Zamburugʻlarni qishloq xoʻjaligidagi ahamiyati - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	13000UZS
Hajmi	56.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Qishloq va o'rmon xo'jaligi

Zamburugʻlarni qishloq xoʻjaligidagi ahamiyati

Sotib olish

Zamburug larni qishloq xo jaligidagi ahamiyatiʻ ʻ
MUNDARIJA
KIRISH.................................................................................................................3
I BOB. ZAMBURUG LAR TO G RISIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR
ʻ ʻ ʻ
1.1. Zamburug larning biologik xususiyatlari va tuzilishi........................................5
ʻ
1.2. Zamburug larning tasnifi va turlari....................................................................9
ʻ
1.3. Zamburug larning tarqalish areali va ekologik ahamiyati...............................14
ʻ
II BOB. ZAMBURUG LARNING QISHLOQ XO JALIGIDAGI ROLI
ʻ ʻ
2.1. Zamburug larning tuproq unumdorligini oshirishdagi ahamiyati...................19
ʻ
2.2. Zamburug larning o’simliklar bilan o’zaro munosabati....................................23
ʻ
2.3. Zamburug larning biopreparatlar ishlab chiqarishdagi roli..............................27
ʻ
III BOB. ZAMBURUG LARDAN QISHLOQ XO JALIGIDA FOYDALANISH
ʻ ʻ
ISTIQBOLLARI
3.1. Zamonaviy biotexnologiyada zamburug lardan foydalanish...........................31
ʻ
3.2. Zamburug larning oziq-ovqat ishlab chiqarishdagi o’rni.................................35
ʻ
3.3. Qishloq xo’jaligida zamburug kasalliklariga qarshi kurash va nazorat
ʻ
usullari.....................................................................................................................39
XULOSA...............................................................................................................43
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI...........................................45
ʻ

KIRISH
Bugungi kunda qishloq xo’jaligi sohasida barqaror rivojlanish va ekologik
xavfsiz texnologiyalarni joriy etish masalalari tobora dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Shu jihatdan zamburug lar olami insoniyatga qadimdan ma’lum bo’lsa-da, ularningʻ
qishloq xo’jaligidagi ahamiyati so’nggi yillarda yanada chuqurroq o’rganilmoqda.
Zamburug lar biologik xilma-xillikning muhim qismi bo’lib, tabiatdagi moddalar
ʻ
aylanishida, tuproq hosil bo’lishi jarayonlarida va o’simliklarning normal o’sishi
hamda rivojlanishida muhim rol o’ynaydi.
Bugungi kunda jahon miqyosida qishloq xo’jaligida kimyoviy o’g itlar va
ʻ
pestitsidlardan foydalanishni kamaytirish, organik dehqonchilikni rivojlantirish va
ekologik xavfsiz mahsulotlar yetishtirish masalalari kun tartibidagi eng muhim
vazifalardan biri hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan zamburug larning qishloq
ʻ
xo’jaligidagi ahamiyati va ulardan foydalanish istiqbollarini o’rganish, bu boradagi
ilmiy-amaliy tavsiyalarni ishlab chiqish bugungi kunning eng dolzarb vazifalaridan
biridir.
Kurs ishining maqsadi zamburug larning qishloq xo’jaligidagi ahamiyatini
ʻ
chuqur o’rganish, ularni tuproq unumdorligini oshirish, o’simliklarni kasallik va
zararkunandalarga qarshi kurashda qo’llash, organik dehqonchilikni rivojlantirishdagi
rolini tadqiq etishdan iborat. Shuningdek, zamburug larning o’zini yetishtirish va
ʻ
ulardan qishloq xo’jaligi amaliyotida foydalanish istiqbollarini ko’rsatib berishdir.
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
- Zamburug lar to’g risida umumiy ma’lumotlarni o’rganish, ularning biologik
ʻ ʻ
xususiyatlari, tasnifi va turlarini tahlil qilish;
- Zamburug larning qishloq xo’jaligidagi rolini aniqlash, tuproq unumdorligini
ʻ
oshirishdagi ahamiyati va o’simliklar bilan o’zaro munosabatlarini tadqiq etish;
- Zamburug lardan qishloq xo’jaligida foydalanish istiqbollarini ko’rsatib berish va
ʻ
ulardan biopreparatlar ishlab chiqarishdagi rolini yoritish;

- Qishloq xo’jaligida zamburug kasalliklariga qarshi kurash va nazorat usullariniʻ
o’rganish.
Kurs ishining obyekti – zamburug lar va ularning qishloq xo’jalikdagi
ʻ
ahamiyati.
Kurs ishining predmeti – zamburug larning qishloq xo’jaligida qo’llanilishi,
ʻ
ularning tuproq unumdorligini oshirishdagi roli, o’simliklar bilan o’zaro munosabati
va biopreparatlar ishlab chiqarishdagi ahamiyati.
Kurs ishining ilmiy-amaliy ahamiyati shundan iboratki, unda
zamburug larning qishloq xo’jaligidagi ahamiyati to’g risidagi ma’lumotlar
ʻ ʻ
umumlashtirilib, ulardan amaliy foydalanish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan. Bu
esa organik dehqonchilikni rivojlantirish, tuproq unumdorligini oshirish va ekologik
toza mahsulotlar yetishtirish imkonini beradi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Birinchi bobda zamburug lar to’g risida umumiy
ʻ ʻ
ma’lumotlar, ularning biologik xususiyatlari, tasnifi va turlari, tarqalish areali va
ekologik ahamiyati yoritilgan. Ikkinchi bobda zamburug larning qishloq xo’jaligidagi
ʻ
roli, tuproq unumdorligini oshirishdagi ahamiyati, o’simliklar bilan o’zaro munosabati
va biopreparatlar ishlab chiqarishdagi roli tahlil qilingan. Uchinchi bobda esa
zamburug lardan qishloq xo’jaligida foydalanish istiqbollari, zamonaviy
ʻ
biotexnologiyada zamburug lardan foydalanish yo’llari, oziq-ovqat ishlab
ʻ
chiqarishdagi o’rni hamda qishloq xo’jaligida zamburug kasalliklariga qarshi kurash
ʻ
va nazorat usullari ko’rsatib berilgan.

