Z.M. Boburning “Boburnoma” asari tarixiy manba sifatida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	219.0KB
Xaridlar	7
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

792 Sotish

Z.M. Boburning “Boburnoma” asari tarixiy manba sifatida

Sotib olish

“Boburnoma ” ning o’zbek adabiyoti va madaniyatini o’rganishdagi
ahamiyati.
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................... 2
I.Bob. Zahiriddin muhammad boburning hayoti va siyosiy- ilmiy faoliyati. ... 6
1.1.Zahiriddin Muhammad Boburning hayoti va siyosiy faoliyati. ................. 6
1.2.Ingliz tarixchisi Rashburk Uilyamsning Zahiriddin Muhammad Bobur
haqidagi manbalari. ....................................................................................... 22
II. Bob. Zahiriddin Muhammad Boburning “ Boburnoma” asari muhim
tarixiy manba. ................................................................................................ 27
2.1. Zahiriddin Muhammad Boburning “ Boburnoma” asarining mazmun
mohiyati. ........................................................................................................ 27
2.2. Zahiriddin Muhammad Boburning “ Boburnoma “ asarining tarixiy va
ilmiy ahamiyati. ............................................................................................. 32
Xulosa ........................................................................................................... 42
Foydalanilgan adabiyotlar va маnbаlаr ro’yхатi ........................................... 45
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . O`zbеkiston Rеspublikasi o`z musta q illigiga
erishgach, zamonaviy davlatchilik tizimini barpo etish va rivojlantirishga alo h ida
e'tibor q aratdi. Ushbu ustivor yo`nalishdagi jadal harakatlarni amalga oshirishidan
o`zbеk xalqining davlatchilik sohasida to`plagan ko`p asrlik boy tarixiy
tajribasini atroflicha o`rganish va undan samarali foydalanish masalasi o`zining
dolzarbligi bilan ajralib turadi. Shu nuqtai nazardan, Prezidentimiz I.A.Karimov
ta’kidlaganlariidek, “o’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab
bo’lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi zarur”.
Prezidentimiz har bir o’zbek farzandi “mening ajdodlarim kimlar bo’lgan,
millatimizning ibtidosi qayda, uning oyoqqa turushi, tiklanish, shakllanish
jarayoni qanday kechgan”. Ayniqsa mustabid tuzum davrida “… Amir Temur,
Bobur Mirzo va boshqa ulug’ bobokalonlarimizning buyuk nomlari qaysi
tuproqlarda qorishib yotgan edi?” degan savollarni o’ziga-o’zi berishi kerakligini
qayta-qayta uqtiradi. Bu masalada “O’zbekistonning, o’zbek xalqining bugun
keng ommaga etkazishga arziydigan haqqoniy tarixi yaratildimi-yo’qmi? “
degan
zaruriy savolni beradi va sho’rolar davrida o’zgalar yozib bergan soxta g’oyalar
asosida yozilgan tarixni qayta ko’rib chiqish lozimligini ta’kidlaydi.
Prezintimiz I.A.Karimov rahnomaligida ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan
madaniy-ma’naviy merosni asrab avaylash va boyitish, davlatchiligimiz tarixini
chuqur o’rganish, o'zligimizni anglash va namoyon etishga alohida e'tibor
qaratilmoqda. Jumladan, mustaqillikdan keyin nafaqat vatanimiz tarixida, balki,
jahon tarixi ilm fanida yorqin iz qoldirgan Zahriddin Muhammad Bobur siymosini
ulug’lash, uning ilmiy merosini o’rganish va undan foydalanish masalasi doimo
dolzarb bo’lib kelmoqda. Davlatimiz rahbari I.A.Karimov 1990-yil 5-iyunda hali
mustaqil bo’lmasimizdan bir yil oldin so’zlagan nutqlarida tarixiy meros
to’g’risida shunday deganlar: “Xalqimiz respublika hukumatining Navoiy,
Ulug’bek, Bobur, Mashrab, Furqat, Qodiriy, va xalqimizning boshqa buyuk
farzandlari yubileylari o’tkazish to’g’risidagi qarorini juda ruhlanib kutib olgani
bejiz qadriyatlarining ravnaqi va boyishiga xizmat qilib kelgan endi va bundan
2

keyin ham xizmat qiladi. Biz ularning bebaho merosini xalqqa, avvalo yoshlarga
yetkazish uchun barcha ishlarni qilamiz”.
Qadimiy Movarounnahr va undagi xalqlar hayoti haqida jonli guvohlik beruvchi
asarlar orasida “ Boburnoma “ alohida ajralib turadi. Ajoyib lirik shoir, o’zbek
adibi Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan yaratilgan bu asar ijtimoiy-tarixiy,
ilmiy, tabiiy va adabiy lingvistik ma’lumotlar xazinasidir unda 1494-yildan 1530-
yilgacha O’rta Osiyo, Afg’oniston va Hindistonda kechgan voqealar bayon etilgan.
Bobur tarixiy faktlarni shunchaki qayd etish jangu-jadallar, yurishlar haqida
xronologik axborot berish bilangina kifoyalanmay, voqealarni jonli tilda qiziqarli
hikoya qiladi, manzara chizadi, tabiatni, etnografik holatlarni tasvirlaydi, davrni,
uning xususiyatlarini gavdalantiradi. Shu sababdan asar faqat ilmiy –tarixiy
ahamiyati bilan emas, balki o’zbek badiiy nasrining yorqin namunalaridan biri
sifatida ham biz uchun qimmatlidir. Shoir o’z xotiralarini badiiy naql uslubida
sodda va ravon bayon etadi, o’nlab tarixiy shaxslarning aniq xarakterini yaratadi;
tabiat manzaralarini suratini chizadi, kitobni har xil syujetlar, ishqiy sarguzashtlar,
sheriy parchalar bilan bezaydi. Tilga olingan shaxsning portreti kiyinishini, tashqi
ko’rinishini, fel-atvorini, odatlarini, o’tmishini avlod-ajdodini birma-bir ta’rif
etiladi. Asardagi markaziy obraz Boburning o’zi, albatta. Uning his – tuyg’ulariga
boy qalbi ko’z oldimizda yorqin jonlanadi. Ingliz tarixchisi Elfiniston “
Boburnoma” va uning muallifi haqida “Uning his tuyg’ulari har qanday
mubolag’adan yoki pardalashdan holi, uslubi oddiy mardona, shu bilan birga jonli
va ifodali. O’z zamondoshlari biografiyasini, ularning qiyofalari, urf-odati,
intilishlari, qiziqish va qiliqlarini ko’zguda aks etgandek ravshan tasvirlaydi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Bitiriruv malakaviy ishining maqsadi
Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan 1494-yildan 1530-yilgacha yozib
tugallangan “Boburnoma” asarining muhim tarixiy ahamiyatga ega bo`lsada,
mustaqillik davrigacha tadqiqotchilar tomonidan maxsus tahliliy tarzda
o`rganilmaganligini e'tiborga olib, bu sohadagi kеmtiklikka biroz bo`lsada barham
bеrib, asardagi tarixiy voqеalarni o`sha davrga oid bo`lgan muhim tarixiy
manbalarga solishtirib o`rganib, tahlil natijalarini atroflicha yoritib bеrishga
3

qaratilgan. Kurs ishda qo`yilgan maqsad va vazifaga muvofiq quyidagi
masalalarni ko`rib chiqish rеjalashtirilgan:
Birinchidan, Zahiriddin Muhammad Boburning h ayoti va siyosiy faoliyatini
mavjud tarixiy manbalar va adabiyotlar asosida o`rganish. Mirzo Boburni buyuk
olim darajasiga ko`targan tarixiy omillarni mo h iyatini ochib bеrish.
Ikkinchidan, Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asarining mazmun
va mohiyatini, tarixiy va ilmiy ahamiyatini atroflicha tahlil qilish.
Kurs ishining vazifasi . Tadqiqotning nazariy asosini Prеzidеntimiz
I.A.Karimovning asarlari va mavzuga doir bildirgan fikr hamda nutqlari tashkil
etadi. Prеzidеntimiz I.A.Karimov doimo o`zlarining asarlarida jamiyat
taraqqiyotining barcha jabhalariga e'tibor bеrgan holda, o`tmish tariximizning
haqqoniy yoritilishiga tarixchi olimlarimizning diqqat –e'tiborlarini tortib
kеlganlar. Tad q i q otchilardan Abdullayev M. , U. Erskin, L.P. Sharma, Hoshimov
I., Nuritdinov M., Hasanov. X., Qudratullayev H. Hasanov., Nafasov T., Rasulov
R., Fayziyev.T., Mamajonov A.M., Vahob Rahmonov va bosh q alar o`z
tad q i q otlarida “ Boburnoma ” asarining ba'zi jihat larini ochib bеrganlar .
Tad q i q otlarning mazmun va tavsifi shundan guvo h lik bеradiki, Boburning
“Boburnoma” asari vatanimiz tarixshunosligida to`li q o`rganilmagan. Xuddi
mana shu hol mavzuni tarixiy tadqiqot obеkti sifatida tanlab olishga undadi va
shulardan kеlib chiqib, Bobur hayoti va siyosiy-ilmiy faoliyati hamda
“Boburnoma” asari tadqiqot mavzusi qilib bеlgilab olindi.
Kurs ishining ob’ekti: Shundan iboratki, tadqiqot uchun tanlab olingan
mavzu, uning tarkibiga kirgan qator muhim muammolar to`liq, yaxlit holda
maxsus tadqiqot qilinmagan. Shu bois tadqiqotda ana shu holat hisobga olinib,
hozirgacha yaratilgan mavjud adabiyotlar, maqolalar asosida tadqiq etilayotgan
davr ichida Boburning hayoti va siyosiy-ilmiy faoliyati hamda “Boburnoma” asari
maxsus ilmiy tahlil qilinmoqda. Mavzuga doir matеriallar h am jamlangan h olatda
tad q i q q ilinmo q da.
Kurs ishining predmeti: . Tadqiqotda tadqiq etilayotgan muammodagi
“Boburnoma” asari Zahiriddin Muhammad Boburning tarixiy asari bo`lib, unda
4

XV-XVI asrlarda temuriylar saltanati tarkibiga kirgan hududlarning ijtimoiy-
siyosiy tarixi va geografiyasiga oid ma’lumotlar bilan birgalikda ko’pgina tarixiy
shaxslar haqida ma’lumotlar bayon etilgan. Asarda bayon etilgan faktlarning
qanchalik darajada haqqoniyligini tеkshirishda o`sha davr tarixiy manbalari imkon
darajasida qiyoslashga harakat qilinganligi sababli katta amaliy ahamiyat kasb
etadi.
5

I.Bob. Zahiriddin muhammad boburning hayoti va siyosiy- ilmiy faoliyati.
1.1.Zahiriddin Muhammad Boburning hayoti va siyosiy faoliyati.
Zahiriddin Muhammad (hijriy 888-yilda muharram oyining oltinchi kuni)
milodiy 1483-yilning 14-fevralida dunyoga keldi. Uning ismi o’sha davrdagi
Movarounnahrning atoqli ulamolaridan bo’lgan Xo’ja Nasriddin Ubaydullaxon
tanlagan edi.
Bobur shajarasi: Ota tomonidan : Bobur Sulton Umarshayx Mirzo o’gli, u
esa Sulton Abdusaid Mirzo o’g’li, u esa Sulton Muhammad Mirzo o’g’li, u esa
Mirzo Miranshoh o’g’li, u esa Amir Temur o’g’li edi. Onasi tomondan :Qutlig’
Nigor Xonim Yunusxon qizi, u esa Vaysxson o’g’li, u esa Sher Alixon o’g’li, u esa
Muhammad Xo’jaxon o’g’li, u esa Xizir Xo’jaxon o’g’li, u esa To’g’liq Temurxon
o’g’li, u esa Eson Bug’axon o’g’li, u esa Dava Chiqon o’g’li, u esa Baroqxon
o’g’li ( uni G’iyosiddin ham deb atashardi ), u esa So’kach o’g’li, u esa Kamg’or
o’g’li, u esa Chig’atoy o’g’li, u esa Chingizxon o’g’li edi.
Aytishlaricha, chig’atoylar arabcha “ Zahiriddin “ so’zini talaffuz etishda
qiynalishgach, ota-onalari uni Bobur deb atadilar va rasmiy hujjatlarda Zahiriddin
Muhammad Bobur deb yuritilardi. 1
Otasi vafot etganda u endigina o’n bir yoshdan o’tgan edi. Farg’ona davlati
hozir (muallif 1845-yilni nazarda tutmoqda) Qo’qon deb yuritiladi. U paytlarda bu
mamlakat hududdan kichikroq bo’lsa ham Boburning tariflashicha, meva va
g’allaga boy o’lka edi. Bu vodiyning atrofi tog’lar bilan o’ralgan bo’lib, janubiy
g’arbiy tomonigina Xo’jand va Samarqand orasi, Sayhun daryosining chap
qirg’oqlari ochiq edi. Bu daryo Sir deb ham ataladi. U qadimgi Yaksartes daryosi
bo’lib Qashqar tog’laridan boshlanadi va Farg’ona davlatini ikki qismga ajratib
oqadi.
Toshkent va Turkiston vohalarini yalab o’tib, cho’llar orqali Orolgacha yetib
boradi. Farg’ona mamlakati, asosan, yettita dahaga bo’linib, undan ikkitasi
daryoning shimoliy qirg’og’ida, qolgan beshtasi esa janubiy sohilda joylashgan.
Janubdagi viloyatlarning eng yirigi Andijon bo’lib, Saltanatning poytahti
1
U. Erskin. Bobur Hindistonda.Toshkent. Cho’lpon nashriyoti. 1995-yil. 8-bet.
6

hisoblanardi va shu nom bilan ataluvchi asosiy qal’a xizmatini o’tar edi. O’sh
viloyati sharq tomonda joylashgan, Marg’ilon esa g’arbda joylashgandir. Isfara
janubi- g’arbiy qismda tog’lar orasida joylashgan va nihoyat Xo’jand qal’asi
daryoning quyi qismida bo’lib, Samarqand yo’li ana shu yerdan o’tadi. Daryoning
shimoliy qismidagi viloyatlar Axsi va Koson edi. Axsi saltanatdagi ikkinchi
mavqeyni egallaydigan qal’a bo’lib, Umarshayx Mirzo ko’p vaqtini o’sha yerda
o’tkazar edi. Undan shimoliy sharqda Koson kasabasi joylashgan.
O’zi kichkina davlat bo’lsa ham Farg’ona tuprog’i juda unumdor, mo’tadil
iqlimli edi. Yozda issiq va qishda sovuq bo’lsa ham, mo’l g’alla va meva, nok,
anor, bodom va qovunga boy edi. Uning bog’lari va uzumzorlari mashhur edi.
Farg’ona davlatida shahar aholisi tojiklar deb atalib, ular hech qaysi qabilaga
mansub emas edilar. Keyinroq Mo’g’ul va turkiy qabilalarning ko’payishi bilan
shaharliklarning ko’pchiligi turkiylar bo’lib, tili ham sof turkiy bo’lgan. Bu til
davlat boshqaruvchilarning ham so’zlashuv tili bo’lib, o’z ona tili fors tili bo’lgan
shaharliklar uchun ham tushunarli edi. 8
Umarshayx Mirzo Temuriy hukmdorlar orasida toj-taxt kurashlari
keskinlashgan bir davrda Farg’ona viloyatini idora qildi va bu kurashda faol
ishtirok etdi. Pokiza etiqodli, Hazrat Xo’ja Ubaydulloga orodati bor, ravon savodli
bu temuriyzoda Boburning ma’lumotiga bo’lgan qal’a bo’lib, podshoh ko’p vaqtini
o’sha yerda o’tkazar edi. ko’ra: “ Xamsatayn va mansaviy kitoblarni va tarixlarni
o’qib edi. Aksar “ Shohnoma “ o’qir edi. Tab’i nazmi bor edi, vale she’rg’a parvo
qilmas edi.” 2
Tabiatida “Hamisha mulkgirlik dag’dag’asi bor ” bo’lgan Umarshayx
Mirzo yurt talablik davosi bilan Samarqandga bir necha bor yurish qiladi. Farg’ona
viloyatining osmonida urush bulutlari qalqib yurgan damlarda fojiali vafot etadi.
Bu voqea 1494-yilda sodir bo’ldi. Umarshayx Mirzoning ukasi Sulton Ahmad
Mirzo va Toshkent hokimi Mahmudxon o’zaro ittifoq tuzib Farg’ona viloyatiga
yurish boshlaydi. “ Boburnoma” da Sulton Muhammad va Sulton Ahmadning “
Umarshayx Mirzoning badmaoshlig’idin mutazarrir” ko’rganliklari bunday
2
L.P.Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat”. 1998-yil 10-bet.
7

