘llari orqali tushadi. Shu tariqa kasallikka xos bo‘lgan o‘zgarishlar, asosan, burun, tomoq, halqum, kekirdak, bronxlar shilliq qavatida ro‘y beradi, ba’zan o‘t ham jarohatlanadi. Ayrim kasalliklarda esa mikrob qonga o‘tadi. Bu guruhga kiruvchi gri pp va o‘tkir respirator kasalliklar g‘oyat keng tarqalgan xastaliklar hisoblanadi. Bolalarda nafas yo‘llari kattalarga nisbatan ko‘proq uchraydi. Boshqa guruhga kiruvchi xastaliklarga nisbatan bu guruhga mansub kasalliklar tez va oson tarqalishini e’tiborga olib, o‘z vaqtida aniqlab bemorni alohidalash zarur. Kasallikdan saqlanish maqsadida ba’zi hollarda, doka niqob taqish tavsiya etiladi. Qizamiq, ko‘kyo‘tal, difteriya, epidemik parotit (tepki), meningokokk infeksiyasi, gri pp va o‘tkir respirator kasalliklar shu guruhga kiradigan xastaliklardan hisoblanadi. 3. Qon orqali o‘tadigan (transmissiv) infeksiyalar. Bu guruhga mansub kasalliklarda sog‘lom odamga kasallik qo‘zg‘atuvchisi turli hasharotlar chaqishi natijasida qon orqali yuqadi. Ular asosan rikketsioz kasalliklardir. Ushbu kasallikni qo‘zg‘atuvchi rikketsiyalar bakteriyalar va viruslar o‘rtasida oraliq o‘rinni egallaydi. Rikketsiozlarning ba’zilari bemordan sog‘lom odamga qon so‘ruvchi bo‘g‘imoyoqlilar vositasida yuqadi. Masalan, toshmali tifda bit ana shunday vositachi hisoblanadi. Boshqa ko‘pgina rikketsiozlar sog‘lom odamga 15 kanalar rikketsioz kasalliklarining ko‘pchiligi kanalar faoliyati uchun qulay tabiiy sharoit mavjud joylarda qayd qilinadi. Shu sababli ularni kasalliklarning oldini olishda hasharotlar 7 chiqishidan saqlanish muhim ahamiyatga ega. Yuqish mexanizmi jihatdan bezgak va gemorragik isitmalar ham shu guruhga kiradi. 4. Tashqi qoplam infeksiyalari. Kasallik mikroblari odamga teri orqali yuqadi. Bu guruhga asosan 2 ta kasallik kiradi: saramas va qoqshol. Saramas qo‘zg‘atuvchisi streptokokk sog‘lom odamga bemor yoki bakteriya tashuvchidan yuqsa, qoqshol mikrobi va uning sporalari tuproqda bo‘ladi. Teri shikastlanganda ular tuproq orqali tushib kasallik paydo bo‘ladi. 5. Turli yo‘llar bilan yuqadigan infeksiyalar. Bu guruhga mansub kasalliklarda patogen mikrob odam tanasiga turli yo‘llar bilan tushadi. Ayniqsa, zoonoz kasalliklardan brutsellyoz, tulyaremiya, kuydirgi, toun mikroblari shu tariqa yuqadi. Brutsellyoz teri va og‘iz orqali yuqsa, tulyaremiya va kuydirgi kasalliklari qo‘zg‘atuvchisi odam tanasiga teri, nafas yo‘llari va og‘iz orqali tushishi mumkin. Keyingi yillarda fan erishgan yutuqlarga asoslanib, virusli gepatitlarni ham shu guruhga kiritish mumkin. Virusli gepatit A va E lar og‘iz orqali yuqadi. Virusli gepatit B teri va shilliq qavatlardan bevosita yoki bilvosita muloqotda, shuningdek, tibbiyot anjomlaridan parenteral yo‘l bilan yuqadi. “C” virusli gepatit esa virus tutgan donor qoni orqali yuqadi. Hozirgi vaqtda “boshqariladigan infeksiyalar” degan ibora ham paydo bo‘ldi. Bu guruhga emlash yo‘li bilan oldini olish mumkin bo‘lgan yuqumli kasalliklar kiradi. Jahon Sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) ning tavsiyasiga ko‘ra, 5 yoshgacha bo‘lgan har bir bola quyidagi 6 ta kasallikka qarshi albatta emlangan bo‘lishi kerak: sil, poliomielit, difteriya, ko‘kyo‘tal, qoqshol va qizamiq. Bulardan tashqari mamlakatimizda bolalar, shuningdek, tepki (epidemik parotit) ga qarshi ham emlanadi. Bu kasalliklar boshqariladigan infeksiyalar guruhiga kiradi. Qisqa vaqt ichida juda keng tarqaladigan, ko‘pincha og‘ir kechadigan yuqumli kasalliklarga o‘ta xavfli xastaliklar deyiladi. Bu guruhga vabo, toun (o‘lat) va kuydirgi kasalliklari kiradi. Har bir 16 mamlakat o‘z hududini ushbu kasalliklar chetdan kirib kelishi va tarqalishining oldini olish tadbirlarini ko‘radi. U xalqaro shartnoma talablariga mos bo‘lishi kerak. YUQUMLI KASALLIKLAR TURLARI Kuydirgi 8 Kuydirgi –   hayvonlardan odamlarga yuqadigan, asosan o‘ziga xos yara (karbunkul), kamdan-kam hollarda esa o‘pka va ichak shakllarida namoyon bo‘ladigan hayvonlar va odamlarda uchraydigan o‘ta xavfli yuqumli kasallikdir. Ushbu kasallikning teri, o‘pka va ichak shakllari uchraydi, og‘ir hollarda septik turiga ham aylanishi mumkin. Eng ko‘p uchraydigan teri shakli o‘z vaqtida davolash choralari ko‘rilsa tuzalib ketadi. Kasallikni kuydirgi bakteriyalari keltirib chiqaradi, kasallik hayvonlardan hayvonlarga va odamlarga yuqadi, biroq kasallikni odamdan odamga va odamdan hayvonlarga yuqishi aniqlanmagan. Kuydirgi kasalligi odamlarga shu kasallikka chalingan hayvonlarni so‘yish, terisini shilish, go‘shtini maydalash, oshqozon-ichaklari va kalla-pochasini tozalashda, shuningdek kasallangan hayvonlarni parvarishlash jarayonlarida, yetarli termik ishlov berilmagan go‘sht mahsulotlarini iste'mol qilish natijasida yoki hayvon terilarini tashish, saqlash va qayta ishlash jarayonida yuqadi. Chorvachilik bilan shug‘ullanuvchilar, go‘sht mahsulotlarini qayta ishlovchilar va ovchilar ko‘proq kasallanadilar. Kasallikning yashirin davri bir necha soatdan 14 kungacha, o‘rtacha 2-3 kun davom etadi. Kasallik belgilari: Teriga tushgan kuydirgi tayoqchasi dastlab terida qichishish va qizil dog‘ hosil qiladi. Dog‘ tugunchaga aylanib, bir necha soat ichida pufakcha hosil bo‘ladi. Doimiy qichishish oqibatida pufakcha yorilib, ichidan suyuqlik ajraladi (sachragan suyuqlik yangi pufakchalarni hosil qiladi). Yorilgan pufakcha o‘rnida qora rangli o‘zidan zardobli suyuqlik ajratib turuvchi, atrofi shishib ko‘tarilgan yara hosil bo‘ladi. Shu vaqtga kelib, yaraga yaqin joylashgan limfa tugunlari ham kattalashadi. Uning eng xarakterli belgisi yaralar og‘riqsiz bo‘ladi. Yara hosil bo‘lishi bilan tana harorati ko‘tariladi. Bemorning eti uvushadi, boshi aylanadi, ko‘ngli ayniydi, holsizlanadi. O‘pka shaklida qon qusadi, ichak shaklida esa ich ketishi qon bilan kuzatilib, bu holat 5-7 kun davom etadi. Yuqoridagi  belgilar  kuzatilganda  tezda  shifokorga  murojaat  qilish  lozim! Kuydirgi kasalligining oldini olishda quyidagi chora-tadbirlarga amal qilish kerak: - qishloq xo‘jalik