Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asari manba sifatida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	188.6KB
Xaridlar	19
Yuklab olingan sana	27 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asari manba sifatida

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma”
asari manba sifatida
KURS ISHI
Bajardi:
Qabul qildi:
Toshkent-2023
Mundarija

Kirish
I BOB. Zahiriddin Muhammad Bobur shaxsiyati va uning
“Boburnoma” asari
I.1. Zahiriddin Muhammad Bobur buyuk shaxs
I.2.Boburnomaning yaratilish tarixi va manba sifatidagi ahamiyati
II. BOB. Boburnomada hududlar va shaxslar tasnifi
II.1. Markaziy Osiyo va Hindiston hududlarining Boburnomada
ta’riflanishi
II.2. Boburnoma asarida kelgan mashxur tarixiy shaxslar tarifi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: O’zbekistonning mustaqillik davri taraqqiyoti
ijtimoiy-siyosiy hayotimizning barcha sohalarida bo’lgani kabi ilm-fan sohasida
ham tarixiy o’zgarishlarni yuzaga keltirmoqda. Qadimiy merosimiz ildizlarini
ko’rsatish, o’tmishdagi boy an’analarni, milliy qadriyat va manaviy
boyliklarimizni yangi jamiyat qurilishiga tadbiq etish bugungi hayotimizning bosh
vazifalaridan biriga aylandi. Birinchi prezidentimiz I.A.Karimov takidlaganlaridek,
”Tarix xotirasi xalqning, jonajon o’lkaning, davlatimiz hududining xolis va
haqqoniy tarixini tiklash, milliy o’zlikni anglash, ta’bir joiz bo’lsa, milliy iftihorni
tiklash va o’stirish jarayonida g’oyat muhim o’rin tutadi” 1
.
Mavzuning davriy chegarasi: Kurs ishi mavzusining davriy chegarasi
“Boburnoma” da yoritilgan tarixiy davr: XV asr 80-yillaridan XVI asr 30-yillariga
qadar, ya’ni 1493-yildan 1529-yilgacha bo’lgan voqealarni oz ichiga oladi.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi: Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti
va faoliyati haqida ko’plab izlanish va tadqiqotlar olib borilgan. Ammo B.
Valixo’jayev haqli ta’kidlaganidek: “Bu qutlug’ ishni Boburning o’zi
Boburnomada boshlab bergan edi. Shundan so’ng Movarounnahr, Afg’oniston va
Hindistonda yozilgan tazkira va tarixiy asarlarda Bobur haqida ma’lumot berish
kuzatiladi” 2
.
Darhaqiqat, Bobur hayoti va ijodi haqida ma’lumot beruvchi eng noyob
ishonchli manba uning “Boburnoma” asaridir. Shuningdek, Gulbadanbegimning
“Humoyunnoma” 3
, Muhammad Haydarning “Tarixi Rashidiy” 4
asarlarini ham
aytish mumkin. Afg’onistonlik olima Shafiqa Yorqin Bobur ilmiy me’rosining
nisbatan to’liq nusxasini tuzib, 1983-yilda “Devoni Zahiriddin Muhammad Bobur
nomi bilan Kobulda nashr ettirdi. Rus olimasi I. V. Stebleva ham Zahiriddin
Muhammad Bobur hayoti haqida risola yaratgan.
1
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – B. 134.
2
Valixo’jayev B. Buyuk ma’naviy murshid: Xo’ja Axror Vali. – T.: O’qituvchi, 1993. – B. 254.
3
Gulbadanbegim Humoyunnoma / Tarjimon A. Qurbonbekov. – T.: O’zbekiston, 2016. – B. 60.
4
Mirzo Muhammad Haydar Ayoziy Tarixi Rashidiy. Nashrga tayyorlovchilar: S.A. Azimjonova, A. Urinbayev,
O.X. Jalilov. – T.: Sharqshunoslik, 1999. – B. 709.
3

Rus sharqshunoslaridan N.I.Ilminskiy 5
, N.I.Pantusov 6
, V.Bartold 7
kabilar
ham Bobur faoliyati va merosi bilan shug’ullandilar. Boburning hayoti, faoliyati,
ilmiy, badiiy merosini o’rganish, asarlarini nashr etish borasida o’zbek olimlari
ham muayyan ishlarni amalga oshirdilar. Umuman, boburshunoslik ravnaqida
Yahyo G’ulomov 8
va boshqa qator o’zbek tadqiqotchilari faoliyat olib borganlar.
Shunga qaramay, bugungi kunda hamon Bobur hayoti va ilmiy merosining
ochilmagan jabhalari mavjudligicha qolmoqda.
Tadqiqotning maqsadi: “Boburnoma”ni o’rganishda belgilab olingan
maqsadlar quyidagilar: Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va faoliyatini xolis
ochib berish, undagi ma’lumot va tarixiy faktlarni ommaga va ilm ahliga yetkazib
berish, uning darsliklarda berilishi, o’rganilishi, umumta’lim maktablari va
akademik litseylarda o’rgatilishini tahlil etish, Zahiriddin Muhammad Bobur
hayotini o’rganishda interaktiv metodlardan foydalanish texnologiyasini ishlab
chiqish.
Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati: Kurs ishi amalga oshirilish
jarayonida Zahiriddin Muhammad Bobur shaxsiyati, u yartagan ilmiy va ijodiy
meros, uning o’zbek davlatchiligi tarixida tutgan buyuk o’rni va shu kabi qator
jihatlar yoritilib, tarix fani mutahassislari hamda qiziquvchilari uchun o’quv, bilim
faoliyatini izchil shakllantirishga yo’naltirilgan nazariy yondashuvlar bilan
boyitildi. Bobur hayoti va ijodini o’rganish bo’yicha tegishli interaktiv metodlar,
ko’rsatma va tafsiyalar beriladi. Shuningdek, tadqiqot natijalaridan tegishli davr va
mavzu tarixini yozishda, ilmiy maqolalar, ma’ruzalarda foydalanish mumkin.
Tadqiqot obyekti va predmeti: Tadqiqotning obyekti turli davrlar va
davlatlarda yaratilgan Bobur haqidagi asarlar, tadqiqot ishlariga kiritilgan
Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodiga oid materiallar tashkil qiladi.
5
Ilminskiy N. (1822-1891) - rus sharqshunosi, Boburnoma asarini Qozonda 1857-yilda asl xolida chop qildirgan.
6
Pantusov I.N. (1849-1909) – rus sharqshunosi, arxeolog va filolog. O’rta Osiyo bo’ylab qator tadqiqotlar olib
borgan va Bobur asar va qo’lyozmalarining Rossiyadagi ilk noshirlaridan biri hisoblanadi.
7
Bartold V . V . Отчет о поездке в Среднюю Азию. – СПб.: 1897. – С. 432. –
(1869-1930) – rus va sovet sharqshunosi , turkolog , arabshunos , arxivshunos , rus sharqshunoslik maktabi
asoschilaridan biri . Zahiriddin Muhammad Bobur va uning ilmiy me’rosini tadqiq etgan, teran ilmiy izlanishlar olib
borgan.
8
Y.G’. G’ulomov (1908-1977) tarixchi- arxeolog olim, O’zbekiston Fanlar Akademiyasi akademigi. Muallifligidagi
O’zbekiston tarixi asarida Bobur haqida o’ziga xos, tarixiy jihatdan muhim ma’lumotlar keltirib o’tadi.
4

Bundan tashqari Bobur hayoti va ijodiga bag’ishlangan monografiyalar, va
tadqiqotlardan ham foydalanildi.
Tadqiqot metodlari: Qiyosiy tahlil, kontent tahlil va umumlashtrish,
innovatsion ta’lim metodlari hamda interaktiv metodlardan foydalanildi.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa,
foydalanilgan manba va adabiyotlardan tashkil topgan.
5

I BOB. Zahiriddin Muhammad Bobur shaxsiyati va uning
“Boburnoma” asari.
I.1. Zahiriddin Muhammad Bobur buyuk shaxs.
Zahiriddin Muhammad Bobur Andijonda 1483-yil 14-fevralda tug’ilgan. U
Amir Temurning beshinchi avlodi, Farg’ona hukmdori Umarshayxning farzandi.
Bobur 12 yoshda taxtga chiqdi. 1503-1504 yillarda Afg’onistonni egalladi. 1519-
1525 yillarda Hindistonga 5 marta yurish qiladi. Uch asrdan ortiq davom etgan
(1526-1858) boburiylar saltanatiga asos solgan, 26-dekabr 1530-yil Agra,
Hindistonda vafot etkan. Qabri keyinchalik vasiyatiga ko’ra Qobulga ko’chirilgan.
To’liq ma’lumot: Bobur-taxallusi, to’liq ismi Zahiriddin Muhammad ibn
Umarshayx Mirzo. O’zbek davlatchiligi tarixi va mumtoz adabiyotining yirik
vakili: buyuk shoir, tarixchi, geograf, davlat arbobi, iste’dodli sarkarda, boburiylar
sulolasi asoschisi, temuriy shahzoda. Boburning otasi-Umarshayx Mirzo Farg’ona
viloyati hokimi, onasi - Qutlug’ Nigorxonim Mo’g’uliston xoni va Toshkent
hokimi Yunusxonning qizi edi. Boburning onasi o’qimishli va oqila ayol bo’lib,
Boburga hokimiyatni boshqarish ishlarida faol ko’mak bergan, harbiy yurishlarida
unga hamrohlik qilgan. Umarshayx Mirzo xonadoni poytaxt Andijonning arki
ichida yashar edi. Hokim yoz oylari Sirdaryo bo’yida, Axsida, yilning qolgan
faslini Andijonda o’tkazardi. Boburning yoshligi Andijonda o’tgan. Bobur barcha
temuriy shahzodalar kabi maxsus tarbiyachilar, yirik fozilu ulamolar ustozligida
harbiy ta’lim, fiqh ilmi, arab va fors tillarini o’rganadi, ko’plab tarixiy va adabiy
asarlar mutolaa qiladi, ilm-fanga, she’riyatga qiziqa boshlaydi. Dovyurakligi va
jasurligi uchun u yoshligidan Bobur - “Sher” laqabini oladi 9
.
Bobur otasi yo’lidan borib, mashhur sufiy - Xoja Ahrorga ixlos qo’yadi va
uning tariqati ruhida voyaga yetadi, umrining oxiriga qadar shu e’tiqodga sodiq
qoladi. Keyinchalik, “Boburnoma” asarida Bobur Xoja Ahror ruhi bir necha bor
uni muqarrar halokatdan, xastalik va chorasizliqdan xalos etganini, eng og’ir
sharoitlarda rahnamolik qilganligini ta’kidlaydi. Otasi Axsida bevaqt, 39 yoshida
9
Zahiriddin Muhammad Bobur Boburnoma. – T.: O’qituvchi, 2008. – B.287.
6