I BOB. ZAMBURUG LAR TO G RISIDA UMUMIY MA’LUMOTLARʻ ʻ ʻ
1.1. Zamburug larning biologik xususiyatlari va tuzilishi
ʻ
Zamburug lar (Fungi, Mycota) – eukariot organizmlar bo’lib, tabiatda keng
ʻ
tarqalgan va o’ziga xos biologik xususiyatlarga ega organizmlar guruhidir. Zamonaviy
tasniflarga ko’ra, zamburug lar alohida olamga ajratilgan bo’lib, o’simlik, hayvon va
ʻ
mikroorganizmlardan farqli ravishda o’zlarining biologik, morfologik va fiziologik
xususiyatlariga ega.
Zamburug larning asosiy biologik xususiyatlaridan biri – ularning geterotrof
ʻ
oziqlanishidir. Ular fotosintez qila olmaydilar va tayyor organik birikmalarni
o’zlashtirish orqali oziqlanadi. Bu jihatdan zamburug lar hayvonlarga o’xshaydi,
ʻ
ammo hayvonlardan farqli o’laroq, ular ozuqani butunligicha qabul qilmaydi, balki uni
avval tashqi muhitda fermentlar yordamida parchalab, so’ngra hosil bo’lgan oddiy
moddalarni o’zlashtirishadi. Bu jarayon absorbtiv oziqlanish deb ataladi.
Zamburug larning yana bir muhim biologik xususiyati – ularning vegetativ tana
ʻ
tuzilishidir. Zamburug larning vegetativ tanasi mitseliy (gifalar to’plami) deb ataladi.
ʻ
Gifalar – ingichka ipsimon tuzilmalar bo’lib, diametri 2-10 mikron atrofida bo’ladi.
Ular zamburug ning asosiy funktsional birligi hisoblanadi va ozuqa moddalarni so’rib
ʻ
olish, tashish hamda ko’payish jarayonlarida ishtirok etadi.
Zamburug larning hujayra tuzilishi boshqa eukariot organizmlardan bir qator
ʻ
xususiyatlari bilan farq qiladi:
1. Hujayra devori – zamburug lar hujayrasi devori asosan xitin (N-
ʻ
atsetilglyukozamin polimeri) va glyukanlardan (β-1,3 va β-1,6 glyukan) tashkil
topgan. Bu xususiyat ularni o’simliklardan (sellyuloza devorli) va hayvonlardan
(devorsiz) farqlaydi.

2. Sitoplazmatik membrana – zamburug lar membranasi tarkibida ergosterolʻ
mavjud, holbuki hayvonlar membranasida xolesterol uchraydi. Bu farq
zamburug larga qarshi dori vositalarini yaratishda muhim ahamiyatga ega.
ʻ
3. Mitoxondriyalar – zamburug lar mitoxondriyalari o’simlik va hayvon
ʻ
mitoxondriyalaridan krista (ichki membrana burmalar) tuzilishi bilan farq qiladi.
4. Endoplazmatik to’r, Golji apparati va ribosomalar – bu organoidlar boshqa
eukariot organizmlardagi kabi tuzilishga ega, ammo ularning joylashuvi va faoliyatida
o’ziga xos xususiyatlar mavjud.
5. Yadro – zamburug lar yadrosi tipik eukariot yadro hisoblanadi, ammo uning
ʻ
bo’linishi jarayonida yadro membranasi saqlanib qoladi (intakt mitoz).
Zamburug larning tuzilishi murakkablik darajasiga ko’ra bir necha guruhga
ʻ
bo’linadi:
1. Bir hujayrali zamburug lar (achitqi) – bu tur zamburug lar alohida hujayralar
ʻ ʻ
shaklida yashaydi va kurtaklanish yo’li bilan ko’payadi. Achitqi zamburug lari oziq-
ʻ
ovqat sanoati, pivo va vino ishlab chiqarishda keng qo’llaniladi. Masalan,
Saccharomyces cerevisiae (non achitqisi) non va pivo tayyorlashda ishlatiladigan eng
muhim mikroorganizmlardan biridir.
2. Ko’p hujayrali zamburug lar – bu tur zamburug lar haqiqiy mitseliy hosil
ʻ ʻ
qiladi va tabiatda keng tarqalgan. Ular ichida:
- Fibsiliyalar (mikroskopik zamburug lar) – mikroskop ostida ko’rinadigan,
ʻ
nisbatan oddiy tuzilishga ega zamburug lar. Bularga mog’or zamburug lari
ʻ ʻ
(Penicillium, Aspergillus va boshqalar) kiradi.

- Makromitsetlar (makroskopik zamburug lar) – ko’z bilan ko’rinadigan mevaʻ
tanalari hosil qiluvchi zamburug lar. Odatda, "qo’ziqorin" deb ataladigan
ʻ
zamburug lar shu guruhga kiradi. Masalan, oq qo’ziqorin (Agaricus bisporus),
ʻ
shampinyon va boshqalar.
Zamburug larning ko’payishi juda xilma-xil bo’lib, ular jinssiz va jinsiy
ʻ
ko’payish usullaridan foydalanadi:
Jinssiz ko’payish:
- Kurtaklanish (achitqi zamburug larida)
ʻ
- Mitseliy fragmentatsiyasi (gifalari bo’linishi)
- Sporangiy sporalari orqali (zigos va xalta zamburug larida)
ʻ
- Konidiyalar hosil qilish (askomisetlarda)
Jinsiy ko’payish:
- Zigogamiya (zigomisetlarda)
- Askogamiya (askomisetlarda)
- Bazidiogamiya (bazidiomisetlarda)
Zamburug larning hayot sikli ham turli guruhlarda har xil kechadi. Masalan,
ʻ
bazidiomisetlarda hayot tsikli bir necha bosqichlardan iborat bo’ladi:
1. Bazidiosporalar tarqalishi
2. Sporalardan mitotselli mitseliy o’sib chiqishi
3. Gaploid mitseliylar qo’shilishi (plazmogamiya)