hayvonlarini davriy veterinariya ko‘rigidan o‘tkazib turish; 9 - molxonalarda veterinariya-sanitariya qoidalariga qattiq rioya etish; - hayvonlarni veterinariya nazoratisiz so‘ymaslik va go‘shtini aholiga tarqatmaslik; - kuydirgi bilan kasallangan hayvon go‘shtini dezinfeksiya qilish va zararsizlantirish; - kasal hayvonlar yotgan joylarni 2 foiz formalin, 20 foiz xlorli ohak eritmasi va boshqa vositalar bilan dezinfeksiya qilish, o‘lganlarni esa 2-2,5 metr chuqur qilib, ustiga 10 sm qalinlikda ohak solib ko‘mish yoki yoqib yuborish; - kuydirgi yarasiga ishlatilgan vositalarni dezinfeksiya qilish, o‘rin- ko‘rpalarni dezkameradan o‘tkazish; - chorvachilik, go‘sht kombinati, teri va qorako‘l zavodi ishchilari, veterinarlar, laboratoriya xodimlarini kuydirgi kasalligiga qarshi emlatish; - go‘sht, sut mahsulotlari bilan ishlashda e'tiborli bo‘lish, pichoqlar va taxtachalarni alohida bo‘lishiga qat'iy rioya etish talab etiladi. Kuydirgi xastaligini oldini olishda sanitariya-profilaktika ishlarini kuchaytirish muhim vazifadir. Ya'ni qishloqlarda, maktablarda, chorvachilik korxonalarida, ovqatlanish shoxobchalarida, suv havzalarida kasallikning kelib chiqishini, oldini olish chora-tadbirlarini, shaxsiy va umumiy gigiyena qoidalariga amal qilishning ahamiyatini aholiga tushuntirish o‘ta muhimdir , Quturish. Quturish o‘tkir yuqumli zооnоz kаsаllik bo‘lib, mаrkаziy nerv sistеmаsining zаrаrlаnishi bilаn kеchаdi. Quturish kаsаlligi qаdim zаmоnlаrdаn beri ma lum bo‘lib,ʼ оdаmlаrdа quturish kаsаlligi itlаrning tishlаshi nаtijаsidа kеlib chiqishini birinchi mаrtа Аristоtеl аniqlаgаn. Quturishning klinikаsini dаstlаb 1 аsrdа Sеls yoritdi vа uni "suvdаn qo‘rqish" dеb аtаdi. 10 1887 - yildа Bаbеsh vа 1903 - yildа quturib o‘lgаn hаyvоnlаr bоsh miyasining аmmоn shоxi dеb аtаluvchi qismidа dоg‘gа o‘xshаsh yumаlоq tuzilmalаr bоrligini аniqlаgаnlаr. Kеyinchаlik o‘shа dоg‘lаr quturish virusi ta siridа pаydо bo‘lishiniʼ isbоtlаdilаr. Mаshhur frаntsuz оlimi Lui Pаster o‘tgаn аsrdа (1881–1888y.y.) quturishgа qаrshi vaksinа tоpdi vа ishlаb chiqdi, it va bo‘ri tishlаgаn оdаmlаrni shu vaksina bilаn emlаshni аmаldа jоriy etdi. Kаsаllikning kеlib chiqishi. Quturishni qo‘zg‘аtuvchi virus quturgаn hаyvоnning so‘lаgidа mаvjud bo‘lib u tаshqi muhitdа uzоq sаqlаnа оlmаydi. Virus dеzinfеktsiyalоvchi mоddаlаr ta siridа 5–10 minut, qаynаtilgаnidа 2 minut dаvоmidа ʼ hаlоk bo‘lаdi, quritilgаndа vа pаst hаrоrаtdа esa uzоq vаqt tirik sаqlаnаdi. K аsаllikning epidеmiоlоgiyasi . Infеktsiya mаnbаi quturgаn itlаr, mushuklаr, bo‘rilаr, tulkilаr, bo‘rsiqlаr vа bоshqа hаyvоnlаrdir. Kаmdаn–kаm hоlatlаrdа kаsаllik quyonlаrdаn, kаlаmush vа bоshqа hаyvоnlаrdаn yuqishi mumkin. It so‘lаgidа virus quturish bеlgilаri ma lum bo‘lishidаn 7–10 kun ilgаri pаydо bo‘lа bоshlаydi. Itdаn ʼ quturish kаsаlligi yuqishi uchun u оdаmni tishlаshi shаrt emаs, uning so‘lаgi оdаm terisidаgi kichkinа shilingаn yoki tirnаlgаn jоygа tushsа hаm yuqаdi. Quturish kаsаlligining rivоjlаnishidа tishlаngаn jоy ham kаttа ahamiyatgа ega bo‘lib, оdаm bоshi vа yuzining tishlаnishi оyoq–qo‘llаr tishlаnishigа qаrаgаndа аnchа xаvfli hisoblаnаdi chunki virus tаnаning yuz qismidаn bоsh miyagа tеzrоq yеtib bоrаdi. Kаsаllikning kеchishi . Kаsаllikning inkubаtsiоn, ya’ni yashirin dаvri 1–2 оy dаvоm etаdi, ba zаn 2 hаftаgаchа qisqаrishi yoki 1 yilgаchа uzаyishi mumkin. ʼ Yashirin dаvrning qisqа yoki uzоq bo‘lishi quturgаn hаyvоn tishlаgаndа yuzagа kеlgаn jаrоhаtning qаyerdа jоylаshgаni, kаttа–kichikligi, chuqur vа yuzakiligigа bоg‘liq. Jаrоhаt bоsh yoki yuzdа bo‘lsа, yashirin dаvr qisqаrаdi. Bоlаlаrdа esa bu dаvr kаttаlаrdаgigа qаrаgаndа juda qisqа vaqt dаvоm etаdi. Quturishning klinikаsidа uch dаvr аjrаtilаdi: bоshlаng‘ich dаvri; qo‘zg‘аlish dаvri; fаlаj dаvri. Bоshlаng‘ich dаvri 2–3 kun dаvоm etаdi. Bеmоr uyqusi buzilib, ishtаhаsi bo‘g‘ilаdi, qo‘rquv hissi pаydо bo‘lаdi, kаyfiyati o‘zgаrib turаdi. Kеyinchаlik аtrоfgа lоqаyd bo‘lgаn hоldа yotаdi. Bir оz hаrоrаti оshаdi. Hаyvоn tishlаgаn jоydаgi jаrоhаt tоrtishib оg‘riydi. Sundаn vа hаvоdаn qo‘rqish bеlgilаri pаydо bo‘lаdi. Bеmоrlаr chаnqаb, suyuqlik ichishgа urinsа, dаrhоl yutish vа nаfаs muskullаri tоrtishib qisqаrаdi vа qаttiq оg‘riydi. Bu vаqtdа bеmоr judа qiynаlib аzоb chеkаdi, shu sаbаbli ichish u yoqdа tursin suvni ko‘rishi bilаnоq undаn qo‘rqаdi. Ba zаn suyuqlikni ʼ ko‘rish emаs, bаlki nоmini eshitgаndа hаm uni vаhimа bоsаdi. Bu hоlаt quturish kаsаlligigа judа xos. Nаfаs vа yutish muskullаri hаvо hаrаkаti ta siridа hаm tоrtishib ʼ qisqаrishi mumkin. Bеmоrning hаrоrаti 38 dаrаjаgаchа ko‘tаrilаdi, оvоzi bo‘g‘ilаdi, bаdаni terlаb, so‘lаgi оqаdi, hiqichоq tutаdi, ko‘z qоrаchig‘i kеngаyadi, оyoq–qo‘llаri 11 оg‘riydi ko‘zlаri bir nаrsаdаn qo‘rqqаndеk ko‘rinаdi. Tоmiri tеz–tеz va yurаgi nоtеkis urа bоshlаydi. Nаfаs tаrtibsiz vа yuzaki bo‘lаdi, vаqti–vаqti bilаn chuqur– chuqur nаfаs оlаdi. Muskullаr tоrtishishi nаfаs vа yutish muskullаridаn bоshlаnib, kеyin hаmmа muskullаrgа tаrqаlаdi. Tаlvаsаlаnish bоshlаnаdi. Bundа аrzimаgаn tоvush, Quyosh nuri vа lаmpа yorug‘ligi yoki bеmоr bаdаnigа birоr nаrsаning sаl tеgishi muskullаrning tоrtishishigа sаbаb bo‘lаdi. Bu dаvrdа bеmоr uxlаmаydi, o‘z– o‘zini tishlаydi, аtrоfdаgilаrgа hamla qilishi hаm mumkin. Es–hushi kirаr–chiqаr bo‘lib, ko‘zigа yo‘q nаrsаlаr ko‘rinаdi vа аlаhsiraydi. Bu dаvr 2–3 kundаn 5–6 kungаchа dаvоm etishi mumkin. Fаlаj dаvridа suvdаn qo‘rqish аnchа kаmаyadi, bеmоr tinchlаnаdi, suyuqlik ichа bоshlаydi, lеkin hаrоrаti yuqоri bo‘lib qоlаverаdi. So‘zlаrni аniq tiniq аytа оlmаydi, shu hоlаtdа оyoqlаr fаlаji bоshlаnаdi. Оrаdаn 15–20 sоаt vаqt o‘tgаch tаnаning bоshqа muskullаri hаm fаlаj bo‘lа bоshlаydi. Shu hоlаt dаvоm etib, bеmоr yurаk fаоliyati yеtishmаsligi yoki nаfаs mаrkаzining fаlаji оqibаtidа o‘lаdi. O‘xshаsh kаsаlliklаrdаn fаrqlаsh . Оdаmni it yoki bоshqа hаyvоn tishlаgаni, suv vа shаmоldаn qo‘rqish, tаrtibsiz nаfаs olinishi vа vаqti–vаqti bilаn chuqur–chuqur nаfаs оlishi quturish diаgnоzida judа muhim. Quturishni аvvаlо