harakatning sababi sifatida keltiriladi. Axsi qal’asi Umarshayx Mirzo saltanatida
Andijondan keyin ikkinchi mavqega ega
Bobur Mirzoning mamlakatda osoyishtalikni barqaror qilish uchun juda ko’p
ter to’kishiga to’g’ri keldi. U mahalliy hukumdorlarning o’zboshimchalikka yuz
burushlari avjiga chiqqan davrda Farg’ona viloyatini idora qilmoqda edi. Bunday
boshboshdoqchilik taxt sohibi hayoti uchun ham nihoyatda tahlika solardi.
Boburning ukasi Jahongir Mirzoni shoh qilish maqsadida fitna uyushtirgan Husayn
Ya’qub boshchiligidagi beklar unga qarshi suiqasd uyushtirishdi. Bobur va uning
ta’rafdorlari sa’yi harakati bilan fitna o’z vaqtida fosh etildi, qo’lga olingan
isyonchi beklar jazolandi. Yovuz niyati amalga oshmaganidan alamzada bo’lgan
Hasan Ya’qub Samarqand sari yo’l oladi. Biroq qabih maqsadi yana xuruj qilib
Axsi tomon kelganida, Qo’qon yaqinida Vafot etadi. Bobur Mirzo katta va notinch
viloyatni boshqarish uchun Andijon atrofidagi shaharlarda bir necha marotaba
yurishlar qilishga majbur bo’ladi. 3
1495-yilda Sulton Ahmad o’rnida bir muddat hukmronlik
qilgan
ukasi Sulton
Mahmud vafotidan so’ng, uning o’g’illari Ma’sud, Boysung’ur Mirzo, Sulton Ali
o’rtasida Samarqand taxti uchun o’zaro urushlar boshlanadi. Sulton Ali
Samarqandni egallaganda, bu urush alangalari yanada avjiga chiqa boshlaydi.
Bobur Mirzo ham ulug’ sohibqiron Amir Temur poytaxtini qo’lga kiritish ilinjida
Samarqand tomon lashkar tortadi. Bu payt Sulton Mas’ud Mirzo Shahrisabzni o’z
idorasi ostiga olib, Samarqandga tahdid sola boshlagan edi. Hisor va Qunduzdan
Sulton Husayn Mirzo qo’shinining xavfi ham mavjud edi. Uch-to’rt oy uch
tarafdan Samarqandga qarshi hujum uyushtirgach, Sulton Ali nomidan Xoja Yahyo
kelib, ittifoq va hamjihatlikdan so’z ochadi va Bobur Mirzo bilan o’zaro
kelishuvga erishadi. Biroq oradan ko’p vaqt o’tmay, Samarqand taxtini
Boysung’ur Mirzo qo’lga kiritadi.
1497-yilda Bobur Mirzo mingga yaqin qo’shini bilan Samarqandni qo’lga
kiritish uchun jangga otlanadi. Shahar u yeti oy qamal qilinadi. Boysung’ur Mirzo
Shayboniyxondan madad kutadi, biroq Shayboniy qo’shinlarining yordami
3
Qudratullayev H. Boburning davlatchilik siyosati va diplomatiyasi. Toshkent. Sharq. 2011-yil 56-bet
8

besamar ketadi. Natijada shahar hukmdori Qunduzga Xusravshohdan panoh izlab
ketishga majbur bo’ladi. Bobur Mirzoni Samarqand shahri ulug’lari, beklar
mamnuniyat bilan qarshi oladilar. “ Boburnoma “da muallif bu voqeani iftixor
bilan quyidagicha bayon etadi: “ Rabiulavval oyining oxirida (1497-yil noyabr )
kelib arkta Bo’stonsarog’a tushtum. Tangri taoloning inoyati bila Samarqand
shahri va viloyati muyassar va musaxxar bo’ladi” (43-bet). Sharqning eng yirik,
boy va mashhur shaharlaridan biri bo’lgan Samarqandning qo’lga kiritilishi yosh
hukmdorni nihoyatda sevintiradi. U keyinchalik “Boburnoma “da bu azim
shaharning tabiati-yu masjid va madrasalarini, Ulug’bek Mirzo barpo etgan
rasadxona-yu saroy va maqbaralarni ehtiros bilan tasvirlaydi. Afsuski, Bobur
Mirzoning sevinchi uzoqqa cho’zilmaydi. U yetti oy qamal ichida qolgan shahar
nihoyatda xarob holda edi. Ozuqa zahiralari tugagan, dehqonchilik o’zaro urushlar
natijasida izdan chiqqan, shahar aholisi aftoda bo’lib qolgan edi. Yosh hukmdor bu
ahvoldan qutilish choralarini qanchalik izlamasin, biror maqbul tadbirni amalga
oshirish imkondan tashqari edi. Bobur Mirzo qo’shinlari Samarqanddan hech
qanday o’lja qo’lga kirita olmaydi. Avvalo, hukmdorning o’zi xalqni talashga
mone’lik qiladi. Oqibatda oziq-ovqat tanqisligi seziladi, shuningdek, askarlar
uylarini sota boshlaydilar. Bitta-bitta bo’lib qochishga tushadilar. “ Boburnoma”
da ta’kidlanishicha, avval Xonquli Bayonquli, yana Ibrohim Bekchik, keyin esa
mo’g’ullarning barchasi qochadi. Sultan Ahmad Tanbalning qochishi yosh
hukmdorga qarshi yana bir fitnaning uyushtirishiga omil bo’ladi. 4
Bobur Mirzo Xo’ja Abdullo Mavlono qozini qochoqlarning ba’zilarini jazolash,
ba’zilarini esa qayta Samarqandga yuborish niyatida Uzun Hasanning oldiga
jo’natadi. Biroq Uzun Hasan Bobur Mirzoga qarshi uyushtirilgan fitnaga
boshchilik qilmoqda edi. Bu orada u Ahmad Tanbal bilan til biriktirib, Axsi va
Andijonni Jahongir Mirzoga olib berish payida bo’ladi. 5
Andijon taxti tobora tahlika ostiga qola boshlagan davrda Boburning onasi
Qutlug’ Nigorxonim va Eson Davlatbegim bilan kengashib,Samarqand
4
L.P.Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat”. 1998-yil 15-bet.
5
U.Erskin. Bobur Hindistonda. Toshkent. “Cho’lpon”. 1995-yil 102-bet
9

hukmdoriga bir necha marta maktub yuboradilar. Natijada Samarqanddek shahari
azimda yuz kun hukmdorlik qilgan Bobur Mirzo 1498-yilning fevralida Andijonga
safar qilishga majbur bo’ladi. Bu orada bir kishi yosh hukmdor Samarqandni
tashlab chiqqan kuni Ali Do’st tog’ayi Andijonni isyonchilarga topshirgani
haqidagi xabarni yetkazadi. Ma’lum bo’lishicha, isyonchilar Andijonni qamal
qilganda, Uzun Hasan Bobur Mirzoning betobligi, uning tili tutilib, og’ziga paxta
bilan suv tomizayotganliklarini Ali Do’st tog’ayiga aytib ont ichadi. Bundan
sarosimaga tushgan tog’asi Ali Do’st isyonchilarga qal’ani ochib beradi.

Andijonni deb Samarqandni qo’ldan ketkazish va taqdirning alamli
hazillariga duchor bo’lib bir yo’la har ikkalasini boy berishdek muvaffaqiyatsizlig-
u yutqazishlar metin iroda sohibi bo’lgan Bobur Mirzo belini bukolmaydi. U ota
meros saltanatni tiklash niyatida tog’asi, Toshkent hokimi Mahmudxondan madad
so’raydi. Birgalikda Andijonni egallash uchun olib borilgan janglar natija
bermaydi. Bobur Mirzo goh Xo’jand, goh O’rtepa, goh Konibodom atrofidagi
qishloqlarda bo’lib, tog’alarining ko’magi bilan ba’zan Andijonga, ba’zan esa
Samarqandga tahdid solib turadi. Nihoyat, Xo’jandga yetib keladi, ammo bu yer
nisbatan kichikroq qo’shinni zo’rg’a saqlab turushi mumkin edi. Shu sababli Bobur
Mirzo O’ratepani idora qilib turgan yana bir tog’asi Muhammad Husayn Ko’ragon
do’g’latdan Yor yayloq kentidagi Pashog’ar qishlog’ida qishlashga ruxsat so’raydi.
Bu yer Xo’ja Abdullo Mavlono qoziga qarashli bo’lib, u Samarqand yo’lida
joylashgani uchun Bobur Mirzoga juda ma’qul manzil edi.
Movarounnahrda shahzodalar o'rtasidagi ziddiyatlar tobora keskinlashib
bormoqda edi. Bunday muxolifat Sulton Ali Mirzo va Muhammad Majid Tarxon
o’tasida ham paydo bo’ladi. Bu shahzodalar hamkorligidan hech ish chiqmasligi
aniq edi. Sulton Ali Mirzo mo’g’ullardan Abdulvahob degan kishini Bobur Mirzo
huzuriga yuborib uni Samarqandga kelishga etdi. Bobur Mirzo Jahongir Mirzoga
kishi yuborib zudlik bilan Samarqandga yurish qilishini xabar qiladi. Axsida
tuzulgan sulx Jahongir Mirzo tomonidan Bobur Mirzo saltanati hududiga dahl
qilish imkoniyatini bermasdi. Biroq Bobur qo’shinlari Quvaga yetib kelganda,
Ahmad Tanbalning ukasi Halil O’shga hujum qilgani ma’lum bo’ldi. Bobur Mirzo
10

bo’lib o’tgan voqeadan qanchalik ranjimasin, Samarqand tomon yurishni yana
davom ettiraverdi. Yosh hukumdor Ali Do’st va Qambar Ali singari
ulug’beklarning keying harakatlaridan ularga tayanish har doimgidan ham
yaxshilikka olib kelmasligini sezib qoladi. Shuningdek, Muhammad Majid Tarxon
boshliq beklar ham Mir Mo’g’ulni yuborib Andijon hukmdorining Samarqandga
kelishiga ko’z tikib turishgandi . Shunday qilib, Bobur Mirzo; “Samarqanddek
poytaxt turg’uncha, ne kiroyi ul qilg’aykim, Andijondek yer uchun kishi avqot
zoye’ qilg’ay’’-degan fikr bilan yo’lda davom etadi. 6
Bir muddat Shahrizabz – Hisor hududlarida sarson sargardon kezgan Bobur
Mirzo Samarqand xalqining ko’magiga ishonib, ikki yuz qirq kishilik navkari bilan
shaharga hujum qiladi. Yetmish-sakson chog’li Bobur yigitlari tunda qal’aga
Narvon qo’yib, Feruza darvozasini egallaydilar. Tong otishiga yaqin Bobur Mirzo
Samarqandga kirib keladi. Bo’lib o’tgan voqeadan shahar ahli hali to’la habardor
emas edi. Temuriy hukmdorini tanib qolgan dukondorlar u haqda duo qilishardi.
Ko’p o’tmay shahar xalqi voqeadan xabar topadi. Qo’llariga tosh va tayoq
ko’targan kishilar to’rt yuz-besh yuz chamasi Shayboniy tarafdorlarini o’ldirishadi.
Nihoyat, u yetti ming askariy quvvatga ega bo’lgan tajribali hukmdor
Shayboniyxondan juda oz miqdordagi qo’shin bilan 19 yoshli temuriyzoda
Samarqandni tortib oladi. Xalq Bobur Mirzoni qo’llab quvvatlashda davom etadi.
Shovdor, Sug’d va atrofdagi qo’rg’onlar uning idorasi ostiga o’ta boshlaydi.
Shayboniyxon Buxoroga chekinadi. Bu orada Boqi tarxon Qarshi, G’uzorni,
Abulmuhsin Mirzo Qorako’lni qo’lga kiritadi. Shayboniy qo’shinlari har tarafdan
quvilib, Buxoro atrofida toplanishga majbur bo’lishadi. 7
Bobur Mirzo Andijondan chiqqandan so’ng, uning oila a’zolari yuz tashvish va
mashaqqatlar bilan O’ratepaga yetib kelishgandi. Samarqand fahtidan nihoyatda
shodlangan yosh hukmdor oilasini bu azim shaharga olib keladi. U amakisi Sulton
Ahmad Mirzoning qizi Oyisha Sultonbegimni o’z nikohiga olgan edi. Ko’p o’tmay
6
L.P. Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat” 1998-yil 22-bet
7
Hoshimov I. Hindistonda Boburiylar sulolasi saltanati. Toshkent. O’qituvchi-1994-yil 48-bet
11

Samarqandda To’ng’ich farzandi Faxruniso dunyoga keladi. Biroq bu shodlik uzoq
davom etmaydi. Faxriniso chillasidan chiqmay vafot etadi.
Bobur Mirzo o’zini buyuk poytaxt taxtida ko’rib qanchalik quvonsa, har zamon
tahdid solish xavfi kuchli bo’lgan Shaybomiyxonning ulkan qo’shinidan ham
shunchalik tashvishlanardi. Samarqand mudofaasini mustahkamlash maqsadida
yon atrofdagi temuriylar saltanati hukmdorlariga elchilar yuborib, ulardan yordam
so’raydi.
Shayboniyxon 1501-yilning bahorida yana qo’shin to’play boshlaydi. Qorko’l,
Dabusiyani qayta qo’lga kiritib, Samarqandga tahdid soladi. Shu yili may oyining
boshlarida Shayboniyxon o’z hatti harakatlari bilan raqibini jang maydoniga jiddiy
hozirlik ko’rishga majbur etadi. Boqi Tarxon ming ikki ming kishilik qo’shini
bilan Keshga kirib borgan edi va ikki kun orasida Bobur Mirzoga kelib qo’shilishi
taxmin qilinardi. Toshkent hokimi Sulton Mahmud tomonidan yuborilgan Said
Muhammad Mirzo do’g’lat tomonga yaqin ming bir yarim ming kishilik lashkari
bilan ko’makka kelishi kutilar edi. Munajjimlarning yanglish ma’lumotlari Bobur
Mirzoni madadga chiqqan kuchlar yetib kelmasdan jangga kirishga undadi.
Qo’shin to’rtga ajraladi. Ko’hak daryosi bo’yida raqib bilan ro’baro bo’linadi.
Natijada Bobur Mirzo qo’shini juda katta talofatga uchradi.
Og’ir kunlar boshlanadi. Keyingi yillarda Samarqand tez-tez yuz berib turgan
o’zaro urush va isyonlar tufayli boyliklari talangan, ancha kuchsizlanib qolgan edi.
Shayboniyxonning besh oylik qamaliga qarshi Bobur Mirzoning o’ziga yaqin
beklar va sarbozlari hamda xalq ommasi jasorat ko’rsatishlariga qaramay, ochlik,
suvsizlik shahar aholisining tinka madorini quritadi. “ Elga bisyor tanqislik bo’ldi,
- deya xotirlaydi “ Boburnoma “ muallifi. – Anga yettikim, faqir va miskin it etini,
eshak etini yiya kirishtilar. Otqa bo’g’uz kam yoft bo’ldi. Daraxtlarning bargini
otqa berurlaredi. Anda tajriba bo’ldikim, bori yafroqlardin tut yafrog’I va qora
yig’och yafrog’I otqa sozvarroq emish. Ba’zi quruq yig’ochlarni randa qilib,
taroshasini suvg’a ivitib otg’a berurlar edi.”
Oziqa zahiralari rugab, atrofdan biror bir madad kutishga umid qolmagach,
sarbozlar bir ikki kishi bo’lib qocha boshlaydi. Bu orada Shayboniyxon sulh taklif
12

