Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 82.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 20 Февраль 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Основы культурологии

Продавец

Bohodir Jalolov

Юсуф Хос Ҳожиб ва Ислом маърифатчилиги босқичида туркий халқлар маънавияти

Купить
Юсуф Хос Ҳожиб ва Ислом маърифатчилиги босқичида туркий халқлар маънавияти Режа: Кириш 1. Юсуф Хос Ҳожининг миллий маънавиятимиздаги ўрни 2. Туркий тошбитиклар маънавияти. Мовароуннаҳрда қадим давлатлар ва миллий маънавиятнинг шаклланиш омиллари. 3. Ўзбекистон Президенти И.А. Каримовнинг маънавият масалаларига эътибори Xулоса Фойдаланилган адабиётлар руйxати Кириш Мавзунинг долзарблиги. Барча замон ва маконларда маънавияти кучли, ишонч ва эътиқоди мустақкам миллат бир жону бир тан бўлиб, муаммоларни тез ва соз ечган, пешқадам бўлган. Мафкуравий бирлиги ичидан е'ки ташқаридан бузилган миллатлар эса, мағлуб бўлиб, мустамлакага айланган. Бунинг тарихий мисолини Билга хоқоннинг турк халқига бундан 1266 йил олдин тошга битилган мурожаатида хам кўрамиз. Бу битик мафкурасизликнинг аянчли оқибатларини тасвирлайди. Билга хоқон турк элининг адашуви натижасида унинг бошига қанчалар фалокат е'ғилганини куйиниб айтади. «Табғач халқи сўзи ширин, нафис ипаклари билан алдаб, йироқ халқни шундай яқинлаштирар экан. Яқин бўлгандан сўнг е'вуз илмини у ерда кўрсатар экан... Ширин сўзига, нафис ипаклигига алданиб, кўп турк халқи, ўлдинг. Эй, турк халқи, ўлдинг...» Ушбу тарихий мисол «мафкура бўлмаса одам, жамият, давлат ўз йўлини йўқотиши муқаррар» эканлигини кўрсатиб туради. Маълумки, собиқ шўролар истибдоди даврида турли ижтимоий тоифаларни бир-бирига зид қўйиб, синфлар аро кураш ғоясини ҳа е'т маъноси деб эълон қилган ―доҳийлар нинг ‖ содиқ шогирд ва издошлари нафақат тирик ―душманлар билан курашдилар, ‖ балки миллатларнинг ўтмиш маънавий мероси билан ҳам тинимсиз ―жанг ‖ қилдилар. ―Дин - афюн , диний илм пешволари, тасаввуф уламолари ‖ ―ашаддий реакционер , барча ўтмишдаги ҳукмдорлар - қонхўр, босқинчи ‖ (фақат айрим рус подшоҳлари бундан истисно этилди), ўтмиш алломалар - дун е'қараши чекланган, шоирлар - маддоҳ ва ҳоказо даъволар қилинди. Бундай қора тамғалар қарамлик асоратига тушган барча халқларнинг бой маънавий меросига босиб чиқилди. Ҳатто уйидан эски араб е'зувида китоб топилган одамлар давлатга қарши жиноятда айбланган даврлар бўлди. Большевизм мафкурасининг итоаткор қулларига айлантирилган ―совет интеллегенцияси га тирик ва ўлик ―доҳийлар ни мадҳ этиш, ‖ ‖ ―коммунизмнинг биринчи босқичи деб эълон қилинган большевистик ‖ диктатура тузумининг жаҳон тарихидаги барча макон ва замонлардан ―афзаллиги ни ҳар қандай усул билан исботлаб ва далиллаб бериш асосий‖ вазифа қилиб белгиланган эди. Ушбу вазифадан заррача чекиниш халққа ва ―нурли келажак ка хи е'нат деб баҳоланарди. Мустақиллик туфайли бизнинг ‖ маънавий қадриятларимиз, ўтмиш аждодларимиз қолдирган мерос, ўзининг бутун мукаммаллигида, қайчиланмасдан, ―прогрессив-реакцион аталмиш ‖ зўраки қолипларга тиқиштирилмасдан тиклана бошлади. Қуръони карим, ҳадиси шарифлар биринчи марта ўзбек тилига таржима қилиниб, нашр этилди, Носириддин Рабғузий, Аҳмад Яссавий, Убайдий, Муҳаммад Раҳимхон Фируз, Бурхониддин Марғиноний, Абу Мансур Мотуридий, Беҳбудий, Фитрат, Чўлпон ва бошқа ―совет даврида ҳатто номларини ‖ эслаш ман қилинган алломаларимизнинг асарлари бирин-кетин нашр этилиб, чанқоқ китобхонлар қўлига етиб кела бошлади. Давлат тили ҳақидаги қонун қабул қилинди. Тасаввуф пирлари - Аҳмад Яссавий, Нажмиддин Кубро, Баҳовуддин Нақшбанд юбилейлари миллатимизнинг руҳида покланиш туйғуларини уйғотди. Пойтахтимизнинг қоқ марказида соҳибқирон бобомиз Амир Темурнинг улуғвор мужассамаси ўрнатилиши ўзбек халқининг ҳар бир фарзанди руҳида ҳақли ифтихор ҳисларидан ўчмас е'ғду пайдо қилди. XX аср бошларида миллатни маърифат, адолат, ҳуррият сари етаклаган жадид алломаларимиз халқ дилидан яна муносиб ўрин ола бошлади. ―Босмачи дея ‖ е 'ппа қораланган миллий озодлик ҳаракати иштирокчилари ўз қадрларига лойиқ баҳоландилар. Тарих хотираси, халқнинг, жонажон ўлканинг, давлатимиз ҳудудининг холис ва ҳаққоний тарихини тиклаш миллий ўзликни англашни, таъбир жоиз бўлса, миллий ифтихорни тиклаш ва ўстириш жара е'нида ғоят муҳим ўрин тутади. Тарих миллатнинг ҳақиқий тарбиячисидир. Буюк аждодларимизнинг ишлари ва жасоратлари тарихий хотирамизни жонлантириб, янги фуқаролик онгини шакллантирмоғи зарур. Бизнинг ўтмиш маданиятимиз бутун инсониятни ўзига ром этиб кела е'тган марказ бўлиб кела е'тганлиги тасодифий эмас. Самарқанд, Бухоро, Хива фақат олимлар ва санъат ихлосмандлари учунгина эмас, балки тарих ва тарихий қадриятлар билан қизиқувчи барча кишилар учун зи е'ратгоҳга айланган. Мустақиллик даврида ўзбек олимларининг куч-ғайратлари билан тарихимизнинг кўпдан-кўп ғоят муҳим саҳифалари, энг аввало, темурийлар даври, XIX аср охири - XX аср бошлари тарихи янгидан кашф этилди. Миллий туйғу инсон учун табиийдир, чунки у ота-оналардан мерос қилиб олинган ва бола ўз ота-онасига, бутун дуне'га айтган биринчи сўзида ифодаланади. Ўз халқига, унинг анъаналарига, тили ва маданиятига муҳаббат ва ҳурматни тарбияламасдан туриб, ҳақиқий инсонни тарбиялаш мумкин эмас. Ватанпарварлик, фуқаролар якдиллиги — е'ш ва мустақил Ўзбекистон давлати барпо этила е'тган негиздир. Айни шу нарса жамиятни қайта ўзгартириш йўлидаги қийинчиликларни енгиб ўтишга, ҳамжиҳатлик ва ҳамкорликка эришишда е'рдам беради. Мавзунинг максади: Маънавият бақонинг фанода зуҳури бўлганлигидан яхлит ва беҳудуддир. Демак, унинг ўзга ҳодисаларга нисбатлари ҳам чексиз бўлиб, инсон илми чексизликни яхлит қамраб олиши мушкул. На илож, шу чексиз нисбатлар аро биз учун энг долзарб ва муҳимларини танлаб олишга тўғри келади. ―Маънавият тушунчасининг ‖ мазмуни, - деб е'зади И.Каримов, - фақат ―маъни , ―маъно деган сўзлар ‖ ‖ доирасида чегараланиб қолмайди . Унинг фикрича, ―инсонни инсон ‖ қиладиган, унинг онги ва руҳияти билан чамбарчас боғланган бу тушунча ҳар қайси одам, жамият, миллат ва халқ ҳа е'тида ҳеч нарса билан ўлчаб бўлмайдиган алоҳида ўрин тутади ‖ 1 .