qоqshоldаn, shuningdek, аtrоpindаn zаhаrlаnishdаn fаrqlаsh kerak. Qоqshоl diаgnоzigа muskullаrning tоrtishib qisqаrishi, buning оqibаtidа yuzdаgi istеxzоli tirjаyish hоlаti bo‘lgаni hоldа, аlаhsirаsh vа gаllyutsinаsiya bo‘lmаsligi, ko‘z qоrаchig‘ining оdаtdаgidеk ko‘rinishi, bеmоr es–hushining аynimаsligi vа аnаmnеzidа it yoki bоshqа bir hаyvоn tishlаgаni hаqidа ma lumоt yo‘qligi аsоs bo‘lаʼ оlаdi. Bundаn tаshqаri quturgan оdаm muskullаri tutqаnоq tutmаgаn vаqtdа tоrtishib qisqаrib turmаydi. Ma lumki, qоqshоldа muskullаr hаmmа vаqt qisqаrgаn hоldа ʼ bo‘lаdi. Аtrоpindаn zаhаrlаnishdа bеmоr ko‘z qоrаchiqlаri kеngаygаn, аftu–bаshаrаsi qizаrgаn bo‘lаdi, sundаn vа shаmоldаn qo‘rqish hоdisаlаri kuzatilmаydi. Kаsаllikning davоsi. Bu kаsаllikning dаvоsi yo‘q. Quturishgа dаvо qilishdа simptоmаtik vа pаtogеnеtik dаvо usullаri qo‘llаnilаdi, bu usullаr bеmоrni bir оz tinchlаntirаdi. Bеmоr shоvqin–surоndаn hоli bo‘lgаn tinch, аlоhidа xоnаdа yotishi kerak. Xоnа оzginа qоrоng‘ilаshtirilgаn vа eshigi berk turаdigаn bo‘lishi lоzim. Ungа uxlаtаdigаn, yurаkni tinchlаntirаdigаn vа оg‘riq qоldirаdigаn dоrilаr berilаdi. Kаsаllikning prоfilаktikаsi . Quturishgа qаrshi kurаsh bu infеktsiyani, аvvаlо hаyvоnlаr, birinchi nаvbаtdа, itlаr оrаsidа kamaytirishgа qаrаtilgаn bo‘lishi kerak. Quturgаn yoki nоma lum it tishlаgаndа quturishgа qаrshi vaksinа qo‘llаnilаdi. ʼ Bizdа Fermi vaksinаsi qo‘llаnilаdi. Vaksinа ning miqdоri, emlаsh muddаti jаrоhаtning kаttа–kichikligi, chuqurligi vа qаyerdа jоylаshgаnligigа bоg‘liq. Vaksinа bilаn bir qаtоrdа аntirаbik gаmmа glоbulin hаm yubоrilаdi. 12 Tоshmаli tif . Bu rеkkеtsiоzlаr kеltirib chiqаrаdigаn kаsаllik bo‘lib, 1934 - yildаn buyon shimоliy Оsiyo hududidа uchrаb turаdi. Bu kаsаllikni Shimоliy Оsiyogа mаnsub kаnа rikkеtsiоzi hаm dеyilаdi. Kаsаllikning kеlib chiqishi vа epidеmiоlоgiyasi . Qo‘zg‘аtuvchisi Rickettsia sibirisa dеb аtаlаdigаn riketsia hisоblаnаdi. Bu infеktsiya оdаmlаrgа kаnаlаrdаn yuqаdi. Bu rikkеtsiyalаr kаnаlаrdа yillаb sаqlаnаdi, kеlgusi аvlоdlаrigа hаm o‘tаdi. Yumrоnqоziq vа bоshqа kеmiruvchi hаyvоnlаr hаm infеktsiya mаnbаi bo‘lib hisоblаnаdilаr. Bu rikkеtsiоz G‘аrbiy, Mаrkаziy vа Shаrqiy Sibirdа, Uzоq Shаrqdа, O‘rtа Оsiyoning ba zi tumаnlаridа vа Mоngоliyadа uchrаydi. Bu kаsаllik bilаn ʼ kаsаllаnish оdаmlаrgа yuqishi аprеldаn tо sеntyabrgаchа yuz berаdi. Kаsаllikning kеchishi . Inkubаtsiоn dаvri 3–6 kun dаvоm etаdi. Kаsаllik birdаnigа et uvishish, qаltirаsh vа hаrоrаt ko‘tаrilish bilаn bоshlаnаdi. Yuqоri hаrоrаt 8–14 kun sаqlаnib turаdi. Bоshi vа оyoq qo‘llаri оg‘riydi. Kаnа chаqqаn jоydа (ko‘pinchа bоshdа, bo‘yindа vа еlkаdа) qаttiq infiltrаt pаydо bo‘lаdi. Birlаmchi infiltrаt o‘rtаsidа sаriq rаngli qоrаmtir qo‘tir ko‘rinаdi, аtrоfi qizаrаdi. Infiltrаtgа yaqin rеgiоnаr limfоdеnit аniqlаnаdi, 10–12 kun o‘tgаch u hеch qаndаy iz qоldirmаy yo‘qоlаdi. Kаsаllikning 4–5 kunidа bеmоr bаdаnidа tоshmа pаydо bo‘lаdi. Tоshmа hаrоrаt pаsаygаndаn kеyin аstа yo‘qоlаdi. Tоshmа o‘rnidа dоg‘lаr qоlаdi. Bu kаsаllikdаn o‘lish hоlatlаri uchrаmаydi. O‘xshаsh kаsаlliklаrdаn fаrqlаsh . Shimоliy Osiyo rеkkitsiоzini аniqlаshdа epidеmiоlоgik vа gеоgrаfik dаlillаr, kаnа chаqqаnligi hаqidа ma lumоt vа birlаmchi ʼ аffеkt bоrligi muhim аhаmiyatgа ega. Kаsаllikni dаvоlаshdа tоshmаli tifdаgigа o‘xshаsh chоrаlаr ko‘rilаdi. Kаsаllikning prоfilаktikаsi . Prоfilаktik chоrа - tаdbirlаr kаnаlаrning kirishi vа ulаr chiqishini оldini оlishgа qаrаtilgаn. Kаsаllikning kеlib chiqishi . Оxirgi yillаrdаgi qаrаgаndа, spоrаdik tоshmаli tif 60– 70% hоlatlаrdа ilgаri shu kаsаllik bilаn оg‘rigаn kishilаrdа uchrаydi, ya’ni u tоshmаli tifning rеtsidividаn ibоrаtdir. Bundаy tоshmаli tif Brill kаsаlligi dеb yuritilаdi vа tоshmаli tifdаn sоg‘аygаn ba zi rеkоvаlеstsеntlаrdа rikkеtsiyalаr uzоq yillаr lаtеnt ʼ hоldа sаqlаnishigа bоg‘liq bo‘lаdi. Sаqlаnib qоlgаn shu rikkеtiyalаr muаyyan bir shаrоitdа yanа qаytаdаn kаsаllik qo‘zg‘аtаdi. Bundаy оrgаnizmdа toshmаli tifdаn qоlgаn immunitеt tufаyli kаsаllik yеngilrоq o‘tаdi. Kаsаllikning kеchishi . Kаsаllikning bоshlаng‘ich dаvri 3–4 kun dаvоm etаdi. O‘rtаchа intоksikаtsiya bеlgilаri аniqlаnаdi. Bеmоrning bоshi оg‘riydi, uyqusi buzilаdi, hаrоrаti 38–39 dаrаjаgаchа ko‘tаrilаdi, kаmdаn–kаm (26%) hоlatlаrdа enаntеmа tоpilаdi. Kаsаllik аvjigа chiqаdigаn dаvri 5–7 kun dаvоm etаdi. 13 O’ta xavfli yuqumli kasalliklar (O’XYK), o’ta xavfli infektsiyalar (O’XI) — alohida epidemik tahdid uyg’otadigan infektsion kasalliklarning shartli guruhi. O’XYKni oldini olish choralari va tartibi 1969-yil 26-iyul kuni JSST ning Jahon sog’liqni saqlash assembleyasining 22- sessiyasida qabul qilingan Xalqaro mediko-santiar qoidalarda (XMSQ) tasdiqlangan. 1970-yilda JSST 23-assambleyasi karantinli infeksiyalar ro’yxatidan toshmali va qaytalanma (rekurrent) terlama chiqarib tashladi. 1981-yilgi tuzatishlar bilan ro’yxatda faqat uchta kasallik: o’lat, vabo va kuydirgi mavjud edi. 2005-yilda JSST Jahon sog’liqni saqlash assambleyasining 58-sessiyasida juda ko’p va muhim o’zgarishlar kiritilgan yangi XMSQ qabul qilingan. Xususan, ushbu qoidalarga ko’ra, JSST mamlakatda muayyan kasalliklarning holatini nafaqat ushbu davlatlarning rasmiy hisobotlariga ko’ra, balki ommaviy axborot vositalaridan olingan ma’lumotlar asosida ham baholash huquqiga ega bo’ldi. JSST ushbu qoidalarga muvofiq O’XI tomonidan kelib chiqqan yuqumli kasalliklarning xalqaro tibbiy nazorat qilish uchun katta imkoniyatni qo’lga kiritdi. O’XI`ning xarakterli jihatlari:  To’satdan paydo bo’lishi, tezda va keng miqyosda tarqalib ketishi;  Og’ir kechishi va o’lim bilan yakunlanish ehtimoli yuqoriligi. Hozirgi kunda o’ta xavfli yuqumli kasalliklar ro’yxati kengaymoqda. XMSQ- 2005 №2 ilovasiga muvofiq, bunday infektisyalar ikki guruhga bo’linadi. 