qiladi. Hech qanday umidi qolmagan Bobur Mirzo sulhga rozilik beradi.
Parokandalikka yuz Burgan temuriy hukmdorlarining noahilligi tufayli ulkan
g’alabasini mudofaa qila olmagan yosh shahzoda azim shahar Samarqndning
Shayxzoda darvozasidan ichkilari bilan chiqib ketadi. Biroq Bobur Mirzoning
opasi Xonzodabegim vujudga kelgan tang vaziyat taqozosiga ko’ra
Shayboniyxonga turmushga chiqishga majbur bo’ladi. 8
1501-1502-yillar Bobur
Mirzo hayotida sarson-sargardonlikning achchiq alamlari bilan qarshilashish davri
bo’ladi. O’lim tahlikasidan zo’rg’a qutilgan yosh shahzoda va uning hamrohlari
Jizzaxda ochlik shiddatidan ham bir muncha xalos bo’ladilar.
Samarqandga mustahkam o’rnashib olgan Shayboniyxon Toshkent xoniga
qarashli Shohruhiya va Beshkentga hujum uyushtirganda, Bobur Mirzotog’asiga
yordamga otlanadi. Sovuqning shiddatidan kunda ikki-uch kishi halok bo’lardi.
Yosh shahzoda suvning tez oqishidan faqat o’rtasi muzdan bir oz xoli bo’lgan
arig’da 16-marta sho’ng’ib atrofdagilarni ko’rsatgan jasorati bilan katta
dushmaniga qarshi kurashga da’vat etadi. Shayboniyxon bahor kelishi bilan
O’ratepani talab ketganida, Bobur Mirzo Maschoda edi. U bu yerda uysiz,
vatansiz tog’lar orasida sarson-sargordon yurishidan naf yo’qligini o’ylab yana
Sulton Muhammadxon oldiga borishga qaror qiladi. Xuddi shu payt Ahmad Tanbal
o’z qo’shinlari bilan xonga qarshi yo’lga chiqqandi. Bu urush Sulton Muhammadni
ancha cho’chitib qo’yadi. Bobur Mirzo Toshkent xoniga kichik tog’asi Sulton
Ahmad Olachaxon bilan birgalikda Shayboniyxonga qarshi kurashish rejasini
aytmoqchi bo’lib turgan paytda, Olachaxon bir yarim mingga yaqin navkar va
Bobur Mirzoga mo’g’ulcha sovg’a-salomlar bilan kirib keladi. O’zaro elishuvga
ko’ra Ahmad Tanbalga qarshi kurashda Bobur Mirzoga omad kulib boqadi. U
osonlik bilan O’shni qo’lga kiritadi. O’zgand aholisi kishi yuborib shaharni yosh
temuriyzoda ixtiyoriga topshirishadi. Marg’ilon xalqi shahr dorug’asini urib,
quvlab yuboradilar. Shunday qilib, Andijonni hisobga olmaganda, Sirdaryo
janubidagi Farg’ona viloyatining katta qismi Bobur Mirzoni o’z hukmdorlari
sifatida tan oladi. Andijon qal’asini zabt etish uchun olib borilgan kurashda Ahmad
8
Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. Fan-1994-yil 66-68-betlar.
13

Tanbalning Andijondagi hukmronligiga chek qo’yadi. Sulton Mahmudxon Andijon
va daryoning quyi qismidagi yerlarni Sulton Ahmad Olachaxonga berishga qaror
qilganini e’lon qiladi. Bobur Mirzoga esa Axsi beriladi.Shayboniyxonga qarshi
kurashda Samarqand qo’lga kiritilgach, u yosh temuriyzodaga, Axsi esa
Olachaxonga topshirilishiga kelishin olinadi. Shu orada Ahmad Tanbal
Shayboniyxonga kishi yuborib, unga itoat qilishini va birgalikda mo’g’ul xonlariga
qarshi kurashish istagini bildiradi. Shayboniyxonning Farg’ona viloyatiga yurish
qilish haqidagi xabaridan sarosimaga tushgan mo’g’ul xonlari orqaga chekinadilar.
Ularning O’sh va Marg’ilonda qo’ygan ishonchli kishilarini xalq haydab chiqaradi.
Bobur Mirzo bo’lib o’tgan voqealarga qanday baho berishga hayron qoladi.
Vaziyatning o’z foydasiga hal bo’lganiga ko’zi yetgan Ahmad Tanbal bir kuni
tongda uch ming qurolli qo’shini bilan yakkalanib Axsi qo’rg’onida qolgan Bobur
Mirzoga qarshi tasodifan hujum qiladi. Ayovsiz va tengsiz jangda Bobur Mirzo
qal’adan zo’rg’a qochib qutiladi. Axsi yaqinidagi sang degan manzilga
yetganlarida, u hamrohlari bilan 8 kishini tashkil qilardi, xolos. 9
Xuroson
mamlakati o’z davrining eng kuchli hukmdorlaridan bo’lgan Sulton Husayn
Boqaro tomonidan idora etilardi. Bobur Mirzo ikki ukasi, jiyani Mirzoxon va jami
ikki yuz-uch yuz kishilik hamrohlari bilan safarga otlanadi. Hisor vodiysi va
Qunduz hukmdori Xusraxshohga yuborilgan elchi undan “ko’ngulga yoqqudek
so’z keltirmadi”. Bu temuriyzodadan zulm ko’rgan ko’plab srboz va
lashkarboshilar Bobur Mirzoga kelib qo’shila boshlaydi. Qabadiyonga yetib
kelganida esa akasi Xusravshoh bilan arazlashib qolgan Boqi Chag’aniyoniy
Bobur Mirzoga kishi yuborib uni o’z hukmdori sifatida tan oladi. Shayboniyxon
Andijonni qo’lga kiritib, Hisor va Xurosonga hujum qilish xavfi tobora kuchayib
borayotgan bir paytda, unga qarshi mardonavor kurasha oladigan Bobur Mirzoning
shuhrati orta boshlydi. Husayn Boyqaroning Shayboniyxon hujumiga qarshi
mudofaani mustahkamlash haqidagi Bobur Mirzoga yo’llagan xati ko’plab jang-u
jadallar shohidi bo’lgan yosh shahzodani qanoatlantirmayidi. U kuchli g’anim
ustiga birgalikda hujum qilish tarafdori edi. Shayboniy qo’shinlari shitob bilan
9
Hoshimov I. Hindistonda Boburiylar sulolasi saltanati. Toshkent. O’qituvchi 1996-yil 17-bet
14

Qunduz tomon yo’llanganini eshitgan Xusravshoh mudofaani ta’minlay olishiga
ko’zi yetmay, shaharni tashlab chiqadi va Bobur Mirzoga odam yuborib, o’zining
taslim bo’lganini ma’lum qiladi. Xusravshohdan yuz o’girgan askar va qabilalar
hisobiga son jihatdan ancha ko’paygan, shuningdek, undan qolgan qurol, sovut, ot
anjomlari bilan o’zini tiklab olgan Bobur Mirzo uchun o’zaro urushlardan
kuchsizlanib qolgan Kobul taxtini egallash nihoyatda muhimedi. 1504-yilning
oktabrida hududi ancha kichik bo’lgan Farg’ona viloyatini tashlab, sarson-
sargardonlikni boshidan kechirgan Bobur Mirzo Kobul va G’aznani jangsiz qo’lga
kiritib, ulkan davlat taxtini egallaydi. 10
1505-yilning iyun oyida Bobur Mirzoning
onasi Qutlug’ Nigorxonim vafot etadi. Bu davrda Hisor va Qunduzni bo’sundirgan
Shayboniyxon Samarqandga borib yangi yurishlarga hozirlik ko’rmoqda edi.U
Xorazmni bosib oladi, Balxni qamal qiladi. Xuroson hukmdori Sulton Husayn
Boyqaro Shayboniyxonga qarshi kurashda Bobur Mirzoni ham taklif qiladi, lekin
yarim yo’lda Bobur Husayn Mirzoning vafot etganini eshitdi. Bobur Hirotga kelib
uning muqaddas masjid va madrasalarini, qasr va saroylarini maroq bilan tamosha
qildi, olimu ulamolari bilan miriqib suhbatlashdi va 1506-yilda dekabr oyida tog’
oralab Kobulga yo’l oldi. Qor yog’a boshlagan edi, bu yo’llardan esa hatto yozda
ham yurish mashaqqatli edi. Boburning aql-zakovati, oldindan ko’ra bilish
hissiyoti uni bir daqiqa hamvaqtni boy bermay, shiddat bilan olg’a yurishga undar
edi. Qor kundan kun qalinlashib, otlarning tizzasiga, keyinroq esa qornigacha
ko’tarildi, buning ustiga ularning yo’lboshchisi yo’lni yo’qotib qo’ydi.
Qobulga yaqinlashganlarida Xuroson safari oldidan Boburning ko’ngliga
kelgan ba’zi shubha va taxminlari to’g’ri ekanligini tasdiqlovchi noxush xabarlar
eshitdi. Xurosonga jo’nashdan oldin Bobur Mirzo xolasining eri bo’lmish
Muhammad Husayn Mirzo Dug’latni huzuriga chorlab, safar davomida Kobul va
uning viloyatlarini nazorat qilib turishni unga topshirgan edi. Husayn bu taklifni
qabul qilishdan oldin shahzodaga bildirilgan ishonch uchun minnatdorchilik izhor
qilib, Makkaga haj safarini mo’ljallayotganini aytdi va lekin shahzoda buyursalar,
undan voz kechishi mumkinligini ta’kidladi. So’ngra Bobur uning viloyatlar bilan
10
Qudratullayev H. Boburning davlatchilik siyosati va diplomatiyasi. Toshkent. Sharq. 2011 24-bet
15

aloqasini engillashtirish maqsadida o’zining yaqin kishilaridan Nizomiddin Xalifa,
Mulla Bobo Poshog’ariy, Mir Ahmad Qosim Kuhbur va boshqalar bilan tanishtirdi
va Muhammad Husayn Mirzoga hokimiyatni topshirib safarga otlangan edi.
Safarga jo’nalgach, bir necha oy davomida Xuroson va Qobul orasida xabarlar
kelib-ketib turdi.Qobul saroyida turli xil mish-mishlar tarqalishiga sabab bo’ldi.
Go’yoki Xuroson beklari va mirzolari Boburni xibsga olib, zindonga tashlagan
emishlar, va u yerdan Boburning qutilib chiqishi amri mahol emish bundan xabar
topgan Boburning buvisi Shohbegim o’zining suyukli nevarasi Xon Mirzo (asli
ismi Sulton Bays ) ni shoh qilib ko’tarish maqsadida shaharda qolgan mo’g’ul
beklarini birlashtirib, Xon Mirzoning nomini xutbaga qo’shib o’qittirish
taraddudida turganda kutilmaganda Boburning kelayotgani haqida xabar tarqaldi.
Bobur choparlar yuborib, shahrni himoya qilib turgan kishilar Mulla Bobo
Poshog’ariy, Xalifa, Muhib Ali Qurchi, Ahmad Qosim va boshqalarni ogohlantirdi
va qo’qqisdan shaharga hujum qilib , isyonchilarni birma-bir qo’lga oldi. Xon
Mirzo zo’rg’a otga minib qochib qolishiga ulgurdi, Muhammad Husayn Mirzo esa
saroydan qochib chiqib o’zini bir tomonga urdi. Shahar atrofi va ichkarisida qattiq
jangler bo’ldi. Tez orada bosh ko’targanlarning boshliqlari qo’lga olindi. Ulardan
biri Boburning etibori tushgan Sulton Sanjar barlos edi.
Marv yaqinida tarixiy jang 1510-yilning 2-dekabrida yuz bergan edi. Shu
oyning o’zidayoq bu jang tavsiloti Xon Mirzoning choparlari orqali Boburshohga
yetkazildi. Xat yozilgan paytda Shayboniyning hali taqdiri hal qilinmagan edi.
Xatda Shayboni beklari Qunduzni tashlab chiqib ketayotgani yigirma mingga
yaqin mo’g’ul lashkarlari o’zbeklardan ajrab Qunduzga kelgani va bu yerda Xon
Mirzo o’zi hokimlik qilib turgani va ota bobolari saltanatini tiklash yo’lida
Boburshohga qo’shilishga tayyor ekani ma’lum qilingan edi. Boburning ko’nglini
taskin toptiradigan bundan yaxshiroq xabar bo’lishi mumkin emas edi. Qish
bo’lishiga qaramay Obdara davonidan oshib , Bomiyonga keldi va Ramozon
ro’zasini shu yerda o’tkazib, yanvar oyida Qunduzga yetib keldi. Bu yerda bir oz
dam olgach kelajak rejalarini tuzdi. Qish oxirida Amudaryodan o’tib bu yerga
16

hukumronlik qilayotgan o’zbek sultonlari – Humza sulton va Mahdi Sultonni Hisor
- Shodmon qal’asidan quvib chiqarishni mo’ljalladi.
Boburning kelayotganini eshitgan Hamza sulton Vag’shga qarab chekindi. Bir
birini bir oz vaqt quvib yurishgach, jang qilmasdanoq Bobur Qunduzga Hamza
Sulton esa Xisorga qaytib kelishdi.
Bobur Qunduzda turganida shox Ismoildan elchilar keldi. Ular sovg’a- salomlar
bilan Boburning Samarqand qamalidan so’ng Shayboniy nikohiga olingan egachisi
Xonzoda Begimni olib kelgan edilar. Xonzoda Begimning Shayboniydan bo’lgan
Xurramshoh ismli bir o’g’li bo’lib u ham onasi bilan birga kelgan edi.
Xurramshoxga Balx hokimligi berildi. Biroq ikki yil o’tmay u vafot etdi. 11
Xonzoda Begimning ukasi Bobur Mirzo bilan til biriktirib o’ziga qarshi fitna
uyushtirishdan chuchigan Shayboniy uni taloq qilib, dindor oiladan chiqqan Ziyo
Hodi ismli kishiga bergan edi. Ziyo Hodi Marv yonidagi jangda halok bo’lib,
Xonzoda Begim Eroniylarga asr tushgan. Boburning opasi ekanini bilgach Shoh
Ismoil unga hurmat ehtirom ko’rsatib, sovg’a salom va xizmatkorlari bilan ukasi
huzuriga jo’natgan edi. U shahzoda Bobur bilan do’stlik munosabatlari o’rnatish
fikrida edi. Boburning himoya qilishicha opasini kelayotganini eshitib saroy
ayonlari va mulozimlari bilan uni kutgani ancha masofa yo’lga kelishdi. Bobur
o’shanda yigirma sakkiz yoshda edi. Oradan o’tgan o’n yillik voqealar opa ukaning
ikkalasini ham shunchalik o’zgartirib yuborgan ediki u opasiga murojaat qilganida
ham ular bir birlarini tanimadilar. Begim ularning qolgan qismini Qobulda,
podshoh ukasi huzurida hurmat ehtiromda o’tkazdi.
Shu paytgacha ikkilanib turgan Bobur sovg’a-salomlar tayyorlab, tezlik bilan
Xon Mirzoni Shoh Ismoil huzuriga yo’llab, erishilgan ulkan g’alaba bilan qutladi,
opasiga ko’rsatilgan izzat-hurmat uchun minnatdorchilik izhor qildi va
Movarounnahrdagi avvalgi Saltanatni tiklashda yordam ko’rsatishi iltimas qildi.