fojiali halok bo’lgach, oilaning katta farzandi, 12 yoshli Bobur 1494 yil iyunda
valiahd sifatida taxtga o’tiradi 10
.
Taxtga chiqish voqeasi haqida Boburning o’zi quyidagicha yozadi: “Tangri
taoloning inoyati bilan va hazrati on Sarvari koinotning shafoati bilan va
chahoriyori bosafolarning himmati bilan seshanba kuni ramazon oyining beshida
tarix sakkiz yuz to’qson to’qquzda Farg’ona viloyatida o’n ikki yoshda podshoh
bo’ldim” 11
.
Movarounnahr XV asr oxirida o’zaro nizolashayotgan temuriy shahzodalar
yoki mulkdor zodagonlar boshchilik qilib turgan, deyarli mustaqil bo’lib olgan
ko’pdan-ko’p viloyatlarga parchalanib ketgan edi. Movarounnahr taxti uchun
kurash avjga chiqqan, turli siyosiy fitnalar uyushtirilmoqda edi. Buning ustiga
Umarshayx Mirzoga tobe bir necha bek va hokimlar yosh hukmdorga ya’ni
Boburga bo’ysunishdan bosh tortadilar. Ularning ayrimlari Boburning ukalarini
yoqlasa, ba’zilari mustaqillik da’vosini qiladi, yana boshqa birlari Boburga raqib,
boshqalari amaki, tog’alariga qo’shilib, uni jismonan yo’qotish payiga tushadi. O’z
amakisi va tog’asi bo’lmish Sulton Ahmad Mirzo bilan Sulton Mahmudxon
xurujlarini daf qilgan Bobur hukmronligining dastlabki 2-3 yilida mavqeini
mustahkamlash, bek va amaldorlar bilan o’zaro munosabatni yaxshilash, qo’shinni
tartibga keltirish, davlat ishlarida intizom o’rnatish kabi muhim chora-tadbirlarni
amalga oshiradi 12
.
Boburning dastlabki siyosiy maqsadi Amir Temur davlatining poytaxti,
strategik va geografik jihatdan muhim bo’lgan Samarqandni egallash va
Movarounnahrda markazlashgan kuchli davlatni saqlash, mustahkamlash hamda
Amir Temur saltanatini qayta tiklashdan iborat edi. Bu paytda, qisqa muddat ichida
Samarqand taxtiga uchinchi hukmdor kelgan edi. Sulton Ahmad Mirzo vafoti
(1494 yil iyul) dan keyin taxtga o’tirgan Sulton Mahmud Mirzo Samarqandda
davlatni 5-6 oydan ortiq idora etmadi - qisqa muddatli kasallikdan so’ng 43
yoshida vafot etdi. Uning o’rniga Buxoroda hokim bo’lgan o’g’li Boysung’ur
o’tiradi. 1495-1496 yillarda Bobur Samarqandga ikki marta muvaffaqiyatsiz yurish
10
Harold Lamb Babur the tiger-The first of the Great Moguls. – Los Angeles: Pinnacle books, 1979. – P. 296.
11
Zahiriddin Muhammad Bobur Boburnoma. – T.: Ijod press, 2020. – B. 576.
12
Jalilov S. Bobur haqida o’ylar. – T.: Sharq, 2006. – B. 265.
7

qiladi. 1497 yil kuzida u Samarqand atrofidagi bir qancha joylarni va 7 oylik
qamaldan so’ng Samarqandni egallaydi, Boysung’ur Qunduzga qochadi. Shahar
qamal tufayli nihoyatda og’ir kunlarni boshidan kechirmoqda edi. Hatto ekkulik
don ham topish mushkul edi. Bobur qo’shinni ta’minlashda katta qiyinchiliklarga
duch keldi. Navkarlaridan ayrimlari Andijon va Axsi tomon qochib ketadilar.
Buning ustiga Andijonda qolgan ayrim beklar Boburdan yuz o’girib, uning ukasi
Jahongir Mirzo tarafiga o’tadilar. Andijondan ko’ngli notinch bo’lgan va iqtisodiy
qiyinchiliklarga uchragan, ayni zamonda og’ir xastalikni boshidan kechirgan
Bobur Samarqandni yuz kun idora etgandan so’ng, uni tark etishga qaror qiladi.
Ammo Xo’jandga yetganda Andijon ham qo’ldan ketib, muxoliflar ixtiyoriga
o’tganini eshitadi. Boburning Toshkent hokimi, tog’asi Mahmudxon ko’magida
Andijonni qayta egallashga urinishi natija bermaydi. Bu muvaffaqiyatsizlik Bobur
qo’shiniga salbiy ta’sir etib, ko’pchilik bek, navkarlar (700-800 kishi) Boburni tark
etadi. O’ziga sodiq kishilar (200-300) bilan qolgan Bobur ma’lum muddat
Xo’jandda turgach, Toshkentga - Mahmudxon huzuriga kelib, Andijonni qaytarib
olish rejasini tuza boshlaydi. Ma’lum muddat o’tgach, Bobur Xo’jandga qaytadi,
ko’p o’tmay, Marg’ilonni qo’lga kiritadi hamda Andijonni egallash tadbirlarini
ko’radi. Nihoyat, 2 yildan so’ng (1498 yil iyun) uni qayta qo’lga kiritadi. Bobur
ukasi Jahongir Mirzo bilan sulh tuzib, uning ixtiyorida Xo’jand suvining Axsi
tarafi viloyatlarini qoldiradi, Andijon tarafi viloyatlarini o’z tasarrufiga oladi.
Temuriylarning o’zaro urushlari kuchaygan kezlarda Shayboniyxon
Movarounnahrni istilo qilishga kirishadi. U 1499-yil Jizzax va Samarqand orqali
Qarshi va Shahrisabzgacha bosib boradi, katta o’lja bilan Dashti Qipchoqqa
qaytadi. Oradan ko’p o’tmay, katta kuch bilan Movarounnahrga qaytgan
Shayboniyxon Buxoro va Qorako’lni egallaydi (1499), Sulton Ali Mirzo
kaltabinlik bilan Samarqandni Shayboniyxonga jangsiz topshiradi (1500). Biroq,
shahar aholisi va zodagonlarining ma’lum qismi temuriylar hukmdorligini tiklash
tarafdori edi. Ular Farg’ona hokimi Boburga maktub yo’llab, Samarqandni ishg’ol
qilishga da’vat etganlar. Bobur 1500-yil kech kuzida o’z qo’shini 240 kishi bilan
Samarqandga yetib kelgach, aholi unga peshvoz chiqib, shahar darvozalarini ochib
beradi. Shayboniyxonning shahar himoyasi uchun qoldirgan 600 nafar askari qirib
8

tashlanadi. Shayboniyxon Buxoroga chekinadi. Qisqa vaqt ichida Samarqandning
barcha tumanlari, Qarshi va G’uzor shahrilarida Bobur hokimligi e’tirof etiladi.
Ammo shaharda oziq-ovqat zahiralari tugab, ocharchilik boshlangan edi. Bundan
xabar topgan Shayboniyxon katta kuch to’plab, yana Samarqandga yurish
boshlaydi. 1501-yil aprelda Zarafshon bo’yidagi Saripul qishlog’i yaqinida bo’lgan
jangda Bobur qo’shinlari yengiladi. Bobur Samarqandga chekinadi. Shahar yana
qamal qilinib, u to’rt oy davom etadi. Qamalda qolgan shahar aholisining
ochlikdan tinkasi quriydi, Bobur 1501 yilning 2-yarmida noilojlikdan Samarqandni
tark etib, Toshkentga, Mahmudxon huzuriga yo’l oladi. Bobur Temuriylar
saltanatini himoya qilish va uni saqlab qolish uchun astoydil harakat qilib,
Shayboniyxonga qarshi bir necha yil davomida muttasil kurash olib borsa-da,
ammo mamlakatda hukm surgan og’ir iqtisodiy tanglik va siyosiy parokandalik
sharoitida maqsadiga erisha olmaydi 13
.
1503-yil Toshkent xoni Mahmudxon, Bobur va qalmoqlarning birlashgan
qo’shini Shayboniyxon tomonidan Sirdaryo bo’yida tor-mor qilinadi. Bobur
Samarqand taxti uchun kurashayotgan paytda Andijonni Sulton Ahmad Tanbal
egallab oladi. 1501-1504-yillarda Bobur Farg’ona mulkini qaytarib olish uchun
Sulton Ahmad Tanbal, Jahongir mirzolarga qarshi olib borgan kurashi
muvaffaqiyatsizlik bilan tugaydi. Temuriylarning to’xtovsiz janglari va og’ir
soliqlaridan toliqqan xalq Boburni qo’llamadi va u Movarounnahrni tark etishga
(1504 yil iyun) majbur bo’ladi. Bobur 200-300 navkari bilan Hisor tog’lari orqali
Afg’onistonga o’tadi va u yerdagi ichki nizolardan foydalanib G’azna va Kobulni
egallaydi. Bobur Kobulni egallagach, mustaqil davlat tuzishga jadal kirishadi,
qo’shinni tartibga keltiradi, qattiq ichki intizom o’rnatadi. Kobulga, umuman
Afg’onistonga Bobur o’z yurti kabi qaradi, qurilish, obodonlashtirish, kasb-u hunar
va qishloq xo’jaligini rivojlantirish ishlarini boshlab yuboradi 14
.
“Bog’i Shahroro”, “Bog’i Jahonoro”, “O’rtabog’”, “Bog’i vafo” va “Bog’i
Bobur” kabi oromgohlar tashkil etdi. Shahar ichidagi Bolo Hisor qal’asini o’z
qarorgohiga aylantirib, uni qayta ta’mirlatdi, yangi imoratlar qurdirdi va oilasi
13
Ziyo A. O’zbek davlatchiligi tarixi: Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. – T.: Sharq, 2000. – B. 368.
14
Satimov G. Bobur yo’lbars. – T.: O’zbekiston, 2018. – B. 296.
9