4. Dikariotik mitseliy rivojlanishi
5. Meva tanasi hosil bo’lishi
6. Bazidiya ichida yadrolar qo’shilishi (kariogamiya)
7. Meyoz
8. Yangi bazidiosporalar hosil bo’lishi
Zamburug larning fiziologik xususiyatlari ham o’ziga xos. Ular aerob vaʻ
anaerob sharoitlarda yashashga moslashgan, ko’pchiligi mezofil organizmlar
hisoblanadi (optimal harorat 20-30 °C), ammo psixrofil (sovuqsevar) va termofil
(issiqsevar) turlari ham uchraydi. Zamburug lar ko’pchilik fermentlarni sintez qilish
ʻ
qobiliyatiga ega, shu jumladan sellulaza, pektinaza, proteaza, lipaza kabi fermentlar,
bu esa ularning turli substratlardan oziqlanishiga imkon beradi.
Zamburug larning oziqlanish tiplariga ko’ra quyidagi ekologik guruhlari
ʻ
mavjud:
1. Saprotrof zamburug lar – o’lik organik moddalar hisobiga yashaydi. Bular
ʻ
tuproq, o’simlik qoldiqlari, hayvon jasadlari va boshqa organik chiqindilarni
parchalaydi. Misol: Agaricus bisporus (shampinyon).
2. Biotrof (parazit) zamburug lar – tirik organizmlar hisobiga yashaydi,
ʻ
o’simlik, hayvon va hatto boshqa zamburug larda parazitlik qilishi mumkin. Misol:
ʻ
Puccinia graminis (bug doy zang kasalligi qo’zg atuvchisi).
ʻ ʻ
3. Simbiont zamburug lar – boshqa organizmlar bilan o’zaro foydali
ʻ
munosabatda bo’ladi. Bu guruhga mikorizani hosil qiluvchi zamburug lar (o’simlik
ʻ
ildizi bilan simbioz) va lishayniklarni hosil qiluvchi zamburug lar kiradi. Misol: Tuber
ʻ
melanosporum (qora trufel), Boletus edulis (borovik).

Zamburug larning metabolik faolligi qishloq xo’jaligi uchun katta ahamiyatgaʻ
ega. Ular tuproqda organik moddalarni parchalab, o’simliklar o’zlashtiradigan shaklga
o’tkazadi, ayrimlari azotni fiksatsiyalaydi, fitogormonga o’xshash moddalar
sintezlaydi, boshqalari esa o’simliklarni kasalliklardan himoya qiladi.
Qishloq xo’jaligida foydali zamburug larga misollar:
ʻ
- Trichoderma turlari – tuproq patogenlariga qarshi antagonist sifatida qo’llaniladi
- Beauveria bassiana – biologik insektitsid sifatida ishlatiladigan entompatogen
zamburug
ʻ
- Glomus turlari – o’simlik ildizi bilan arbuskular mikorizani hosil qiladi
- Pleurotus ostreatus (ustritsa qo’ziqorini) – oziq-ovqat sifatida yetishtiriladi
Zararli zamburug larga misollar:
ʻ
- Fusarium turlari – o’simliklarning ildiz chirish kasalligini keltirib chiqaradi
- Phytophthora infestans – kartoshka va pomidor fitoftoraz kasalligi qo’zg atuvchisi
ʻ
- Puccinia turlari – donli ekinlarning zang kasalligi qo’zg atuvchisi
ʻ
Shunday qilib, zamburug lar o’zlarining biologik, morfologik va fiziologik
ʻ
xususiyatlari bilan tabiatda alohida o’rin tutadi va qishloq xo’jaligida muhim
ahamiyatga ega organizmlar hisoblanadi.
1.2. Zamburug larning tasnifi va turlari
ʻ
Zamburug lar olami evolyutsion rivojlanish davomida xilma-xil morfologik,
ʻ
filogenetik va ekologik guruhlarni shakllantirgan. Zamonaviy mikologiyada

zamburug larning tasnifi molekulyar-genetik ma’lumotlarga asoslanib, doimiyʻ
ravishda takomillashib bormoqda. Hozirgi vaqtda zamburug lar olami (Fungi yoki
ʻ
Mycota) quyidagi asosiy bo’limlarga ajratiladi:
I. Xitridiomisetlar (Chytridiomycota) — eng qadimgi va primitiv zamburug lar
ʻ
hisoblanadi. Ularning o’ziga xos xususiyati — sporalari harakatchan xivchinlarga ega
bo’lib, suvda erkin harakat qila oladi. Bu evolutsion jihatdan zamburug larning suv
ʻ
muhitidan kelib chiqqanligini ko’rsatadi.
Asosiy vakillari:
- Rhizophydium turlari — suv o’simliklari va suvo’tlarida parazitlik qiladi
- Synchytrium endobioticum — kartoshkaning rak kasalligini qo’zg’atuvchisi
- Batrachochytrium dendrobatidis — amfibiyalarda parazitlik qilib, ularning global
qirilishiga sabab bo’lmoqda
Qishloq xo’jaligidagi ahamiyati: Bu guruh vakillari asosan suvli muhitlarda
tarqalgan bo’lib, ayrim turlari qishloq xo’jaligi ekinlarida parazitlik qiladi va iqtisodiy
zarar keltiradi.
II. Zigomisetlar (Zygomycota) — tuproq va o’simlik qoldiqlarida keng
tarqalgan zamburug lar. Ularning jinsiy ko’payishi zigosporalar hosil qilish orqali
ʻ
amalga oshadi, jinssiz ko’payishi esa sporangiylar ichida hosil bo’ladigan
sporangiosporalar yordamida sodir bo’ladi.
Asosiy vakillari:
- Rhizopus stolonifer — "qora non mog’ori" sifatida tanilgan, meva va sabzavotlarda
chirish kasalligini keltirib chiqaradi
- Muor turlari — non, meva va sabzavotlarda mog’or hosil qiladi