1. Noodatiy sanalgan va aholi salomatligiga jiddiy ta’sir qilishi mumkin bo’lgan kasalliklar:  Chechak;  Poliomielit;  Yangi virus turi bilan chaqirilgan inson grippi;  Og’ir o’tkir respirator sindrom yoxud SARS. 2. Ular bilan bo’lgan har qanday hodisa xavfli deb baholanadigan, chunki bu infektsiyalar aholi salomatligiga jiddiy ta’sir qilishi va xalqaro miqyosda tezda tarqalishi mumkin bo’lgan kasalliklar: 14  Vabo;  O’latning pulmonar shakli;  Sariq isitma;  Gemorragik isitmalar — Lass, Marburg, Ebola, G’arbiy Nil isitmasi. Bu guruh XMSQ-2005 « maxsus milliy  yoki  mintaqaviy  tahdid  tug’diradigan   kasalliklar «ni ham o’z ichiga oladi, masalan denge isitmasi, Rift-Valli isitmasi, meningokokkli kasallik. Tropik mamlakatlar uchun denge isitmasi jiddiy muammo hisoblanadi, aholi orasida gemorragik, ba’zan esa o’lim shaklida namoyon bo’ladi. Yevropaliklarda esa bu kasallik bu qadar jiddiy bo’lmaydi, gemorragik alomatlar kuzatilmaydi, tashuvchi yo’qligi sababli esa tarqalmaydi ham. Markaziy Afrikada shu tariqa meningokokkli kasallik qayd qilinadi. O’TA XAVFLI YUQUMLI KASALLIKLAR TASNIFI Barcha O’XYK uch turga ajratiladi: 1. Konventsion kasalliklar. Bunday infektsiyalarga xalqaro sanitariya normalari tarqaladi. Bular:  Bakterial patologiyalar (o’lat va vabo);  Virusli kasalliklar (maymunlar o’lati, gemorragik virusli isitmalar). 2. Xalqaro nazoratni talab qiladigan, lekin qo’shma choralar ko’rilmaydigan infektsiyalar:  Bakterial (toshmali va qaytalanma terlama, botulizm , qoqshol);  Virusli ( OIV , poliomitelit, gripp, quturish , oqsim);  Protozoal (malyariya). 3. JSST nazoratida emas, balki mahalliy nazorat ostida bo’lgan infektsiyalar:  Kuydirgi;  Tulyaremiya;  Brutsellyoz . 15 BUGUNGI KUNDA Shuni ta’kidlash kerakki, JSST XMSQ-2005`ga o’latning faqatgina bitta — o’pka shakli kiritilgan, chunki bunday holda infektsiya bir kishidan ikkinchisiga havo- tomchi yo’li orqali juda tez tarqaladi. Agar o’z vaqtida tegishli choralar ko’rilmasa, kasallik juda katta miqyosdagi aholini zararlashi mumkin. O’latning boshqa shakllarida bunday yuqumlilik qayd etilmaydi. Bugungi kunda yangi XMSQ-2005`ni qo’llash sohasi faqatgina yuqumli kasalliklar bilan chegaralanib qolmaydi, balki « kelib chiqishi yoki manbaidan qat’iy nazar, odamlar uchun jiddiy zarar yetkazadigan yoki yetkazishi mumkin bo’lgan kasallik yoki tibbiy holatni » qamrab oladi. Garchi 1981-yilda JSST Jahon sog’liqni saqlash assambleyasining 34-sessiyasida qirilib ketishi natijasida chinchechak o’ta xavfli kasalliklar ro’yxatidan chiqarib tashlangan bo’lsa ham, XMSQ-2005 da kasallik chechak shaklida yana ro’yxatga kiritildi. Buning sababi chinchechak virusi haligacha ba’zi mamlakatlarning biologik quroli shaklida saqlanayotgan bo’lishi ehtimoli, shuningdek Sovet olimlari 1973-yilda Afrikada batafsil ta’riflab bergan maymunlar chechagining tabiiy yo’l bilan tarqashi mumkiniligidir. Uning klinik ko’rinishlari chinchechakka o’xshash va ayni paytda gipotetik ravishda o’lim va yuqori darajada nogironlik xavfini tug’diradi. ENG  KENG  TARQALGAN  O’XYK`LAR O’LAT Zoonoz bakterial infektsiya, Yevropada o’rta asrlarda millionlab odamlar o’limiga sabab bo’lgan. Qo’zg’atuvchilari o’lat tayoqchalari ( Yersinia  pestis ) deb nomlanadi. Tashuvchilari asosan kemiruvchilar. Kasallikning xarakterli alomatlari:  Yuqori isitma (harorat 40 °C gacha ko’tarilishi mumkin);  Chidab bo’lmas darajada bosh og’rig’i ;  Tilning oq karash bilan qoplanishi;  Yuz giperemiyasi;  Aqldan ozish (kasallik kerakli tarzda davolanmagan og’ir hollarda);  Gemorragik toshmalar. O’lat antibiotiklar bilan davolanadi. Qo’llaniladigan antibiotiklarga, masalan, Siprofloksatsin, Streptomitsin, Gentamitsin (garamitsin) va Doksisiklin (Vibramitsin, 16 Filiz, atridoks) kiradi. VABO Vabo — o’tkir infektsion kasallik bo’lib, vabo vibrioni ( Vibrio cholere ) bakteriyalari tufayli rivojlanadi va odatda og’riqsiz va suvsimon ich ketishiga olib keladi. Kasallik asosan zararlangan suv orqali yuqadi. Alomatlari:  To’satdan kuchli ich ketishi;  Ko’p miqdorda qayt qilish;  Suvsizlanish oqibatida siydik miqdorining kamayishi;  Og’iz shilliq qavati va til qurishi;  Tana haroratining pasayishi. Davolashning muvaffaqiyatli bo’lishi ko’proq tashxisning o’z vaqtida qo’yilishiga bog’liq. Terapiya antibiotiklar qabul qilish va organizmdagi yo’qotilgan suv va tuzlar o’rnini qoplash uchun vena ichiga ko’p miqdorda maxsus eritmalar kiritishni nazarda tutadi. Vabo haqida batafsil→ CHINCHECHAK Sayyoradagi eng yuqori yuqumli bo’lgan infektsiyalardan biri. Antropoz infektsiyalarga oid, u bilan faqat insonlar kasallanadi. Tarqalish mexanizmi — havo- tomchi yo’llari. Virus manbai kasallangan odam hisoblanadi. Infektsiya onadan homilaga o’tishi ham mumkin. 1977-yildan buyon chechak bilan kasallanish hollari umuman qayd etilmagan. Infektsiya alomatlari:  Tana haroratining to’satdan ko’tarilishi;  Bel va dumg’aza sohasida keskin og’riqlar;  Sonlarning ichki yuzasi, belda toshmalar toshishi. Chechakni davolash bemorni zudlik bilan izolyatsiya qilish bilan boshlanadi, terapiyaning asosi — gamma-globulin. 17 GRIPP O’ta xavfli yuqumli kasalliklar qatoriga parranda grippi — virus tabiatli og’ir infektsiya kiritiladi. Infektsiya manbai — kelib-ketar suzuvchi parrandalar. Inson zararlangan parrandalarni noto’g’ri parvarishlash yoki kasallangan parranda go’shtini iste’mol qilish natijasida zararlanishi mumkin. Alomatlari:  Yuqori isitma (bir necha hafta saqlanib turishi mumkin);  Kataral sindrom;  Virusli pnevmoniya (bemorlar o’limining 80% shu holat sababli sodir bo’ladi). KARANTINLI INFEKTSIYALAR «Karantinli infektsiyalar» atamasi hozirgi kunda «O’XYK» tushunchasiga teng emas, chunki «karantinli infektsiyalar» karantin qo’llaniladigan yuqumli kasalliklarning shartli guruhi hisoblanadi. To’liq karantin davlat tomonidan butun viloyat, shahar, tuman yoki alohida muassasa darajasida belgilanishi mumkin. O’XYK aniqlanganda o’ta qat’iy karantin e’lon qilinadi, ba’zan harbiy kuch ishtirokida ehtimoliy kasallangan bemorlar harakati cheknaladi, o’choq himoyaga olinadi. Darhaqiqat ba’zi istisnolar mavjud — JSST so’ngi yillarda u yoki bu mamlakatda vabo aniqlanganda qat’iy karantin e’lon qilish, savdoni to’xtatish maqsadga muvofiq emasligini bir necha bor ta’kidlamoqda. 