bilan shu qal’ada yashadi. Uning Humoyun, Gulbadanbegim, Komron va Hindol
ismli farzandlari shu yerda tug’iladi. 1506-yil bahorda vafot etgan Qutlug’
Nigorxonim Mirzo Ulug’bek shu yerda bunyod ettirgan “Bog’i Navro’ziy”ga dafn
etiladi. Bobur Afg’onistonda bir fotih sifatida emas, balki shu yurt, el obodonligi
va ravnaqi uchun jon kuydirgan tadbirli hukmron sifatida qizg’in faoliyat ko’rsatdi,
uning manfaatlari yo’lida odilona va oqilona ish tutdi. Afg’onistondagi amaliy
faoliyatiga ko’ra, Bobur butun Xuroson va Movarounnahrda qudratli davlat
boshlig’i va muzaffar sarkarda sifatida katga obro’ orttira bordi, mintaqadagi
siyosiy hayot e’tiborli o’ringa ko’tarildi. Shayboniylarning tobora kuchayib
borayotgan yurishiga qarshi birgalikda chora ko’rish masalasida Sulton Husayn
Boyqaro barcha temuriy hukmdorlar qatorida Boburni ham maslahat yig’iniga
maxsus taklif etishi ana shunday yuksak nufuzni ko’rsatuvchi dalildir. Bobur shu
taklif bo’yicha Hirotga otlanadi. Husayn Boyqaroning to’satdan vafot etishiga
(1506) qaramay, u Hirotga boradi va temuriy hukmdorlar bilan uchrashib
muzokaralar o’tkazadi. Temuriy hukmdorlarning birlashib Shayboniyxon
qo’shinlariga to’siq qo’yish rejalari amalga oshmaydi va tez orada birin-ketin
mag’lubiyatga uchrab, saltanatni batamom qo’ldan chiqaradilar. 1507-yil
boshlarida Bobur Hindistonga yurish boshlaydi. Ammo, bu urinishi
muvaffaqiyatsiz tugab, yana poytaxt Kobulga qaytadi. Bobur Movarounnahr va
Xurosondagi siyosiy vaziyat va urush harakatlarini kuzatib boradi, o’z
qo’shinlarini doimo shay tutadi. Shayboniyxon Xurosonning yirik markazlarini
qo’lga kiritgach, Eronni zabt etish uchun yurish boshlaydi. Ammo, Eron shohi
Ismoil Safaviy bilan qattiq to’qnashuvda yengiladi, o’zi ham Marvda halok
bo’ladi. Shoh Ismoil Xuroson va Movarounnahrga qo’shin kiritib shayboniylarga
ketma-ket shikast yetkaza boshlaydi. Bobur shoh Ismoil bilan harbiy-siyosiy ittifoq
tuzib, 1511-yil bahorida Hisorni, yozida Buxoroni, oktyabr boshida esa
Samarqandni yana qo’lga kiritadi. Boburning shia mazhabidagi eroniylar ra’yi
bilan ish tutishi aholida norozilik tug’diradi 15
.
1512-yil 28-aprelda Ko’li malik jangida Ubaydulla Sulton boshliq
shayboniylardan yengilgan Bobur Hisor tomon ketadi. 1512-yil kuzida Bobur shoh
15
http://www.historyworld.net // The sultanate of Delhi
10

Ismoil yuborgan Najmi Soniy laqabli lashkarboshi bilan Balxda uchrashib,
Amudaryodan kechib o’tib, avval Huzar (G’uzor) qal’asini oladi, so’ng Qarshiga
yurish qiladi, shahar uzoq muddatli qamaldan so’ng taslim bo’ladi, shahar
himoyachilari qattiq jazolanadi. 1512-yil 24-noyabrda G’ijduvon jangida Bobur
shayboniylardan yana yengilib, Kobulga qaytishga majbur bo’ladi. Bobur
Movarounnahrni egallash ilinjidan uzil-kesil umidini uzadi va butun e’tiborini
Hindistonga qaratadi. 1519-yil bahoriga kelib Bobur Hindistonni zabt etish
rejalarini amalga oshirishga kirishadi va keyingi 5-6 yil davomida bir necha
yurishlar uyushtiradi. Nihoyat, 1526-yil aprelda Panipatda asosiy raqibi, Dehli
sultoni Ibrohim Lo’diyning yuz ming kishilik qo’shinini 12 minglik askari bilan
tor-mor qiladi hamda Dehlini egallaydi. Oradan ko’p o’tmay, ikkinchi yirik hind
sarkardasi Rano Sango ustidan ham zafar qozonib, Shimoliy Hindistonning
Bengaliyagacha bo’lgan qismini o’ziga bo’ysundiradi. Agrani o’ziga poytaxt
sifatida tanlagan Bobur katta qurilish va obodonchilik ishlarini boshlab yuboradi 16
.
Shu tariqa Bobur Hindistonda uch yarim asrga yaqin hukm surgan qudratli
boburiylar sulolasiga asos soladi. Bobur Hindistonda ham, xuddi Afg’onistonda
bo’lganidek, ko’plab ijtimoiy-xayrli ishlarni amalga oshirdi, mamlakat
taraqqiyotiga jiddiy ta’sir ko’rsatdi. Tarqoqlik va parokandalikka, o’zaro ichki
nizo, qirg’inlarga barham berib, viloyatlarni birlashtirdi, markazlashgan davlatni
mustahkamlash va yurtni obodonlashtirishga, ilm-u hunar va dehqonchilikni
rivojlantirishga katta e’tibor qaratdi. Qurilish ishlariga boshchilik qildi. Boburning
o’z guvohligiga ko’ra, shoir sifatida ijodiy faoliyati Samarqandni ikkinchi marta
egallagan vaqtda boshlangan, “Ul fursatlarda biror-ikkirar bayt aytur edim”, deb
yozadi u. Bobur Samarqanddaligining ilk oylarida Alisher Navoiy tashabbusi bilan
ular o’rtasida yozishma boshlanadi. Bobur atrofida ijodkorlar to’plana boshlashi
ham shu yillarga to’g’ri keladi. Jumladan, Binoiy, Abulbaraka va Bobur o’rtasidagi
ruboiy mushoirasi Samarqanddagi qizg’in adabiy hayotdan darak beradi. Umuman,
davlat arbobi va ko’p vaqti jangu jadallarda o’tgan sarkarda sifatida ijtimoiy
faoliyatining eng qizg’in davrida ham, shaxsiy hayoti va davlati nihoyatda
murakkab va xatarli sharoitda qolgan chog’larida ham Bobur ijodiy ishga vaqt topa
16
Satimov G. Bobur yo’lbars. – T.: O’zbekiston, 2018. – B. 296.
11

bilgan, ilm, san’at va ijod ahlini o’z atrofiga to’plab, homiylik qilgan, ularni
rag’batlantirgan. O’tmish adabiyot va tarix, musiqa va san’atdan yaxshi xabardor
bo’lgan, diniy ta’limotga chin ixlos qo’ygan Bobur har doim olim-u fozillar
davrasida bo’ldi, xususan ijod ahliga, kasbu hunar sohiblariga samimiy ehtirom
ko’rsatib homiylik qildi, ularni moddiy va ma’naviy rag’batlantirib turdi. Ijod va
san’at ahliga bunday mehrli munosabat aslo bejiz bo’lmagan. Bobur tabiatan
ijodkor edi. Yigitlik yillaridan boshlab to umrining oxirigacha samarali ijodiy ish
bilan shug’ullandi, har qanday sharoit va vaziyatlarda ham ijoddan to’xtamadi,
natijada, har jihatdan muhim boy ilmiy va adabiy meros qoldirdi. Bobur 18-19
yoshlarida ruboiy va g’azallar yoza boshlagan. Uning “Topmadim” radifli g’azali
va “Yod etmas emish kishini g’urbatda kishi” misrasi bilan boshlanuvchi ruboiysi
o’sha yillardagi hayoti bilan bog’liq. ”Boburnoma”da aytilishicha: “Umarshayx
Mirzoning avlodi uch o’g’ul, besh qiz erdi.Alardin eng uluq men – Zahiriddin
Muhammad Bobur erdim” 17
.
Boburning ulkan san’atkorligi shundaki, shaxsiy kechinmalarini jiddiy
umumlashma darajasiga ko’tara oladi va natijada asarlarida olg’a surilgan g’oyalar
umuminsoniy qadriyatlar darajasiga ko’tariladi. Bobur ijodida, xususan,
she’riyatida kindik qoni to’kilgan ona yurtini dil-dildan qo’msash, uning
tuprog’iga talpinish, g’ariblik azoblaridan o’tli hasrat, yor-u diyor sog’inchi va
visol ilinji, taqdir zarbalari va turmush uqubatlari, zamona nosozliklaridan nola
tarixiy tahlil etiladi. Bobur ijodida ishq-muhabbat, sevgi-sadoqat, visol va hijron
mavzusi ham salmoqli o’rin tutadi. Uning g’azal va ruboiylarida, tuyuq va
masnaviylarida ma’shuqaning maftunkor go’zalligi, beqiyos husnu latofati,
sharqona odobu axloqi, nozu karashmasi yengil va o’ynoqi, musiqiy va ravon
misralarda katta mahorat bilan tarannum etiladi. Boburning o’z she’riy asarlarini
to’plab, devon holiga keltirgan sanani ko’rsatuvchi aniq tarixiy ma’lumotlar
ma’lum emas. Ammo “Boburnoma” ning 1518-1519-yillar voqealari bayoniga
bag’ishlangan faslida Bobur devonini Kobuldan Samarqandga yuborganligi
to’g’risida so’z boradi. Demak, shu yillarda uning devoniga tartib berilgan va
mazkur devon Movarounnahrda ham tarqalgan. Hozirda uning 119 g’azali, bir
17
Zahiriddin Muhammad Bobur Boburnoma. – T.: Ijod press, 2020. – B. 14.
12