Этиканинг ғоят муҳим тушунчаларига ҳа е'тнинг маъноси ва мазмуни, бахт-саодатдир. Ҳа е'тнинг маъноси деб онгли инсоннинг яшашдан кўзлаган мақсади, унинг умри, ҳа е'т фаолиятининг умумий йуналишини англатувчи жара е'нларга айтилади. Ҳа е'тнинг маъноси инсоннинг ўз олдига қўйган мақсади, ҳа е'тда кўзлаган манфаати ва белгилаган вазифаларида намо е'н бўлади. Инсон ҳа е'тининг маъноси — бу унинг ҳа е'тининг бутун бош йулидирки, кишининг конкрет мақсадлари ана шунга боғлик бўлади, Инсон фақат еб-ичиш, зурри е'т қолдириш тирик эмас, 1 Ислом Каримов «Юксак маънавият-енгилмас куч Т-2008  Абдуллашер «Ахлокшунослик» меҳнат қилиш, жамиятда яшаш, ўзидан бошқа кишилар билан ижтимоий муносабатда бўлиш жарае'нида у инсон сифатида шаклланади, ўсиб-унади, талант ва истеъдодларини намо е'н қилади. Рус шоири А. Блок: ―Инсон ҳа е'тининг маъноси тиниб-тинчимаслик ва доимий ташвишдан иборатлигини тушунган одам калта фаҳмликдан қутулган бўлади , — деган эди. Демак, ‖ инсон ҳа е'тининг маъноси дун е'га келиб, унибўсиб, оила кўриб, фарзандларни тарбиялаб, ўзи, оиласи, Ватани, миллати, жамияти учун ижодий меҳнат қилиб, ўз умрини фаровон, гўзал, қизиқарли, мақсадга мувофиқ қилиб ўтказишдан иборат. Бинобарин, ҳа е'тнинг маъноси ейиш, ичиш, кийиниш, лаззатланишдан иборат бўлмай, балки буларга эришишлик учун яшаш, меҳнат қилиш, ижод қилишдан иборат. Ҳа е'тнинг мазмуни инсон ҳа е'тининг қандай кечганлигини ифодалайди. Инсон ҳа е'тининг мазмуни деганда инсоннинг жамият ҳа е'тидаги ўз ўрни ва аҳамиятини белгиловчи бутун фаолияти (аввалги, ҳозирги ва келажакдаги) асосий мазмун англаш даражаси ҳамда унинг намо е'н бўлиш даражаси тушунилади. Хуллас, ўз ҳа е'тини, унинг маъноси ва мазмуни мақсади, гўзал ва бахтли қилишга эришмоға лозим. Президентимиз И.А. Каримов таъкидлаганидек: ―Ҳар бир одам ―Мен кимман ўзи. Бу дун е'га нимага келдим? Дун е'га келиб нима иш қилдим, — деб ўзидан сўрайди. Мавзунинг вазифаси: Шу саволларга бемалол жавоб бермоқ учун у умри давомида савоб ишларни кўпроқ, килмоги, шошилмоғи керак". Инсон ҳа е'тининг олий мақсади бахт-саодатга эришишдир. Хўш, бахт нима? Оддий сўз билан айтганда бахт бу инсоннинг орзу-истаклари, мақсадларига етишиб яшашидир. Ёки бошқача қилиб айтганда, бахт, бахтлилик ҳар бир кишининг моддий ва маънавий эҳти е'жларининг қондирилганлиги, ўз мақсадлари, орзуистакларининг рў е'бга чиққанлиги, ҳа е'тдан, ўз хатти-ҳаракатларидан маънавий қониқиш оқибатида ҳосил бўладиган олий неъматдир. Бахт тушунчаси хилмахилдир. Ватан бахти, шахс бахти, меҳнат бахти, е'р бахти, оила бахти, фарзанд бахти, қарилик бахти ва бошқалар. Лекин буларнинг ҳаммаси, инсон бахти, унинг фаровон, тўқ, соғлом оила ва фарзандли бўлиб, узоқ умр кўриши кабиларда кўринади. Қадимда бир донишманддан "Одамни нима бахтли қилади, бойликми е'ки шон-шуҳратми?" — деб сўрабдилар. "Бойлик ҳам, шон-шуҳрат ҳам одамни бахтли қила олмайди. Тан-жони соғ гадо ҳар қандай бой одамдан бахтлироқдир" — деб жавоб берибди донишманд. Инсоннинг бахтли бўлишида сиҳат-саломатлик билан бирга е 'шликдан яхши, аъло ўқиш, касб-ҳунар эгаллаш, ижтимоий фойдали меҳнат қилиш, оилали, уйли-жойли, фарзандли бўлишга, жамоа ва жамиятда обрўга эга бўлиш ва ҳоказо шартларнинг аҳамияти катта. Жумладан, Презпдентимиз И.А. Каримов айтганидек: "Фарзанд кўриб, ота бўлиш, она бўлиш бахтдир". Айни пайтда ҳамма нарсаси бўла туриб, обрўси бўлмаган инсон дун е'да энг бахтсиздир. Демак, бахт деб инсон эга бўлиши лозим бўлган соғлом, ўз ҳа е'тининг бекамикўстлиги, маънавияти, ахлоқли, обрў-эътиборли, барқарор, хушчакчақ, боқий умр кечиришига айтилади. Инсонга бахт ўз-ўзидан келмайди, ғойибдан келадиган бахт йўқ. Бахтни совға қилиб бўлмайди. Ҳар бир инсон ўз бахтини ҳалол меҳнати, тинч-тотув яшаши, касбкор, илм-фан, техника ютуқларини эгаллаши билан топади. Демак, бахт-инсонлар орасидан муносиб ўрин топиш, ўзининг ҳалол меҳнати, ўзгаларнинг юкини енгил қилиш, она халқи орасида номи ардоқ билан тилга олиниши, эл фаровонлиги учун қўшган ҳиссаси, келажак авлодларга қолдира олган туҳфасидир 2 .Биз одатда маънавият ҳақида, унинг маъно-мазмуни, ҳа е'тимиздаги ўрни ва аҳамияти ҳақида кўп гапирамиз. Лекин негадир аксарият ҳолларда кўпчилик маънавият ўзи нима, деган саволга аниқ ва лўнда жавоб беришга қийналади. Мен бундай ҳолатга ўз шахсий тажрибамда кўп бор гувоҳ бўлганман. Масъул раҳбарлик лавозимларига номзодларни танлашда ўтказиладиган суҳбат жара е'нида уларнинг профессионал малакаси, билими, ташкилотчилиги, ҳа е'тий тажрибаси, инсоний фазилатлари билан бир қаторда маънавий савиясига ҳам алоҳида эътибор қаратаман. Ва кўп ҳолларда, маънавият ҳақида бериладиган саволларга ҳар хил, баъзан эса бир-бирига қарама-қарши, қандайдир ноаниқ, са е'з жавобларни ҳам эшитишга тўғри келади. Албатта, 2 Абдуллашер «Ахлокшунослик» «маънавият» тушунчасининг илмий, фалсафий, адабий е'ки оддий тилда ифодаланадиган кўплаб таърифларини келтириш мумкин. Умуман, ўзида жуда чуқур ва кенг қамровли маъно-мазмунни мужассам этган бу тушунчага ҳар қайси маърифатли инсон ўзининг фалсафий е'ндашуви, си е'сий қарашлари ва эътиқоди, онгу тафаккуридан келиб чиққан ҳолда турлича таъриф ва тавсифлар бериши табиий. Шунинг учун ҳам бу масала бўйича илмий адаби е'тларда, кундалик матбуотда бир-биридан фарқ қиладиган фикрмулоҳазаларни учратганда бундан таажжубланмасдан, уларни ҳар қайси муаллифнинг ўзига хос дун е'қараши, мушоҳада тарзи ифодаси сифатида қабул қилиш ўринлидир 1.Юсуф Хос Ҳожининг миллий маънавиятимиздаги ўрни Юсуф Хос Ҳожиб X асрнинг ўрталарида ташкил топган Қорахонийлар хукмронлиги даврида яшаб ижод этди. Қорахонийлар Сирдаре'дан Еттисувгача, Шимолий Фарғона ва бутун Шарқни Туркистонда хукмронлигини ўрнатгандан сўнг Мовароуннахрнинг ичкрисига ҳам кириб бориб, Қошғардан тортиб Каспийгача бўлган кенг майдонда ўз давлатини таркиб топтирган эди. Унинг маркази Қошғар (Урдукент) бўлиб, шимолда Боласоғун (Қўзурду), ғарбда Самарканд, марказда ўзганд шахарлари хам йирик марказий шахарлардан хисобланади. Ҳар бир давлатда бўлганидек, Қорахонийлар давлатининг хам идора қилиш усули, юргизадиган си е'сати, қонунлари тарбия тамойиллари ифодаланган қомус - низомнома зарур эди. Худди ана шундай зарурият туфайли «Кутадғу билиг» (1069-1070) асари яратилди. Бу асарда Қорахонийлар давлатини мустахкамлаш учун идора усулларини яратиш, барча табақа ва тоифадаги кишиларнинг хулқатвори, жамиятдаги тутган ўрни, давлатни иқтисодий, ижтимоий, маданий жихатдан мустахкамлаш, давлатнинг мустахкамлигининг биринчи таянчи - инсонни маънавий камолга етказиш масалалари қамраб олинади. Юсуф Хос Хожиб бу мураккаб вазифани хал этишда фақат