18 Virus “2019–nCoV”  – yuqumli  kasallik  kеlib  chiqish  sаbаblаri,  oldini  olish tadbirlari Jаhоn sоg‘liqni sаqlаsh tаshkilоti tоmоnidаn Хitоydа аhоlisi o‘rtаsidа “Kоrоnаvirus” turkumigа kiruvchi virus yuqishi nаtijаsidа kеlib chiqqаn zоtiljаm (pnеvmоniya) kаsаlligi pаydо bo‘lgаni vа tаrqаlgаnini e lоn ʼ qildi. Ushbu kаsаllik bilаn birinchi mаrtа 2019 - yil dеkаbr оyidа Хitоyning Uхаn shаhrigа tаshrif buyurgаn Kаnаgаvа shаhrining 30 yoshli fuqаrоsi kаsаllаngаni to‘g‘risidа оmmаviy ахbоrоt vоsitаlаridа хаbаr bеrilgаn edi. 2020 - yil 24 - yanvаr hоlаtigа ko‘ra, kasallanganlarlаr sоni 839 tаgа еtgаn vа shundаn 25tаsi o‘lim bilаn yakun tоpgаn. Shu sаbаbli Uхаn shаhridа kаrаntin hоlаti jоriy etilgаn. Yangi Kоrоnаvirus kеltirib chiqаrgаn kаsаllik Хitоydа dеngiz mаhsulоtlаri bilаn sаvdо qiluvchi bоzоrlаrdа tаrqаlаyotgаni tахmin qilinmоqdа. 19 Kоrоnаviruslаr – viruslаr оilаsigа mаnsub “Аtipik zоtiljаm” (SARS) kаsаlligini chаqiruvchisigа o‘хshаsh virus bo‘lib, bеmоrlаrdа оddiy shаmоllаshdаn tо o‘tkir оg‘ir rеspirаtоr sindrоm (TОRS) dеb nоmlаnuvchi оg‘ir kеchuvchi kаsаllikni kеltirib chiqаrаdi. “Аtipik zоtiljаm” kаsаlligi hаm 2002 - yildа Хitоydа kеlib chiqqаn bo‘lib, u 37ta dаvlаtgа tаrqаlgаn vа 8 mingdаn оrtiq kishi kаsаllаngаn edi. Yangi kоrоnаvirusning хususiyatlаri hоzirgi kundа dunyoning ko‘plаb lаbоrаtоriyalаridа o‘rgаnilmоqdа. Оlimlаrning izlаnishlаri nаtijаsidа kаsаllik qo‘zg‘аtuvchisi tоpilgаn bo‘lib, ushbu virusgа “2019–nCoV” nоmi bеrildi. Ushbu virus tаshqi muhit ta sirigа vа zаrаrsizlаntiruvchi vоsitаlаrgа nisbаtаnʼ chidаmli. Hоzirchа ushbu kаsаllikni dаvоlаsh uchun mахsus dоri vоsitаlаri yo‘qligi sаbаbli, bоshqа viruslаrgа qаrshi qo‘llаnilаdigаn vоsitаlаrdаn fоydаlаnilmоqdа. Kаsаllik хаstаlаngаn оdаmlаrdаn hаvо–tоmchi hаmdа mаishiy mulоqоt yo‘li bilаn yuqаdi. Bеmоrgа yordаm ko‘rsаtishdа himоya vоsitаlаridаn fоydаlаnmаslik оqibаtidа shifохоnа shаrоitidа tibbiyot хоdimlаrigа хаm kаsаllikning yuqish hоlаtlаri kuzаtildi. Bеmоrlаrdа umumiy hоlsizlik, tumоv, yo‘tаl, bоsh оg‘rishi, tоmоqdа оg‘riq, tаnа hаrоrаtining оrtishi, brоnхit, zоtiljаm kuzаtilgan. Mutахаssislаrning хulоsаsigа ko‘rа, kоrоnаvirus kеltirib chiqаrgаn kаsаllikning gripp kаsаlligidаn fаrqi shundаki, ushbu kаsаllik аsоrаtlаr bilаn o‘tishi vа o‘lim holatlari bilаn tugаshi ehtimоli yuqоri, chunki hоzirgi kundа ushbu virusgа qаrshi оdаmlаrdа himоya qоbiliyati (immunitеt) rivоjlаnmаgаn vа bu hоlаt dunyo хаlqlаri o‘rtаsidа pаndеmiyagа оlib kеldi. Shuni ta kidlаsh lоzimki, nаfаqаt kоrоnаvirus, bаlki bаrchа yuqumli ʼ kаsаlliklаrning оldini оlishning eng sаmаrаli usuli, bu shахsiy vа jаmоаt gigiyеnаsi qоidаlаrigа qаt i аmаl qilish, аhоli o‘rtаsidа, shu jumlаdаn, hаrbiylаrimiz o‘rtаsidа ʼ sаnitаriya tаrg‘ibоt ishlаrini tаshkil etishdаn ibоrаtdir. 1. Dastlabgi bir yil ichida qаnchа оdаm bu virusni yuqtirgаn? Hоzirdа butun dunyodа tаsdiqlаngаn kоrоnаvirus hоlаtlаri milliоndаn оshib qоldi. Birоq infеktsiyani yuqtirgаn оdаmlаr sоnini аniq bilish mushkul vаzifа – аksаriyat оdаmlаrdа bu kаsаllikning аlоmаtlаri yuzаgа chiqmаydi . 2.Virus qаnchаlik hаlоkаtli? Kаsаllаngаnlаr sоni аniq bo‘lmаgunchа, kоrоnаvirusning o‘limgа yеtаklаsh dаrаjаsini bilish imkоnsiz. bo‘lib qоlаvеrаdi. Hоzirgi vаqtdаgi tахminiy hisоb–kitоblar ko‘rа, virus yuqtirgаn оdаmlаrning 1 fоizgа yaqini vafot etdi. 3.Kаsаllik bеlgilаri? Kоrоnаvirusning аsоsiy bеlgilаri – isitmа vа quruq yo‘tаl; tоmоq оg‘rig‘i, bоsh оg‘rig‘i vа ich kеtishi hаm аyrim hоlatlаrdа kuzаtilgаn hаmdа kоrоnаvirus hid ta m bilish sеzgisining yo‘qоlishigа sаbаb bo‘lаdi. Birоq kоrоnаvirus ʼ burun оqishi yoki аksirish kаbi yеngil shаmоllаsh bеlgilаrini hаm kеltirib chiqаrаdimi, dеgаn sаvоl muhimligichа qоlmоqdа. 4.Bоlаlаr virusning tаrqаlishidа qаndаy rоl o‘ynаmоqdа? Bolаlаrdа kаsаllik yеngil–o‘rtа оg‘irlikdа o‘tаdi vа bоlаlаr оrаsidаgi o‘lim dаrаjаsi bоshqа yosh guruhlаrigа nisbаtаn pаst. Bоlаlаr, оdаtdа, оdаmlаr ko‘p оrаsidа yurgаnidаn (аyniqsа, 20 o‘ynаshgаn pаytdа) kаsаlliklаrni kеng tаrqаtadilаr. Birоq ulаr kasallikning tаrqаlishidаgi o‘rni qаndаyligi hоzirchа nоma lum. ʼ 5.Virus qаyеrdаn kеlgаn? Virus 2019 - yil yakunigа kеlib, Хitоyning Uхаn shаhridа pаydо bo‘lgаn. Bu shаhаrdаgi hаyvоnlаr bоzоridа bir qаnchа zаnjir hоlаtlаr bo‘lgаnigа isbotlandi. Rаsmаn Sars–CoV–2 nоmini оlgаn kоrоnаvirus ko‘rshаpаlаkdan yuquvchi viruslаrgа judа yaqin, аmmо bu virus ko‘rshаpаlаkdаn hоzirchа nоma lum bir hаyvоngа, so‘ng оdаmgа yuqqаni tахmin qilinаdi. ʼ 6.Nеgа аyrim оdаmlаrdа kаsаllik оg‘ir kеchmоqdа? Kоrоnаvirus ko‘pchilikdа yеngil–o‘rtа оg‘irlikdа kеchаdi, аmmо bеmоrlаrning 20 fоizgа yaqinidа аhvоl judа аyanchli tus оlаdi. Shахs immun tiziming hоlаti bu mаsаlаning sаbаblаridаn biridеk tuyulаdi. Shuningdеk, irsiy оmil hаm bu yеrdа rol o‘ynаyotgаn bo‘lishi mumkin. Аgаr sаvоlning jаvоbi tоpilsа, ko‘plаb оdаmlаrning jоnlаntirish bo‘limigа tushib qоlishdаn sаqlаb qоlish mumkin. 7. Virusni qаytа yuqtirish mumkinmi? Shахsning immun tizimi virusgа qаnchаlik bаrdоshli ekаni bоrаsidа dаlillаrdаn ko‘rа tахmin bisyor. Аgаr bеmоr virusgа qаrshi muvаffаqiyatli kurаshа оlsа, uning immun tizimi kеrаkli jаvоb chоrаlаrini ishlаb chiqishi mumkin. Lеkin insоniyat bu virus bilаn yuzmа–yuz kеlgаnigа endi bir nеchа оy bo‘lgаni tufаyli bu mаsаlа bo‘yichа dаlillаr yеtаrli emаs. Bеmоrlаrning ikkinchi bоr kоrоnаvirus yuqtirib оlаyotgаni to‘g‘risidаgi mish–mishlаr esа eksprеss– tеstlаrning аniq ishlаmаyotgаnigа bоg‘liq bo‘lishi mumkin. Tеstlаr bеmоrning virusdаn хаlоs bo‘ldi, dеya nоto‘g‘ri ishlаgаni bоrаsidа хаbаrlаr mаvjud. 8. Virus mutаtsiyagа uchrаshi mumkinmi? Viruslаr dоimо mutаtsiyagа uchrаb bоrаdi, lеkin ulаrning gеnеtik kоdidаgi o‘zgаrishlаr virusning umumiy jihаtlаrigа sеzilаrli ta sir qilmаydi. Tаriхiy tаjribаga nazar solsak, viruslаrning vаqt o‘tib bоrishi ʼ bilаn kаmrоq хаtаrli ko‘rinish оlishini kutish mumkin, аmmо bungа hеch kim kаfоlаt bеrоlmаydi. Аsоsiy Hаvоtir esа аgаr virus mutаtsiyagа uchrаsа, immun tizimi uni tаniy оlmаsligi hamda vаksinа оrtiq ish bеrmаsligidаdir. 