masnu she’ri, 209 ruboiysi, 10 dan ortik tuyuq va qit’alari, 50 dan ortiq muammo
va 60 dan ziyod fardlari aniqlangan. Devoni tarkibida umumiy hajmi 270 baytdan
iborat masnaviy ham o’rin olgan. Hindiston yurishlari davri (1521) da Bobur
“Mubayyin” asarini yaratdi. Masnaviy tarzida yozilgan, islom huquqshunosligi va
shariat aqidalariga bag’ishlangan bu asarda Movarounnahr va Hindistonga oid
o’sha davr ijtimoiy-iqtisodiy hayoti bo’yicha qiziqarli ma’lumotlar ham jamlangan.
Valiahd Humoyun va Komron Mirzolarga dasturulamal sifatida mo’ljallangan
“Mubayyin” da, ayni zamonda, namoz, zakot va haj ziyorati to’g’risida ham
shar’iy mezonlar bayon qilingan. Shu yillarda Bobur Sharq she’riyatining asosiy
masalalaridan biri aruz vazni, uning nazariyasi va amaliyotiga oid ilmiy risolasini
yakunlaydi. Bobur nomini dunyoga mashhur qilgan shoh asari “Boburnoma”
ustidagi ijodiy ishini 1518-1519 yillarda boshlagan. Boburning yuqorida keltirilgan
asarlaridan tashqari, “Xatti Boburiy”, shuningdek musiqa san’ati va harb ishlariga
maxsus bag’ishlangan qator risolalari ham bo’lgan. Ammo keyingi ikki asar matni
hanuz topilgan emas. “Xatti Boburiy” da muallif arab alifbosini tahrir etib, yozuvni
soddalashtirish va osonlashtirish maqsadida uni turkiy til va talaffuz mezonlariga
moslashtirgan 18
.
1526-yil 21-dekabrda Boburga qarshi suiqasd uyushtiriladi. Mahv etilgan
Ibrohim Lo’diyning onasi oshpazlar bilan til biriktirib, uning ovqatiga zahar
qo’shtiradi. Shuning asoratimi yoki ko’p yillik mashaqqatli va qo’nimsiz hayot
ta’sirimi, har holda keyingi yillarda Bobur tez-tez kasalga chalinib turadi. 1527-yil
oktyabrda Bobur yana xastalikka uchragach, umrining oxirlab qolganini his etadi.
Shunda Bobur o’zi e’tiqod qo’ygan Xoja Ahror Valiyga ixlos bilan uning nasrda
bitilgan “Volidiya” asarini she’riy tarjima qiladi. Boburning mohir tarjimon
sifatidagi qobiliyati namoyon bo’lgan 243 baytli bu asar katta ijodiy ilhom bilan
juda qisqa muddatda yakunlangan. Boburning o’z e’tiroficha, tarjima tugashi
hamonoq batamom sog’ayib ketgan. Bu yillarda u “Boburnoma” fasllari ustida
ishlashni davom ettirdi, yangi-yangi g’azal-ruboiylar yaratdi, o’z iborasi bilan
aytganda, “Hindistong’a kelgali aytqon ash’orni” tartibga solib, shuningdek,
18
Jalilov S. Bobur haqida o’ylar. – T.: Sharq, 2006. – B . 265.
13

“Volidiya” tarjimasini, “Xatti Boburiy” bilan bitilgan namuna va qit’alarni
Movarounnahr va Afg’onistonga, Xumoyun, Xo’ja Kalon, Hindol va boshqaga
yubordi. Humoyun Mirzoga atalgan ijtimoiy-axloqiy masalalarni tahlil etuvchi
mashhur maktubi ham Bobur ijodiy faoliyatining yorqin qirralaridan biri bo’ldi.
Bir necha muddat oldin podsholikni Humoyunga topshirgan Bobur 47 yoshida o’zi
asos solgan saltanat poytaxti Agrada vafot etdi va o’sha yerda dafn etildi,
keyinchalik, 1539-yilda, vasiyatiga muvofiq xoki Kobulga keltirilib, o’zi bunyod
ettirgan “Bog’i Bobur”ga qo’yildi. Bobur O’zbekiston mustaqillikka erishgandan
so’ng o’z yurtida haqiqiy qadr-qimmat topdi. O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining farmoniga ko’ra 1993-yilda Bobur tavalludining 510 yilligi
tantanali nishonlandi. Andijon shahrida Bobur nomida universitet, teatr,
kutubxona, milliy bog’ (Bog’i Bobur) bor. Bobur milliy bog’i majmuasida “Bobur
va jahon madaniyati” muzeyi, shoirning ramziy qabr-maqbarasi bunyod etilgan.
Shahar markazida (muallifi Ravshan Mirtojiev) va Bobur bog’idagi yodgorlik
majmuida (muallifi Qodirjon Salohiddinov) shoirga haykal o’rnatildi. Andijondagi
markaziy ko’chalardan biriga, shuningdek Toshkentdagi istirohat bog’i va
ko’chaga, Andijon viloyati, Xonobod shahridagi istirohat bog’iga Bobur nomi
berildi. O’zbekiston Fanlar akademiyasining Bobur nomidagi medali ta’sis etildi.
Sharqshunos olim Ubaydulla Karimov bu medalning birinchi sovrindori bo’ldi.
Andijonlik tabiatshunos olim Zokirjon Mashrabov rahbarlik qiladigan Xalqaro
Bobur jamg’armasi 1993-yil 26-dekabrda tashkil etildi va Bobur ijodini
o’rganishda katta ishlarni amalga oshirdi. Jamg’armaning ilmiy ekspeditsiyasi 10
dan ortiq Sharq mamlakatlari bo’ylab avtomobilda ilmiy safarlar uyushtirib, 200
ming km dan ortiq masofani bosib o’tdi, Bobur va boburiylar qadamjolari, ularning
ilmiy merosiga oid yangi ma’lumotlar to’plab, ularni ilmiy iste’molga kiritdi.
Mazkur ma’lumotlar asosida 10 dan ziyod ilmiy, hujjatli, badiiy asarlar: Z.
Mashrabov, S. Shokarimov: “Asrlarni bo’ylagan Bobur”, S. Jalilov, “Boburning
Farg’ona davlati”, “Bobur va Andijon”, Qamchibek Kenja: “Hind sorig’a”, X.
Sultonov: “Boburning tushlari”, “Boburiynoma”, R. Shamsuddinov: “Boburiylar
izidan”, “Boburiylar sulolasi”; T. Nizom: “Uch so’z” kabilar, 10 ga yaqin hujjatli,
videofilmlar: F. Rasulov: “Bobur izidan”, “Muqaddas qadamjolar”, T. Ro’ziev:
14

“Bobur salomi”, “Bobur nomidagi Xalqaro ilmiy ekspeditsiya”, T. Hamidov:
“Iftixor” va hakozolar yaratildi. Jamg’armaning Lohur (Pokiston), Haydarobod
(Hindiston), Abu Dabi (Birlashgan Arab Amirliklari), Moskva (RF), O’sh
(Qirg’iziston), Toshkent, Namangan (O’zbekiston) shahrilarida bo’limlari mavjud.
1998 yil Jamg’armaning boburshunoslik sohasidagi xalqaro mukofotlari ilk marta
Pirimqul Qodirov, Sabohat Azimjonova, G’aybulloh as-Salom, Ne’matilla
Otajonov, Xayriddin Sultonov, Eyje Mano (Yaponiya), Muhammadali
Abduqunduzov, Maqsud Yunusov, Shafiqa Yorqin (Afg’oniston), Ma’murjon
To’xtasinov, Ravshan Mirtojiev, Majid Tursunov, Rahmonjon Azimov,
Muhammadjon Mirzaevga berildi 19
.
19
Shamsutdinov R . Mo’minov X. O’zbekiston tarixi. – T.: Akademnashr, 2019. – B. 576.
15

I.2. “Boburnoma” asarining yaratilish tarixi va manba sifatidagi
ahamiyati.
“Boburnoma” - jahon adabiyoti, tarixi va manbashunosligidagi muhim va
noyob yodgorlik, o zbek adabiyotida dastlabki nasriy memuar va tarixiy-ilmiyʻ
asar. Muallifi Zahiriddin Muhammad Bobur. Eski o zbek ya’ni chig atoy tilida
ʻ ʻ
yozilgan (taxminan 1518/1519-1530). “Boburiya”, “Voqeoti Bobur”,
“Voqeanoma”, “Tuzuki Boburiy”, “Tabaqoti Boburiy”, “Tavorixi Boburiy” kabi
nomlar bilan ham ma lum. Boburning o zi esa “Vaqoye” va “Tarix” degan
ʼ ʻ
nomlarni ishlatgan. Boburnomada 1494-1529-yillarda Markaziy Osiyo,
Afg oniston va Hindistonda sodir bo lgan tarixiysiyosiy voqealar yilma-yil o ta
ʻ ʻ ʻ
aniqlik bilan bayon qilingan bo lib, ular muallif hayoti va siyosiy faoliyati bilan
ʻ
bevosita bog liqdir
ʻ 20
.
“Boburnoma” o zida bayon qilingan voqealar jarayoniga ko ra 3 qismga:
ʻ ʻ
Boburning Movarounnahr, Afg oniston va Hindistondagi hukmdorlik davriga
ʻ
bo linadi. Birinchi qismda Boburning otasi-temuriylarning Farg ona ulusi hokimi
ʻ ʻ
Umarshayx Mirzo xususida hamda Boburning Farg ona taxtiga o tirishi, ammo
ʻ ʻ
Temuriylar davlatida avj olgan taxt uchun kurash oqibatida o z ulusidan mahrum
ʻ
bo lishi, Samarqand uchun Shayboniyxonga qarshi olib borgan jang-u jadallarining
ʻ
behuda ketishi, va nihoyat, toju taxtdan butunlay ajrab, Hisor tog lari orqali
ʻ
taxminan 250 navkar bilan Afg onistonga yuz tutishi haqidagi voqealar batafsil
ʻ
zikr qilingan 21
.
Ikkinchi qismda Boburning Kobulni zabt etgani, so ng u yerda mustaqil
ʻ
davlat tuzgani (1508), Eron shohi Ismoil Safaviyning harbiy yordami bilan
Samarqandni yana ishg ol qilgani (1511), lekin shayboniylar (Ubaydulla Sulton,
ʻ
Muhammad Temur Sulton va Jonibek Sulton) dan yengilib (1512), Kobulga
qaytgani, keyin esa Hindistonni zabt etishga hozirlik ko ra boshlagani xususidagi
ʻ
voqealar bayon etilgan. Uchinchi qism esa Boburning Dehli sultoni Ibrohim
20
Zahiriddin Muhammad Bobur Boburnoma I qism, So’zboshi. – T.: 1948. – B. 5-6. (Bunda Boburnoma
qo’lyozmalari, nashri va turli yillardagi tarjimalari va boshqalar haqida ma’lumotlar berilgan)
21
Jalilov S . Bobur haqida o ’ ylar . – T .: Sharq , 2006. – B . 265.
16