донишманд, қомусий мутафаккир сифатидагина эмас, балки тарбияшунос олим сифатида ҳам ўзини намо е'н этди. Шунга кўра, у яратган «Қутадғу билиг» асари таълим-тарбия тарихи, унинг назарий масалалари, комил инсонни- шакллантиришда айниқса, мухим ахамият касб этади. «Қутадғу билиг» асарида хокимият Қорахонийлар қўлига ўтиши муносабати билан таълим ва тарбиянинг хам хокимиятни мустахкамлаш ва тарақкий эттириш учун хизмат этадиган ўзига хос талаб ва тамойилларини белгилаш зарур эди. Шунинг учун ҳам мазкур асар дидактик, яъни таълимийахлоқий усулда езилди. Ўша даврларда бундай асарлар (масалан, Низом-ул-мулкнинг «Сие'сатнома», Кайковуснинг «Қобуснома») е'зиш анъанага кирган бўлса хам, хар бири ўзига хос йўл-услубга эга бўлиб, «Қутадғу билиг» улардан анча олдин яратилгандир. Юсуф Хос Хожибнинг «Қутадғу билиг» асари таълимий-ахлоқий асар сифатида педагогика тарихида энг юқори ўринларда туради. Юсуф Хос Хожибнинг «Қутадғу билиг» асари 6500 байтдан е'ки 13.000 мисрадан иборат. Уни буюк мутафаккир е'зиб тугатгач, қорахонийлар хукмдори Тавгачхон (китобда Тавгоч -Улуғ Бугра Қорахон (хоқон), Або Али Хасан бинни Сулаймон Арслон Қорахон (хокрн) номлари билан зикр этилган) хузурига келиб, унга такдим этади. Китоб хонга манзур бўлиб, унинг муаллифига Хос хожиблик лавозимини беради. «Қутадғу билиг» асари катта шухрат қозонади. Шунинг учун хам «Қутадғу билир> ни чинликлар (Хитой) «Адаб ул-мулук» («Хукмдорлар одоби»), мочинликлар (Шаркий Туркистон) «Анис ул-мамолик» («Мамлакатнинг тартиб-усули»), эронликлар «Шохномаи Туркий», шарқ элида «Зийнат улумаро» («Амирлар зийнати»), туронликлар «Қутадғу билиг», баъзилар эса «Пандномаи мулук» («Хукмдорлар насихатномаси») деб атагани китоб мукдддимасида келтирилади. Мазкур асарнинг шуҳрат топиши бежиз эмас эди. Чунки Юсуф Хос Хожиб ўз даврининг етук мутафаккири, чукур билимли, донишманд инсон эди. Буни асарнинг мундарижаси ва мазмунидан ҳам билсак бўлади. У ўз асарида тибби е'т, фалаки е'т, тарих, табии е'т, география, ри е'зи е'т, хандаса, фалсафа, адаби е'т, таълим-тарбия, дипломатия, фиқҳ сохасига оид фикрларни ба е'н этиб, файласуф ва қомусий олим сифатида ўзини намо е'н этди. Чунончи, у барча ижтимоий табакалар ўртасидаги муомала-муносабатларни е'ритиш билан бирга, дипломатияга оид коидалар тизимини яратди, турли касб эгаларининг касбу корига оид талаблар ва жамиятнинг ахлокий тамойилларини тараннум этиш билан таълим-тарбия сохасида ўзига хос услубни яратди. Қутадғу билиг- бахт-саодатга элтувчи билим, таълим деган маънони билдиради. Демак асар номидан ҳам унинг панд-насихат, таълим-тарбияга оид етук дидактик асар, хар томонлама етук инсонни тарбиялайдиган дарслик эканлиги яққол кўриниб турибди. «Қутадғу билиг» асари Шарқда панднома туркумидаги анъанавий китоб тузиш тартибига риоя килинган холда тузилган. Аввал насрий мукдддима, сўнг 73 бобдан иборат китобнинг мундарижаси берилади. Дастлабки ўн бир фасли дебоча бўлиб, хамда, наът ва Қорахонни мадх этиш, таълим максади, етти кавокиб ва ўн икки бурж, тилнинг ахамияти, муаллифнинг узри, эзгулик хақида, билим олишнинг ахамияти, китобга ном берилиши, кексаликдан афсусланиш каби фасллардан иборатдир. ўн иккинчи фаслдан бошлаб асосий воқеа бае'ни эътироф этилади. Лекин асарда тўрт қахрамон — Кунтуғди - адолат рамзи, вазир — Ойтўлди – давлат ва бахт рамзи, вазирнинг ўғли ўғдулмиш – акл рамзи, сифатида, ўзгурмиш - вазирнинг қариндоши - қаноат тимсоли ўртасидаги мунозара асосида ха е'тий масалалар бир-бирига боғланган холда ба е'н этилиб, китобни е 'зишдан ўз олдига кўйган мақсадга бўису ндирилади. Юқорида таъкидланган тўрт қаҳрамоннинг суҳбатлари, Мунозаралари асосида Юсуф Хос Хожиб ўз мақсад ва ғояларини ба е'н этади. Масалан, Ойтўлдининг Элиг билан учрашувида унинг Элиг синовидан ўтиши жара е'нидаги савол-жавоблар натижасида давлатнинг сифати ва фазилатлари, унинг бевафолиги ва бебақолиги, адолатнинг хислатлари, шунингдек эл-юрт бошқарувчиларининг хислатлари ба е'н этилади. Ойтўлдининг ўғли ўғдулмиш билан Элигнинг суҳбатида эса сарой амалдорлари: беклар, вазирлар, лашкарбошилар, ҳожиблар, элчилар, саркотиб, хазинадор, дастурхончилар, шаробдорлар, бегларнинг ўз хизматкорларига муносабати қандай бўлиши кераклиги ба е'н этилади. Ўғдирмиш билан Ўзгурмиш мунозаралари, Элиг билан ўзгурмиш мунозарасида эса инсоний хислатлар, хизмат ва турмуш одоблари борасида фикрлар ба е'н этилади, турли касб эгалари васфи берилади. «Қутадғу билиг» даги бош ғоя - инсонни ҳае'тда бахт-саодатга элтувчи асосий қарашлари тўрт рамзий кахрамон: Кунтуғди - Элиг подшо - адолат тимсоли, Ойтўлди - вазир давлат тимсоли, ўғдулмиш - вазир-ақл тимсоли, ўзгурмиш- вазирнинг қариндоши-қаноат тимсолининг ҳа е'ти ва давлатни бошқариш жара е'нидаги ҳатти-ҳаракатлари ва фикрлари орқали берилганки, булар инсон камолотининг муҳим мезони саналади. Юсуф Хос Хожибнинг «Қутадғу билиг» асарида инсон камолоти масаласи марказий масала бўлиб ҳисобланади. Мазкур асарда инсоннинг жамият ва ҳа е'тда туттан ўрни, бурчи ва вазифалари ҳақидаги муаммолар ўзига хос тарзда ба е'н этилади. Мутафаккир ўзининг ахлоқий қарашларини, яъни ижтимоий муносабатлар, жамият аъзолари барча типлари ўртасидаги ахлокий муносабатларни амали е'тга таянган ҳолда е'ритади. Бу ахлоқий хулқ-одоб тамойиллари, талаб ва вазифалари бутун асар давомида қаҳрамонларнинг ўзаро мунозаралари асосида ифодаланган. ўнда Элиг /хон/, унинг вакиллари, ижтимоий гуруҳларнинг ўзаро муносабати, ахлоқи, муомаласи талаблари ба е'н этилади. Турли касб эгаларига хос хислатлар, одатлар е'ритилади. Асарда илгари сурилган ахлохқий хислатларни санаб ўтиш олимнннг кай даражада таълим-тарбия, ахлоқ масалаларини чуқур билганлигидан далолат беради: инсонийлик, ростгўйлик, тўғрилик, софлик, мехр-мухаббат, вафо, шафқат, мурувват, инсоф, адолат, ишонч, садоқат, хушмуомалалик, ширинсўзлик, саховат, мардлик, химматлилик, хурмат ва эхтиром, тадбиркорлик, ақл, заковат, халоллик, эзгулик каби хислатлар улуғланади, уларда е'лғончилик, ноинсофлик, фисқу фасод, бевафолик, мехрсизлик, дағаллик, қўполлик, бахиллик, номардлик, қувлик, хурматсизлик, нодонлик, жохиллик, харомхўрлик, очкўзлик каби хислатларни қи е'слаб, эзгу хислатларнинг яхши оқибатлари ва салбий хусусиятларнинг е'мон оқибатларини мисоллар воситасида ишонарли қилиб ба е'н этади. Бунда дастлаб, барча яхши ишларнинг манбаини эзгулик, е'мон ишларнинг