Shayboniy sindirilgan bo’lsa ham uning izdoshlari- o’g’il jiyanlari
Movarounnahrning kuchli markazlarini o’z qo’llarida saqlab turar va Boburning
erkin harakat qilishiga yo’l qo’ymas edilar. Shayboniyning o’gli Temur Sulton
11
Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. Fan 1994-yil 36-bet
17

Samarqandda, jiyani Ubaydullaxon Buxoroda, amakisining o’gli Jonibek Sulton
Andijonda, Abdulxayrxonning o’g’li Ko’chimxon Turkistonda, uning o’g’li
Suyunbek esa Toshkentda hukmdorlik qilar edilar.
1511-yilning bahorida Shoh Ismoil Movarounnahrga yurish boshlab
Parapomison tog’ tizmalaridan o’tib, Maymana va Qorarabotga yetib keldi. Bu
yerda Temur Sulton jo’natgan o’zbeklar elchisiga ro’para keldi. Ular katta sovg’a-
salomlar bilan sulh tuzushga kelgan edilar. Bu sulh Shoh Ismoilga Turkiya va
Ozarbayjonga yurish imkoniyatini bera edi. Shuning uchun u rozi bo’ldi. Sulh
shartlariga ko’ra, Amudaryo ularning mulki orasidagi chegara bo’lmog’i lozim edi.
Daryoning janubiy qirg’og’i Shoh Iamoil ixtiyoriga o’tdi, biroq bu mamlakatdan
ulkan sahro orqali ajralib qolgani va aloqa qiyinlashgani tufayli ko’p o’tmay
Xorazm yana shimoldan kelgan bosqinchilar qo’liga o’tdi. Sulh tuzilgach, Shoh
Ismoil Xirotga qaytdi.
Bobur Shoh Ismoildan yordam so’rab yozgan xatining natijasini kutib turgan
paytda Ziyod Muhammad Mirzodan xushxabar keldi. Unda aytilishicha, Ziyod
Muhammad Mirzo Shayboniy o’zbeklarni Farg’ona davlati hududidan haydab
chiqargan edi. Tezlik bilan qo’shin tuzilib, unga Sulton Saidxon lashkarboshi qilib
tayinlandi va Andijonga jo’natildi. Shu orada Shoh Ismoil yordamga jo’natgan
qo’shinning bir qismi bilan Xon Mirzo ham yatib keldi. O’zbeklar u bilan tuzulgan
sulxni buzishgandan so’ng, Shoh Ismoil Movarounnahrda Bobur yana o’z
saltanatini tiklashi lozimligini tushuna boshlagan edi. Yordamchi kuchlar bilan
Bobur Hisorga yo’l oldi.
Hisor olingach, Boburshoh o’z qo’shinlarini shu yerda to’play boshladi. Unga
Shoh Ismoil yuborgan Mustafo Ali va Shohruh Sulton Muhrdor boshchiligida
yordamchi o’qchilar kelib qo’shildi. Bobur yana shunday qudratli lashkarlar bilan
Qarshiga yo’l oldi. Ubaydullaxon Qarshini tashlab, buxoroga shoshilayot edi.
Buxoro qo’lga kirsa, Qarshi o’z-o’zidan taslim bo’lishi kerak edi. Shetob bilan
yurib o’zbek sultonlaridan ilgariroq Buxoroga yetib kelindi. Vaqtni boy
bermaganini anglagan o’zbek sultonlari yo’lda uchragan qishloqlarni talon-taroch
qilib, Turkiston sari yo’l oldilar. Kelayotgan vahimadan dahshatga tushgan
18

Samarqantdagi o’zbek sultonlari ham panoh izlab Turkistonga qoshdilar. Shunday
qilib, toqqiz yillik hukmronlikdan so’ng o’zbeklar yana Movarounnahrdan quvib
chiqarildilar.
Buxoroda bir oz to’xtagach, Bobur Samarqantga yo’l oldi. U qayerga kelmasin,
oddiy fuqaro dehqonlar, savdogarlar,hunarmantlar va butun shahhar ahli yana
o’zlarining avvalgi hukmdori qaytib kelganidan mamnun ekanini bildirib, uni har
qadamda olqishlar edi. 1511-yil oktabr oyining boshlarida Bobur Samarqand honi
deb e’lon qilindi. Eroniy askarlarni katta sovg’a – salomlar bilan siylab, ularni o’z
yurtiga kuzatib qo’ydi.
Movarounnahragi muvaffaqiyatlari uchun u Shoh Ismoilning unga ko’rsatgan
yordamidan minnatdorlik belgisi sifatida faqat o’zigina emas, balki lashkari ham
eroniylar kiygan harbiy kiyimni kiyishi va ayniqsa, eroniy salla o’rashi lozimligi
haqidagi farmoni sunniy mazhabga mansub bo’lgan Movarounnahr aholisini bir oz
ranjitgan edi. Chunki Shoh Ismoil o’n ikki imomdan birining avlodlaridan sanalib,
shia mazhabiga mansub edi. Shuning uchun ham sallani o’n ikki qavat qilib o’rar
va boshdan oyog’igacha qizil matodan tayyorlangan shialar kiyimida ko’zga
tashlanib turushi lozim edi. Shuning uchun ham eroniylar sunniylar tomonidan “
qizilboshlar “ deb yuritiladi. Bundan tashqari Shoh Ismoilning nomi Xuroson va
boshqa shahardagi masjidlarda xutbaga qo’shib o’qilar, hattoki, ayrim
tarixchilarning ma’lumotlariga qaraganda, uning nomida tanga pul ham zarb
qilingan edi. Shuning uchun ham hamisha beqiyos shuhrat egasi bo’lib kelgan
Boburning obro’si tez orada xalq nazarida pasayib ketdi.
Bahor kelishi bilan bilanoq Shoh Ismoilning Iroqqa ketganini eshitgan
o’zbeklar yana Movarounnahrdagi eski mavqeini tiklash maqsadida qo’zg’alib
qoldilar. Bir to’p lashkar Toshkentga, ikkinchisi esa Ubaydullaxonni boshchiligida
Buxoroga yo’l oldi. Bir qism lashkarni Toshkent himoyasiga jo’natib, Bobur
Ubaydullaxonni kutib olish uchun unga qarshi yurdi. Buxoro yaqiniga kelib qolgan
Ubaydullo bir oz chekinishni ma’qul ko’rdi va Ko’li Malikda Bobur unga yetib
oldi. Juda qattiq jangdan so’ng Bobur chekinishga majbur bo’ldi. Dushman uni
Samarqandgacha quvib kelib, shaharni qamal qildi. Qishdan endigina chiqqan
19

shahar aholisi qamalga bardosh bera olmas edi. Qarshilik ko’rsatishning behuda
ekaniga ko’zi etgan Bobur poytaxtni tashlab Hisor tomon yo’l oldi. 12

G’ijdivondagi muvaffaqiyatsiz jang, eroniylar qo’shinining ko’payishi tarqab
ketishi, o’zbeklar qo’shinining ko’payishi va ularning egallagan mavqeyi
Boburning yana Buxoro va Samarqand taxtiga qaytishiga hech qanday umid
qoldirmadi. Lekin Boburning omadsizliklari bugina emas edi. U o’z xotiralarida
qo’l ostidagi mo’g’ullarning tartibsizligi, vaxshiyliklari haqida ko’p yozgan. O’sha
urushdan keyin Boburning qayta oyoqqa turishiga ishonch qolmagan mo’g’ullar
unga qarshi suiqasd uyushtirdilar. Ularning boshida Mir Ayyubbek, Mir
Muhammad, Yodgor Mirzo va Nazar Mirzolar turar edi. Ular tunda Bobur uxlab
yotgan chodirga hujum qilib, soqchilarni uloqtirdilar va shovqin-surondan
uyg’onib ketgan Bobur ichki kiyimida qochib chiqib, Hisor qal’asi ichiga
yashirindi. Omadi yurishmagan mo’g’ullaryo’lda uchragan kishini talab Qorategin
tomonga qochdilar. Bobur Hisorda ishonchli amirlarini qoldirib Qunduzga ketadi.
Butun Hisor vodiysi mo’g’ullar qo’lida qolgan edi. Qunduzda bir oz vaqt
nimaqilarini bilmay tentirab yurib, Badoxshonda Xon Mirzoni qoldirib, Bobur
yana bir marta Hindikush tog’laridan oshib Qobulga keldi. 13
Boburshoh 1514-
yilda o'zbeklarning ko'p sonli qo'shini tomonidan Movarounnahrdan quvib
chiqarilgach, Qobulga qaytib keldi. O’z o’rniga qo’yibketgan kichik ukasi Nisir
Mirzo uni hurmat ehtirom bilan kutib olib, ilgari o’zi egallab turgan G’aznaga
ketishga akasidan izn so’radi. Boburshoh saltanatdagi eng niuob sovg’a-salomlar
bilan ukasini siylab, uni G’aznaga kuzatib qo’ydi. Biroq keying yillarda iichkilikka
berilib ketgan Nosir Mirzo o’sha dardning qurboni bo’ldi va 1515-yilda vafot etdi.
Undan Yodgor Nosir Mirzo ismli o’g’il qoldi.

1519-yilgacha bo’lgan davr boshqa davr bo’lib, bu paytda Bobur saltanatdagi
ishlarni takomillashtirish hamda yaqin atrofdagi tog’li qaysar qabilalarni o’ziga
bo’ysindirish ishlari bilan band bo’ldi. Xazorlar, aymoqlar va afg’on qabilalari
Bobur Dehlini olgungga qadar ham unga to’la bo’ysunishdan bosh tortib, soliqlarni
ham o’z vaqtida to’lamas edilar. Hozirgi afg’on davlatiga qarashli, ya’ni
12
Hoshimov I. Hindistonda Boburiylar sulolasi saltanati. Toshkent. O’qituvchi-1996-yil 28-bet
13
Z. M. Bobur . Boburnoma. Cho’lpon nashriyoti. Toshkent. 1990-yil.
20

Hindiston chegaralarigacha bo’lgan hududni Bobur Qobulga to’la bo’ysundirgan
edi.
1519-yilga hozirgacha mustaqil bo’lgan Bajur Sultoniga qarshi yurish
boshlandi. Bu yurishda ularning dushmani bo’lmish dilozoq afg’onlari
yo’lboshchilik qildilar. Qattiq jangdan so’ng Bajur qal’asi olindi, uni boshqarish
Xo’ja Kalonga topshirildi. Movarounnahrdan qaytib kelgandan buyon Boburning
fikru zikri Qandahar va Hindistonni egallash bilan band edi. 14
Bobur shijoatli hukmdor edi. U ulkan imperiya tuzish ishtiyoqi bilan tinimsiz
yonardi. Samarqandni qo’lga olgach, Markaziy Osiyoda ana shunday ulkan
saltanat tuzishga uringan edi. Lekin shayboniylar uning bu niyatini amalga
oshirishga yo’l qo’ymadilar. G’arbiy Osiyoda mavjud siyosiy ahvol ham uning
rejalarini amalga oshirish uchun qulay sharoitni vujudga keltirgandi. Shayboniylar
va eronliklar o’zaro urushda bir birlarini yenga olmaganlaridan so’ng, ularning
hech biri Boburning Kobuldagi saltanatini bevosita qila olmaydigan vaziyatda
qolgan edilar. Sguning uchun ham Bobur bemalol Hindistonni egallash ishlari
bilan shug’ullanish imkoniyatiga ega bo’lgan edi.
Boburning ishtiyoqi uni Hindistonga hujum qilish sari boshladi. Udovyurak,
jasur va mohir lashkarboshi edi. Raqiblari bir necha bor mag’lub qilgan bo’lsa
ham, u o’zini batamom mag’lub deb hisoblamas edi. Bobur shuning uchun ham
ko’zlagan maqsadiga yetishga hamisha ishonardi. U o’z mag’lubiyatlaridan ham
to’gri xulosalar chiqarar, qobiliyati va irodasini chiniqtirib borar edi. U turklar
mo’g’ullar, shayboniylar, forslar va afg’onlar bilan bo’lgan janglarda juda ko’p
tajriba to’plagan va chiniqqan edi. Ularning har biridan jang qilish uslubini
o’rgangan edi . Shu bilan o’zining urush olib borish taktikasini va qurollarini
takomillashtirib borardi.
U shayboniylardan urushning “ to’lg’ama “ usulini , mo’g’ullardan esa pistirma
qo’yishni o’rgandi. Afg’onlardan poroxli miltiq ishlatishni o’rgangan bo’lsa,
eroniylardan artilleriyani ishlatishni, turklardan esa ko’chma suvoriylar qo’shinini
unumli ishlatishni o’rgandi. Bobur tukr zobitlari bo’lmish Ustod Ali va Mustafolar
14
Qudratullayev H. Boburning davlatchilik siyosati va diplomatiyasi. Tosh. Sharq.2011-yil 27-bet
21

yordamida kuchli artelleriya qo’shinini tuzdi va shu tufayli Hindistonga raqiblari
ustidan g’olib keldi.
1.2.Ingliz tarixchisi Rashburk Uilyamsning Zahiriddin Muhammad Bobur
haqidagi manbalari.
Ingliz tarixchisi Rashburk Uilyamsning ta’kidlashicha “ Boburning
Hindistondagi tantanasiga asosiy sabab bo’lgan yagona moddiy omil baquvvat
artelleriya bo’lgan edi. “ Bundan tashqari, Bobur chidamlilik, matonatlilik,
jasurlik, o’limga tik qarash, o’zga va o’z taqdiriga ishonish kabi hislatlarga ega
ediki, bu fazilatlar doimo unga kishilarni olg’a yetaklash imkonini berib turar edi.
Shunday qilib, uning tuganmas g’ayratli va shaxsiy xislatlari o’z baxtini
Hindistonda sinab ko’rishga chorlagan edi. Bobur boylikka hirs qo’ygan odam
emas edi. Biroq Hindistonning boyliklari uni va hamrohlarini maftun qilgan
omillardan biri bo’lganligi shubhasizdir. 15
Hindiston o’sha paytda bir-biri bilan doimiy raqobatda bo’lgan mustaqil mayda
davlatlardan iborat edi. Shimoliy Hindistonda afg’onlarning kuchli ta’siri sezilib
tursa-da, ular mayda bo’laklarga bo’linib ketgan edilar. Ibrohim Lo’diy Dehli va
Agra sultoni edi, lekin u Shimoliy Hindistonga to’la hukmronlik qila olmas edi.
Uning davlati g’arbda Panjobdan sharqda to Behar viloyatigacha yetib borardi.
Hattoki mana shu kichik hududda ham u o’z hukmini to’laligicha o’tkaza olmas
edi. Unga qarshi amaldorlari va qarindosh urug’lari isyon ko’tarib turishgan edi.
Behorlik amaldorlaridan bo’lmish uning amakisi Oamxon Lo’diy Dehli taxtiga
da’vogarlik qilar, Panjob hokimi Davlatxon Lo’diy esa o’zi mustaqil siyosat
yurgizar edi.
Sulton Iskandar Lo’diyning o’limidan so’ng uning merosxo’ri Ibrohim
Lo’diy Dehli saltanatida o’zining qudratli va obro’sini ancha yo’qotib qo’ygan,
afg’onlarni hali o’z ta’siriga ololmagan edi. Aksincha, Ibrohim Lo’diy noto’g’ri
siyosati va takabburona fe’l-atvori bilan afg’on amaldorlari orasida shubha,
g’arazguylik va tarqoqlikni keltirib chiqardi. Shuning uchun hatto o’z saroyida
ham unga nisbatan sodiqlik va birlik hissi sezilmas edi. Bundan tashqari, Bengal,
15
Mamajonov A. M. O’zbekiston tarixi. Toshkent. Cho’lpon 1992-yil 94-bet
22

Molva va Gujarot viloyati hokimlari ham uning asosiy raqiblari bo’lib, uning har
bir xatosidan unumli foydalanib qolish payida yurar edilar.
Shunday qilib, afg’on hokimlari orasida chetdan kelgan raqibga qarshi kurashish
uchun birlashish niyati yo’q edi. Ulardan biri Olamxon Lo’diy va ikkinchisi
Davlatxon Lo’diy bo’lib, ular Boburni Hindistonga yurish qilishga taklif etgan
edilar, chunki uning yordami Dehli saltanatini qo’lga olishni mo’ljallagan edilar.
Shuning uchun ular birlashib Dehliga yurish qildilar. Rona Sanga ham Ibrohim
Lo’diyga qarshi yurishda Boburga o’z yordamini taklif qilgan bo’lishi kerak. U
ham Dehli taxtini mo’ljallab yurar edi. Uning hisobiga qaraganda, Bobur va
Ibrohim Lo’diy orasidagi jangda ulardan biri yo’qolishi, ikkinchisi esa
kuchsizlanib qolishi kerak edi. Bu hol esa Rona Sangaga Dehli taxtiga ega bo’lish
niyatini amalga oshirishni osonlashtirar edi. Ana shu holatlarning barchasi
Boburni Hindistonga yurish qilishga undardi.
Bobur Hindistonga besh marta yurish qildi. Dastlabki to’rt yurishi o’ziga xos
sinov yoxud tayyorgarlik yurishlari bo’ldi. Birinchi yurishda ( 1519-yilda ) u Bajur
va Behra viloyatlarini bo’ysundirib qaytgandi. Biroq har ikkala viloyat ham Bobur
orqaga qaytishi bilanoq mustaqil siyosat olib boraverdi. Shu yili u yana
Hindistonga yurish qildi-yu, biroq bus afar Peshovardan qaytib ketdi. Uchinchi
bor yurishida Bobur ( 1520-yilda ) Panjobgacha kirib keldi va Sialkot hamda
Sayidpur qal’alarini o’ziga bo’ysundirdi. To’rtinchi marta u Hindistonga 1524-
yilda yurish qildi va bus afar Lohur va Dibolpurgacha bo’lgan hududlarni egalladi.
U Davlatxon Lo’diyning Panjobni o’z ixtiyorida olib qolish niyatidan ranjigan
edi. Lekin u Olamxon Lo’diy va Dilovarxon Lo’diyga muruvvat qildi. Panjobni
ular ixtiyorida qoldirib, o’zi Kobulga qaytdi. U qaytishi bilanoq, Davlatxon yana
Panjobni bosib oldi. 1525-yilgi yurishda Bobur Hindistonni butunlay ishg’ol qilish
niyati bilan safarga otlangan edi.
Bobur – buyuk podshoh, mumtoz shoir, nazariyotchi, adabiyotshunos, faqix,
tilshunos, san’atshunos , etnograf, hayvonot va novotot, olamining bilimdoni
sifatida ko’p qirrali faoliyat va ijod sohibi edi. Birgina “ Boburnoma “ ning
yigirmadan ortiq sohalarga qiziqqanligiga yaqqol misoldir.
23