Lo diyni mag lub etib (qarang Panipat janglari), Shim. Hindistonni bosib olganiʻ ʻ
(1526) va Boburiylar davlatini barpo qilgani haqidagi ma lumotlardan iborat
ʼ 22
.
“Boburnoma” da keltirilgan barcha ma lumotlar, xususan Farg ona,
ʼ ʻ
Toshkent, Samarqand, Hisor, Chag oniyon va Shimoliy Afg onistonning XV asr
ʻ ʻ
80- yillari va XVI asr 1- choragidagi siyosiy ahvoliga doir xabarlar o zining
ʻ
batafsilligi bilan shu xususdagi boshqa adabiyotlardan tubdan farq qiladi.
Shuningdek, asar muallifning muayyan tarixiy voqea haqida hamda o zaro
ʻ
dushmanlik qilgan temuriylar - Umarshayx, Sulton Ahmad, Sulton Mahmud,
Boysung ur Mirzo, Sulton Husayn va boshqalarning xulq-atvori, tabiati xususida
ʻ
bildirgan fikr-mulohazalari bilan ham ahamiyatlidir. Asarda, ijtimoiy-tabiiy fanlar,
tarix, falsafa, fiqh, din ta limoti, tilshunoslik, geografiya, tabiatshunoslik,
ʼ
ma danshunoslik, dehqonchilik, bog dorchilik va boshqalarga oid aniq va
ʼ ʻ
hanuzgacha o z tarixiy va ilmiy ahamiyatini yo qotmagan ma lumotlar, ilmiy
ʻ ʻ ʼ
asoslangan xulosalar keltirilgan. Asarda bevosita Boburning o zi lashkarboshi
ʻ
sifatida qatnashgan bir necha katta-kichik jang manzaralari mahorat bilan berilgan.
O sha davrdagi qo shin tuzilishi, urush olib borish, jang usullari, qamal holatlari,
ʻ ʻ
qurol-yarog turlari, qurg onbuzar qurilmalar bilan bir qatorda asarda ko plab
ʻ ʻ ʻ
harbiy-ma muriy istiloxlar (tuman, ulus, ko kaltosh, eshikog a, axtachi, tarxon,
ʼ ʻ ʻ
shig ovul, sharbatchi (sharbatdor), mubashshir, tug chi, miroxur, rikobdor,
ʻ ʻ
dorug a, murchil, manjaniq, o ron va boshqalar) ham uchraydi. Shuningdek,
ʻ ʻ
Boburnomada temuriylar qo shinining tuzilishi, harbiy san ati va boshqa haqida
ʻ ʼ
ham noyob ma lumotlar bor. Bundan tashqari, Movarounnahr, Afg oniston,
ʼ ʻ
Xuroson va Hindiston o tmishi va zamonaviy holati, xalqlari, qabilalari, ularning
ʻ
tili, madaniyati, kasbhunari, urfodatlari, rasmrusumlari, an anaviy
ʼ
tadbirmarosimlari, shuningdek o sha davr jamiyatiga xos ijtimoiy tabaqalarga
ʻ
tegishli ma lumotlar bayon etiladi. Ayniqsa Farg ona, Andijon, Samarqand, Kobul,
ʼ ʻ
Hirot, Agra kabi yirik shaharviloyatlarning jug rofiyma muriy tuzilishi, madaniy
ʻ ʼ
hayoti, tumanlari, aholisi, qishloq xo jaligi, daryo va suv havzalari, cho ladirlari,
ʻ ʻ
22
Jalilov S . Bobur haqida o ’ ylar . – T.: Sharq, 2006. – B. 265.
17

tog sahrolari, bog u rog lari, tabiati, iqlimi, hayvonot va o simliklar dunyosi, tabiiyʻ ʻ ʻ ʻ
boyliklari haqida mufassal ma lumotlar beriladi
ʼ 23
.
XV-XVI asrlarda Turkiston viloyatida yashagan qora qo yluk (qo yunluk)
ʻ ʻ
qabilasining hamda Movarounnahrdagi turkmo g ul qabilalarining urfodatlari,
ʻ ʻ
harbiy mahoratlari haqidagi ma lumotlar, ayniqsa ilmiy jihatdan g oyatda qimmatli
ʼ ʻ
bo lib, ular o zbek, qozoq, qirg iz va boshqa turkiyzabon xalqlar etnik tarixini
ʻ ʻ ʻ
o rganuvchilar uchun muhim ahamiyatga egadir. “Boburnoma” da Farg ona,
ʻ ʻ
Samarqand shaharlari va shu nomdagi viloyatlar, Ohangaron vodiysi, O ratepa va
ʻ
uning atrofi, Mascho, Hisor, Chag oniyon, Badaxshon, Kobul viloyati va boshqa
ʻ
joylar geografik jihatdan g oyatda qiziqarli tavsif qilingan bo lib, muallif o zi
ʻ ʻ ʻ
yurgan yo llar, o zi bo lgan shahar va qishloqlarni g oyat darajada aniq
ʻ ʻ ʻ ʻ
tasvirlagan. “Boburnoma” da Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Shayxim
Suhayliy, Husayn Ali Tufayliy, Osafiy, Binoiy, Sayfiy Buxoriy, Ohiy, Muhammad
Solih kabi o nlab ijodkorlar, Xoja Abdullo Marvariy, Qul Muhammad Udiy, Shayx
ʻ
Noyiy, Yusuf Ali, Mullo Yorak, Shohquli G ijjakiy, Husayn Udiy, Behzod, Shoh
ʻ
Muzaffar kabi ko plab san atkorlar tavsif etilib, ularning ijodiy faoliyatlariga xolis
ʻ ʼ
baho beriladi. Jumladan, Alisher Navoiy haqida shunday deyiladi: “Alisherbek
naziri yo q kishi edi. Turkiy til bila to she r aytibturlar, hech kim oncha ko p va
ʻ ʼ ʻ
xo b aytqon emas”. “Boburnoma” XV asr o zbek badiiy nasrining yorqin namunasi
ʻ ʻ
sifatida sof badiiy lavhalar, jonli tasvirlar, an anaviy lirik chekinishlarga boy.
ʼ
Nasriy matn ichida keltirilgan xalq maqol matallari, iboralari, ibratli o gitlar,
ʻ
she riy parchalar uning badiiyligini yanada oshiradi, o ziga xos joziba
ʼ ʻ
bag ishlaydi
ʻ 24
.
“Boburnoma” XVI asrdan boshlab hozirgacha dunyoning ko p tillari: ingliz,
ʻ
golland, fransuz, fors, nemis, italyan, rus, hind, urdu va boshqa tillariga bir necha
martalab tarjima qilindi, sharh-izohlar bilan nashr etildi. Angliya, Amerika,
Fransiya, Rossiya, Hindiston, Pokiston, Afg oniston, Turkiya, Yaponiya kabi
ʻ
o nlab mamlakat olimlarining ilmiy tadkiqotlarida “Boburnoma” ning insoniyat
ʻ
yaratgan o lmas obidalar qatorida alohida o rinda turishi ta kidlanadi.
ʻ ʻ ʼ
23
Ibrohimov A. Boburiylar merosiyu Toshkent. – T.: Mehnat, 1993. – B . 176.
24
Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. – T.: O’qituvchi, 1994. – B. 430.
18

“Boburnoma” ning jahonga mashhur bo lishida, asosan ingliz sharqshunoslariningʻ
xizmati katta bo ldi. Yevropadagina emas, balki jahonda birinchi to liq nashrini
ʻ ʻ
(ingliz tilida) 1826-yilda J. Leyden va V. Erskin amalga oshirdi. F. Talbot esa
mazkur nashr asosida 2-marta (1878, 1909) uning qisqartirilgan nashrlarini chop
ettirdi. 1921-yilda ingliz sharqshunosi A. Beverij “Boburnoma” ni mustaqil suratda
asl nusxadan qayta tarjima qildi. Birgina Angliyaning o zida “Boburnoma”
ʻ
tarjimalari 9-marta nashr etildi 25
.
Keyingi yillarda “Boburnoma” ning professor V. Takston tomonidan
AQShda (Kembrij shahri, Garvard universiteti, 1993) hamda ikki jild hajmda,
mukammal so zlik, ko rsatkich va sharhizohlar bilan Yaponiyada (Kioto, 1995—
ʻ ʻ
96) ilmiytanqidiy matni nashr etildi. Ma lumki, “Boburnoma” qo lyozmalari
ʼ ʻ
matnida ba zi yillar, jumladan, 1504-1505, 1509-1518, 1520-1524-yillar tafsiloti
ʼ
uchramaydi, 1508 va 1520-yil voqealari bayoni tugal emas. Mana shu uzilish
bo lgan o rinlarni ingliz sharqshunoslari boshqa tarixiy manbalar asosida ma lum
ʻ ʻ ʼ
darajada tiklaganlar. “Boburnoma” forschaga 1585-yilda, undan parchalar Vitsen
tomonidan golland tiliga 1705-yilda, A. Keyzer tomonidan qisqartirilgan holda
nemis tiliga 1828-yilda, Pave de Kurteyl tomonidan to la holda fransuz tiliga 1871-
ʻ
yilda tarjima qilingan. “Boburnoma”ni tarjima qilish va tadqiq etishda, shuningdek
Afg onistonda Abdulxay habibiy, Pokistonda Rashid Axtar Nadviy, Shoh Olam
ʻ
Mavliyot, Hindistonda Mirzo Nasriddin Haydar, Muhibbul Hasan Rizviy,
Turkiyada R. R. Arat va N. I. Bayur kabi mamlakatlar olimlarining xizmati ham
katta. Rus sharqshunoslari N. I. Pantusov, S. I. Polyakov, V. Vyatkin ham
“Boburnoma” dan parchalarni tarjima qilganlar. N. I. Ilminskiy 1857-yilda
“Boburnoma”ni Qozonda nashr ettirdi. “Boburnoma”ni hamda Boburning she riy
ʼ
merosini o rganishda o zbekistonlik olimlar ham salmoqli hissa qo shdilar. Prof.
ʻ ʻ ʻ
Fitrat tomonidan tuzilgan “O zbek adabiyoti namunalari” xrestomatiyasida
ʻ
“Boburnoma” dan parchalar, Boburning 31 g azali, 2 masnaviy va 28 ruboiysi
ʻ
berilgan. M. Salye “Boburnoma”ni rus tiliga to la tarjima qilib, 3-marta (1958,
ʻ
1982, 1993) nashr ettirdi (S. Azimjonovaning kirish so zi va tahriri ostida). P.
ʻ
Shamsiyev va S. Mirzayevlar tomonidan “Boburnoma” ning ikki jildli (1948) va
25
https://arboblar.uz/uz Zahiriddin Muhammad Bobur.
19