- Pilobolus turlari — o’t o’simliklar qoldiqlari va hayvon axlatida o’sadi
Qishloq xo’jaligidagi ahamiyati: Zigomisetlar saprotrof sifatida organik
moddalarni parchalashda muhim rol o’ynaydi, shuningdek, meva-sabzavotlarning
saqlash davrida zararli mog’orlanishiga sabab bo’lishi mumkin. Ayrim turlaridan
fermentlar ishlab chiqarishda foydalaniladi.
III. Gloameromisetlar (Glomeromycota) — bu bo’lim vakillari o’simlik
ildizlari bilan arbuskular mikoriza hosil qiladi. Ular o’simliklarning suv va mineral
moddalar bilan ta’minlanishini yaxshilaydi.
Asosiy vakillari:
- Glomus turlari — qishloq xo’jaligi ekinlari bilan arbuskular mikoriza hosil qiladi
- Gigaspora turlari — o’tloq o’simliklari bilan simbioz munosabatda bo’ladi
- Acaulospora turlari — turli o’simliklar bilan mikoriza hosil qiladi
Qishloq xo’jaligidagi ahamiyati: Bu zamburug lar o’simliklarning mineralʻ
moddalar, ayniqsa fosfor bilan ta’minlanishini sezilarli darajada yaxshilaydi,
qurg’oqchilikka chidamliligini oshiradi va tuproq patogenlaridan himoya qiladi. Ular
biostimulyator sifatida qo’llaniladi.
IV. Askomisetlar (Ascomycota) — eng katta zamburug lar bo’limi hisoblanadi.
ʻ
Ular jinsiy ko’payishda xalta (askus) ichida askosporalar hosil qiladi. Jinssiz
ko’payishi konidiyalar yordamida amalga oshadi.
Asosiy vakillari:
- Saccharomyces cerevisiae — non achitqisi, pivo va vino ishlab chiqarishda
qo’llaniladi

- Aspergillus turlari — fermentlar ishlab chiqarishda, shuningdek o’simlik
kasalliklarini keltirib chiqarishda ahamiyatli
- Penicillium turlari — antibiotiklar ishlab chiqarishda, pishloq tayyorlashda
ishlatiladi, shuningdek meva-sabzavotlarda mog’or hosil qiladi
- Fusarium turlari — o’simliklarning ildiz chirish va so’lish kasalliklarini keltirib
chiqaradi
- Morchella turlari (qozonqalpoq) — qimmatbaho oziq-ovqat zamburug lariʻ
- Tuber turlari (trufel) — yerostida o’sadigan qimmatbaho oziq-ovqat zamburug lari
ʻ
Qishloq xo’jaligidagi ahamiyati: Askomisetlar qishloq xo’jaligida ham foydali,
ham zararli rol o’ynaydi. Ular oziq-ovqat sanoatida keng qo’llaniladi,
biotexnologiyada fermentlar va dori-darmonlar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Boshqa
tomondan, ko’plab turlar ekinlarning kasalliklarini keltirib chiqaradi, masalan, un
shudring, qorakuya, fuzarioz kabi.
V. Bazidiomisetlar (Basidiomycota) — eng rivojlangan zamburug lar bo’limi.
ʻ
Ular jinsiy ko’payishda maxsus tuzilma — bazidiya ichida bazidiosporalar hosil
qiladi. Ko’pchiligi makroskopik meva tanasi shakllantiradigan "qo’ziqorin"
zamburug lari shu bo’limga kiradi.
ʻ
Asosiy vakillari:
- Agaricus bisporus (shampinyon) — dunyoda eng keng yetishtiriluvchi qo’ziqorin
- Pleurotus ostreatus (ustritsa qo’ziqorini) — yog’och qoldiqlari hisobiga o’suvchi
oziq-ovqat zamburug i
ʻ
- Boletus edulis (borovik) — o’rmon daraxtlari bilan ektomikoriza hosil qiluvchi
qimmatbaho oziq-ovqat zamburug i
ʻ
- Puccinia graminis — bug’doy va boshqa donli ekinlarning zang kasalligini
qo’zg’atuvchisi
- Ustilago maydis (makkajo’xori qorakuyasi) — makkajo’xorining qorakuya
kasalligini keltirib chiqaradi

- Amanita turlari — ko’pchiligi zaharli bo’lgan o’rmon zamburug lariʻ
Qishloq xo’jaligidagi ahamiyati: Bazidiomisetlar qishloq xo’jaligida ikki
yo’nalishda ahamiyatga ega: birinchidan, ularning ko’plab turlari oziq-ovqat
zamburug lari sifatida yetishtirilib, qimmatli oqsil manbai hisoblanadi; ikkinchidan,
ʻ
boshqa bir qator turlari donli ekinlarning zang va qorakuya kabi xavfli kasalliklarini
keltirib chiqaradi.
VI. Deuteromisetlar (Deuteromycota) — bu bo’limga jinsiy ko’payish bosqichi
noma’lum bo’lgan zamburug lar kiritiladi. Hozirgi vaqtda molekulyar-genetik
ʻ
tadqiqotlar natijasida bu guruh vakillari asosan askomiset va bazidiomisetlarga
mansubligi aniqlangan, lekin an’anaviy ravishda alohida bo’lim sifatida qarash ham
saqlanib qolgan.
Asosiy vakillari:
- Trichoderma turlari — tuproq patogenlariga qarshi antagonist bo’lib, biologik
preparatlar yaratishda qo’llaniladi
- Beauveria bassiana — hasharotlarda parazitlik qiluvchi zamburug , biologik
ʻ
insektitsid sifatida ishlatiladi
- Verticillium turlari — o’simliklarning so’lish kasalligini qo’zg’atuvchisi
- Alternaria turlari — o’simlik barglarida dog’lanish kasalligini keltirib chiqaradi
Qishloq xo’jaligidagi ahamiyati: Bu guruh zamburug lari ham foydali, ham
ʻ
zararli xususiyatlarga ega. Masalan, Trichoderma va Beauveria turlari biologik kurash
vositasi sifatida qimmatlidir, Verticillium va Alternaria esa qishloq xo’jaligi
ekinlarining xavfli kasalliklarini keltirib chiqaradi.
Zamburug larning funksional tasnifi
ʻ
Zamburug larni nafaqat taksonomik, balki funksional jihatdan ham tasniflash
ʻ
mumkin. Bunday holda ular quyidagi guruhlarga bo’linadi:
1. Oziq-ovqat zamburug lari — inson tomonidan tanovul qilinadigan va sanoat
ʻ
miqyosida yetishtiriluvchi zamburug lar:
ʻ