Bobur, birinchi navbatda, shoh, Boburiylar sulolasining asoschisi . Balki
boburiylar jahon tarixida ko’p yillar (332-yil ) hukmronlik qilgan sulola bo’lib
hisoblanadi…
U podshoh sifatida lashkar tortib shohlarga xos mag’lubiyatlarning achchiq
alamlariyu zafarlarning ulug’vor nashidalarini surishni ko’p marotaba o’z boshidan
kechirdi. Otasi singari ulug’ himmatli va oily maqsadli shaxs bo’lganligidan
Farg’ona viloyatini kichik joy deb hisoblagan, va Samarqandga intilgan. U yerda
Zaynoniyxondan yengilib Qobulga keldi, va keyin Hindistondek bepoyon yirik
mamlakat hukumdoriga aylandi.
Buyuk shoh Bobur Hindistonda temuriylarga xos ulug’ bunyodkorlik
an’analarini davom ettirdi: muhtasham qasrlar tiklash, ariq kanallar qazish, bog’lar
bunyod etish, adabiyot, ilm-fan rivojiga homiylik qilish, elni adolat bilan
boshqarish singari fazilatlar keyinchalik Hindistonning buyuk farzandlari
tomonidan chinakkam ijobiy baholandi. Hindistonning buyuk donishmand
farzandi, davlat arbobi, Javohirla’l Neru o’zining “ Hindistonning ochilishi “ va “
Jahon tarixiga bir nazar “ asarlarida Zahiriddin Muhammad Bobur haqida
samimiyatga to’liq ushbu fikrlarni izhor etgan.
“ Bobur – dilbar shaxs. Uyg’onish davri hukmdorning haqiqiy namunasidir.
U mard va tadbirkor odam edi. Bobur o’ta madaniyatli va jozibali insonlar orasida
eng yetuk insonlardan biri edi. U mansabparastlik kabi cheklanishdan va
mutaassiblikdan yiroq edi… Bobur san’at va ayniqsa adabiyotni sevar edi.”. 16
Bugun Hindistonning Panipat shahriga borgan kishi Sulton Zahiriddin
Muhammad Boburning Sulton Ibrohim Lo’diy bilan bo’lgan tarixiy muzafforona
jangi manzaralarini shaharning ochiq osmoni ostida muzeyda ko’rarkan, ulug’ hind
xalqining Boburga nisbatan hurmat ehtiromi kuchliligiga amin bo’ladi yoki
Bangladesh poytaxti Dakka shahrini kezgan kishi “ Lalbog’ –qal’a “ tarixiy
muzeyiga kirib Bobur va boburiylarga bag’ishlangan xonalarni kezarkan Bobur va
uning vorislariga tegishli kiyemlar, uy ro’zg’or buyumlari, harbiy qurol aslahalar
Ustod Aliquli qo’ygan toshotar to’plar, miltiqlar- tufaklar, sovut , qilich-
16
Hasanov. X. Bobur sayyoh va tabiatshunos. Toshkent. O’zbekiston. 1983-yil 58-bet.
24

qal’qonlar, do’bilg’a, ot kiyimlarini, ( o’q va qilich zarbasidan himoya qiluvchi
yopinchiqlar”, o’sha davr kishilarini o’z zamonlari liboslariga tomosha qilgan kishi
Hindiston va Bangladesh xalqlarini Bobur va boburiylarga bo’lgan hurmatlarini
yorqin tasavvur eta oladi. 17
“ Boburnoma “ avvalo yetuk badiiy asar. Badiiy tasvirga xos talqinlar, voqea-
hodisalarni butun voqeyligi bilan kitobxon ko’z oldida gavdalantira olish uslub ,
baquvvatligi- bu uslubning bir xususiyati fikrdan saxiyligi ixcham bayon Bo’lsa
ikkinchi xususiyati- o’zigagina xosligi va eng muhum, ta’sirchanlik ustuvorligidir.
Muallif garchan kamtarlik bilan ko’pincha o’zini chetroq tortib, “ Farmon berdim
“ o’rniga “ Farmon berildi “ tarzida matnda o’z dahlini oldinga chiqarishdan
tiyilsada, asardagi bosh qahramon- Boburning o’zi bo’lib qolaveradi.
Farg’ona, Qobul va Hindistondagi voqea hodisalar ummonida Zahiriddin
Muhammad Boburning o’ktam shaxsiyati baralla ko’zga tashlanadi. Ingliz
sharqshunosi Monstyuart Elfenistonning “ Boburnoma “ va uning bosh qahramoni
haqida aytgan quyudagi fikrlari etiborga molikdir.
Bu xotiralarda buyuk turkey podshohning hayoti batavsil tsvirlangan, uning
shaxsiy his – tuyg’ulari har qanday mubolag’a va pardalashlardan xoli. Uning
uslubi odiy va mardona, jonli va obrazli. U o’z zamondoshlarining qiyofalari, urf-
odatalri va intilishlari, qiliqlarini oynadek ravshan tasvirlaydi. Shu jihatdan bu asar
Osiyoda yagona, chinakkkam tarixiy tasvir namunasidir. Lekin mullifning
harakteri asarga eng ko’p joziba bag’ishlaydi.
Asardagi voqea hodisalar muayyan ma’noda uning qismat sarguzashtlariga
chambarchas tutashib ketgan. Shuning uchun asarni boshdan oxirigacha o’qigan
kitobxon o’smir Boburni, yigit shahzoda Boburni, oshiq Boburni, umrbot jangovor
lashkarboshi Boburni, podshoh va mutafakkir, mehribon ota Boburni, barcha zafar
va mag’lubiyatlari, fazilatlarining nuqsonlari bilan ravshan tasavvur eta oladi.
Muallif “ Vaqoe” ( Boburnoma) ni yozgan qo’liga qalam olgan kunidan boshlab
voqea hodisalar talqini va kishilar shaxsiyatiga doir fikr mulohaza va
ma’lumotlarning faqat rostini yozishga ahd qilgan ( Matn tabdili ) : “ Bo’lgan
17
Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. Toshkent. O’qituvchi – 2008-yil 3-bet.
25

voqelarni rost yozganlar chunki bu asarda shu narsa lozim topilganki , har sozning
rosti bitiladi va har ish aynan qanday voqey bo’lgan bo’lsa shunday aytiladi “. Shu
bois Bobur har bir shaxsga baho berganda uning barch muhim fazilatlri va fel
atvoridagi nuqsonlarni aytishga harakat qildi. Bunda u mustasnolikka yo’l
qo’ymaydi hatto otasi bo’lsa ham o’sha ikki zaruriy o’lchovga amal qiladi faqat
otasiga emas, o’ziga nisbatan ham. 18
Bobur – shariyatpanoh podshoh va shariyatga rioya qiluvchi musulmon “
Boburnoma “ da ijtimoiy jinoyat sodir etganlarga turli tuman jazolash usullari
qo’llangani hikoya qilinadi. Chunonchi Bobur tinch aholining yog’li xumiga
o’g’irlagan bir navkarni tayoq tutgan saf o’rtasida o’tkazib, tayoqlatib o’ldirtiradi.
Ayniqsa oilaviy munosabatlardagi shariy va noshariy ishlarga Bobur katta
ahamiyat beradi. Hisor begi Hisravshoh – yerik bek. Navkari yigirma o’ttiz mingga
yetadiki, bu juda favqulodda hodisadir. Biroq u shariatdan bahabar bir nusxa “
Hisor xalqi - deb ezadi. Bobur – hususan Hisravshohga ta’luqli el hamisha ichkilik
va zinoga mashg’ul edi. Shu darajadagi Hisravshohning navkarlaridan biri bir
kishining xotinini tortib olib ketadi bu xotinning eri Hisravshohga kelib arz dod
qiladi. Hisravshoh javob beradiki : “ Bir necha yil sen bilan birga edi, bir necha
kun u bilan birga bo’lsin”. Bu voqeani eshitgan va yozgan shariyatpanoh Bobur
shu darajada g’azablanadiki “ Bu voqeani eshitib Hisravshohga lanatlar
yog’dirmagan kishiga ham lanatlar bo’lsin !”, deb yuboradi.
Bobur Hisravshoh beklik qilgan Hisordan o’tayotganda shariy bir davo
voqeasi beriladi. ( mant tabdili) : “ Hisravshohni ko’rib qaytgan oqshom Mirzoxon
mening qoshimga kelib og’alarining qonini davo qildi. Bizning orada ba’zilar ham
amin edilar. Darvoqe shariyat va urf bilan ham munosibi shunday ediki bunday
kishilar jazosiga yetgay. “ 19
18
Zahiriddin Muhammad Bobur . Boburnoma. Toshkent. O’zbekiston 2008-yil 12-bet.
19
Zahiriddin Muhammad Bobur . Boburnoma. Toshkent. O’zbekiston 2008-yil 14-bet.
26

II. Bob. Zahiriddin Muhammad Boburning “ Boburnoma” asari muhim
tarixiy manba.
2.1. Zahiriddin Muhammad Boburning “ Boburnoma” asarining mazmun
mohiyati.
Zahiriddin Muhammad Bobur o’zining qarama-qarshilikli, murakkab va qisqa
hayotida (1483-1530) anchagina asarlar yozgan bo’lsada, ularning hammasi
bizgacha yetib kelmagan.
Boburdan qolgan ijodiy merosining eng muhim va eng yirigi O’rta Osiyo,
Afg’oniston, Hindiston va Eron xalqlari tarixi geografiyasi, etnografiyasiga oid
nodir va qimmatli ma’lumotlarni o’z ichiga olgan va o’sha davr o’zbek klassik
adabiyotida va adabiy tilining yorqin namunasi bo’lgan “ Boburnoma “ asaridir.
Bu asar mazmunining rang-barangligi, bir jahon ma’teriali o’z ichiga olganligi,
til va uslubining go’zalligi bilan XVIII, ayniqsa XIX asr sharqshunos olimlarning
diqqatini o’ziga totgan va uning turli qo’lyozma nushalari izlana boshlagan va
g’arb tillariga tarjima qilishga kirishilgan edi.
Asarning asli nomi “ Boburiya ” bo’lsa-da, uni “ Voqeanoma “, “ Tuzuki
Boburiy “, “ Voqeoti Boburiy “, deb ataladilar, keyinchalik asar “ Boburnoma “
degan nam bilan mashhur bo’lib ketgan.
Bu asarning mavjud to’liq tekisti 1857-yilda turkolog N. I. Ilminskiy
tomonidan Qozonda tipografiya yo’li bilan o’zining to’rt betlik nashr prinsiplarini
ko’rsatgan ruscha so’z boshisi bilan boilgan. Asarni nashrga tayyorlash va
dunyoga chiqarishda rus olimi N. I. Ilminskiyning zo’r faoliyat ko’rsatishini
alohida qayd etish kerak.
Bu nashrdan keyin 1905-yilda ingliz orientalistlaridan A. Beverij xonim “
Boburnoma” ning Haydarobodda topilgan bir qo’lyozmasining faksimilesini
qo’lyozmaning ayni o’zini sinkografiya yo’li bilan nashr etdi. Bu nusxaning
qachon va kim tomonidan ko’chirilgani no’malum. Bu ham to’liq tekst bo’lsa-da,
qozon bosmasiga nisbatan ba’zi tushib qolgan joylari va ayrim nuqsonlari bordir.
Lekin umuman olganda har ikkala nusxa ham ayrim ayrim nusxalardan xoli
emasdir.
27

London nusxasining afzalligi shundaki, bunda A. Beverij nusxasining ayni
o’zini berib juda yaxshi ish qilgan, shu bilan birga asar oxirida mukammal kishi
ismlari, geografiya va qabila, urug’ nomlari ko’rsatkichi berilgan va ingliz tilida
o’n betlik so’z boshisi ham bor.
Mana shu ikkin mavjud nusxaga asoslanib, 1948-199-yillarda “ Boburnoma “
ning ikki qismidan iborat to’liq tekisti bosib tarqatilgan edi. 20
Bu Nashr yangi o’zbek alifbosida, kishi va geografik nomlar ko’rsatkichi,
to’liq lug’at, ba’zi bir qisqa izoh va tarjimalar ilovasi bilan bosilgan edi.
Shundan keyin “ Boburnoma “ ning to’liq tekisti 1960-yili qayta nashrga
tayyorlandi va nashr etildi. Bu nashrni tayyorlashda ayrim so’z va terminlar
transkripsiyasini aniqlash masalasida “ Boburnoma “ ning Anqara ( Turkiya) da
turkchaga qilingan tarjimasi va filologiya fanlari kandidati M. Salening ruschaga
qilgan to’liq tarjimasini ham ko’zdan kechira borilgan va shular bilan
moslashtirishga urinilgan edi.
Asar shunday boshlanadi “ Farg’ona viloyati beshinchi iqlimdindur.
Ma’muraning kanorasida voqe bo’lubtur. Sharqi Qoshg’ar, g’arbi Samarqand,
janubi Badaxshonning sarhadi tog’lar, shimolida agarchi burun sharhlar bor
ekandur, misli: Olmaliq va Olmotu va Yangi kim, kutublarda Tarozkent bitirlar,
mo’g’ul va o’zbek jihatdin bu tarixda buzulubtur, aslo ma’mura qolmabdur.
Muxtasar viloyattur, oshliq va mvasi farovon. Girdogirdi tog’ voqe bo’lubtur.
G’arbiy tarafidakim, Samarqand va Xo’jand bo’lg’ay, tog’ yo’qtur. Ushbu jonibtin
o’zga hech jonibtin qish yog’iy kela olmas. Sayxun daryosikim, Xo’jand suyi’a
mashhurdur, sharq va shimoliy tarafidin kelib, bu viloyatning ichi birla o’tub, g’arb
sori oqar, Xo’jandning shimoli Fanokatning janubi
. tarafidinkim, holo
Shohruhiyag’a mashhurdir, o’tub yana shimolg’a mayl qilib, Turkiston sori borur.
Turkistondin xeyli quyiroq bu daryo tamom qumg’a singar, hech daryog’a
qotilmas.” 21
20
Z.M.Bobur: “Boburnoma.” I-II qism, T. 1948-1949-yillar nashrga tayyorlovchilar. P. Shamsiyev, S.Mirzayev .
21
Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. Fan 1994-yil 28-bet
28