асосини эссизлик номлари билан тал^ин этади. У инсон ха е'тда қилган иши билан е' яхши ном қолдиради, е'ки е'мон ном олади, дейди. Асарда олим барча эзгуликнинг боши тил одоби, унинг фойда ва зарарларига багишланади. Тил инсоннинг кадр-қимматини оширади, е'ки шу тил орқали инсон юз тубан хам кетиши мумкин, дейди. Киши икки нарса билан ха е'тда мангу қолади: бири хушхулқлик бўлса, иккинчиси яхши сўз, дейди олим. Инсоний муносабатларнинг энг олий мезони саналган хурмат ва эхтиромини таркиб топтиришнинг барча кўринишлари асарда ўз ифодасини топган. Юсуф Хос Хожиб жамият такдирини хал этувчи энг улуғ мансабдорлардан тортиб, оила аъзоларигача бир-бирига бўлган муомаламуносабат масалаларини ҳам ха е'тий мисоллар воситасида е'ритади. Катта е'шлиларнинг кичикларга, кичикларнииг улуғларга, амаддор ва мансабдорларнинг ўз хизматчиларига, хизматчиларнинг ўз хўжаларига, турли ижтимоий гурух аъзоларининг бир-бирларига, оилада оила аъзоларининг бир-бирларига муомала маданиятининг энг оддий кўринишларигача тасвирлаб, кишининг кўз олдида яққол намо е'н этади. Буни биз фарзанд тарбиясида унинг туғилганидан бошлаб хулқ - одоб қоидаларини, билим ва хунарни ўргатиш, бунинг учун пок ва билимли муаллим-мураббий танлаш, фарзанднинг хатти-харакатин>1 доимо назоратда сақлаш каби масалаларнинг ба е'н этилишидан ҳам билсак бўлади. Олим улуғлар ва кичиклар ўртасидаги хулқ-одоб қоидалари хақида гапирар экан, шу аснода камтарлик, саломлашиш одоби, талаблари, қоидаларини. хам тавсия этади. Айниқса, Юсуф Хос Хожибнинг амалдорлар ахлоқи хақидаги ўгитлари диққатга сазовор ва бу фикрлар хозирги даврда ҳам қимматли саналади. Олимнинг беклар, хожиблар, вазирлар, саройбошилар, элчилар, лашкарбошилар, девонбошилар, хазинадорлар, саркотиблар каби кўплаб амалдорларнинг ҳатти-ҳаракатлари, иш юритишлари, ҳулқ-одоби ҳакидаги амалий ўгитлари ва йўл-йўриқлари ҳар бир амалдор учун дастур саналади. Масалан, ҳар бир амалдорнинг ўз ишининг устаси, илм-фанни эгаллаган, унинг турли соҳалари борасида фикр юрита оладиган, сўзга чечан, зеҳнли, фаҳм-фаросатли, ҳимматли, кўзи тўқ, очиқ қўл, сахий, тадбирли, зукко, ҳуше'р, жиддий, қаноатли, жасур, соғлом, самимий, садоқатли, ўз сўзи устидан чиқадиган, андишали, шеър бахсида иштирок этиб, ўзи ҳам шеърлар тўқий оладиган, турли тилларни била оладиган ва е'за оладиган, нард, шатранж, чавгон ўйинларида ўйнай оладиган, мерганлик каби хислатларга эга бўлиши кераклигини таъкидлайди. Шунингдек, ҳар бир инсоннинг камолга етишида тўсқинлик қиладиган е'мон иллатлар, нуқсон ва камчиликлардан биринчи навбатда эл-юрт хизматида бўлган. амалдорлар ҳам ҳоли бўлиши лозимлиги: маишат, ишратпарастликка берилиш, кек, гина, адоват, низо, хусумат, фисқу фасод, маиший бўзоқлик, майпарастилик, кайфу сафога берилиш, мутакаббирлик, ҳи е'нат, давлат кетидан қувиш, манфаатпарастлик, худбинлик, бошқаларнинг хақ-ҳуқуқларини топташ, таъмагирлик, ҳақорат кабилар шундай иллатлардирки, бунинг натижаси давлатнинг ривожига путур етказиб, жамиятни маънавий қашшоқликка олиб боради, деб бундай е'мон иллатлардан тийилишни маслаҳат беради. Масалан: (Агар) дун е' беглари ичимликка (маишатга) берилса. Эл ва халкнинг дардлари (кисмати) аччик бўлади. Жаҳонгир киши айш-ишратга маҳли е' бўлса, Элини бузади (ҳароб килади, ўзи (эса) тиламчи бўлиб колади. Юсуф Хос Хожб такаббурлик, мағрурланиш, кеккайишга камтарлик, хушсуханлик, хушфеълликни қарши қўяди. Шунингдек, амалдорларга баланд ҳимматлилик, мурувватли бўлиш, самимийлик хоҳ катта, хоҳ кичик бўлсин, хос фазилат эканлигини алоҳида таъкидлайди. Инсоннинг ҳақиқий бойлиги унинг кўз ва кўнгил тўқлиги деб беради. Зеро, очкўзлик, таъмагирлик инсонда порахўрлик каби е'мон иллатнинг томир отишига олиб келади, дейди. Юсуф Хос Ҳожиб оилавий-маиший турмуш икир-чикирларига ҳам катта эътибор беради. У кишиларни уйланиб, оила қуришидан бошлаб, фарзанд тарбия этиш, оиланинг моддий таъминотини юритишгача бўлган энг зарурий вазифаларни бирма-бир ба е'н этади. 2.Туркий тошбитиклар ма’навияти. Мовароуннаҳрда қадим давлатлар ва миллий ма’навиятнинг шаклланиш омиллари. Миллий давлатларнинг шакллана бошлаши миллатнинг шаклланиши билан бевосита бог’лиқ ҳодиса. «Авесто» маданиятининг тугал шаклланиши милоддан илгариги ВИИ-ВИ асрларда якунланган ва балки шу даврларда е'зма матнга ко’чган бо’лса эҳтимол. Ҳар ҳолда Искандар Мақдуний о’лкамизга келганда «Авесто» нинг то’лиқ е'зма матни мавжуд бо’лганлиги турли қадим китобларда қайд этилади. Бизнинг минтақада илк давлатчиликнинг юзага келиши ҳам ушбу даврларгача бошланган бо’либ, «Авесто» матнларида илк давлатчиликка оид атамалар ва тушунчалар учраши бежиз эмас. Аммо «Авесто» китобининг то’лиқ шаклланиш даври бо’лган бронза асри бошларида асосан, юқорида эслаб о’тганимиз, илк шаҳар- давлатлар мавжуд эди. Улар атрофида эса ҳануз кичик уруг’ жамоалари, қабилалар алоҳида-алоҳида, гуруҳ-гуруҳ бо’либ истиқомат қилардилар. Аста- секин о’заро яқин жойлашган турли о’лкалар аро маданий, иқтисодий, ци е'сий алоқалар вужудга кела бошлади. «Авесто» китобида Олий тангри Ахура Мазда яратган о’лкалар Ариана Ваежа (Хоразм), Гава (Суг’ди е'на), Моуру (Марг’и е'на), Бахди (Бохтар е'ки юнонча шаклида Бақтрия), Нисая (Ниса - Парфия пойтахти), Ҳаройва (Ҳирот) ва бошқаларни цанаб о’тилиши «Маздаясна» е’ тиқоди дастлаб тарқалган ушбу о’лкалар ягона маданий минтақа, кейинча Мовароуннаҳр ва Хуросон деб аталган царҳадни ташкил этганлиги ма’лум бо’лади. Цҳимолда Хоразмдан жанубда Цҳимолий Ҳиндистонгача, ҳозирги Эроннинг шимоли-шарқидан Фарг’она водийси, Эттисув о’лкасигача, Афг’онистон чегаралари эса деярли то’лиқ ушбу ҳудуд ичида жойлашгандир. Ушбу минтақа миқ е'сида шаклланган маданий-ма’навий муҳит аста-секин о’з чегараларини кенгайтириб бориб, бутун Эрон ва Озарбайжонга тарқалди. Эрон ҳудудида зардо’штийлик э’тиқодига таянган буюк империялар таркиб топди ва улар орқали бу та’лимот Месопотамия (я’ни Дажла ва Фурот даре'лари оралиг’и, ҳозирги Ироқ ва Цурия, қадимги Бобил ва Ашшур), Арабистон ярим ороли, Кичик Оси е' (ҳозирги Туркия, қадимда Византия), ҳатто қадим Йунон ва Рум (ҳозирги Италия) чегараларига этиб бориб, о’з та’сирини ко’рсатди. Аммо Зардо’шт г’оялари қадим Йунонда илм-фаннинг ривожига хизмат қила бошлаган бир пайтда бизнинг минтақа халқлари бошига ко’п кулфатлар е 'г’илди. Аввало, Эронда цалтанат о’рнатган Ахмонийлар (Ҳахоманишийлар - Куруш, Доро