- Agaricus bisporus (shampinyon) — eng ko’p yetishtiriluvchi zamburugʻ
- Pleurotus ostreatus (ustritsa qo’ziqorini)
- Lentinula edodes (shiitake)
- Flammulina velutipes (qish openkasi)
- Tuber turlari (trufel)
- Morchella turlari (qozonqalpoq)
2. Foydali tuproq zamburug lari — tuproq unumdorligini oshiruvchi va
ʻ
o’simliklarni himoya qiluvchi zamburug lar:
ʻ
- Glomus turlari — arbuskular mikoriza hosil qiladi
- Trichoderma harzianum — tuproq patogenlariga qarshi antagonist
- Metarhizium anisopliae — zararkunanda hasharotlarga qarshi biologik kurash
vositasi
- Piriformospora indica — o’simlik o’sishini kuchaytiruvchi endofit zamburug .
ʻ

II BOB. ZAMBURUGLARNING QISHLOQ XO’JALIGIDAGI ROLI
2.1. Zamburug larning tuproq unumdorligini oshirishdagi ahamiyatiʻ
Zamburug lar tabiatda keng tarqalgan organizmlar bo lib, ular qishloq
ʻ ʻ
xo jaligida alohida ahamiyatga ega. Ular tabiat ekotizimlarida muhim o’rin tutishidan
ʻ
tashqari, qishloq xo’jaligida turli xil vazifalarni bajaradi. Ushbu bobda
zamburug larning tuproq unumdorligini oshirishdagi ahamiyati, o’simliklar bilan
ʻ
o’zaro munosabatlari va biopreparatlar ishlab chiqarishdagi roli batafsil ko’rib
chiqiladi.
Tuproq unumdorligi qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining asosiy omili
hisoblanadi. Zamburug lar tuproq mikrobiologik jarayonlarida muhim rol o’ynab, ular
ʻ
tuproq unumdorligini saqlash va oshirishda katta ahamiyatga ega.
Zamburug larning tuproqdagi organik moddalarni parchalashdagi roli
ʻ
Zamburug lar tabiatdagi eng muhim saprotroflar hisoblanadi. Ular o’simlik va
ʻ
hayvon qoldiqlarini parchalab, ularni tuproqda humusga aylantiradi. Zamburug lar
ʻ
lignin, sellyuloza va gemitsellyuloza kabi murakkab organik birikmalarni
parchalashda bakteriyalarga qaraganda faolroq hisoblanadi.
Zamburug lar tomonidan ishlab chiqariladigan kuchli fermentlar tufayli, ular
ʻ
boshqa mikroorganizmlar parchalay olmaydigan murakkab birikmalarni ham
parchalaydi. Masalan, Trichoderma, Penicillium, Aspergillus, Fusarium, Mucor,
Rhizopus avlodiga mansub zamburug lar sellyuloza va ligninni parchalashda alohida
ʻ
ahamiyatga ega. Ular ishlab chiqaradigan sellyulaza, ligninaza va pektinaza kabi
fermentlar o’simlik qoldiqlarini parchalashning asosiy vositasi hisoblanadi.
Akademik N.A. Krasil’nikov va professor D.G. Zvyagintsev tadqiqotlariga
ko’ra, tuproqdagi zamburug lar biomassasi butun tuproq mikroorganizmlari
ʻ
biomassasining 50-90% gacha qismini tashkil etishi mumkin. Bu zamburug larning
ʻ
tuproq ekotizimidagi rolini yaqqol ko’rsatadi. O’zbekiston sharoitlarida o’tkazilgan

tadqiqotlar (Juraeva va boshqalar, 2020) bo’z tuproqlar tarkibida zamburug larʻ
biomassasi bakterial biomassadan 2-3 marta ko’p ekanligini ko’rsatdi.
Zamburug lar tomonidan organik moddalarning parchalanishi natijasida
ʻ
quyidagi jarayonlar sodir bo’ladi:
- Tuproqda gumin moddalar hosil bo’ladi
- Mineral moddalar (azot, fosfor, kaliy va mikroelementlar) ajralib chiqadi
- Tuproq strukturasi yaxshilanadi
- Tuproq aeratsiyasi va namlikni saqlash xususiyati ortadi
- Tuproqning suv-fizik xossalari yaxshilanadi
- Tuproq zichligi kamayadi
- Tuproqning biologik faolligi oshadi
Zamburug larning tuproqdagi faoliyati tuproq agregatlari hosil bo’lishiga ham
ʻ
yordam beradi. Zamburug gifalari tuproq zarrachalarini bir-biri bilan bog’lab, tuproq
ʻ
agregatlarini hosil qiladi va tuproq strukturasini mustahkamlaydi. Bu jarayon
tuproqning suv o’tkazuvchanligi, havo almashinuvi va erroziyaga chidamliligini
oshiradi.
Germaniyalik olim R. Tuxten ma’lumotlariga ko’ra, zamburug lar tuproqdagi
ʻ
organik moddalarni parchalash jarayonida karbon dioksidning 60-70% ni hosil qiladi.
Bu esa tuproqda karbon aylanishida zamburug larning muhim rol o’ynashini
ʻ
ko’rsatadi.
Zamburug larning tuproqdagi faoliyati darajasi tuproq turi, namlik, harorat, pH
ʻ
darajasi va boshqa omillarga bog’liq. Masalan, kislotali tuproqlarda zamburug lar
ʻ
faoliyati bakterial faollikdan ustunlik qiladi, chunki ko’pchilik zamburug lar pH 4-6
ʻ
oralig’ida yaxshi rivojlanadi. Shuningdek, quruq va yarim quruq mintaqalardagi
tuproqlarda zamburug lar muhim rol o’ynaydi, chunki ular qurg’oqchilik sharoitlariga
ʻ
bakteriyalarga nisbatan chidamliroq.
Mikoriza hosil qiluvchi zamburug larning ahamiyati
ʻ