21 AMALIY QISM. YUQUMLI KASALLIKLAR G A QARSHI KURASH Yuqumli kasalliklarning oldini olish quyidagi komponentlardan iborat: 22 1. Tananing himoyasini kuchaytirish. Shaxsning daxlsizligi qanchalik kuchli bo'lsa, u tez-tez kasal bo'lib, tezroq davolanadi. Buning uchun sog'lom turmush tarzini olib borish, to'g'ri ovqatlanish, sport o'ynash, to'liq dam olish, optimistik bo'lishga harakat qilish kerak. Immunitetni yaxshilash uchun yaxshi ta'sir kuchayadi. 2. Emlash. Epidemiyalar davrida ijobiy natija aniq isitma qarshi emlashni maqsad qiladi. Muayyan infektsiyalarga qarshi emlashlar (qizamiq, qizilo'ngach, qizilcha, difteriya, tetanoz) majburiy emlash jadvaliga kiritilgan. 3. Kontaktni himoyalash. Yuqumli odamlardan qochish, epidemiyalarda himoya vositalarini qo'llash, ko'pincha qo'llarini yuvish juda muhimdir. Emlаsh (vaksinatsiya) – vaksina, zardob va antiktoksinlarni inson organizmiga yuborib, odamlarda yuqimli kasalliklarga qarshilik kо‘rsatish (imunitet) darajasini oshirish tushuniladi. Vaksinatsiya rejaga muvofiq hamda kasallik tarqalgan vaqtda yoki kasallik avj olgan paytda mana shu tadbir tufayli boshqa davlatlar kabi bizning mamlakatda ham yosh bolalarga rejali vaksinatsiya qо‘llanilishi tufayli tabiiy chechak, poliomilit va boshqa kasalliklar tugatib yuborildi. Dezinfeksiya, deratizatsiya  va  dezinseksiya. Yuqumli kаsаlliklаr tаrqаlgаn hududdа kаsаllikni tarqatmaslik choralaridan biri bu zararlangan mintaqani karantin yoki observatsiya (kuzatish) qilish hisoblanadi. Karantin deganda epidemiyaga qarshi rejimli chora–tadbirlarni о‘tkazish (ya’ni, yuqumli kasalliklarni tarqatmaslik) tushuniladi. Karantin rejimi vaziyat jiddiyroq bо‘lganda, ya’ni yuqish xususiyati juda yuqori bо‘lgan о‘ta xavfli kasalliklar о‘lat, vabo, tabiiy chechak paydo bо‘lganda belgilanadi. Karantin rejimida kasallik tarqalgan hudud qurolli soqchilar yordamida qurshab olinadi hamda u yerdan odamlar, hayvonlar va zarur anjomlar toki kasallik shikastlangan hududdan tashqariga yuqmaydigan holatga kelguncha zararlangan mintaqadan tashqariga chiqarilmaydi. Karantin rejimining amal qilinishi eng sо‘nggi kasal zararlangan hududdan tuzalib, о‘z oyog‘i bilan yurib chiqib ketguncha davom etadi. Agar kasallik tarqatuvchi xavfli bо‘lmasa, zararlangan hudud miqyosi kichik bо‘lsa, observatsiya omili qо‘llaniladi. Observatsiya jarayoni omilida ham izolyatsiya hamda profilaktik–tuzatish ishlari olib borilib, bunda epidemiolog vrachning ruxsati bilan hududdan odamlarni chiqishi va u yerdan mol–mulkni chiqarish amalga oshiriladi. Karantinda va observatsiyada ham yuqumlik kasalliklarni bartaraf etish va epidemiyani avj olib ketishini tugatish tadbirlaridan: dezinfeksiya, dezinseksiya va deratizatsiya jarayonlari bajaradi. Dezinfeksiya jarayoni – ob yektlardagi va tashqi muhitning turli qatlamlaridagi ʼ yuqumli kasallik qо‘zg‘atuvchilarni yо‘q qilish maqsadida amalga oshiriladi. Dezinfeksiya omillari turli xil kо‘rinishlarda amalga oshirilib, ulardan tozalash, maqsadli, doimiy va tugallanadigan xillari qо‘llaniladi. 23 Tozalash dezinfeksiya usuli kasallik tarqalmasidan oldin qilinadigan dizenfeksiya hisoblanadi. Bunda bakteriyalarni о‘ldiruvchi vositalar qо‘llaniladi. Doimiy dezinfeksiyadan epidemiyaga qarshi omillar о‘tkaziladi (sanitar–gigiyenik va zararsizlantirish ishlari). Tugallanadigan dezinfeksiya – oxirgi kasal kasalxonaga yotqizilgandan keyin о‘tkaziladi. Buni sanitariya - epideminologiya stantsiyasi (SES) xodimlari amalga oshiradi. Yana dezinfeksiyaning kimyoviy mexanik va fizik usullari mavjud. Kimyoviy usul kasal tarqatuvchi mikroblarni turli kimyoviy moddalar ta’sirida qirib tashlash xususiyatiga asoslangan. Bunda xlorli vositalar – xlorli oxak, xloramin, kalsiy gipoxlorid tuzi, shuningdek, lizol (yunon tilidan lyo - eriydi va lotincha oleum - moy) ham ishlatiladi. Fizik usulda – kiyim–kechaklar, idish–tovoqlar va boshqa vositalarni, materiallarni qaynatish yо‘li bilan dezinfeksiya qilish tushuniladi. Bu usul asosan oshqazon - ichak infeksiyasi tarqalganda qо‘llaniladi. Mexanik usulda – kir kiyim - kechakni, inson terilarini yuvish, changlarni artish orqali kasallik qо‘zg‘atuvchilari yо‘q qilinadi. Bu usul bilan zararlangan hududlar, inshootlar, boshpanalar, RSB, transportlar, yо‘llar, asbob–uskunalar zararsizlantiriladi. Dezinfeksiya omillarini qay darajada toza bajarilganligi bakteriologik usullar orqali tekshiriladi. Deratizatsiya jarayoni deyilganda yuqumli kasallik tarqatuvchi (tulameriya, ensefalit, о‘lat) kemiruvchilani yо‘qotish tushuniladi. Bu omilga kemiruvchilarga qarshi mishyakning birikmalari qо‘llaniladi. Hozirgi vaqtda yuqumli kasalliklarga qarshi qо‘llaniladigan tadbirlarning asosisini emlash (vaksinatsiya) tashkil etadi. Dezinseksiya jarayoni – yuqumli kasallikni tarqatuvchi hasharot va qurt– qumirsqalarni yо‘qotilishidir. Bunda hasharotlarga qarshi joylarga va inshootlarga DDT (dust), geksoxloram, xlorafos, dixlorafos emulsiyalari sepiladi. Qutqаruv ishlаrini  tаshkil  qilish  vа  birinchi  tibbiy  yordаm . Shоshilinch tibbiy xizmаt vа halоkаtlаr tibbiyotining kuch vа vоsitаlаri : tеz vа mаxsus tеz tibbiy yordаm xizmаti; shоshilinch tibbiy yordаm berilаdi Shoshilinch tibbiy yordam brigadasida 1ta vrаch, 2 tа hamshirа, 2 tа sаnitаr xоdim kirаdi. Ulаr shаhar mаrkаziy kаsаlxоnаlаri, mаrkаziy tumаn kаsаlxоnаlаri, vrаchlik punktlаri vа uchаstkаlаridа tuzilib, ishni bеvоsitа favqulodda vаziyat o‘chоg‘idа аmаlgа оshirаdi; ShMTYoB (shоshilinch mаxsus tibbiy yordаm brigadаsi) rеspublikа, vilоyat, shаhar, ko‘p tаrmоqli, mаxsus, оliygоhlаr, ilmiy tаdqiqоt institutlаri vа mаrkаziy klinikаlаrdа tuzilаdi. Ushbu brigаdаlаr tаrkibigа bаrchа ixtisоsliklаr bo‘yichа tibbiy xоdimlаr kirаdi; ShTX vа XT tuzilmalаri vа muаssаsаlаri ishini tаshkil qilishning аsоsiy tаmоyillаri bo‘lib, brigаdа usuli hamdа ikki bosqichli tibbiy yordаm ko‘rsаtish hisoblаnаdi : Birinchi bosqich: O‘choqdа yoki uning chеgаrаsidа o‘tkazilаdi: jаbrlаnuvchilаrni qidirish, оlib chiqish vа trаnspоrt vоsitаlаridа оlib kеtish; birinchi tibbiy vа birinchi vrаchlik yordаmini ko‘rsаtish; tibbiy evаkuаtsiya; bоshqa xizmаtlаr bilаn o‘zаrо hamkоrlik; sаnitаr–gigiyеnik vа epidеmiyagа qаrshi tаdbirlаr. 