Asarda eng avvalo hududiy jihatdan chegaralarini yoritishdan boshlanadi va
o’zining davlatinig chegaralari yotib berishdan boshlanadi. Undan keyingi betlarda
Boburning avlodlari berilgan va uning avlodlari haqida shunday deyilga: “ Valodat
va nasabi: sekkiz yuz oltmishda Samarqandda edi. Sulton Abusaid mirzoning
to’rtinchi o’g’li edi. Sulton Ahmad mirzo, Sulton Muhammad mirzo Sulton
Mahmud mirzodin kichik edi. Sulto Abusaid mirzo Sulton Muhammadmirzoning
o’g’li edi. Sulton Muhammad mirzo Mironshoh mirzoning o’g’li edi. Mironshoh
mirzo Temurbekning uchunchi o’g’li edi. Umarshayx mirzo bila jahongir mirzodin
kichik. Shohruh mirzodin ulug’ edi.” 22
Shuningdek asarda Umarshayx mirzoning farzandlari ham berilgan va ular
haqida shunday yozilgan “ Avlodi: uch o’g’il, besh qiz mirzodin qolib edi. Bori
o’glonlardin uluq men – Zahiriddin Muhammad Bobur edim, mening onam Qutluq
Nigorxonim edi. Yana bir o’g’ul Jahongir mirzo edi, mendin ikki yosh kichik edi,
aningonasi mo’g’ulning tuman beklaridinn edi, Fotima Sulton otliq. Yana bir
o’g’ul Nosir mirzo edi, onasi andijonlik edi, g’unchachi edi, Umid otliq. Mendin
to’rt yosh kichik edi.
Bori qizlaridin ulug’ Xonzodabegim edi, mening bilabir tuqqon erdi, mendin besh
yosh ulug’ erdi. Yana bir qiz Mehrbonubegim erdi, mendin ikki yosh ulug’ erdi.
Yana bir qiz Shahrbonubegim erdi, bu dag’i Nosir mirzo bila bir tuqg’on erdi,
mendin sekkiz yosh kichik edi.
Yana bir qiz Yodgor Sultonbegim edi, onasi Og’a sulton otliq g’unchachi edi.
“Havotun va saroyi: Qutlug’ Nigorxonim edi, Yunusxonning ikkinchi qizi,
Sulton Mahmudxon, Sulton Ahmadxonning egachisi edi.
Yunusxon Chingizxonning ikkinchi o’g’li Chig’atoyxonning naslidandur.
Yunusxon ibn Vaysxon ibn Sherali O’g’lon ibn Mbn Xizr Xojaxonibn Tug’luq
Temurxon ibn Esan Bug’axon ibn Do’vaxon ibn Baroqxon ibn Esun Tuva ibn
Mutugon ibn Chig’atoyxon ibn Chingizxon.
Chun muncha taqrib bo’ldi, xonlarning ahvolini dag’I ijmol bila zikr qilaling.
Yunusxon va Esan Bug’axon Vaysxonning o’g’lonlari edi. Yunusxon o’g’lonlari
22
L.P.Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat”. 1998-yil 65-bet.
29

Ofoqxon va Jonboboxon edi. Yunusxonning onasi Turkistonliq qipchoq beklaridan
Temurbek rioyat qilg’on shayx Nuriddinbekning qizi yo nabirasi bo’lur.
Vaysxonning voqeasida mo’g’ul ulusi ikki fariq bo’lur. Bir pora Yunusxon sari
va ko’prog’I Esan Bo’g’axon sari bo’lur. Burunroq Yunusxonning egachisini
Ulug’bek Mirzo Abdulaziz mirzog’a olib edi. Ul munosabat bila Erzan borin
tuman beklaridan edi, xonni uch-to’rt ming uylik mo’g’ul ulusi bila Ulug’bek
Mirzog’a kelturdilarkim, ko’mak olib yana mo’g’ul ulusini olg’aylar, mirzo
muruvvat qilmadi, ba’zisini asir qildi, ba’zilarini birin-sirin viloyatqa pereshon
qildi. Erzan buzug’lig’I mo’g’ul ulusida bir tarix bo’lubtur.
Xonni Iroq sari o’tkazib yo’bordilar. Borib bir yildan ortuqroq Tabrizda bo’ldi.
Ul mahalda Tabriz podshohi Jahonshoh Boroniy Qoraqo’yluq edi. Andin Sheroz
keldi. Sherozda Shohruh mirzoning ikkinchi o’g’li Ibrohim Sulton mirzo edi. Besh
olti oydan so’ng Ibrohim mirzo o’lub, o’g’li Abdullo mirzo aning yerida o’lturdi.
Abdullo mirzoga xon navkar edi, mulozamat qilur edi. O’n yetti, o’n sekkiz yil xon
Sherozda va ul viloyatlarda bo’ldi.
Ulug’bek mirzoning va o’g’ullarining g’avg’osida Esan Bug’axonni yaxshi bosti.
Muning fitnasining daf’ig’a Sulton Abusaid mirzo Yunusxonni bu munosabat
bilakim, Abdulaziz mirzo olg’on egachisi xonimni olib erdi. Iroq va Xurosondin
tilab to’ylar qilib, do’stlar bo’lib, mo’g’il ulusida xon qilib yiborganda, Sag’richi
tuman beklari tamom ul fursatga Eson Bug’axondin yamonlab Mo’g’ulistong’a
kelib edilar. Bularning orasig’a keldi. Ul fursatga Sag’richi beklarning ulugi Sher
Hojibek erdi, aning qizi Esan Davlatbegimni bir oq kigiz ustiga o’lturg’uzib xon
ko’tardilar.
Xonning bu Esan Davlatbegimdin uch qizi bo’ldi. Boridin ulug’ Mehr
Nigorxonim edikim, Sulton Abusaid mirzo ulug’ o’g’li Sulton Ahmad mirzig’a
qo’lub edi. Mirzodin hech o’g’ul va qiz bo’lmadi. So’ngra fatarotta
Shayboniyxong’a tushub edi. Men Qobulg’a kelganda, Shohbegim bila
Samarqandtin Xurosong’a kelib, Xurosondin Qobulda keldilar. Shayboniyxon
Qandaxarda Nosir mirzoni qabag’onda, men Lamg’onazimati qildim. Xon mirzo
va Shohbegim va Mehr Nigorbegim Badaxshong’a bordilar. Mirzoxonni
30

Muborakshoh qal’ai Zafarg’a tilagida Abobakr Koshg’irningchopqunig’a yo’liqib,
Shohbegim va Mehr Nigorxonim va jami elning ahli va ayoli asirliqqa tushub, ul
zolim badkirdorning habsida dunyoyi foniyni vido qildilar.
Ikkinchi qizi mening volidam – Qutlig’ Nigorxonim edi. Aksar qazoqliklarda va
fatarotlarda mening bilan bir edilar. Qobulni olg’ondin besh – olti oy so’ngra tarix
to’qquz yuz o’n birda tengri rahmatig’a bordilar.
Uchununchi qiz Xo’b Nigorxonim edi, Muhammad Husayn Ko’ragon
dug’latqa berib edilar. Bir qizi, bir o’g’li bo’lib edi. Qizni Ubaydxon olib edi. Men
Buxoro va Samarqandni olg’onda chiqmay qolib edi. Sulton Saidxondin amakisi
Sayid Muhammad mirzo Samarqandg’a manga elchilikka kelganda anga
qo’shulub bordi. Sulton Saidxon oldi. O’g’ul Haydar mirzo edi. Otasini o’zbak
o’lturganidin so’ng kelib, mening mulozimatimda uch- to’rt yil turib, so’ngra ijozat
tilab Qoshg’arg’a, xon qoshig’a bordi.” Shuningdek “ Samarqand taxtig’a
ulturg`och, Samarqand beklarini burungudek o`q rioya ba inoyat qildim, Bizing
bila bo`lg`on beklarini ham faroxo`ri xollarig`a yarasha tarbiyat ba shavqat qildim.
Sulton Ahmad Tanbalning borasig`a rioya ko`prak voqiy bo`ldi. Ichki beklar
chargasida edi, ulug` beklar chargasida rioya qildim. Samarqandnikim, yetti oy
muhosara qilib tashvishlar bila olduk, avval kelganda cherik eliga o`lja-mo`jadek
nima tushub edi. Bir Samarqanddin o`ziga jami viloyatlar manga kirib edi, yo
Sulton Ali mirzaog`a bu kirgan viloyatlarni chopib bo`lmas edi. Muncha talon va
taroj tortg`on viloyatlardin nima olmoq xud nechuk muyassar bo`lg`ay. Cherik
elining o`ljasi tugagandi.Samarqandni olg`onda Samarqand andoq xarob elikim,
madad, tuxim va taqovig`a ehtiyoj bor edi. Chi joyi ulkim, kishi andin nima ola
olg`ay. Bu jixatlardin cherik eli ko`p tanqislik tortdilar. Biz xam elga nima etkura
olmadik. Uylarini ham sog`indilar. Birar-ikkirar qochmoqg`a yuz qo`ydilar. Avval
kishikim qochti Xonquli Bayonquli edi, yana Ibrohim Bekchik edi. Mug`ullar
tomon qochtilar. So`ghra Sulton Axmad Tanbal ham qochti. Bu fitnaning taskini
uchun Xoja qozini yubordukkim. Uzun Xasan Xojag`a o`zini xeyli muxlis va
mutakid turar edi.Uzun Xasanning ittifoqi bila qochqonlarning bazisig`a sazo
bergaylar, bazisini bizning qoshimizg`a yuborg`aylar. Bu fitnalarni angiz qilg`uchi,
31

mundin qochib borg`onlarni yomonliqqa tez qilg`uchi xud Uzun Xasan
xaromnamak ekadur. Borchasi Sulton Axmad Tanbal borg`on bila zoxir va
oshkora yomonliq maqomida bo`ldilar. Samarqandni olmoq doyasi bila necha
yilkim bajid cherik tortar eduk, Sulton Maxmudxondin agarchi mutaddun bix
madad va ko`mak bo`lmas edi, vale Samarqand fathidin so`ng Andijonni tama
qilur edi. 23
“ Boburnoma” da Samarqand taxtiga o’tirganligi haqida shunday yozilgan : “
Samarqand taxtig’a o’lturg’och, Samarqand beklarini burungudek o’q rioyat va
inoyat qildim. Bizing bila bo’lg’on beklarni ham faroxo’ri hollarig’a yarasha
tarbiyat va shafkat qildim. Sulton Ahmad Tanbalning borasig’a rioyat ko’prak
voqe bo’ldi. Ichki beklar chargasiga edi, ulug’ beklar chargasida rioyat qildim.
Samarqandnikim, yetti oy muhosara qilib tashvishlar bila olduk, avval kelganda
cherik eliga o’lja – mo’ljadek nima tushub edi. Bir Samarqanddin o’zga jami
viloyatlar mahga kirib edi, yo Sulton Ali mirzog’a bu kirgan viloyatlarni vhopib
bo’lmas edi. Muncha talon va taroj tortg’on viloyatlardin nima olmaq xud nechuk
muyassar bo’lg’ay edi.
Cherik elining o’lchasi tugandi. Samarqandni olg’onda Samarqand andoq
xarob edikim, madad va tuxm vataqovig’a ehtiyoj bor edi. Chi joyi ulkim, kishi
andin nima ola olg’ay. Bu jihatlardin cherik eli ko’p tanqislik tortdilar. Biz ham
elga nima yetkura olmaduk. Uylarini ham sog’indilar. Biror-ikkirar qochmoqg’a
yuz qo’ydilar. Avval kishikim qochdi Xonquli Bayonquli edi, yana Ibrohim
Bekchik edi. Mo’g’ullar tamom qochdilar. So’ngra Sulton Ahmad Tanbal ham
qochdi. Uzun Xasan Xojig’a o’zini xeyli muxlis va mutaqid tutar edi. Uzun
Xasanning ittifoqi bila qochqonlarning ba’zisig’a sazo bergaylar, ba’zisini bizning
qoshimizg’a yiborgaylar.
2.2. Zahiriddin Muhammad Boburning “ Boburnoma “ asarining tarixiy va
ilmiy ahamiyati.
Qadimiy Movarounnahr va undagi xalqlar xayoti haqida jonli guvohlik
beruvchi asarlar orasida “ Boburnoma “ alohida ajralib turadi. Ajoyib lirik shoir,
23
Zahiriddin Muhammad Bobur . Boburnoma. Toshkent. Yulduzcha nashri – 1989-yil 28-31-betlar
32

o’zbek adibi Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan yaratilgan bu asar ijtimoiy –
tarixiy, ilmiy – tabiiy va adabiy- lingvistik ma’lumotlar xazinasidir. Unda 1494-
yildan 1530-yilgacha O’rta Osiyo, Afg’oniston va Hindistonda kechgan voqealar
bayon etilgan. Bobur tarixiy faktlarni Shunchaki qayd etish , jangu jadallar,
yurishlar haqida xronologik axborot berish bilangina kifoyalanmay, voqealarni
jonli tilda qiziqarli hikoya qilad, manzara chizadi, tabiatni, etnografik xolatlarni
tasvirlaydi, davrni, uning xususiyatlarini gavdalantiradi. Shu sababdan asar faqat
ilmiy – tarixiy ahamiyati bilaan emas, balki o’zbek badiiy nasrining yorqin
namunalaridan biri sifatida ham biz uchun qimmatlidur. Shoir o’z xotiralarini
badiiy naql uslubda sodda va ravon bayon etadi. O’nlab tarixiy shaxslarning aniq
xarakterini yaratadi. Tabiat manzaralarini suratini chizadi, kitobni har xil
syujetlar, ishqiy sarguzashtlar, she’riy parchalar bilan bezaydi. Tilga olingan
shaxslarning portreti kiyinishini, tashqi ko’rinishini, fe’l atvorini, odatlari,
o’tmishi, avlod-ajdodi, birma bir ta’rif etiladi. 24
Asardagi markaziy obraz Boburning o’zi, albatta. Uning his tuyg’ulariga boy
qalbi ko’z oldimizda yorqin jonlanadi. Ingliz tarixchisi Elfiniston “ Boburnoma “
va uning muallifi haqida: “ Uning shaxsiy his – tuyg’ulari har qanday
mubolag’adan yoki pardalashdan xoli, uslubi oddiy na mardona, shu bilan birga
jonli va ifodali. O’z zamondoshlari biografiyasini, ularning qiyofalari, urf-odati,
intilishlari, qiziqish va qiliqlarini ko’zguda aks etgandek ravshan tasvirlaydi. Bu
jihatdan “ Boburnoma “ O’rta O’siyodagi yagona chinakam tarixiy tasvir
namunasidir ” deb yozadi. Bobur O’rta Osiyo, Xuroson va Hindiston
geografiyasi, hayvonot hamda nabodot olami to’g’risida boy ma’lumot bergan.
Xususan, “Boburnoma”da hindlarning etnografiysi, ilmu fani, san’at va
madaniyati haqida va Afrika yozuvchilarining Toshkent konferensiyasida
( 1958-yil ) qimmatli faktlar bor. Taniqli hind hind shoiri Mulk Roj Anand Osiyo
so’zlagan nutqida: “ Bu kitob siz bilan bizning merosimizdir. O’zbekistondagi
singari bizda ham “ Boburnoma “ g’oyat qadrlanadi.” Degani bejis emas edi.
Davrning juda ko’p xususiyatlarini qamrab olishi, qomusiy xarakteri va o’zbek
24
Z. M. Bobur. Boburnoma. Toshkent . Yulduz nashriyot 1989-yil. 18-bet.
33

adabiy tilining beqiyos boy imkoniyatlarini namoyish etishi bilan “ Boburnoma
“ Alisher Navoiyning “ Xamsa” siga qiyos qilgudek madaniy obida hisoblanadi.
Asarning tez orada shuhrat qozonib, XVI asrning o’zidayoq bir necha marta fors
tiliga tarjima etilishi ham fikrimizning isbotidir. “ Boburnoma “ fors tiliga birinchi
marta 1589-yili shoirning nevarasi Shoh Akbar saroyida xizmatda bo’lgan
Abdurahimxon ibn Bayramxon Xoni Xonon tomonidan tarjima qilindi. Tarjima
ko’p nusxada ko’chirilib, “ Voqeati Boburiy“, “ Tarixi Boburshohiy “ nomlari
ostida Sharq mamlakatlariga keng yoyildi. Abdurahimxon tarjimada Boburning
o’ziga xos bayon tarzini bera olgan, asar fors adabiyoti va tarixchiligida ulkan
yangilik sifatida qabul qilingan. Qamrab olingan tarixiy voqealarning ro’yi-rost
ko’rsatilishi, ilmiy faktlarga boyligi bilangina emas, balki ravon uslubi, sodda va
jozibadorligi bilan ham Bobur asari o’zidan keyin yaratilgan tarixiy memuarlarga
kuchli ta’sir ko’rsatadi. Chunonchi, Gulbadanbegimning “ Humoyunnoma “ va
Nizomiddin Hiraviyning “ Tabaqoti Akbarshoxiy “ kabi kitoblarida buni yaqqol
his etish mumkin. Shuni yatish kerakki, XVI asrdan boshlab o’zbek adabiyotining
yana boshqa namunalari ham fors tiliga tarjima qilindi. Sharqning ilg’or ziyolilari
turkiyda ( eski o’zbek tilida ) yaratilgan adabiyotning katta nufuzga ega ekanligini
ko’rib ilm ahlini bu tilni o’rganishga da’vat eta boshlaydilar. Navoiy va
Boburning ajoyib asarlarni tarjima qilib, forsiydonlarni baxramand etishni
muhim vazifa deb biladilar. Chunonchi, “ Majolis un-nafoyis “ni 1521-yilda
Forschaga o’girgan Sulton Muhammad Faxriy Xirotiy yozadi: “ Ba’zi e’tiborli va
xurmatli kishilar turkey iborasi (tili)dan behabar bo’lganlari sababli bu go’zal
so’zlarning mavjidan va bu san’atlar dengizining duru gavharlaridan
bebahradirlar. Bu taassufli axvol edi va shuning uchun turk go’zali kabi parda
ichida qolgan bu dilafro’zning yuzidan pardani ko’tarishni va mo’jizali xayolot
yaratgan bu zebo suratni fazilat va kamol ahliga pardasiz ko’rsatishni niyat
etdim.” “ Boburnima “ qo’lyozmalarining chiroyli rasmlar bilan bezatilishi ham
tarjimaning shuhrat qozonishiga sabab bo’lgan. Uning saroyida 104nafar rassom
doimiy ish olib brogan. Tarjimon Abdurahimxonning o’zi ham rasm chizish bilan
shug’ullangan . Akbar saroyida o’nlab kitoblarga rasmlar chizilgan . “
34