bir jildli (1960) nashri chop etildi. 1956-1966-yillarda Boburning uch jildli
tanlangan asarlari chop etilib, unga Boburning she riy devoni (1jild) vaʼ
“Boburnoma” (2-3jildlar) kirgan. Bobur va uning ilmiy merosini o rganishga S.
ʻ
Azimjonova katta ulush qo shgan. “Boburnoma” ning M. Salye tomonidan
ʻ
qilingan tarjimalari uning batafsil so z boshisi va tahriri ostida nashr etilgan
ʻ 26
Kurs ishining birinchi bobida so’z yuritilgan masalalar: Bobur va u yaratgan
manba “Boburnoma” asari yuzasidan bir qator xulosalar berish mumkin. Avvalo,
Zahiriddin Muhammad Bobur yashagan davr shart-sharoitlaridan kelib chiqsak, bu
davr o’zbek davlatchiligi tarixidagi eng murakkab davrlardan hisoblanadi. Bunga
sabab sifatida ikkita sulola almashinuvi davrini keltirishimiz mumkin. Chunki bir
sulola tarix sahnasidan ketar ekan, bu jarayon ko’plab qiyinchilik va tarixiy
murakkab vaziyatlarga, siyosiy hayotning har tomonlama tanglashguviga olib
kelishi tarixdan ma’lum. Zahiriddin Muhammad Bobur ham huddi shunday tarixiy
davrda siyosat maydoniga keldi va uning hayoti tinimsiz kurashlar bilan kechdi.
Uning bosh maqsadi, Amir temur saltanati hududlarini, uning poytaxti bo’lmish
Samarqandni qaytarib olish edi va bu uchun siyosat maydoniga endi chiqayotgan
Shayboniylar sulolasi vakili Muhammad Shayboniyxon bilan keskin harbiy
to’qnashuvlarni boshidan kechirdi. Bu kurashda yengilgach, o’z vatanidan bosh
olib ketishga majbur bo’ldi. Undan keying sinovlar uning boshiga Afg’oniston va
Hindistonda boshqaruvni o’z qo’liga olish davrida tushdi. Aynan shunday
murakkab davrda u hukmdorlik, sarkardalik, olimlik hamda ijodkorlik faoliyatini
ham tark etmadi. O’z boshidan kechirgan, davlati duch kelgan sinovli va saodatli
kunlarni, uning yonida turgan va unga hiyonat qilgan insonlarni, shuningdek
dushmanlarini ham birdek o’z asari “Boburnoma” da mufassal yoritib berishga
harakat qiladi. Boburnoma manba sifatida bugungi kungacha o’z ahamiyatini
yo’qotmay kelayotganining sababi sifatida esa uning Bobur va Boburiylar sulolasi
hamda ularga zamondosh sulolalar tarixini keng yoritib beruvchi eng asosiy manba
bo’lib kelayotganini, bugungi kungacha bu davrga oid yaratilayotgan adabiyotlar
uchun eng asosiy manba bo’lib xizmat qilayotganini keltirish mumkin.

26
Азимжанова С. Государство Бабура в Кабуле и в Индии . – М.:1977. – C. 320.
20

II BOB. BOBURNOMA da hududlar va shaxslar tasnifi.
II.1. Markaziy Osiyo va Hindistonning ba’zi hududlarining “Boburnoma” da
ta’riflanishi.
O’zbek adabiy tilining muhim yodgorligi bo’lmish Zahiriddin Muhammad
Boburning “Boburnoma” asari ma’naviy qadriyatlarimizning bir bo’lagi
hisoblanmish toponimlar va ularning tarixini o’rganishda noyob manbadir. Unda
mingdan ortiq geografik nom, mamlakat, shahar, qishloq, qal’a, dasht, tog’, dovon,
dara, daryo, ko’prik, kechuv, ko’l, chashma, bog’, yaylov, o’tloq va boshqa
joylarning nomlari tilga olib o’tilgan 27
.
“Boburnoma” asari ham aynan Farg’ona hududi tarifi bilan quyidagidek
boshlanadi: “Farg’ona viloyati beshinchi iqlimdandur. Ma’muraning kanorasinda
voqe bo’lubdur” 28
.
“Boburnoma” da joy nomlari toponomikasi haqida so’z yuritar ekanmiz,
asarda uchraydigan toponimlar ular ifoda etadigan obektlarning turiga ko’ra bir
necha guruhga bo’linishini takidlab o’tish lozim. Ular:
1. Mamlakat nomlari: Afg’oniston, Hindiston, Arabiston, Mo’g’uliston,
Iroq, Ozarbayjon, Misr, Xitoy, Xuroson;
2. Shahar nomlari: Dehli, G’azna, Qobul, Mashxad, Banoras, Farg’ona,
Urganch, Toshkent, Andijon, Kesh, Sayram, Xo’jand, Qarshi, Buxoro;
3. Qishloq va kentlar nomlari: Muhammad og’a kenti, Ho’dak kenti,
Beshkent, Qulba kenti, Archakent, Yorkent, Navkand, Dehi G’ulomon, Yettikent,
Dehi Afg’on;
4. Qal’a va qo’rg’onlar nomlari: Qal’ai Dabusiy, Qal’ai Zafar,
Olaqo’rg’on, Toshqo’rg’on, Asfidak qo’rg’oni;
5. Rabotlar nomlari: Raboti sarhang, Raboti Zavraq, Surhrabot, Raboti
Ro’zak kabilarni tarkibiga birlashtiradi.
27
Muhitdinova F. Dunyo olimlari tahlilida Zahiriddin Muhammad Bobur ilmiy merosining o’rganilganlik holati.-
Maqola. International scientific-theoretical conference.
28
Zahiriddin Muhammad Bobur Boburnoma. – T.: Ijod press, 2020. – B. 7.
21

Bobur asaridagi toponimlarning bir guruhi gidronimlar-suv havzalari
nomlaridan iboratdir. Masalan Bobur o’z asarida quyidagicha bir ta’rifni kletiradi:
“Sirdaryoning yeti pora qasabasi bor: beshi Sayhun suyining janubi tarafida, ikkisi
shimoli-jonubda” 29
.
Gidronimlar qanday suv obyektlarining atoqli otini anglatishiga ko’ra
quyidagi turlarga bo’linadi: Daryolar nomlari: Gang daryosi, Amu daryosi, Oqsuv
daryosi, Jun daryosi, Sayhun daryosi, Saru daryosi, Satluj daryosi, Ilamish daryosi,
Sind daryosi, Daryoyi Xo'r kabilar. Asarda daryolar nomi tarkibida ba’zan “suyi”
so'zi ham ishlatilgan: Axsi suyi, Bajur suyi, Balxob suyi, Baxat suyi, Bora suyi,
Tua suyi, Butxak suyi, Gambir suyi, Gandak suyi, Gulbahor suyi, Dargam suyi,
Kavoriy suyi, Kuxak suyi, Xo'jand suyi, Chir suyi singarilar keltirilgan. Budan
tashqari, “rud” so'zi daryolar nomi tarkibida qo’llanilgan: Jamrud, Kamrud,
Surxrud, Chandoval rudi kabilar.
Buloq-chashma nomlari: Yonbuloq, Qarg’abulon, No’rabuloq, Boboqaro
chashmasi, Bodomchashma, Garmchashma, Halvochashma, Chashmai para
singarilar keltirilgan.
Ariq, hovuz, soylar nomlari: Qirqariq, Xoqon arig’i, Havzi Mohiy ariq
nomlarining ayrimlari tojikcha “juy” so’zi orqali ifodalangan: Juyi Injil, Juyi
Shoxiy.
Guzar (kechuv)lar nomi: Balva guzari, Qanor guzari, Kilif guzari, Nilob
guzari, Oxor guzari, Chupora guzari kabilar.
Ko’llar nomlari: Qorako’l, Kuligil, Kuli Malik, Kuli Mag’ok singari ko’l
nomlari uchraydi.
Ko’priklar nomi: Mirzo ko’prigi, Mullabobo ko’prigi, Muhammad Chab
ko’prigi, Cho’pon ko’prik, Qutlug’ qadam ko’prigi singari. Ba’zi ko’prik nomlari
tarkibida forscha-tojikcha “pul” so’zi ishtirok etgan: Puli Mag’oq, Pulikoh Puli,
Puli Ravon, Puli Solor, Pulchirog’ kabilar 30
.
Bobur o’z asarida o’rni kelib qolganda gidronimlarning ba’zilariga mufassal
to’xtaladi, ularni atroflicha izohlaydi. Xususan, hozirgi Sirdaryo haqida
29
Zahiriddin Muhammad Bobur Boburnoma. – T.: Ijod press, 2020. – B. 576.
30
Ibrohimov A. Boburiylar merosiyu Toshkent. – T.: Mehnat, 1993. – B. 176.
22