24 Ikkinchi bosqich dа stаtsiоnаr shаrоitlаrdа ixtisоslаshgаn vа mаxsus tibbiy yordаm o‘tkazilаdi. Halоkаt o‘choqlаridа sаnitаr–epidеmik tаdbirlаrni o‘tkazish vа tibbiy– sаnitаr оqibаtni tugаtish uchun jаlb qilinadigаn kuch vа vоsitаlаr. Fаvqulоddа vаziyatlаr mаrkаzlаridа оmmаviy tibbiy–sаnitаr yo‘qоtishlаr yuzagа kеlishi ehtimoli bоrligi munоsаbаti bilаn tibbiy yordаm ko‘rsаtish vа prоfilаktik tаdbirlаr o‘tkazish uchun kаttа miqdordа tibbiy tuzilmalаrni jаlb qilish kerak bo‘ladi. Kasalxonaga yotqizish vа jаrоhаtlаngаnlаrni dаvоlаsh esa ko‘p hоlldа tibbiyot muаssаsаlаridаn fоydаlаnishni tаlаb qilаdi. Аyni pаytdа ShTX tizimidа tibbiy sаnitаr fаvqulоddа vаziyatlаrning оqibаtlаrini muvаffаqiyatli tugаtishdа quyidаgilаr mаvjud: sаnitаr drujinаlаri (SD) – 24 kishi; infеksiоn brigаdаlаr (ShMTYoB) – 7 kishi; sаnitаr–prоfilаktikа brigаdаlаri – 8 kishi; epidеmiyagа qarshi mаxsus brigаdа – 33 kishi; epidеmiоlоgiya bo‘linmаlаr – 8 kishi; bаkteriоlоgik bo‘linmа – 23 kishi. Shоshilinch tibbiy xizmаti. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntiling 1998 – yil 10 nоyabrdаgi Fаrmоnigа muvоfiq 1999 ––2005 - yillаrdа sоg‘likni sаqdаsh tizimini islоh qilgandаn so‘ng hоzirgi vaqtdа O‘zbеkistondа «Halоkаtlаr tibbiy xizmаti» (HTX) fаоliyat ko‘rsаtmоqdа. Аsоsiy e'tibоr shоshilinch tibbiy yordаmgа muxtоj bo‘lgаn ko‘p sоnli jаbrlаngаnlаrgа fаvquloddа vаziyatlаrdа tibbiy yordаm ko‘rsаtishgа qоdir bo‘lgаn tibbiy kаdrlаrni tаyyorlаshgа qаrаtilmоqdа. Rеspublikа tibbiyot оliygоxlаri vа o‘rtа tibbiyot o‘quv muаssаsаlаridа bundаy maqsadlаrdа "Halоkаtlаr tibbiyoti" bo‘yichа tаlаbаlаr uchun mаxsus kurslаr kiritilgаn. ShTYDIM (Shоshilinch tibbiy yordаm dаvlаt ilmiy mаrkаzi vа uning vilоyatlаrdаgi filiаllаri) HTXgа yangi usullаrni jоriy qilish vа ishlаb chiqish bo‘yichа ilmiy–tаshkiliy mаrkаz hisoblаnаdi. HTX quyidаgi uch tizimgа аsоslаngаn: birinchi tizim – bоshqаruv tizimi (jоylаrdа sоg‘liqni sаqlаsh оrgаnlаri vа bоshqаrmаlаri rahbarlаri bоshqаrаdigаn vоsitаlаr, mаxsus idоrаlаrаrо muvоfiqlаshtiruvchi kоmissiyalаr); ikkinchi tizim – shоshilinch tibbiyot tizimi bo‘lib – tеz vа mаxsus shоshilinch tеz yordаm xizmаti – birinchi bosqich, Shuningdеk, ShTYoDIM, uning hududiy filiаllаri vа mаrkаziy tumаn kаsаlxоnаlаri (MTK) – ikkinchi bоsqich. Hududiy ShTYoDIM – tаqsimlаsh–evаkuаtsiya gоspitаllаr sifаtidа, MTK esа tаrmоqlаshgаn kаsаlxоnаlаr sifаtidа; uchinchi tizim – ixtisоslаshtirilgаn dоimiy tаyyorgаrlik brigаdаlаri (IDTB) tibbiy yordаm bosqichini kuchaytirish uchun vа shоshilinch tibbiy yordаm brigаdаlаri birinchi bosqichini kuchаytirish uchun. Bu brigаdаlаr аsоsаn o‘rtаchа halоkаtlаr yuzagа kеlgаnda ishgа tushirilаdi. Yirik halоkаtlаrdа esa birinchi yordаm vа mаxsus mоbil gоspitаllаri ishgа tushadi. «Halоkаtlаr tibbiy xizmаti» ishining o‘tа muhim tаrkibiy qismi fаvqulоddа vаziyatlаrdа harаkаt qоidаlаri vа individuаl tаrtibdа (o‘zigа vа o‘zаrо yordаm) 25 birinchi tibbiy yordаm ko‘rsаtish аsоslаrigа ahоlini o‘qitish hisoblаnаdi. Pаrаmеdiklаr – qutqаruvchilаr, o‘t o‘chiruvchilаr, militsiyani birinchi tibbiy yordаm ko‘rsаtish bo‘yichа prоfеssiоnаl tаyyorlаsh «Halоkаtlаr tibbiy xizmаti» uchun muhim prinsipiаl holat hisoblаnаdi. Ginikologik infeksiyalarning oldini olish uchun ijtimoy madaniyat, sanitar gigienasiga qattiyan ripya qilish zarur. XULOSA. Xastalikni davolashdan ko‘ra, uning oldini olgan afzal. Tibbiyotda kasalliklar profilaktikasiga alohida e’tibor qaratilishining sababi shu. Qolaversa, o‘z vaqtida ko‘rilgan chora-tadbirlar millionlab insonlar hayotini saqlab qolishi mumkin. Mutaxassislar xulosasiga ko‘ra, bunday yondashuv iqtisodiy jihatdan ham juda samarali. Masalan, yuqumli kasalliklarga qarshi ommaviy emlash tadbirlari nafaqat 26 turli epidemiyalar tarqalishining, balki sog‘liqni saqlash muassasalariga yuklamalar keskin ortib ketishining ham oldini oladi. O‘zbekistonda Milliy profilaktik emlash kalendari joriy etilgan. Hozirgi vaqtda ushbu kalendar bo‘yicha 1 sutkalikdan 16 yoshgacha bo‘lgan bolalar belgilangan muddatlarda 13 turdagi vaksinalar bilan emlanadi. Unga muvofiq, yuqumli kasalliklar, jumladan, difteriya, ko‘kyo‘tal, qoqshol, sil, virusli gepatit B, poliomielit, qizamiq, qizilcha, epidemik parotit, rotavirus, pnevmokokk, gemofilius inflyuensa tip B (XIB) infeksiyasi, bachadon bo‘yni saratoniga qarshi rejali vaksinatsiya tadbirlari o‘tkaziladi. Profilaktik emlashlar uchun 3 ming 138 ta emlash punkti ajratilgan. Chaqaloqlarni sil va gepatit B ga qarshi emlash esa tug‘uruq komplekslarida amalga oshirib kelinmoqda. Bolalar 2000-yilgacha 6 turdagi infeksiyaga qarshi emlangan. 2001-yildan hozirgi vaqtga qadar yana 7 turdagi vaksina profilaktik emlash kalendariga kiritilgan. Gepatit B kasalligining asoratlari tufayli insonda jigar sirrozi kasalligi rivojlanadi. BGB vaksinasi bilan emlash 2001-yildan beri amalga oshirib kelinayotgan bo‘lsa, bugungi kunda 20 yoshgacha bo‘lgan bolalar va o‘smirlar bu kasallikdan himoyalangan. O‘z vaqtida emlanmay qolgan ayrim bolalar bo‘lishi mumkin. Bolalar 12 oylik vaqtida qizamiq, parotit va qizilchaga qarshi KPK-1 vaksinasi bilan emlanadi. Bu ma’lumotlarni yana davomettirish mumkin,aholiga emlash samarali yo’l ekanligini tushintirish ishlarini olib boorish kerak ,bazi hollardanoroziliklar bo’lib turadi.Tibbiyot hodimlarini tayyorlash uchun ham keng ko’lamli ishlar olib borilmoqda va unga tayyorlaydigan bazani beradigan maktablar ham ish faoliyatini yuritib kelmoqda. Yuqumli kasalliklarga qarshi kurashish tadbirlaridan ya’na biri shifokorlarning oylik maoshlarining oshishibo’ldi. Ya’na aholiga sanitariya qoidalariga qattiy rioga qilish kerakligini o’rgatish zarur.Oddiy naqt pul bilan muomila qilganimizda qancha mikroblarni yuqtirib olamiz.