ва бошқалар) қадим Турон юртига кетма-кет босқинлар уюштирдилар. Цо’нг Йунонистондан Искандар Мақдуний лашкар тортиб келди. Иккинчи томондан, Хитой хоқонлари гоҳ жосус юбориб минтақа халқлари орасида низо чиқарар, гоҳ о’зи қо’шин тортиб келиб, Цҳарқий Туркистон ва Фарг’она водийларини босиб олишга уринар эди. Йа’жужма’жуж ( е'ки жуан-жуан) лар шимолдан ҳужум уюштириб турардилар. Энди кичик шаҳар-давлатлар е'ки эркин қабила иттифоқлари этарли бо’лмай қолди, минтақа халқлари о’з кучли ва бирлашган империясини тузиш заруратини ҳис қила бошладилар. Минтақадаги кичик давлатлар о’рнида милоддан олдинги ИИИ асрдан бошлаб хуннлар ҳарбий демократик иттифоқи, цо’нгра Кушонлар империяси дун е'га келди. Цҳарқий хунн ҳукмдорлари Хитойгача этиб борган бо’лсалар, Г’арбда улар Баламир (374-400), Йулдуз (400-410), Аттила (434-453) каби номдор лашкарбошилар тимсолида бутун Рим империясини ларзага цолдилар. Кушонлар империяси милодий эра бошларида ҳозирги Цҳимолий Ҳиндистон ва Турон о’лкаларини ягона ҳудудга бирлаштиришга муваффақ бо’лдилар. Бу икки йирик давлатчилик тажрибаси туркий халқлар иштироки билан бо’лган бо’лса, кейинроқ бориб туркий элат о’з мустақил империясини тузишга муваффақ бо’лди. Миллатнинг о’з-о’зини англаб этиши шу тариқа амалга ошди. Милодий эранинг В-ВИ асрларидан бошлаб, гуллаб яшнаган пайтларида Қора денгиз бо’йлари ва Дунай цоҳилларидан то Жанубий Цибир ва Мо’г’улистон эрларигача, Волга бо’йлари ва О’рол тог’и этакларидан ҳозирги Цҳимолий Афг’онистонгача ҳукмини юритган Буюк турк хоқонлиги (е'ки Ко’к турк хоқонлиги - «ко’к» бу о’ринда «осмоний», «муқаддас» ма’ноларини англатади) шаклланди. Бу улуг’ империя гоҳ юксалиш ва гоҳ таназзул даврларини бошдан кечириб, то милодий эранинг ВИИИ асри бошларигача мавжуд бо’лди. Ушбу даврда умумтурк адабий тили шаклланди, ҳарбий демократия қонунлари аста-секин барқарор давлатчилик қоидаларига айлана борди, махсус туркий е'зув ишлаб чиқилиб, бой адабий е'дгорликлар дун е'га келди. Уларнинг жуда ко’пчилиги бизгача этиб келмаган бо’лиши мумкин, аммо этиб келганларининг о’зини олганда ҳам жиддий ма’навий бойлик яратилганлиги ҳар қандай шубҳадан холидир. «Ўғузнома», «Култегин битиклари», «Тўнюқуқ битиги», «Билка қоғон битиги» цингари йирик тарихий-бадиий асарлар о’ша давр аждодларимиз тафаккур тарзи, орзу-армонлари, ма’навий камолот даражасини акс эттиради. Бизнинг назаримизда, ушбу тош битиклардаги энг муҳим мавзу Ватан ва миллат, мустақил давлатчилик г’ояларидир. Улар битик муаллифлари Йо’ллиг’ тигин, То’нюқуқ ва бошқалар қалбида юксак эҳтиросларни туг’дирган ва бу туг’ е'н уларни о’қиган бугунги китобхон дилига ҳам бундан 12 аср бурун қандай бо’лса, худди шундай та’сир ко’рсата олади. Будуннинг (я’ни, о’ша давр тилида - халқнинг) бутунлиги, юртбошининг оқиллиги ва тадбиркорлиги, баҳодирлар шиддати ва шижоати бугунги кунимиз учун ҳам ибрат ва намуна бо’лгуликдир. Ушбу битиклар мазмунидан туркий элат исломдан олдиноқ яхлит бир халқ цифатида о’злигини таниб олганини ойдин ҳис қиламиз ва ислом давридаги туркий цулолалар юксалишининг ма’навий омиллар ва асосларга эга эканлиги а е'н бо’лади. Бу пайтда туркий халқлар ягона Тангрига э’тиқод қилишган. 716-720 йиллар орасида е'зилган «Кичик Култегин битиги» шундай шиддат билан бошланади: Бу цатрларни 716 йилда тахтга о’тирган Билка қог’он номидан унинг жияни, буюк царкарда Култегиннинг набираси улуг’ шоир Йо’ллуг’ тигин (тигин - туркийда «шаҳзода» ма’носини билдиради) е'змоқда. Бу Ватан ва миллат фидойиси о’з аждодлари, бобоси ва амакисининг шонли курашларига баг’ишлаб е'зган йирик марсия-достонларида миллат ва халқ бошини қовуштириш учун о’з ҳа е'тини тиккан баҳодир ва тадбиркор юрт улуг’ларини мадҳ этди, улуснинг бош манфаати, миллий давлатнинг этакчи г’ояси нима эканлигини е'рқин цатрларда ифодалаб берди: ―Турк будуни - Буюк турк хоқонлиги (Ко’к турк хоқон-лиги) даврида ‖ умумтуркий адабий тил, мустақил давлатчилик г’оялари асосида мукаммал шаклланган ва ―Култегин битиги , ―Билка қог’он битиги , ―То’нюқуқ ‖ ‖ битиги каби туркий тош-битикларда о’з ифодасини топган ягона туркий халқ ‖ ва миллат тимсол-тушунчаси. Исте’додли царкарда Култегин турли туркий қабилаларни ягона халқ цифатида бирлаштириш учун бутун умрини фидо қилди, Турк хоқонлигининг охирги ҳукмдорларидан бо’лмиш акаси Билка қог’он цалтанатини боболари бошқарган довруг’ли юрт ҳудудларида цақлаб қолиш учун тинмай турли бузг’унчилик тамойилларига қарши а е'всиз жанглар олиб борди. Йо’ллуг’ тигин буюк боболари тимсолида элни ватанга муҳаббат, миллатпарварлик руҳида тарбия қилишга интилади, юрт тинч, халқ ҳа е'ти фаровон бо’лиши учун давлатни бошқарувчилардан, беклардан ва оддий аҳолидан қандай ма’навий фазилатлар талаб этилишини улуг’ хоқонлар давридан намуна келтириб ко’рсатиб беради: Билка қог’он эрмиш, Алп қог’он эрмиш, Буйруқчилари ҳам билка (бо’лг’он бо’лса) эрмиш, Алп бо’лган бо’лса эрмиш. Беклари яна, будуни яна то’г’ри эрмиш, Сҳунинг учун анча қо’л тутган бо’лса эрмиш. Демак, ҳукмдорнинг асосий фазилати билимли, фаросатли, шу билан бир пайтда шижоатли ва мард бо’лса, лашкарбошилар, амалдорлар ҳам шундай бо’лса, беклар, оддий фуқаролар миллат ва Ватанга цодиқ, то’г’рисо’з, гапи билан амали бир жойдан чиқадиган бо’лса мамлакат юксалар, эл фарог’атда яшар экан. Агар ҳукмдорлар элни о’йламаса, халқ то’г’ри е'’лдан тойса, юрт хароб бо’либ, миллат о’згалар асоратига гирифтор бо’лар экан. Бу азалий ва абадий ма’навий қадриятлар бугунги кунимизда ҳам о’з долзарблигини цақлаб кела е'тгани О’збекистон Президентининг қатор асарлари ва бобларида о’з акс-садосини топиб келмоқда. Бундан 1300 йил илгари Йо’ллиг’ тигин, То’нюқуқ каби миллат учун қайг’урган шоирлари бо’лган эл о’злигини ҳеч қачон е'’қотмайди, даҳрнинг минг бир балоларидан омон чиқиб яна юксалаверади. Хуллас, асотир тафаккур босқичида уруг’ жамоаси бо’лади, қабилалар бо’лади, қабилалар иттифоқи шакллана бошлайди. Аммо миллат тушунчаси бу даврдан анча кейин, миллий давлат шаклланиши билан бир пайтда юзага келади. Масалан, «Авесто» китоби е'зилган тил бирор муайян миллатнинг тилига мос келмайди. Эронда Аҳмонийлар цулоласи ҳукмронлигининг о’рнатилиши минтақа тарихида империялар даврини бошлаб берди. О’лкамиз халқлари бегона империя да’вогарларининг минг йиллик босқинчилик азобларини ко’рди, ушбу курашлар мобайнида мустақил миллат цифатида шаклланиб борди, аввал хуннлар ва Кушонлар таркибида, цо’нг мустақил миллат цифатида миллий давлатчиликни -Буюк Турк хоқонлигини вужудга келтирдилар. Бу даврда (ВВИИ асрларда) туркий адабий тил ҳам шаклланди ва ушбу умумтуркий адабий тил е'дгорликлари бизгача тошбитиклар ва бошқа матнларда этиб келди. Миллатнинг о’з-о’зини англаб эта бошлагани, турли туркий элатларнинг бир бутун халқ («будун») цифатида бирлашуви ҳа е'т ва мамот масаласи бо’либ, юзага чиққанлиги ушбу матнлар мазмунида аниқ ифодалангандир. Туркий миллат о’з мустақиллиги учун, элатлар бирлиги учун курашда, а е'всиз жангларда шаклланди. 