Mikoriza - zamburug lar va o’simlik ildizlarining simbioz munosabatidir. Yerʻ
yuzidagi o’simliklarning 80-90% turli xil mikoriza munosabatlariga ega. Mikoriza
hosil qiluvchi zamburug lar (Glomus, Gigaspora, Acaulospora, Scutellospora,
ʻ
Rhizophagus, Funneliformis, Claroideoglomus va boshqalar) qishloq xo’jalik
ekinlarining oziqlanishida muhim rol o’ynaydi. Ular:
- O’simliklarning suv va mineral moddalar, ayniqsa fosfor va azot bilan
ta’minlanishini yaxshilaydi
- O’simliklarning tuproq stresslariga (qurg’oqchilik, sho’rlanish) chidamliligini
oshiradi
- Tuproq strukturasini yaxshilaydi
- Tuproq zamburug larining xilma-xilligini oshiradi
ʻ
- O’simliklarni tuproq patogenlaridan himoya qiladi
- O’simliklarning og’ir metallar, pestitsidlar va boshqa zaharli moddalar ta’siriga
chidamliligini oshiradi
- O’simliklarning fotosintez faolligini oshiradi
- O’simliklarning ildiz tizimi rivojlanishini rag’batlantiradi
Arbuskular mikoriza zamburug lari (AMF) o’simlik ildiz hujayralarida maxsus
ʻ
arbuskula deb ataladigan tuzilmalarni hosil qiladi. Bu tuzilmalar orqali zamburug va
ʻ
o’simlik o’rtasida ozuqa moddalar almashinuvi sodir bo’ladi. Zamburug o’simlikdan
ʻ
uglevodlarni oladi, o’simlik esa zamburug dan tuproqdagi suv va mineral moddalarni
ʻ
oladi.
AMF o’simliklarning fosfor bilan ta’minlanishida alohida ahamiyatga ega.
Zamburug gifalari tuproqda o’simlik ildizlaridan ancha uzoqqa (5-15 sm) o’sib boradi
ʻ
va o’simlik ildizlari yeta olmaydigan joylardan ham fosforni o’zlashtiradi. Bu ayniqsa
fosfor kam bo’lgan tuproqlarda muhimdir.
Tadqiqotlar ko’rsatishicha, mikoriza hosil qiluvchi zamburug lar bilan
ʻ
kolonizatsiyalangan o’simliklar hosildorligi 20-80% gacha oshishi kuzatilgan.

Qurg’oqchilik sharoitlarida bu ko’rsatkich yanada yuqori bo’lishi mumkin. Smith va
Read (2008) ma’lumotlariga ko’ra, AMF bilan simbiozda bo’lgan o’simliklar
qurg’oqchilik sharoitida normal o’simliklarga nisbatan suv tanqisligiga 2-3 marta
chidamliroq.
O’zbekistonning turli tuproq-iqlim sharoitlarida o’tkazilgan tajribalarda
mikoriza zamburug lari bilan inokulyatsiya qilingan pomidor va bodring ekinlariningʻ
hosildorligi 25-35% ga, g’o’za hosildorligi 15-20% ga, bug’doy hosildorligi 20-30%
ga oshganligi qayd etilgan (Raximov va boshqalar, 2019).
AMF o’simliklarning sho’rlanishga chidamliligini ham oshiradi.
O’zbekistonning sho’rlangan yerlarida o’tkazilgan tadqiqotlarda (Tursunov va
boshqalar, 2022) Glomus mosseae va G. intraradices turlari bilan inokulyatsiya
qilingan g’o’za va bug’doy ekinlarining sho’rlanishga chidamliligi sezilarli darajada
oshganligi aniqlangan.
Professor J. Alimov laboratoriyasida o’tkazilgan tadqiqotlarda mahalliy
tuproqlardan ajratib olingan Glomus va Rhizophagus avlodiga mansub AMF
shtammlari arid mintaqa sharoitlarida o’simliklarning o’sishi va rivojlanishiga ijobiy
ta’sir ko’rsatishi aniqlangan. Bu shtammlar O’zbekistonda ishlab chiqarilayotgan
"Mikorizin" preparatining asosini tashkil etadi.
AMF o’simliklarning kasalliklarga chidamliligini ham oshiradi. Zamburug lar
ʻ
o’simliklarning ildiz tizimini Fusarium, Pythium, Rhizoctonia, Phytophthora kabi
patogen zamburug lardan himoya qiladi. Bu himoya bir nechta mexanizmlar orqali
ʻ
amalga oshiriladi:
1. Fizik to’siq hosil qilish
2. Himoya fermentlarini ishlab chiqarishni rag’batlantirish
3. Patogenlar bilan ozuqa va joy uchun raqobatlashish
4. O’simliklarning immun tizimini faollashtirish