Boburnoma” ning forsiy nushalariga ishlangan miniaturalar Sharq rassomlik
san’atining ajoyib namunalari hisoblanadi. Ingliz sharqshunosi L. King bergan
ma’lumotiga qaraganda, “ Boburnoma” o’z asarida yana ikki marta
Muhammadquli va Zayniddin Xavofiy tomonidan fors tiliga tarjima qilingan.
Biroq bu tarjima qo’lyozmalarining qqyerda saqlanishini olim aytmaydi.
Abdurahimxon tarjimasi Britaniya muzeyida va Maskvadagi Sharq
qo’lyozmalari fondida saqlanadi. Fotonusxasi Alisher Navoiy nomidagi
Adabiyot muzeyimiada ham bor. G’arb olimlari “ Boburnoma “ bilan dastlab
ana shu forsiy nusxalar orqali tanishadilar. Yevropa sharqshunoslari orasida
Vitsen birinchi marta “Boburnoma “ bilan qiziqib, undan ayrim qismlari golland
tiliga tarjima qiladi. ( 1705-yil ). 25

XIX asr boshlariga kelib, asar butun Yevropa ilm ahliga ma’lum bo’lgan.
Bobur merosining jahoniy shuxratida, ayniqsa, ingliz sharqshunoslarining xizmati
ulkandir. Ular “ Boburnoma “ ni tarjima qilish va nashr etishdagina emas, balki
tadqiq va targ’ib etish borasida ham birinchilikni egallaydilar. 1816-yilning 12-
aprelida Uilyam Erskin Bo’mbaydan turib, Londindagi nozirlarga yozgan xatida
tugabmas ganjina topib olganlik xursandligini bildiradi va “ Boburnoma “ ni
tarjima qilayotganidan xabar beradi. U. Erskinning J. Layden bilan hamkorlikdagi
tarjimasi 1826-yilda bosilib chiqdi. Tarjimonlar asarning o’zbekcha va forscha
nusxalarini asos qilib oldilar. U. Erskin kitobga kattagina muqaddima yozib berdi.
Bobur va uning asarlarini ingliz kitoblariga tanisgtiradi : “ Biz Osiyodagi
hukmdorlar ichida Bobur singari genial va talantli kishilarni kamdan kam
uchratamiz. Aqlining aktiv faoliyati, xushchaxchaq va sovuqqonligi, bevafo
taqdirining nayranglariga qaramay, ruhining tetikligi, podsholar orasida juda kam
uchraydigan sahiyligi, mardligi, istedodligi, fanga, san’atga muhabbat va ular
bilan faol shug’ullanishi jihatdan Osiyo podsholari orasida Boburga teng
keladigani yo’q.” J. Layden va U. Erskin tarjimasi 1921-yili Oksford unversiteti
nasgriyoti tomonidan ko’p jildli qilib, ikkinchi marta chop etildi. Bu nashrda
Dublin unversitetining professori L. Kivt so’zboshi yozib, “ Boburnoma “
25
T. Fayziyev. Temuriylar shajarasi. Toshkent. Yozuvchi-1995-yil.
35

nashrlari, uning jahon qo’lyozma fondlaridagi nushalari, tarjimalari haqida
ma’lumot beradi, inglizcha variantni qayta taxrirdan chiqaradi. Birinchi jildning
yarmini tashkil etadigan ilmiy ocherkida u Movarounnahr va Xuroson tarixi,
geografiyasi, Bobur tilga olgan Samarqand, Andijon, O’ratepa, Kobul va
boshqa shaharlarning hozirgi ahvolini keng yoritgan. Mazkur nashrning yana bir
fazilati shundaki, tarjimaning ilmiy aniqligini ta’minlash uchun xoshiyalarda
ko’p miqdorda izoh va sharxlar berilgan, kitobdagi she’rlarning kimga taaluqli
ekanligi va qaysi tilda yozilgani ham ko’rsatilgan. Ingliz sharqshunoslaridan A.
Beverij xonim1902-yili “ Boburnoma “ ning Xaydarobotd nusxasini faksimile
xolida chop ettiradi. ( U 1971-yili Londonda qayta nashr etildi.)
Mazkur nashr asarning yana kengroq ommalashuviga sabab bo’ldi.
Asarning M. Sale bajargan ruscha tarjimasi hamda 1960-yili P. Shamsiyev va S.
Mirzayev tayyorlagan o’zbekcha nashri ana shu A. Beverij xonim nashriga
asoslangan. “ Boburnoma “ P. M. Kaldekot tomonidan ingliz tiliga qisqartirib
tarjima qilindi. XX asr oxirlarida F. J. Talbot ham asarni tarjima qilib, suratlar
bilan nashr ettiradi. Shuningdek, Bobur asarlarining Turkiyada tarqalishiga atoqli
olim Rashot Raxmon Oratning xizmati katta. Ingliz tilida Bobur hatyoti va ijodini
o’rganishga talay maxsus monografiyalar yaratildi. Len Poolning “ Bobur “
( Oksford 1899-yil ) va Xarold Lembning “ Bobur yo’lbars “ ( Nyu-York 1961-
yil ) nomli kitoblari shular jumlasidandir. Ayniqsa, keying kitob qiziqarli adabiy
tarixiy ocherk uslubida yozilgan. Buni kitobning ichki bo’limlariga qo’yilgan “
Vodiydagi voqealar ‘, “ Samarqanddan quvilish “, “ Qobuldagi saltanat “, “
Hirotda xiyofat “, “ Bobur va uning eli “, “ Hindiston sari yurish “, “ Panipat va
Kanvand “, “ Buyuk mo’g’ullar imperiyasi “, kabi sarlavhalardaan ham bilish
mumkin. X. Lemb Boburning adabiy merosidan ilmiy ma’lumot sifatida keng
foydalangan, ko’proq “ Boburnoma ” ga murojat etib, undan talay parchalar
tarjimasini ham keltirgan. Bundan tashqari, u Mirzo Bobur yurgan yo’llarning ot
va tuyada kezib chiqqan. Shu tariqa, bu asar amalda Bobur haqidagi tarixiy
roman ko’rinishini olgan edi. Sharq xalqlari tarixi bilan shug’ullangan yana
boshqa ingliz va amerikalik olimlar Boburning shaxsiy qobiliyati va faoliyatiga
36

yuqori baho berib, uni qadimgi Rim sarkardasi Yuliy Sezar bilan qiyoslaydilar. “
Boburnoma “ 1828-yili A. Kayzer tomonidan nemis tiliga qisqartirib va 1871-yili
P. Kurtyl tomonidan fransuz tiliga to’la xolda tarjima qilingan. Zamondoshimiz
atoqli sharqshunos olim J. L. Boite Grammon “ Boburnoma ” ning fransuz
tilidagi yangi tarjimasini yaratdi. U bir necha bor yurtimizga kelib, o’zbek
xalqining turmush tarzi, tarixi bilan yaqindan tanishdi. Grammon, shuningdek
Gulbadanbegimning “ Temur tuzuklari “ va “ Xumoyunnoma “ asarlarini ham
fransuz tiliga tarjima qilgan. 1912-yilda Tog’aymurod Qorluq Xatloniy uni yana
bir marta fors tiliga tarjima qildi. Bu tarjima qo’lyozmasi O’zbekiston
Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik
instituti qo’lyozmalar fondida saqlanmoqda. 1944-1946-yillarda esa asar usmonli
turk tiliga tarjima qilinib, Anqarada ikki jildda bosilgan. Rossiyada “ Boburnoma
“ ancha ilgari paydo bo’lgan edi. Sharqshunos N. Ilminskiy 1857-yili asarni asl
xolid Qozon shahrida chop etilgan. XIX asr oxirlarida “ Boburnoma “dan ayrim
qismlar I. Pantusov, S. Polyakov, V. Vyatkin tarjimasida rus kitobxonlariga
qisman taqdim etilgan bo’lsada, yaxlit ruscha tarjimasi amalga oshirilmagan edi.
Bu sharafli va xayrli ish mohir tarjimon va olim M. Sale tomonidan bajarildi va
asar 1958-yili Toshkentda bosmadan chiqarildi. M. Sale tarjima ustida o’n yildan
ko’proq vaqt mehnat qildi, asar tilini chuqur o’rgandi. Behad ko’p atamalar, ibora
va nomlar transkripsiyasini berish, shuningdek, Bobur qalamining “mardona
uslubini “ saqlashga muvaffaq bo’ldi. Shunga qaramay, M. Sale tarjimasida
xamon talay noaniqliklar mavjud. “ Boburnoma ”dagi bir qancha nomlar
noto’g’ri berilgan. Chunonchi, Axmad Mirzo sevgilisi Qutluqbegim “ Katak
begim “ bo’lib ketgan, “ bukalamun “, “ mucha “ kabi ba’zi so’z va iboralar
tarjimasiz va izoxsiz keltirilgani sababli rus kitobxoniga tushunarsiz bo’lib
qolgan. She’riy parchalar nasriy tarjimada berilib, ularning qaysi tilda yozilgani
ham ko’rsatilmagan. Tarjima va nashlardagi nuqsonlarning aksariyati asarning
ilmiy tanqidiy matniga ehtiyoj borligidan kelib chiqqan. “ boburnoma “ ning
mavjud nashrlari, hatto o’zbekcha nashri ham, asar haqida to’la tasavvur
berolmaydi. Negaki, ruscha nashrda ham, eng so’nggi o’zbekcha nashrda ham
37

1509-yildan 1518-yilgacha va 1524-yilgacha bo’lgan voqealar bayoni yo’q.
Shunga o’xshash talay noaniqliklarni bartaraf etish uchun “ Boburnoma ”ning eng
e’tiborli qo’lyozma nusxalarini chog’ishtirib, uning ilmiy matnini tayyorlash zarur
edi. Va nihoyat, bu ishni yaponiyalik boburshunos olimlar amalga oshirdilar.
Asarning tanqidiy matni yaratilib, nashr etildi. Ko’rinib turinibdiki, Mirzo
Boburning hayoti va ijodi turli mamlakatlarda o’rganilmoqda va xalqaro ilmiy
hamkorlik vositasiga aylanib, bormoqda. Bu ham o’zbek xalqining ulug’ istedodi,
iftixoridan nishonadir. Har bir xalqning tarixiy, madaniy milliy qiyofasini aniq
belgilovchi ulug’ shohlari, buyuk olimlari, yirik adib va shoirlari bo’ladi.
Insoniyatning adabiyotga mansub ana shunday buyuk farzandlari safida
Zahiriddin Muhammad Bobur ham o’z o’rniga ega. Kishilik tarixida Boburchalik
shaxsiy imkon, iqtidor va fazilatlari beqiyos kishilar juda kam uchraydi. Bobur
buyuk podshoh, mumtoz shoir, nazariyotchi adabiyotshunos, faqih, tilshunos,
san’atshunos, etnograf hayvonot va nabotot olamining bilimdoni sifatida
ko’pqirrali faoliyat va ijod sohibi edi. Birgina “ Boburnoma ” uning yigirmadan
ortiq sohalariga qiziqqanligiga yaqqol misoldir. Shoh Bobur, birinchi navbatda,
shoh, boburiylar sulolasining asoschisi. Balki, boburiylar jahon tarixida eng uzoq
yillar (332 ) hukmronlik qilgan sulola bo’lib chiqar… U podshoh sifatida lasgkar
tortib shohlarga xos mag’lubiyatlarning achchiq alamlariyu zafarlarning ulug’vor
nasgidalarini surishni ko’p marotaba o’z boshidan kechirdi. Otasi singari ulug’
himmatli va oily maqsadli shaxs bo’lganligidan Farg’ona viloyatini kichik joy deb
hisoblab, Samarqandga intilti. U yerda Shayboniyxondan yengilib, Qobulga keldi
va keyin Hindistondek bepayon yirik mamlakat hukmdoriga aylandi. Buyuk shoh
Bobur Hindistonda temuriylarga xos ulug’ bunyodkorlik an’analarini davom
ettirdi: muhtasham qasrlar tiklash, ariq kanallar qazish , bog’- rog’lar bunyod
etish, adabiyot, ilm-fan rivojiga homiylik qilish, elni adolat bilan boshqarish
singari fazilatlar keyinchalik Hindistonning buyuk farzandlari tomonidan
chinakam ijobiy baholandi. 26
26
Mamajonov .A.M. O’zbekiston tarixi. Toshkent. 1994-yil 200-bet.
38