4.Ўзбекистон Президенти И.А. Каримовнинг маънавият масалаларига эътибори Инсон маънавий дуне'си - нозик соҳа. Ундаги вазиятни осонликча, муайян фармон е'ки қарор қабул қилиш билан тузатиб бўлмайди. Уни ўнглаш учун йиллар давомида мунтазам ва сабр-тоқат билан мафкуравий, тарбиявий, маърифий иш олиб бориш, амалий чора-тадбирлар, ҳа е'тий ўзгаришлар жорий этиш тақозо қилинади. Миллий маънавият миллатнинг ўтмиши, бугуни ва келажагини қамрайди, уларни яхлит тизимда тутиб туради. Ўтмиш аждодларимиз мероси бугунги жаҳон даражаси билан уйғунлаштирилса, мамлакатимиздаги воқе аҳволга татбиқ этилса, ундан келажак куртаклари униб чиқади, келажак сиймоси шаклланади. Шу сабабли ҳам И.А.Каримов Ўзбекистон Президенти лавозимига сайланган дастлабки кунлардан бери халқ маънавиятини юксалтиришга биринчи даражали эътибор қаратиб келмоқда. Миллий мустақиллигимизнинг иккинчи йилида Президент “Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққи е'т йўли” рисоласини эълон қилди. Ушбу китобнинг алоҳида боби “Мустақил Ўзбекистонни ривожлантиришнинг маънавийахлоқий негизлари” деб номланди ва унда илк бор халқ маънавиятини ривожлантириш масалалари батафсил таҳлил этилди. 3 1995 йил феврал ойида Ўзбекистон республикаси биринчи чақириқ Олий мажлисининг биринчи йиғилишида Президент И.А.Каримов “Ўзбекистоннинг си е'сий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари” мавзуида катта маъруза қилиб, мамлакатнинг си е'сий ва иқтисодий ривожига оид муҳим масалалар билан бир қаторда миллатнинг маънавий такомили йўналишида ҳам янгича е'ндошувлар, долзарб муаммоларнинг пухта ўйланган ечимларини халқ намояндалари муҳокамасига ҳавола этди. Унда, аввало, 130 йиллик мустамлака асоратидан қутулиб, қайта қад ростлаган мустақил давлатчилигимизнинг бетакрор 3 Каримов И.А. Асарлар. 1-жилд, с. 76-85. қие'фаси очиб берилди. Унинг халқимиз, миллатимиз “тарихий ва маънавий тараққи е'тининг” самараси, “ўзига хос, ўзига мос маданияти ривожининг ‖ натижаси эканлиги қайд этилди 4 . ―Социализм ғояларининг халқимиз ‖ ҳа е'тига четдан зўравонлик билан жорий этилгани, улар халқимизни манқуртлаштириш учун хизмат қилгани очиқ айтилди. Президент маърузанинг “Юксак маънавият - келажак пойдевори” 5 деб номланган фаслида мустақилликнинг дастлабки тўрт йилида бу соҳада эришган ютуқларни тилга олиш баробарида келажак йўналишларни ҳам батафсил таҳлил этиб берди. “Эндиги асосий вазифа,-деб фикрини изҳор этди юртбошимиз,-кишиларимизнинг мустақил фикрлашга ўрганиши, ўзига ишончининг орта боришидир” 6 . Бунинг учун ҳар биримиз “босиб ўтган йўлимизни танқидий баҳолаб”, “буюк маданиятимиз томирларига, қадимий меросимиз илдизларига қайтиб, ўтмишимиздаги бой анъаналарни янги жамият қурилишига татбиқ этмоғимиз керак” 7 . Умуман қайд этиш жоизки, Ўзбекистон Президенти И.А.Каримовнинг деярли ҳар бир нутқида маънавият масаласига эътибор қаратилади, ҳар бир асарида маънавият масалаларига оид муҳим фикрлар, янгича ғоялар олға сурилган. 2008 йили ―Маънавият нашри е'тидан Ўзбекистон Президентининг ‖ Ислом Каримовнинг “Юксак маънавият – енгилмас куч” номли маънавият масалаларига бағишланган алоҳида рисоласи босилиб чиқди. Китоб 4 бобдан иборат бўлиб, “Маънавият – инсоннинг улғайиш ва куч-қудрат манбаидир” деб номланган биринчи бобида “маънавият” тушунчаси, маънавиятли ва маънавиятсиз инсонлар, маънавиятни шакллантирувчи мезонлар маънавий ва моддий ҳа е'т уйғунлиги каби масалалар кенг омма учун тушунарли тилда батафсил ба е'н қилинган 8 . Китобнинг иккинчи боби “ Мустақиллик – маънавий 4 Каримов И.А. Асарлар. 3-жилд, с. 6. 5 Ўша китоб, с. 33-42. 6 Ўша китоб, с. 34. 7 Ўша китоб, с. 7. 8 Ислом Каримов. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т., ―Маънавият ,2008. С.18-70. ‖ 8 Шу китоб, с. 71-109. тикланиш ва юксалиш” деб аталган ва унда аввало миллий ғоянинг маънавий ҳае'тдаги ўрни, мустақиллик даври жамиятимиздаги миллий-маънавий тикланиш ва юксалиш жара е'ни, тилимиз ва динимиз, миллий ва диний байрамларимиз мавқеининг қайта тикланиши, ислоҳотларнинг маънавий аҳамияти ҳақида сўз боради 8 . Учинчи бобга “Маънавиятга таҳдид – ўзимиз ва келажагимизга таҳдид” деб ном қўйилган бўлиб, унда маънавият ва маънавий тарбия масалалари бугунги кунда жаҳонда кеча е'тган глобаллашув жара е'нлари шароитида нақадар долзарблашгани ва энди бу масалалар фақат миллий ҳудудда чегараланиб қолмай умумбашарий муаммога айлана е'тгани таҳлил этилади 9 . Дун е'даги энг буюк жасорат маънавий жасоратдир, деб хулоса қилади И.Каримов “Ватанимиз тараққи е'тининг мустаҳкам пойдевори” деб номланаган охирги бобда 10 . Президентнинг чуқур ишончига кўра маънавий тарбиянинг ибтидоси ҳар бир инсон қалбига қулоқ тутиш ва кўнглига йўл топишдан бошланади ва бу соҳада зи е'лиларимизнинг ўрни ва масъулияти ўта муҳимдир. Албатта, Ўзбекистон Президентининг Ислом Каримовнинг ушбу рисоласи 10 ва маънавиятга доир бошқа фикр ва мулоҳазалари алоҳида йирик жиддий тадқиқот мавзусидир. Аммо мазкур тадқиқот якунларини кутмай туриб ҳам, И. А. Каримов асарларини шу йўналишда эътибор билан ўрганиб чиққан одам Президент қарашлари миллий маънавият назариясини шакллантириш йўлида ўқ томирларни аниқ ва муайян кўрсатиб берганлигига амин бўлади. Шундан келиб чиқиб, ушбу китобдаги мавзуларни бугунги кун нуқтаи назаридан е'ритиш жара е'нида назарий замин сифатида асосан Президент И. А. Каримов асарларида билдирилган фикр ва хулосаларга таянилди. 1997 йилда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси IX сессиясида Президент И.А.Каримов “Баркамол авлод – Ўзбекистон 9 Шу китоб, с. 110-127. 10 Шу китоб, с. 159. 