( misol tariqasida naqt pullarni hamma qo’llarida ushlaganligi uchun bir – biridan yuqtirib olishi ,tarqalishiga sababbo’ladi.) Milliy emlash kalendariga 2019 yildan bachadon bo‘yni saratoniga qarshi qo‘llaniluvchi OPV vaksinasi ham kiritildi. Har yili 9 yoshli 350 ming nafardan ortiq qizlar ushbu vaksina bilan emlanmoqda. Bunday ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki yurtimizda keng ko’lamli ishlar qilinmoqda va samarasini berib kelmoqda. Bu yilgi statistikada. O‘zbekistonda joriy yilning I choragida vafot etganlar soni o‘tgan yilning mos davridagidan 1 200 nafarga ko‘p bo‘ldi. Bu haqda Statistika agentligi press–relizida keltirilgan . O‘lim sabablari. O‘limlarning qariyb 57,9 foizi qon aylanish tizimi kasalliklaridan, 7,5 foizi nafas olish a zolari muammolari, 9,1 foizi o‘simtalardanʼ 27 kelib chiqqanini ma lum qilgan. Shu bilan birga, 4,5 foiz odam baxtsiz hodisa,ʼ zaharlanish va jarohatlanishlardan, 4,1 foizi ovqat hazm qilish a zolari kasalliklari, ʼ 1,2 foizi yuqumli va parazitar kasalliklardan vafot etgan . Qolgan 15,7 foiz insonlar boshqa turdagi kasalliklar ta sirida olamdan o‘tgan. ʼ Natijalardan ko’rinib turibdiki yuqumli kasalliklarga qarshi emlash ishlarini yaxshi yo’lga qo’yilganligi sababli o’lim ko’rsatkichlari ancha past darajani tashkil etmoqda. O’lim ko’rsatkichlari past darajada bo’lgani bilan,yurtimizda yuqumli kasallik tez- tez ucharab turibdi,buga ekologiyamizning buzilganligi,oddiy sanitar gigienik qoidalarga rioya qilmasligimiz ham sabab bo’lmoqda. Oddiy naxt pulni ishlatishda ham qo’llarni sanitar gigienik talablariga rioya qilmaymiz. Ovqatlanish joylaridagi sanitar gigienik talablarni tekshirishlar ham aytarli darajada emas. Tadbirkorlik ishlariga aralashishni oldini olish maqsadida ham tekshirishlarancha cheklangan. Bu borada qilinadigan ishlarimiz juda ko’p kelajagimiz uchun birgalikda keng ko’lamli ishlarni davom ettirib, kengaytirib borishimiz kerak . FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari 1. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston 28 Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. // Xalq so‘zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11. 2. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi. –T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2016. – 56 b. 3. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza 2016 yil 7 dekabr. – T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2016. – 48 b. 4. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. O‘zbekiston Respublikasi Normativ-huquqiy hujjatlari 1 . “Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi (yangi taxriri) O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. 2016 yil 22 sentyabr. 2. Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni va xodimlar salomatligining mehnat vazifalarini bajarish bilan bog‘liq boshqa xil zararlanishini tekshirish va hisobga olish to‘g‘risida Nizom. Vazirlar Mahkamasining qarori № 286, 06.06.1997, –T.: 1997. 3. “Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan majburiy davlat ijtimoiy sug‘urtasi to‘g‘risida”gi qonun. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2008 , 37-38-son. II. A sosiy adabiyotlar 1. Narziyev Sh.M., Kurbonov Sh.X. Hayot faoliyati xavfsizligi. O’quv qo’llanma–T.:“Yangi nashr”, 2019.– 234 b. 2. Oxunov R., Hayot faoliyati xavfsizligi. O’quv qo’llanma–T.:“ Poytaxt 29 exclusive ”, 2022.– 270 b. 3. Yuldashev O.R. Mehnat muhofazasi maxsus kursi. Darslik.-T.: “Tafakkur- Bo’stoni”, 2015. - 336 b. 4. Yuldashev O.R. va boshqalar. Hayot faoliyati xavfsizligi. Darslik.-T.: “Toshkent-Iqtisodiyot”, 2014. 5. Белова С.В. Безопасность жизнедеятельности: Учебник для вузов / Под общей редакцией С.В. Белова.- 8-е издание, стереотипное - М.: Высшая школа, 2009. - 616 с. 6. Чиж И.М., Русанов С.Н., Третьяков Н.В. Безопасность жизнедеятельности. Учебное пособие: из-во МГМУ имени И.М. Сеченова. – 2014. – 210 с. 7. Fundamentals of General Ecology, Life Safety and Environment Protection. Mark D Goldfein, Alexei V Ivanov, Nikolaj Kozhevnikov, V Kozhevnikov. NovaSciencePublishers, Inc. (April 25, 2013). III. Internet saytlari 1 . www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi. 2 . www. edu .uz - O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi sayti. 3.www.m ehnat .uz – O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi 4. http://www.hse.gov.uk/toolbox/introduction.htm 5. https://www.healthandsafetyatwork.com/ 6. www. healthyworking lives.com/ 7. www. safety risk.net/ free - safety -e books / O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI 30 MIRZO - ULUG’BEK NOMIDAGI O ‘ ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI Tasdiqlayman Kafedra mudiri _________________ Kafedra___________________________20__ yil “____”___________ KURS ISHI Kurs bo‘yic ha ________________________________________________ Guruh_______________ Talaba _______________ Rahbar___________ T O P S H I R I Q 1. Ishlanadigan mavzu__________________________________________ ____________________________________________________________ 2. Boshlang‘ich ma’lumotlar____________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ 3. Qo‘llanmalar_______________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ 4. Grafik qismi________________________________________________ a)_________________________________________________________ b) _ _________________________________________ 5. Tushuntirish yozilmasining tuzilishi_____________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ 6. Qo‘shimcha mashg‘ulotlar va ko‘rsatmalar_______________________ 31 7. Kurs ishini topshirish davri 1 2 3 Himoya Fakt Reja Talaba ___________________ Rahbar ________________ 32 Mundarija I. Kirish. 3 II. Asosiy qism 4 Yuqumli kasalliklar tasnifi 4 Yuqumli kasalliklar turlari 8 O’ta xavfli yuqumli kasalliklar 13 III. Amaliy qism 22 Yuqumli kasalliklarga qarshi kurash 22 IV. Xulosa 26 V. Foydalanilgan adabiyotlar 28 33

Yuqumli kasallik turlari, tasnifi  va ularga qarshi kurash

Купить