quyidagilarni qayd etadilar: “Sayxun daryosikim, Xo’jand suyiga mashhurdir,
sharq va shimoli tarafidan kelib, bu viloyatning ichi birla o’tib, g’arb sori oqar,
Xo’jandning shimoli Fanokatning janubi tarafidinkim, holo Shoxruxiyaga
mashhurdir, o’tib yana shimolga mayl qilib, Turkiston sori borur. Turkistondan xili
quyiroq bu daryo tamom xumga singar, hech daryoga qotilmas 31
. Ko’xak suyi
xususida mana shu ma’lumotlarni keltiradi: “Ko’xak suyi shimolidin oqar,
Samarqanddin ikki quruh bo’lgay. Bu suv bila Samarqand orasida bir pushta
tushubtur, Ko’xak derlar. Bu rud muning tubidan oqar uchun Ko’xak suyi derlar.
Bu suvdin bir ulug’ rud ayiribturlar, balki daryochadur, Darg’om suyi derlar.
Samarqandning janubidin oqar. Samarqanddin bir shar’iy bulg’oy. Samarqandning
bog’ot va mahalloti va yana necha tumonoti bu suv bila ma’murdur” 32
Qayd etish lozimki, “Boburnoma” da qo’llanilgan toponimlarning ko’lami
ancha kengdir. Ular sirasiga yana bog’ nomlarini ham kiritishimiz mumkin: Bog’i
Binafsha, Bog’i Dilkusho, Bog’i Bexisht, Bog’i Buldu, Bog’i Vafo, Bog’i
Zubayda, Bog’i Kalon, Bog’i Maydon, Bog’i Shamol, Bog’i Shaxr; Darvoza
nomlari: Shayxzoda darvozasi, Shayxulislom darvozasi, Charmgardon darvozasi
va boshqalarni misol qilib keltirishimiz mumkin. Bobur bog’lar haqida quyidagi
ta’riflarni ham aytib o’tadi: “Samarqandning sharqida ikki bog’ solgan, uning biri
yiroqroq bo’lib, Bog’i Bo’ldudir, yaqinrog’i Bog’i Dilkusho (ko’ngilochar)dir. U
yerdan Feruza darvozasigacha xiyobon qilib ikki tarafida terak daraxtlari ektirgan.
Dilkusho bog’ida ham baland ko’shk soldirgan. Yana Ko’xak tepaligining etagida
Konigilning qora suvi ustida (bu suvni Obirahmat ham deydilar) bir bog’ solgan.
Naqshi Jahon deb nomlangan. Men ko’rgan paytda bu bog’ buzilgan edi, nomi
ham qolmagan edi. Yana Samarqandning janubida Bog’i Chanor bo’lib, qal’aga
yaqindir. Yana Samarqandning quyi qismida Bog’i Shamol va Bog’i Behisht bor.
Temurbekning nabirasi, Jahongir mirzoning o’g’li Muhammad Sulton mirzo
Samarqandning tosh qo’rg’onida - chaqarda bir madrasa solgan. Temurbekning
qabri va avlodidan har kimki Samarqandda podsholik qilibdi, ularning qabri o’sha
madrasadadir” 33
31
Zahiriddin Muhammad Bobur Boburnoma. – T.: O’qituvchi, 2008. – B. 270.
32
Ibrohimov A. Boburiylar merosiyu Toshkent. – T.: Mehnat, 1993. – B. 146.
33
23

“Boburnoma” da zikr etilgan toponimlarning leksik tarkibi o’ziga xos.
Ularning aksariyat qismi o’’z qatlamiga mansub leksemalardan, ya’ni o’zbekcha
so’zlardan tarkib topgan. Oqsuv, Qizilsuv, Beshkent, Yettikent, Yangiyo’l,
Toshqo’rg’on, Olaqo’rg’on, Toshkent, O’ratepa, Ikki suv orasi, Qorasuv,
Qo’shtegirmon, Sirkariq, Olatog’, Olmaliq, Archakent, Yonbuloq singarilarni
bularga misol qilib keltirish mumkin. Bobur “Boburnoma” da Pop haqida
quyidagilarni keltiradi: “Axsining mustahkam qo’rg’onlaridan biri Pop
qo’rg’onidir. Popliklar Pop qo’rg’onini mustahkamlab, bizga kishi yuboribdilar.
Sayyidqosimni bir necha yigitlar bilan jo’natdik. Axsining ustki kentlari
to’g’risidagi daryodan o’tib Pop qo’rg’oniga kirdilar” 34
.
Asarda hozirgi Qashqadaryo viloyatidagi Shahrisabz shahrining nomlanishi
shunday izohlanadi: “Bahorlar sahrosi va shahri va bomi va tomi xub sabz bilur
uchun Shahrisabz… derlar”. Demak, Shahrisabz “ko’kalamzor shahar”, “yashil-
bog’-rog’larga boy shahar” ma’nosidadir. Asarda Kashmir tog’i haqida quyidagi
fikrlarni keltiriligan: “Aytishlaricha, bu tog’ xalqini “kas” deb atasharkan. Mening
xayolimga shunday fikr keldi: hindistonliklar “shin” (harfi)ni “sin” deb talaffuz
qiladilar. Bu tog’da e’tiborga molik shahar Kashmir bo’lib, undan boshqa shahar
haqida hech gap yo’q. Shu sababli Kashmirni “Kasmir” deb ataganlar. Bu tog’
elining moli-mushk, dengiz qo’tosi, za’faron, qo’rg’oshin, misdir. Hind xalqi bu
tog’ni Savalak Parbat deb ataydi. Hind tilida ava-chorak, lak-yuz ming, “parbat”-
tog’, ya’ni “chorak va yuz ming tog’ bir yuz yigirma besh ming tog’ kelib chiqadi.
Bu tog’larda qor erimaydi. Hindustonning Lohur, Sahrind va Sanbal kabi ba’zi
viloyatlaridan bu tog’lardagi qor oqarib ko’rinadi. Ushbu tog’ni Kobulda
Hindukush deb ataydilar. Xulosa o’rnida shuni aytishimiz mumkinki,
“Boburnoma” asari o'lkamiz va undan tashqaridagi hududlar-Afg’oniston,
Hindiston mamlakatlaridagi joy nomlarini o’rganishda boy material beruvchi
muhim asar hisoblanadi. Unda keltirilgan toponimlarning turlari, ma’nosi, kelib
chiqishiga oid fikr-mulohazalar g’oyat qimmatli ahamiyatga egadir.
II.2. Asarda kelgan mashxur tarixiy shaxslar tarifi.
34
Zahiriddin Muhammad Bobur Boburnoma. – T.: O’qituvchi, 2008. – B. 170.
24

Zahiriddin Muhammad Bobur o’z xotiralarini badiiy uslubda sodda va ravon
bayon etadi. Mingdan ziyod tarixiy shaxslarning aniq xarakterini yaratadi. Tabiat
manzaralarini suratini chizadi, kitobni har xil syujetlar, ishqiy sarguzashtlar,
she’riy parchalar bilan bezaydi. Tilga olingan shaxslarning portreti kiyinishini,
tashqi ko’rinishini, fe’l atvorini, odatlari, o’tmishi, avlod-ajdodi, birma bir ta’rif
etiladi. Asardagi markaziy obraz Boburning o’zi, albatta. Uning his tuyg’ulariga
boy qalbi ko’z oldimizda yorqin jonlanadi. Ingliz tarixchisi Elfiniston
“Boburnoma” va uning muallifi haqida shunday deydi: “Uning shaxsiy his –
tuyg’ulari har qanday mubolag’adan yoki pardalashdan xoli, uslubi oddiy na
mardona, shu bilan birga jonli va ifodali. O’z zamondoshlari biografiyasini,
ularning qiyofalari, urf-odati, intilishlari, qiziqish va qiliqlarini ko’zguda aks
etgandek ravshan tasvirlaydi” 35
.
“Boburnoma” da Husayn Bayqaro haqida: Sulton Husayn Umarshayxning
nevarasi, Amir Temurning evarasi edi. Temur naslida qilichbozlikda unga teng
keladigani yo’q edi. Onasi Feruzabegim-Temurning evarasi bo’lib, Husayn “Karim
ut-tarafayin” yani ikki tomondan ham temuriyzoda edi. So’zga chechan, xushxulq,
muomalada shariatga rioya qiladigan kishi edi. Qiyiq ko’zli, qomatli kishi, ipak
kiyim, qora qo’zi bo’rk kiyar edi. Revmatizm kasalligi sababli ro’za va namozni
ado etmas edi.Turkiy tilda she’r yozgan, Devon tuzgan, taxallusi Husayniy edi.
Do’sti Alisher Navoiy edi. Ba’zi baytlari yomon emas, lekin Devoni bir vazndadur.
Yoshi ulug’, o’zi podsho bo’la turib qo’chqor saqlar, kabutarboz edi, tovuqlarni
urush qo’yardi” 36
.
Alisher Navoiy haqida: “Alisherbek Naziri yo’q kishi edi. Turkiy til bila to
she’r aytibdurlar, hech kim oncha ko’p va ho’b aytqon emas.Ahli fazl va ahli
hunarg’a Alisherbekcha murabbiy va muqavviy ma’lum emaskim, hargiz paydo
bo’lmish bo’lg’ay. Ustoz Qulmuhammad va Shayxi Noyi va Husayn Udiykim
sozda saromad edilar, bekning tarbiyat va taqviyati bila muncha taraqqiy va
shuhrat topgan, 4 ta devon tartib bergan. Nazmda tengsiz bir zot edi” 37
deydi.
35
Elphinston M. The history of India. – London: Independent publishing platform, 1841. – P. 230.
36
Zahiriddin Muhammad Bobur Boburnoma. – T.: O’qituvchi, 2008. – B. 140.
37
Zahiriddin Muhammad Bobur Boburnoma. – T.: O’qituvchi, 2008. – B. 287.
25

Umarshayx Mirzo haqida: Umarshayx Mirzo baland himmatliq va ulug’
doiyaliq podshoh erdi. Hamisha mulkgirlik dag’dag’asi bor erdi, necha navbat
Samarqand ustiga cherik tortdi, ba’zi mahal shikast topdi, ba’zi mahal bemurod
yondi. Necha navbat qoyin otasi Yunusxonnikim, Chingizxonning ikkinchi o’g’li
Chig’atoy naslidandir, Chig’atoyxonning yurtida mo’g’ul ulusining xoni ul fursatta
ul erdikim, mening otam bo’lg’ay, istido’ qilib kelturdi. Har qatla kelturganda
viloyatlar berur erdi. Chun Umarshayx Mirzoning muddaosidek bo’lmas erdi, gohi
Umarshayx mirzoning badmaoshlig’idin, gohi mo’g’ul ulusining muxolifatidin
viloyatga turolmay, yana Mog’ulistong’a chiqar erdi. Past bo’yli, tanbal kishi.
To’nni bisyor tor kiyadi, belbog’ini ham juda zich bog’lardi. Pokiza e’tiqodli, 5
vaqt namozni tark etmas edi. Aksar “Shohnoma” o’qir edi. Mard, shijoatli kishi
edi. Ularshayx mirzo qonum topgan axis qo’rg’oni baland, jar ustida voqe
bo’lubdur, imoratlar jar yoqasida edi. Ushbu tarixda dushanba kuni ramazon
oyining to’rtida Umarshayx mirzo jardin kabutar va kabutarxona bila uchib,
shunqor bo’ldi. O’ttuz to’qquz yashar erdi” 38
.
Bobur ismlarning kelib chiqishi haqida ajoyib fikrlar bayon qiladi.
Shulardan biri o’zining kichik tog’asi Sulton Ahmadxon va uning laqabi haqidadir:
“Sulton Mahmudxondan kichigi Sulton Ahmadxon edi. U Olachaxon nomi bilan
mashxurdir. Bu ismning qo’yilishiga sabab esa qalmoq va mo’g’ul tillarida olacha
so’zi “o’ldiruvchi” degan ma’noni anglatadi. Qalmoqlarni bir necha marta bosib,
ko’p kishisini qirgani uchun Olacha deb atash rasm bo’lgan” 39
.
Ayrim kishilarga laqab o’zlarining yoki otasining kasb koridan kelib chiqib
qo’yilishi Boburnomada bir necha martalab misol keltriladi. Bobur O’rta Osiyo,
Xuroson va Hindiston geografiyasi, hayvonot hamda nabodot olami to’g’risida boy
ma’lumot bergan. Xususan, “Boburnoma” da hindlarning etnografiysi, ilmu fani,
san’at va madaniyati haqida va Afrika yozuvchilarining Toshkent konferensiyasida
(1958-yil) qimmatli faktlar bor. Taniqli hind hind shoiri Mulk Roj Anand Osiyo
so’zlagan nutqida: “Bu kitob siz bilan bizning merosimizdir. O’zbekistondagi
singari bizda ham Boburnoma g’oyat qadrlanadi. degani bejiz emas edi. Davrning
38
O’sha asar. 126 b.
39
O’sha yerda.
26