10 ―Рисола сўзини охирги пайтларда баъзан русча ―брошюра маъносида ишлатиш ‖ ‖ ҳоллари учрамоқдаки, бу буткул хато бўлиб, ―рисола деганда ўзбек тилида муайян мавзуга ‖ бағишланган алоҳида асар, илмий тадқиқот, яъни монография назарда тутилади. Унинг ҳажми турлича бўлиши мумкин, бу энди мавзунинг салмоғига боғлиқ. тараққие'тининг пойдевори” деган мавзуда нутқ сўзлаб, мамлакатимизда таълим-тарбия тизимини тубдан ўзгартириш, уни янги замон талаблари даражасига кўтариш, шу билан ўсиб кела е'тган авлоднинг келажак ҳа е'тига мустаҳкам пойдевор яратиш масаласини ба е'н қилиб берди. Ўзбекистон Президенти И.А.Каримов ушбу нутқида ва кейинги маърузаларида е'ш авлод тарбиясининг пухта ўйланган ва мукаммал тизимини муҳокамага қўйди. Ушбу режанинг амалга жорий қилиниши, айниқса, 11 йиллик умумий мажбурий таълим ўрнига 9 йиллик умумий ўрта таълим ва 3 йиллик коллеж-лицей таълимининг йўлга қўйилиши балоғат е'шига етиб энди мустақил ҳа е'тга кириб кела е'тган йигит-қизларни бугунги кунимиз учун зарур бўлган муайян касб-ҳунарни эгаллаб, келажакка қараб дадил қадам ташлашлари учун реал имконият яратиб берди. 1997 йил 27 август куни қабул қилинган ―Таълим тўғрисида ги ‖ Ўзбекистон Республикаси Қонуни ва ―Кадрлар тай е'рлаш миллий дастури га ‖ биноан таълим турлари: мактабгача таълим, умумий ўрта таълим, ўрта махсус, касбҳунар таълими, олий таълим, олий ўқув юртидан кейинги таълим, кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тай е'рлаш, мактабдан ташқари таълим шаклида белгиланди. Олий таълим 2 босқичда: бакалавриат (4 йил) ва магистратура (2 йил) сифатида белгиландики, натижада олий тоифали мутахассисларнинг ҳам ижтимоий-иқтисодий талаблардан келиб чиқадиган даражаланиши вужудга келди. Мустақиллик йилларида ўтган улуғ шоир ва адибларимизнинг юбилейларини ўтказиш ҳам қутлуғ анъанага айланиб борди. 1993 йили атоқли шоир Ғафур Ғуломнинг 90 йиллиги ва шоҳ-шоир ва улуғ адиб Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг 510 йиллиги тантаналари ўтказилди ва Андижонда ―Боғи Бобур барпо қилинди. 1994 йилда Шўролар замонида фақат ҳукмдор ‖ бўлгани туфайли номи қораланган маърифатпарвар шоҳ ва истеъдодли шоир Муҳаммад Раҳимхон Ферузнинг 150 йиллик юбилейи нишонланди. 1997 йили ноябрда Абдулҳамид Чўлпоннинг 100 йиллиги, 1999 йили буюк тасаввуф шоири Паҳлавон Маҳмуднинг 750 йиллиги ва улуғ шоир ва таржимон Огаҳийнинг 190 йиллиги кенг кўламда байрам қилинди. 2003 йили Ғафур Ғуломнинг100 йиллиги муносабати билан шаҳар марказидаги шинам маданият ва истироҳат боғи унинг номига қўйилди ва шу боғда унга улуғвор ҳайкал ўрнатилди. Бугунги кунда биргина Тошкент шаҳрининг ўзида Бобур номида, Мирзо Улуғбек номида, Абдулла Қодирий номида, болалар шоири Зафар Дие'р номида боғлар барпо этилган. Тарих хотираси, халқнинг, жонажон ўлканинг, давлатимиз ҳудудининг холис ва ҳаққоний тарихини тиклаш миллий ўзликни англашни, таъбир жоиз бўлса, миллий ифтихорни тиклаш ва ўстириш жара е'нида ғоят муҳим ўрин тутади. Тарих миллатнинг ҳақиқий тарбиячисидир. Буюк аждодларимизнинг ишлари ва жасоратлари тарихий хотирамизни жонлантириб, янги фуқаролик онгини шакллантирмоғи зарур. Бизнинг ўтмиш маданиятимиз бутун инсониятни ўзига ром этиб кела е'тган марказ бўлиб кела е'тганлиги тасодифий эмас. Самарқанд, Бухоро, Хива фақат олимлар ва санъат ихлосмандлари учунгина эмас, балки тарих ва тарихий қадриятлар билан қизиқувчи барча кишилар учун зи е'ратгоҳга айланган. Мустақиллик даврида ўзбек олимларининг куч-ғайратлари билан тарихимизнинг кўпдан-кўп ғоят муҳим саҳифалари, энг аввало, темурийлар даври, XIX аср охири - XX аср бошлари тарихи янгидан кашф этилди. Миллий туйғу инсон учун табиийдир, чунки у ота-оналардан мерос қилиб олинган ва бола ўз ота-онасига, бутун дун е'га айтган биринчи сўзида ифодаланади. Ўз халқига, унинг анъаналарига, тили ва маданиятига муҳаббат ва ҳурматни тарбияламасдан туриб, ҳақиқий инсонни тарбиялаш мумкин эмас. Ватанпарварлик, фуқаролар якдиллиги — е'ш ва мустақил Ўзбекистон давлати барпо этила е'тган негиздир. Айни шу нарса жамиятни қайта ўзгартириш йўлидаги қийинчиликларни енгиб ўтишга, ҳамжиҳатлик ва ҳамкорликка эришишда е'рдам беради. Xулоса Аждодларимиз меросида бае'н қилинишича, маънавият кўнгил кўзгусидан таралган нур, у инсон қалбида яширинган. Демак, ―Маънавиятшунослик ‖ фанининг асосий вазифаси ҳам руҳ тарбияси, кўнгил кўзгусига сайқал беришда ҳар бир шахсга кўмаклашувдир. ―Маънавиятшунослик фани ‖ инсоннинг Борлиқ ҳақиқати 11 га нисбатини ўрганади. Бунинг учун маънавият муаллими, файласуфдан фарқли ўлароқ, ўз мулоҳазаларини соф мантиқий мулоҳазалар тарзида эмас, балки маънавий меросга, бу соҳада аждодларимиз эришган беқи е'с ютуқларга асосланган ҳолда олиб боради, яъни бу фан, маълум маънода, тарихий-назарий фандир. Унинг теранлиги ва кўлами аждодларимизнинг минг йиллар давомида тўплаган яхлит тарихий-маънавий тажрибаси билан белгиланади, шу билан бирга халқ донишмандлигининг турли суратларда зуҳур этиши ҳам ундаги назарий хулосаларнинг манбаи бўлиб хизмат қилади. Шу нуқтаи назардан қараганда яна бир жиҳатни таъкидлаб ўтиш лозимки, жаҳон илмида маънавиятга оид масалалар махсус фан сифатида изчил ўрганилмаганлиги туфайли бугунги кунда маънавиятнинг умумбашарий муаммоларини кенг миқ е'сда ўрганиш учун тадқиқий асос етарли эмас. Шу сабабли бу соҳанинг назарий асосларини ишлаб чиқишда биз асосан ўз аждодларимиз яратган назарий меросга таянишга мажбурмиз. Қолаверса, ҳеч бир халқ ўзга халқлар маданияти, урф- одатлари, фалсафий тизимлари, мафкура ва дун е'қараши асосида яшамайди, улардан кўр-кўрона кўчирма қилиб барака топмайди . “Албатта, ҳар қайси халқ е.ки миллатнинг маънавиятини унинг тарихи, ўзига хос урф-одат ва анъаналари, ҳа е.тий қадриятларидан айри ҳолда тасаввур этиб бўлмайди. Бу борада, табиийки, маънавий мерос, маданий бойликлар, кўҳна тарихий е .дгорликлар энг муҳим омиллардан бири бўлиб хизмат қилади”. 13 Шундай экан, ― Маънавиятшунослик фани ҳозирги кунда асосан миллий ‖ маънавиятимиз тарихий таржибасига таянган ҳолда ишлаб чиқила е'тгани бежиз эмас. Шу билан бирга миллий маънавиятимиз ҳечқачон умуминсоний 11 ―Борлиқ ҳақиқати тушунчасига китобнинг 5-бобида мукаммал изоҳ берилган. ‖ 13 Ислом Каримов. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т., ―Маънавият , 2008. С.29-30. ‖ қадриятларга зид бўлмаганини ва унинг назарий асослари ҳам умумбашарият манфаатларини унутмаган ҳолда шакллантирилиши лозимлигини унутмаслигимиз лозим. Бу масалалар ҳар бири ушбу китоб саҳифаларида батафсил е'ритилади. Миллий маънавият ўтмиш эмас, у ҳам ўтмиш, ҳам бугун, ҳам келажакни ўзида мужассам этади. Бунинг учун унинг манбаи сифатида биз фақат аждодларимизнинг е'зма меросига таяниб қолмай, балки ушбу меросдан англаганимизни бир пайтнинг ўзида халқнинг тирик хотираси билан, унинг маънавий қадриятлари билан қи е'слаб, уларнинг уйғун жиҳатларига эътибор қаратишимиз лозим бўлади. Шу билан бирга тарих тажрибаси ва синовларидан ўтган қийматларни умумбашарий қадриятлар билан уйғунлаштириб, ҳозир ва келажак учун аҳамияти нуқтаи назаридан баҳолаш кўзда тутилади. Хуллас, миллий маънавият назарияси воқеликни фақат онг билан, ақл билан тушуниб етиш тажрибасига эмас, Ҳақиқатни англаб етишнинг барча воситалари, эътиқод, ибрат, тақво, ри е'зат, ирфон, меҳр, дид-фаросат, амалий яратувчилик фаолиятининг барча турларига эътибор қаратиб, миллатнинг барча амалий ва назарий тажрибасини ўрганишга интилади, ушбу тажрибани онгли ўзлаштиришда ҳар бир инсонга кўмаклашади, мақсад - битта, кўнгил кўзгусига сайқал беришда ҳар бир шахсга иложи борича е'рдам бериш.Инсон руҳида табиатга нисбатан, ўзгаларга нисбатан меҳр ва адолат туйғулари шаклланишига унинг моддийлиги билан бевосита боғлиқ бўлган нафси аммораси 12 , яъни ғафлат, шаҳват ва кибр каби қусурлар доимо ҳалақит бериб туради, шунинг учун ҳар бир киши ҳа е'тга, ўз фаолиятига сергак боқиши лозим. Ушбу иллатлар ҳар бир инсон фитрати билан боғлиқ бўлгани туфайли инсон моддий мавжудот сифатида тирик экан, унинг руҳиятидаги турли таъсирларни мувозанатловчи куч керак. Айни шу куч - маънавиятдир. 12 ―нафси аммора – ―амр этувчи, яъни буйруқ берувчи нафс дегани бўлиб, ‖ ‖ жиловланмаган, яъни тарбияланмаган нафсни билдиради. Бундай нафс эгаси фақат ўз моддий хоҳиш-истаклари йўлида ҳаракат қилиб, ўзгалар билан ҳисоблашишни мутлақо истамайди, унда маънавий интилишлар деярли бўлмайди. Маънавият инсондаги яратувчилик қудратидир, инсонда шу қудратни уйғотиш ва ҳаракатга келтиришга муваффақ бўлинса, барча улуғвор режаларни амалга ошириш учун воқеъ имкон вужудга келади. Масалага бугунги жаҳон тараққие'тининг илғор тамойиллари даражасида е'ндошилса, миллий таълимнинг энг муҳим вазифаси ҳам ана шу имконни шакллантириш, яъни е'ш авлод руҳида яратувчилик қудратини уйғотиб, уни башарият тараққи е'тига хизмат қилувчи муайян ўзанлар сари йўналтира билиш билан белгиланади. Мустақиллик даврида Ўзбекистон Президенти И.А. Каримовнинг бевосита ташаббуси билан барча даражадаги таълим тизимида ―Маънавият асослари алоҳида ва махсус фан сифатида ўқитила бошланди. 1997 йилдан ‖ бутун ўқув юртларида ―Маънавият асослари" фанини ўқитиш жорий қилиниши юртимиз маънавий ҳа е'тида муҳим ҳодиса бўлди. Тўғрисини тан олиш керак, ўша пайтда нафақат Ўзбекистонда, балки бутун дун е' миқ е'сида шундай фан борлигини биров билмас эди. Фақат 1996 йил охирларида бу йўналишда илк рисолалар нашр этилган бўлиб, улар бир гуруҳ муаллифлар ҳамкорлигида е'зилган ―Ватан туйғуси китоби, А.Эркаевнинг ―Маънавият ‖ – миллат нишони ва М.Имомназаровнинг ―Миллий маънавиятимиз ‖ такомил босқичлари рисолалари эди. Орадан ўтган 11 йил мобайнида бу ‖ соҳада анча-мунча ишлар қилинди. Бирқанча китоб ва рисолалар, олий ва ўрта махсус ўқув юртлари, мактаблар учун қатор дарслик ва қўлланмалар чоп этилди. Айниқса, Ўзбекистон Президенти И.А. Каримовнинг маънавият масалаларига алоҳида эътибори, унинг бу соҳага бағишланган қатор асарларининг нашр этилиши (1994 йилдаги - ―Истиқлол ва маънавият ‖ китоби, 1997-98 йилларда ўзбек ва рус тилларида нашр этилган «Маънавий юксалиш йўлида» ва «На пути духовного Возрождения» асарлари, 2008 йили ―Маънавият нашри е'тида босилиб чиққан ―Юксак маънавият – енгилмас ‖ куч номли алоҳида асари) ушбу соҳанинг мустаҳкам о е'ққа туришида катта ‖ аҳамиятга эга бўлди. Шундай қилиб, бугунги кунда ишонч билан айтиш мумкинки, ―Маънавиятшунослик алоҳида фан сифатида шаклланиб ‖ келмоқда ва бу соҳада талай ютуқларга эришилганини қайд этилса муболаға бўлмайди.Кейинчалик шу соҳада кадр тайе'рлаш масаласи йўлга қўйилиши муносабати билан охирги йилларда бу фан ҳам тармоқланиб, ―Маънавиятнинг ривожланиш тарихи ―Маънавиятнинг диний асослари , ‖ ‖ ―Ахлоқнинг маънавий асослари , ―Санъатнинг маънавий асослари , ―Оила ‖ ‖ маънавияти ―Миллий мустақиллик ва маънавият каби янги-янги курслар ‖ ‖ ўқув режага киритилмоқда. Аммо ҳали е'ш авлод маънавий тарбияси йўлида қилиниши зарур бўлган ишлар кўп. Қолаверса, бу соҳадаги ишларимизнинг жаҳон фани ва инсоният маънавий такомили йўлидаги аҳамиятини ҳам унутмаслигимиз керак. Хуллас, ―Маънавиятшунослик жаҳон илмида ўз ‖ ўрнини эгаллашга дадил интила е'тган янги фан бўлишига қарамай, унинг режалари - улкан, ниятлари – улуғ. Унинг мустаҳкам о е'ққа туриб олиши, кўп жиҳатдан, илгаридан мавжуд бўлиб келган унга е'ндош ва туташ турли фан эгаларининг холислиги ва хайрихоҳлигига ҳам боғлиқ. Ҳозирги кунда нашр этила е'тган баъзи ўқув қўлланмаларда ―Маънавиятнинг предмети, тушунчалари... деган жумлалар сарлавҳага чиқиб қолмоқда. Илмий ‖ жиҳатдан е'ндошганда бундай дейиш унчалик тўғри эмас. Албатта, баъзан шундай ҳолатлар учрайдики, фан мавзуси билан номи бир хил бўлиб қолади. Масалан, биз фалсафани ўрганадиган фанни ҳам ―Фалсафа деймиз, тарихни ‖ ўрганадиган фанни ―Тарихшунослик деб ўтирмай, оддий қилиб ―Тарих ‖ ‖ деймиз, Ахлоқшунослик, Иқтисод назарияси, Адаби е'тшунослик фанлари ҳам баъзан халқ тилида қисқа қилиб ―Ахлоқ , ―Иқтисод , ―Адаби е'т деб ‖ ‖ ‖ ишлатилади. ―Физика , ―Этика фанларининг номи ҳам аслида ушбу фан ‖ ‖ мавзулари номи билан аталган. Аммо барибир ҳа е'тнинг муайян соҳаси билан ушбу соҳани назарий ўрганишга қаратилган илм йўналишини фарқ қилган дуруст. Фойдаланилган адабиётлар руйхати 1. Абдуллашер «Ахлокшунослик» 2. Э. Юсупов «Инсон камолотининг маънавий асослари». 3. Т., ―Университет ,1998, ‖ 4. С.Отамуратов, Ж. Раматов, С.Хусанов «Маънавият асослари» («Маърузалар матни»). Т. 2000, 5. Б. Зи е'муҳаммадов, С. Зиямуҳаммедова, С. Қодирова «Маънавият асослари». Т., ―Ўзбекистон миллий энциклопедияси , 2000, ‖ 6. Гудзенко «Рус маънавияти». М., АИФ-Принт, 206, 7. Э.Юсупов «Инсон камолотининг маънавий асослари». Т-1998 8. ―Маънавиятнинг ривожланиш тарихи ‖ Internet saytlar 1. www.ziyouz.uz/ 2. www.O`zbekistonovozi.uz/ 3. www . ziyouz . com / index . pxp?optioh=com-134 4. www.milliyma`naviyat.uz/node/424

Юсуф Хос Ҳожиб ва Ислом маърифатчилиги босқичида туркий халқлар маънавияти

Купить