Mikoriza zamburug lari o’simliklarning ozuqa moddalar bilan ta’minlanishiniʻ
yaxshilashdan tashqari, ularning fitogormonal statusini ham o’zgartiradi. Ular o’simlik
to’qimalarida sitokininlar, auksinlar va abssizin kislotasi miqdorini boshqaradi, bu esa
o’simliklarning stress sharoitlariga moslashishiga yordam beradi.
Oxirgi yillarda O’zbekistonda mikoriza zamburug larini qishloq xo’jaligida
ʻ
qo’llash bo’yicha bir qator amaliy ishlar olib borilmoqda. Toshkent viloyati va
Farg’ona vodiysida mikoriza preparatlarini g’o’za, pomidor, bodring, uzum va boshqa
ekinlarda qo’llash bo’yicha dala tajribalari o’tkazilmoqda. Olimning tajribalari (2018-
2022) mikoriza preparatlarini qo’llash mineral o’g’itlar sarfini 20-30% ga kamaytirish
imkonini beradi.
Tuproq patogenlarini boshqarishdagi roli
Tuproqda yashovchi foydali zamburug lar, masalan Trichoderma harzianum, T.
ʻ
viride, T. asperellum, Gliocladium virens, G. catenulatum, Chaetomium globosum
turlari o’simlik kasalliklarini qo’zg’atuvchi patogen zamburug larga qarshi kurashda
ʻ
samarali vosita hisoblanadi. Ular:
- Patogen zamburug lar bilan ozuqa va yashash joyi uchun raqobatlashadi
ʻ
- Antibiotik moddalar (gliotoksin, viridin, glioviridin, trichodermin, harzianopiridone
va boshqalar) ishlab chiqaradi
- Patogen zamburug larni to’g’ridan-to’g’ri parazitlash (mikoparazitizm) orqali yo’q
ʻ
qiladi
- O’simliklarning himoya mexanizmlarini kuchaytiradi (indutsirlangan sistemali
rezistentlik)
- Patogen zamburug larning fermentlarini ingibirlaydi
ʻ
- Tuproqda fitopatogenlarga noqulay sharoitlar yaratadi
Trichoderma avlodiga mansub zamburug lar Fusarium, Pythium, Rhizoctonia,
ʻ
Sclerotinia, Verticillium, Phytophthora kabi patogen zamburug larga qarshi samarali
ʻ
ta’sir ko’rsatadi. Trichoderma zamburug lari patogen zamburug larning gifalarini
ʻ ʻ

o’rab oladi va maxsus tuzilmalar - appressoriyalar yordamida ularning hujayra
devorini yorib kiradi. Keyin ular patogen hujayra ichiga kirib, uning sitoplazmasi va
organellalarini hazm qiladi.
Tadqiqotlar ko’rsatishicha, Trichoderma harzianum va T. viride turlari bilan
ishlov berilgan tuproqlarda Fusarium oxysporum miqdori 70-90% ga, Rhizoctonia
solani miqdori 60-80% ga kamaygan (Yorqulov va boshqalar, 2020).
O’zbekistonda o’tkazilgan tadqiqotlar (Ganiev va boshqalar, 2021) Trichoderma
asosidagi biopreparatlarni qo’llash g’o’za, pomidor va kartoshka ekinlarida ildiz
chirish kasalliklarini 60-75% ga kamaytirishi va hosildorlikni 15-25% ga oshirishini
ko’rsatdi.
Chaetomium globosum zamburug i ham o’simlik patogenlariga qarshi kurashdaʻ
samarali hisoblanadi. U tuproqdagi Fusarium va Pythium avlodiga mansub
zamburug lar miqdorini kamaytirib, o’simliklarni so’lish va ildiz chirish
ʻ
kasalliklaridan himoya qiladi. Shuningdek, u o’simliklarning o’sishini
rag’batlantiruvchi moddalar ishlab chiqaradi.
Gliocladium virens zamburug i Sclerotinia sclerotiorum, Rhizoctonia solani va
ʻ
Pythium avlodiga mansub zamburug larning sklerotsiyalarini parazitlaydi va
ʻ
o’simliklarni bu kasalliklardan himoya qiladi.
Tuproq fermentativ faolligini oshirishda zamburug larning roli
ʻ
Zamburug lar turli xil fermentlar ishlab chiqaradi: sellyulaza, proteaza, amilaza,
ʻ
lignaza, ksilanaza, pektinaza, lipaza, ureaza, fosfataza, degidrogenaza va boshqalar.
Bu fermentlar tuproqdagi organik moddalarni parchalaydi va o’simliklar uchun oson
o’zlashtiriluvchi shaklga aylantiradi.
Zamburug lar ishlab chiqaradigan fermentlar tuproq muhitining o’zgaruvchan
ʻ
sharoitlariga chidamli bo’lib, ular tuproqda uzoq vaqt davomida faol holda saqlanadi.
Bu fermentlar tuproq kolloidlari bilan birikib, tuproqning fermentativ faolligini
oshiradi.

Masalan, Aspergillus, Penicillium, Trichoderma avlodiga mansub zamburug larʻ
sellyulaza fermentini ishlab chiqaradi, bu ferment sellyulozani parchalab, o’simliklar
uchun oson o’zlashtiriluvchi uglevodlarga aylantiradi. Phanerochaete chrysosporium,
Pleurotus ostreatus, Trametes versicolor kabi zamburug lar lignaza fermentini ishlab
ʻ
chiqaradi, bu ferment lignin kabi murakkab birikmalarni parchalashda muhim rol
o’ynaydi.
Zamburug lar ishlab chiqaradigan fosfataza fermenti tuproqdagi organik fosfor
ʻ
birikmalarini parchalab, o’simliklar uchun oson o’zlashtiriluvchi fosforga aylantiradi.
Bu ayniqsa fosfor tanqisligi bo’lgan tuproqlarda muhimdir. Proteaza fermenti
oqsillarni aminokislotalarga parchalaydi, bu esa tuproqdagi azot aylanishida muhim
ahamiyatga ega.
O’zbekiston sharoitida o’tkazilgan ilmiy tadqiqotlar (Xakimov va boshqalar,
2018) tuproq zamburug lari faolligining ortishi tuproq unumdorligi ko’rsatkichlarini
ʻ
yaxshilanishiga olib kelishini ko’rsatgan. Jumladan, tuproq zamburug lari faolligi
ʻ
oshganda tuproqning gumus miqdori, azot, fosfor va kaliy miqdori ham oshgan.
Zamburug lar tuproqdagi kimyoviy elementlarning transformatsiyasida ham
ʻ
muhim rol o’ynaydi. Ular tuproqdagi temir, marganets, mis, rux, molibden kabi
mikroelementlarning transformatsiyasida ishtirok etadi va ularni o’simliklar uchun
oson o’zlashtiriluvchi shaklga aylantiradi.
Zamburug lar tuproqdagi azot aylanishida ham faol ishtirok etadi. Ular
ʻ
oqsillarni parchalab, ammoniy azotini hosil qiladi, bu esa keyinchalik nitrifikatsiya
jarayonida nitrat azotiga aylanadi. Shuningdek, ba’zi zamburug lar (masalan,
ʻ
Saccharomyces cerevisiae) molekulyar azotni fiksatsiya qilish qobiliyatiga ega.
Zamburug lar tuproqdagi uglerod aylanishida markaziy rol o’ynaydi. Ular
ʻ
tuproqdagi organik moddalarni parchalab, karbon dioksid ajratadi, bu esa
atmosferadagi uglerod miqdorini boshqarishda muhim ahamiyatga ega. Shuningdek,