juda ko’p xususiyatlarini qamrab olishi, qomusiy xarakteri va o’zbek adabiy
tilining beqiyos boy imkoniyatlarini namoyish etishi bilan “Boburnoma“ Alisher
Navoiyning “Xamsa”siga qiyos qilgudek madaniy obida hisoblanadi 40
.
“Mening onam Qutlug’ Nigorxonim erdi. Yunusxonning ikkinchi qizi,
Sulton Mahmudxon, Sulton ahmadxonlarning egachisi edi. Yunusxon
Chingizxonning ikkinchi o’g’li Chig’atoyxonning naslidan erdi. Ulug’ o’g’il men –
Zahiriddin Muhammad Bobur, kichigi Jahongir Mirzo erdi. Mendan ikki yosh
kichik erdi, aning onasi mo’g’ulning tuman beklaridin erdi, Fotima sulton otlig’.
Yana bir o’g’il Nosir Mirzo erdi, onasi andijonliq erdi, g’unchachi erdi, Umid
otliq. Mendin to’rt yosh kichik erdi. Bori qizlaridin ulug’i Xonzodabegim erdi,
mening bila bir tuqqon erdi, mendin besh yosh ulug’ erdi. Xonzodabegim
Muhammad Shayboniyxonga tushub erdi, undan bir o’g’lon bo’ldi. Balx viloyatini
anga berdi lek otasi o’lganidin bir-ikki yil so’ngra tangri rahmatig’a bordi. Shoh
Ismoil Marvni bosqanda Xonzodabegim Marvda edi” 41
Bobur manbada o’z oilasiga taalluqli qiz farzandlar haqida yozar ekan,
ularni quyidagicha bayon qiladi: “Yana bir qiz Mehrbonubegim erdi. Nosir Mirzo
bila bir onadan erdi, mendin ikki yosh ulug’ erdi. Yana bir qiz Shahrbonubegim
erdi, bu dag’i Nosir Mirzo bila bir tug’g’on erdi va mendan sekkiz yosh kichik
erdi. Yana bir qiz Yodgor Sultonbegim erdi, onasi Og’a Sulton otlig’ g’unchachi
erdi.Yana bir qiz Ruqiya Sultonbegim erdi, Maxdum Sultonbegim erdi.
Qorako’zbegim derlar erdi” 42
.
“Sulton Abu Said Mirzo sekkiz yuz ellik beshda taxt olg’an bo’lub, uning
shakl-u shamoili: baland bo’yluq, qunqor soqollik, qizil yuzluk, tanbal kishi erdi.
Soqoli engakida erdi. Ikki yangokida soqoli yo’q erdi. Axloq va atvori: xanafiy
mazhabliq, pokiza e’tiqod kishi erdi, besh vaqt namozini betark o’tar erdi. Hech
nimarsa o’qug’on emas edi, omi edi. Bovujudkim sahhrda ulg’ayib erdi. Odil kishi
erdi. Shijoati bor erdi. Agarchi hech andog’ bo’lmadikim, o’zining iligi ishga
yetmish bo’lg’ay, vale ba’zi marakalarda andin asari shijoat zohir bo’lur ekandur.
40
Shamsutdinov R . Mo’minov X. O’zbekiston tarixi. – T.: Akademnashr, 2019. – B. 176.
41
Zahiriddin Muhammad Bobur Boburnoma. – T.: O’qituvchi, 2008. – B. 17.
42
O’sha asar. 18-bet.
27

Ikki o’g’ul avlodi bo’lub erdi, kichikligida qolmadi. Besh qizi bor erdi, to’rtu
Qutuqbegimdin erdi. Boridin ulug’i Robiya Sultonbegim erdi” 43
.
Kurs ishining ikkinchi bobida “Boburnoma” da keltirilgan tarixiy hududlar
hamda shaxslarni yoritib berishga harakat qilinadi. Xulosa sifatida aytish
mumkinki, Bobur shaxslar va hudularni tasniflar ekan, asarida ma’nosiz gap-
so’zlardan qochishga, o’z fikrlarini qisqa, ravon va oddiy xalq tilida bayon etishga
intilgan. Bundan tashqari asarda voqealar bayoni asoslidalillar bilan batafsil yoritib
beriladi. Undagi tarixiy shaxslar tahlili, ularning faoliyati, olib borgan siyosati va
bunyodkorlik ishlari haqida boy ma’lumotlar o’rin olgan. “Boburnoma” da
shaxslar va hududlarning yoritilishidagi xolislik, asoslilik bugungi kunda ham
tarixiy asarlar yozishda dastur-ul amal bo’la oladi. Aynan shu jihat “Boburnoma”
mashxurligining sabablaridan biri bo’la oladi. Ushbu asar shu jihatdan O’zbekiston
tarixi va tarix fani, shuningdek manbashunoslik sohalarida ma’lumotlarga boy,
qimmatli manba sifatida xizmat qiladi.
43
Zahiriddin Muhammad Bobur Boburnoma. – T.: O’qituvchi, 2008. – B. 48.
28

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, Boburnoma asari muallifi - Zahiriddin Muhammad
Bobur o’zbek davlatchiligi tarixida buyuk inson, davlat arbobi, sarkarda va buyuk
ijodkor sifatida yorqin iz qoldirgan Bobur tariximizning eng murakkab, eng
jozibador, eng dramatik, siymolardan biri, bor yo’g’i qirq yetti yillik qisqa umri
davomida jahon tarixidan shavkatli o’rin olib ulgurdi. Bobur Mirzo shoir, adib,
adabiyotshunos, donishmand, fiqhshunos, tilshunos, tabiatshunos va boshqa
ko’plab sohalarda yetuk bilimga ega shaxs sifatida izlangan va ma’lumotlar
qoldirgan. “Boburnoma” nafaqat tarixiy manba, balki tarixiy, geografik va memuar
asardir. Butun O’rta Sharqning o’rta asrlardagi ensklopedik ma’lumotlari
jamlangan bebaho asardir. Turkiy til rivojining yorqin namunasi. Zahiriddin
Muhammad Bobur shaxsiyati hamda u tuzgan davlat o’zbek davlatchiligi tarixida
o’ziga xos katta bir bosqich bo’la olgani kabi, u yaratgan asar, tarixiy-adabiy
manba Boburnoma ham yurtimiz tarixida va uni o’quvchilar hayotida shunday
muhim o’ringa egadir. Bunga ko’plab tadqitotchilar va boburshunos olimlarning
bildirgan fikrlari misol bo’la oladi. XV asrda Alisher Navoiy turkiy tilni nazmda
yuksak cho’qqiga ko’targan bo’lsa, Bobur mirzo XVI asrda nasrda uni yuksak
cho’qqiga olib chiqdi. “Boburnoma” nafaqat o’zbek xalqining ma’naviy mulki,
balki butun turkiy xalqlar, forsiy xalqlar, hindlar, doriylar, pushtunlar, tojiklar
tarixini o’zida aks ettirgan butun O’rta Sharq xalqlarining ma’naviy mulkidir. Uni
o’rganish, ilmiy tahlil qilish esa har safar biz uchun tarixning, buyuk
bobokalonimiz hayotining yangi-yangi nuqtalarini ochib berishda davom etmoqda.
Bobur, uning saltanati hamda Boburnoma haqida juda ko’plab tadqiqotlar olib
borilgan va bugun ham bu ishlar davom etib kelmoqda. Buning asosiy sababi
sifatida esa manbaning tarxiy ahamiyati kattaligi, undagi ma’lumotlar shaxsan
muallif yashagan va o’z ko’zi bilan guvoh bo’lgan hodisalar va shaxslar, shu bilan
birga tarixiy joylar haqida borishi, hatto o’ziga nisbatan do’stona aloqada
bo’lmagan zamondosh mashxur tarixiy shaxslar haqida ham beg’araz va xolis fikr
bildirilishi bilan belgilanadi. Bu belgilar esa manbaning tarixiy qiymatini yanada
29

yuksaltiradi va uni o’rganishga, keng o’quvchlar ommasiga yetkazishga asosiy
sabab bo’lib xizmat qiladi.
30

Foydalanilgan manba va adabiyotlar
I.Prezident asarlari
I.1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. –
B. 134.
I.2. Mirziyoyev Sh. BMT bosh Assambleyasining 72-sessiyasida so’zlagan
nutqidan.
II.Manbalar
II.1. Zahiriddin Muhammad Bobur Boburnoma. – T.: O’qituvchi, 2008. – B. 287.
II.2. Gulbadanbegim Humoyunnoma / Tarjimon A. Qurbonbekov. – T.:
O’zbekiston, 2016. – B. 60.
II.3. Mirzo Muhammad Haydar Ayoziy Tarixi Rashidiy. Nashrga tayyorlovchilar:
S.A. Azimjonova, A. Urinbayev, O.X. Jalilov. – T.: Sharqshunoslik, 1999. – B.
709.
V.Internet saytlari
V.1. http://www.historyworld.net
V.2. http://www.xorazmiy.uz
31

Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asari manba sifatida

Sotib olish