Hindistonning donishmand farzandi, buyuk davlat arbobi Javoharla’l Neru
o’zining “ Hindistonning ochilishi “ va “ Jahon tarixiga bir nazar “ asarida
Zahiriddin Muhammad Bobur haqida samimiyatga to’liq ushbu fikrlarni izhor
etgan: “ Bobur – dilbar shaxs. Uyg’onish davri hukmdorining haqiqiy namunasidir.
U mard va tadbirkor odam bo’lgan. Bobur o’ta madaniyatli va jozibali insonlar
orasida eng yetuk insonlardan biri edi. U mansabparastlik kabi cheklanishdan va
mutaassiblikdan yiroq edi… Bobur san’at va ayniqsa, adabiyotni sevardi.”
Bugun Hindistonning Panipat shahriga borgan kishi Zahiriddin Muhammad
Boburning Sulton Ibrohim Lo’diy bilan bo’lgan tarixiy muzaffarona jang
manzaralarini shaharning ochiq osmoni ostidagi muzeyda ko’rarkan, ulug’ hind
xalqining Boburga nisbatan hurmat-ehtiromi kuchliligiga amin bo’ladi. Yoki
Bangladesh poytaxti Dakka shahrini kezgan kishi “ La’lbog’qal’a “ tarixiy
muzeyga kirib Bobur va Boburiylarga bag’ishlangan xonalarni, kezarkan, Bobur
va uning vorislariga tegishli, kiyimlar uy -ro’zg’or buyumlari, xarbiy qurol-
aslahalari, Usdot Aliquli qo’ygan toshotar to’plar, miltiqlar- tufaklar, sovut, qilich-
qalqonlar, dubulg’a, ot kiyimlarini ( ot va qilich zarbasidan himoya qiluvchi
yopinchiqlar ), usha davr kishilari o’z zamonlari libosida tomosha qilgan kishi
Hindiston va Bangladesh xalqlarining Bobur va Boburiylarga bo’lgan
hurmatlarini yorqin tasavvur eta oladi. Bu moziygohda bo’lgan adib Qamchibek
Kenja “Andijondan Dakkagacha “ nomli safarnomasida hayajonini yashira olmay
yozadi: “ Hindiston va Pokiston shaharlarida ko’p moziygohlarda, jumladan
Haydarabotdagi mashhur Solarjang, Loxurdagi milliy muzeylarda bo’lgan. Lekin
Sharq olimining olis bir chetida faqat va faqat Boburiylar hayoti, ularning
podsholik faoliyatiga oid yagona, maxsus muzeyni ko’ramiz, deb sira o’ylamagan
edik “. Hindiston va Bangladeshda Bobur va Boburiylar saltanati shunchalik
qadrlanishidan Bobur va vorislarining podsholiklari bu yurtlarda hayrli chuqur iz
qoldirganligi ma’lum bo’ldi. “ Boburnoma “ ning kitobi Boburning ulug’
podshohlarga xos sakkis shaxsiy fazilatini qayd etgan: “ Va maholdurkim, ul
podshohi Qobulning yaxshiliklarini aytgan bilan va bitigan bilan tugangay. Lekin
mujammal bukim sekkiz sifati asl aning zotiga mutassil edi: birisi bukim, najhati
39

baland edi; ikkimchisi, himmati arjumand edi; uchumchisi, viloyat olmog’;
to’rtimchisi, viloyat saxlamog’; beshumchisi, ma’murlug’; oltimchisi, rafohiyat
niyati tengri taolo bandalarig’a; yettimchisi, cherikni ko’ngli qo’lg’a olmoq;
sekkizimchisi, adolat qilmoq “. ( Matn tabdili: “ U qudratli podshohning
yaxshiliklarini aytgan bilan va yozgan bilan tugatish maholdir. Lekin qisqasi buki,
sakkiz asl sifat uning zotiga xos edi: biri bukim – iqboli baland edi; ikkinchisi-
himmati yuksak edi; uchinchisi- viloyat olmoq ; to’rtinchisi – viloyat saqlamoq;
beshinchisi – ma’murlik; oltinchisi – Olloh bandalariga farovonlik niyati;
yettinchisi – lashkar ko’nglini qo’lga olmoq; sakkizinchisi – adolat qilmoq “. )
Buyuk tarixiy siymo sifatida Bobur shaxsi Yevropa va AQSH sharqshunos –
tarixchi olimlari diqqat e’tiborini o’ziga jalb etgan. Ingliz tarixchisi Eduart
Holden, avvalo, Boburni mashhur yuliyb Sezir bilan qiyoslashni lozim topadi: “
Bobur fel atvoriga ko’ra Sezirga qaraganda sevishga arzigulikdir. Uning
manglayiga yuksak fazilatli inson deb bitib qo’yilgan”. Zahiriddin Muhammad
Boburning bolalik va o’smirlik yillari haqida roman yozgan “ Boburnoma “ ning
ingliz tarjimoni Uilyam Erskin Boburni Osiyo podshohlariga qiyosan shunday
baholaydi: “ Saxovati va mardligi, istedodi, ilm- fan san’atga muhabbati va ular
bilan muvaffaqiyatli shug’ullanishi jihatidan Osiyodagi podsholar orasida Boburga
teng keladigan birorta podshoh topilmaydi”. 27
Havotun va saroyi: Qutlug’ Nigorxonim edi, Yunusxonning ikkinchi qizi,
Sulton Mahmudxon, Sulton Ahmadxonning egachisi edi.
Yunusxon Chingisxonning ikkinchi o’g’li Chig’atoyxonning naslidandur.
Yunusxon ibn Vaysxon ibn Sherali O’g’lon ibn Mbn Xizr Xojaxonibn Tug’luq
Temurxon ibn Esan Bug’axon ibn Do’vaxon ibn Baroqxon ibn Esun Tuva ibn
Mutugon ibn Chig’atoyxon ibn Chingizxon.
Chun muncha taqrib bo’ldi, xonlarning ahvolini dag’I ijmol bila zikr qilaling.
Yunusxon va Esan Bug’axon Vaysxonning o’g’lonlari edi. Yunusxon o’g’lonlari
Ofoqxon va Jonboboxon edi. Yunusxonning onasi Turkistonliq qipchoq beklaridan
Temurbek rioyat qilg’on shayx Nuriddinbekning qizi yo nabirasi bo’lur.
27
Z. M. Bobur. Boburnoma. Toshkent . Yulduz nashriyot 1989-yil. 13-bet.
40

Vaysxonning voqeasida mo’g’ul ulusi ikki fariq bo’lur. Bir pora Yunusxon sari
va ko’prog’I Esan Bo’g’axon sari bo’lur. Burunroq Yunusxonning egachisini
Ulug’bek Mirzo Abdulaziz mirzog’a olib edi. Ul munosabat bila Erzan borin
tuman beklaridan edi, xonni uch-to’rt ming uylik mo’g’ul ulusi bila Ulug’bek
Mirzog’a kelturdilarkim, ko’mak olib yana mo’g’ul ulusini olg’aylar, mirzo
muruvvat qilmadi, ba’zisini asir qildi, ba’zilarini birin-sirin viloyatqa pereshon
qildi. Erzan buzug’lig’I mo’g’ul ulusida bir tarix bo’lubtur.
Xonni Iroq sari o’tkazib yubordilar. Borib bir yildan ortuqroq Tabrizda bo’ldi.
Ul mahalda Tabriz podshohi Jahonshoh Boroniy Qoraqo’yluq edi. Andin Sheroz
keldi. Sherozda Shohruh mirzoning ikkinchi o’g’li Ibrohim Sulton mirzo edi. Besh
olti oydan so’ng Ibrohim mirzo o’lub, o’g’li Abdullo mirzo aning yerida o’lturdi.
Abdullo mirzoga xon navkar edi, mulozamat qilur edi. O’n yetti, o’n sekkiz yil xon
Sherozda va ul viloyatlarda bo’ldi. 28
Ulug’bek mirzoning va o’g’ullarining
g’avg’osida Esan Bug’axonni yaxshi bosti. Muning fitnasining daf’ig’a Sulton
Abusaid mirzo Yunusxonni bu munosabat bilakim, Abdulaziz mirzo olg’on
egachisi xonimni olib erdi. Iroq va Xurosondin tilab to’ylar qilib, do’stlar bo’lib,
mo’g’il ulusida xon qilib yiborganda, Sag’richi tuman beklari tamom ul fursatga
Eson Bug’axondin yamonlab Mo’g’ulistong’a kelib edilar. Bularning orasig’a
keldi. Ul fursatga Sag’richi beklarning ulugi Sher Hojibek erdi, aning qizi Esan
Davlatbegimni bir oq kigiz ustiga o’lturg’uzib xon ko’tardilar.

28
Vahob Rahmonov “ Ma’rifat “ gazetasi 2008-yil
41

Xulosa
Tarixning shohidlik berishicha, insoniyat tarixida yuksak iz qoldirgan,
kеyingi avlodlarga o`zining jamiyatdagi mavqеi, ilmiy, badiiy mеrosi bilan ibrat
namunasi bo`la oladigan shaxslar dunyoga juda kam kеladi. XV- XVI asr uzb е k
xalqi, adabiyoti, ma'naviyati tarixida Alish е r Navoiy va Zahiriddin Muhammad
Mirzo Boburni b е malol ana shunday shaxslar qatoriga kiritish mumkin.
Zahiriddin Muhammad Bobur umrining o`zi avlodlarga ibrat namunasidir. U 47
yoshli qisqa, ammo ijodiy barakali, barkamol hayotida yuz yil yashab ham uddalab
bo`lmaydigan ishlarni ado etdi.
Bobur o`z davrining shoh va shoirligidan tashqari, ulkan tarixchisi, etnografi,
o`lkashunosi, biolog, g е ograf, dinshunos olimi sifatida ham dovruq topgan. Shariat
ahkomlarini mukammal bilgan va bu borada ham risola yozgan. Arab alifbosining
murakkab, o`rganish og’ir bo`lganligi bois, yangi «Xatti Boburiy» alifbosini
yaratgan. Davlatchilikda vaqt m е 'yorlarini qayta ishlab chiqqan, pochta tizimiga
qulay tarzda tartib b е rgan va yana qanchadan-qancha islohotlarni amalga oshirgan.
Borgan y е rida obodonchilik, bog’-rog’ barpo etgan, Movarounnahr siviliza-
siyasini Sharqda tarqatgan buyuk shaxsdir.
Bobur buyuk podshoh, bobosi Amir T е murning munosib vorisi sifatida uning
saltanatini barcha o`ziga t е gishli hududlarda qayta tiklash, yuksak saltanatni
dovruqsiz, manmanlikka b е rilmay barpo etish va davlatchilik ishlarini amalga
oshirishni umr maqsadi etdi. U mohir sarkarda sifatida eng og’ir bo`lgan davrlari:
qarindosh-urug`lari, b е k va safdoshlari chap b е rib, bundan taxtni olishga intilib,
nochor qolgan holida ham maqsad sari intildi. Boburning bu xislati, k е lajakka
umid bilan qarashi bugun ham ibrat namunasi bo`lib xizmat qiladi.
Zahiriddin Muhammad Mirzo Boburning “Boburnoma” asarida Temuriylar
sulolasi haqida Amir Temur va Mirzo Ulug`bek tomonidan barpo etilgan
inshootlar, madrasalar, bog`u-rog`lar, masjid xonaqo, hammomlar shuningdek
Samarqand iqlimi, aholisi haqida ma’lumotlar qoldirgan.
Bobur davlatchilik siyosatining bosh kaliti - t е muriyzoda Sulton Husayn Boyqaro
kabi faqat o`z hukmronligiga qarashli joylarda tinch-osoyishta hayotni saqlash,
42

saltanatini mustahkam qo`rg`onlar, y е tuk askar, zobitlar bilan ta'minlash, ilm-fan,
adabiyot va san'atga yuksak e'tibor b е rishdangina iborat d е b bilmadi. Uning buyuk
niyati, bobosi Amir T е mur saltanati tasarrufida bo`lgan yurt va y е rlarni qayta
egallash, muhim, yagona davlatchilik siyosatini yuritish, parokanda
t е muriyzodalarni bu maqsad sari birlashtirishdan iborat edi. U shu yo`lda siyosiy
tanglik, murosasizlik, ayniqsa buyuk T е murdan qolgan hudud, boylik va mansablar
sari olib borilgan kurashlarga barham b е rib, barchasini bir bayroq ostida
birlashtirish uchun intildi. Bunga ko`p jihatdan erishdi ham, l е kin armon bo`lib
qolgan niyatlari ham kam emas.
Bobur tomonidan davlat boshqaruvida ko`pgina xalqparvar amru farmonlar e'lon
qilindi. Ularning eng namunalisi «ikki azimush-sha'n» farmon lar edi. Birinchi
farmonda Boburning davlatchilik maromi, podshoq sifatida е tuklikka erishgani,
eng muhimi qo`l ostidagi fuqarolarning kim, qaysi millat, dinga taalluqli
bo`lishidan qat'iy nazar tamg`a soliqidan ozod etdi. Ikkinchi farmoni vafotidan
ikki yil oldin butun saltanatida sharob ichishni qat'iyan man etilgani bo`ldi.
Boburning bu ikki far moni xalqparvarligi, inson manfaati, uning sog’liq va axloqiy
barkamolligi kabi xususiyatlarini shaxs xarakt е rida mujassamlashishiga
qaratilganligi bilan bugungi kunda qam qimmatini yo`qotgani yo`q.
Boburning davlatchilik va yuksak harbiy maqorati Sharq va g`arb olimlari,
tarixchilari tomonidan tan olingan. Bu borada tarixchi Pav е d е Kurt е ylning
qarashlari fikrimizga dalildir: «har qanday sinovga bardosh b е ra oluvchi, iroda va
matonatni o`zida mujassamlashtirgan bu zot o`zida harbiy hiyla va jasoratni
uyg`unlashtira olar, zarur bo`lganda jazolashga ham va afv etishga ham qodir edi:
u ist е 'dodli harbiy arbob va ishning ko`zini biladigan, qo`shinlarni mahorat bilan
boshqara oladigan, ular ning ishonchini qozona olgan sarkarda edi».
«Boburnoma»da muallif eng avvalo shuni ko`rsatadiki, u hali yosh paytidan
boshlab ushbu kasb sirlarini o`rganishga, yo`l qo`ygan xatolarini darrov tan olib,
ochiq bayon etishga, tuzatishga harakat qilgan. Bobur barcha qo`l ostidagi
shaxslar, raqib va dushmanlarining har bir harakatida diplomatik nazokatni
kuzatdi, baholadi. O`zining jamiyat, saltanatdagi mavq е ini aynan t е muriylar
43

diplomatik qoida-qonunlari zaminida, o`z saltanatidagi yangi tartib va qoidalar
bilan to`ldirib bordi. Unga hamma bo`ysunishini talab qildi va o`zi ham bu
tartibga rioya etdi.
Zahiriddin Bobur davlat boshqaruvida ayol shaxsiyatiga yuksak e'tibor bilan
qaratgan. Uning ayollar qadr-qimmatini joyiga qo`yish, izzatlarini bajo k е ltirish,
zarur bo`lganda Qutlug` Nigorxonim, Esan Davlatb е gim, Xonzodab е gim va
boshqa ayollar bilan davlat ishlari muammolariga oid masalalarni bamaslahat ado
etgan, ularning fikrini inobatga olgan. Boburning qizi Gulbadanb е gim
«Humoyunnoma» asarida yozishicha, Bobur Agrada davlat ishlari bilan band
bo`lgan paytda Xurosondan xotini - Humoyunning onasi Mohim b е gim tashrif
buyurgani va u allaqachon saroyga yaqinlashib qolganligi xabari Boburga
е tkaziladi. Shunda Bobur barcha yumushlarini qoldirib, xotini tomon ot
yugurtiradi. U ayoli k е layotgan karvonni ko`rib, otidan tushib, xotini tomon
oshiqadi, uni otidan tushirib, o`z otiga mindiradi va ot jilovini olib, o`zi yayov,
saroygacha е taklab k е ladi. Podshoqning bu harakati saroy ahlining ayrimlariga
yoqmaydi va ularning e'tirozlariga sabab bo`ladi. Shu misolning o`zi ham Bobur
o`z davridan ancha ilgarilab k е tganligi, oilaviy munosabatda samimiyat ustun
bo`lishini bildirganki, bu hozir ham yoshlarimizga ibrat darsidir.
«Boburnoma»da muallif alohida, yoki ataylab o`sha davrdagi diplomatik tartib-
qoidalar, rasm bo`lgan tartiblar haqida fikr bildirmagan. Mazkur asarni qayta-qayta
mutolaa etganimiz bizga ushbu masalani bo`lib o`tgan voq е a-hodisalar ichidan,
turli yillarda sodir bo`lgan voq е alarning mantiqiy birligiga asoslangan qolda
ma'lum yaxlitlikka erishishga olib k е ldi, d е gan umiddamiz.

44

Foydalanilgan adabiyotlar va маnbаlаr ro’yхатi
1. Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. Toshkent. “O’qituvchi” – 2008-
yil.
2. Qudratullayev H. Boburning davlatchilik siyosati va diplomatiyasi. Tosh.
“Sharq”. 2011-yil
3. Fayziyev.T. Temuriy malikalari. Toshkent 1994-yil
4. Hasanov. H. Bobur sayyoh va tabiatshunos. Toshkent. “O’zbekiston”.1983-
yil.
5. Rasulov R. Bobur – o’zbek tilining sofligi uchun kurashuvchi. /Ilmiy
to’plam. Samarqand. 2000-yil.
6. Nafasov T. Bobur nomshunos. / Ilmiy to’plam. Samarqand 2000-yil.
7. Mamajonov A.M. O’zbekiston tarixi. Toshkent. 1994-yil.
8. Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. I-II-qism 1948-1949-yillar
nashrga tayyorlovchi P. Shamsiyev. S. Mirzayev.
9. Fayziyev T.Xusayn Bayqoroning sirli o’limi. Toshkent 1995-yil.
10. Ibn Battuta va uning O’rta Osiyoga sayohati. Nashrga tayyorlovchi N.
Ibrohimov. Toshkent 1996-yil
11. T. Fayziyev. Temuriylar shajarasi. Toshkent. Yozuvchi-1995-yil.
12. Vahob Rahmonov “ Ma’rifat “ gazetasi 2008-yil.
13. Tarixiy manbashunoslik muammolari. Toshkent. 2008-yil.
45

Z.M. Boburning “Boburnoma ” asari tarixiy manba sifatida.

Sotib olish