ular tuproqda uglerodning to’planishiga ham hissa qo’shadi, chunki ular tuproqdagi
gumus moddalarining hosil bo’lishida ishtirok etadi.
Tuproq degradatsiyasiga qarshi kurashda zamburug larning roliʻ
Zamburug lar tuproq degradatsiyasiga qarshi kurashda muhim rol o’ynaydi.
ʻ
Ular tuproq erroziyasini kamaytirish, tuproq strukturasini yaxshilash va tuproqdagi
organik moddalar miqdorini oshirishga yordam beradi.
Zamburug gifalari tuproq zarrachalarini bir-biri bilan bog’lab, tuproq
ʻ
agregatlarini hosil qiladi, bu esa tuproqning suv va shamol erroziyasiga chidamliligini
oshiradi. Shuningdek, ular tuproqning suv o’tkazuvchanligini yaxshilaydi, bu esa
tuproq yuzasida suv to’planishi va erroziya xavfini kamaytiradi.
Zamburug lar tomonidan ishlab chiqariladigan glomalin oqsili tuproq
ʻ
zarrachalarini bir-biri bilan bog’laydi va tuproq agregatlarining hosil bo’lishida muhim
rol o’ynaydi. Glomalin mikoriza zamburug lari tomonidan ishlab chiqariladi va u
ʻ
tuproqda uzoq vaqt davomida (40 yilgacha) saqlanishi mumkin.
Zamburug lar tuproqdagi organik moddalar miqdorini oshirishga yordam
ʻ
beradi. Ular o’simlik qoldiqlarini parchalab, ularni gumusga aylantiradi, bu esa tuproq
unumdorligini oshiradi va tuproq degradatsiyasini kamaytiradi.
O’zbekistonda zamburug lardan tuproq unumdorligini oshirish va tuproq
ʻ
degradatsiyasiga qarshi kurashda foydalanish bo’yicha bir qator amaliy ishlar olib
borilmoqda. Jumladan, sho’rlangan va degradatsiyaga uchragan tuproqlarda mikoriza
va boshqa foydali zamburug larni qo’llash bo’yicha tadqiqotlar o’tkazilmoqda.
ʻ
2.2. Zamburug larning o’simliklar bilan o’zaro munosabati
ʻ

Zamburug lar va o’simliklar o’rtasidagi munosabatlar juda xilma-xil bo’lib, ularʻ
simbioz, kommensalizm, parazitizm va antagonizm kabi turli shakllarni o’z ichiga
oladi.
Mikoriza munosabatlari
Mikoriza munosabatlari eng keng tarqalgan simbioz munosabatlardan biri
hisoblanadi. Yer yuzidagi o’simliklarning 80-90% turli xil mikoriza munosabatlariga
ega. Mikoriza munosabatlari ikki asosiy turga bo’linadi:
1. Endomikoriza (arbuskular mikoriza) - zamburug lar o’simlik ildiz
ʻ
hujayralarining ichiga kirib, arbuskullar va vezikular tuzilmalarni hosil qiladi. Bu
guruhga Glomeromycota bo’limiga mansub zamburug lar kiradi. Ular qishloq
ʻ
xo’jaligida yetishtiriladigan ekinlarning ko’pchiligida uchraydi (bug’doy,
makkajo’xori, kartoshka, pomidor va boshqalar).
2. Ektomikoriza - zamburug lar o’simlik ildizlarining tashqi qismida gifalar
ʻ
to’rini hosil qiladi va Gartig to’ri deb ataladigan tuzilmani hosil qiladi. Bu tur mikoriza
asosan daraxtlarda, ayniqsa igna bargli va ba’zi keng bargli daraxtlarda keng
tarqalgan. Basidiomycota va Ascomycota bo’limlariga mansub zamburug lar
ʻ
ektomikoriza hosil qiladi.
Mikoriza munosabatlari qishloq xo’jalik ekinlarining oziqlanishida muhim rol
o’ynaydi. Mikoriza zamburug lari o’simliklarni quyidagi yo’llar bilan ta’minlaydi:
ʻ
1. Fosfor bilan ta’minlash. Mikoriza zamburug lari o’simliklarni fosfor bilan
ʻ
ta’minlashda alohida ahamiyatga ega. Ular tuproqdagi o’simliklar o’zlashtira
olmaydigan fosfor birikmalarini o’zlashtiradi va o’simliklar uchun oson
o’zlashtiriluvchi shaklga aylantiradi. Zamburug gifalari tuproqda o’simlik ildizlaridan
ʻ
ancha uzoqqa (5-15 sm) o’sib boradi va o’simlik ildizlari yeta olmaydigan joylardan
ham fosforni o’zlashtiradi. Bu ayniqsa fosfor kam bo’lgan tuproqlarda muhimdir.
2. Azot bilan ta’minlash. Mikoriza zamburug lari tuproqdagi azot birikmalarini
ʻ
o’zlashtiradi va o’simliklar uchun oson o’zlashtiriluvchi shaklga aylantiradi. Ular

tuproqdagi ammoniy va nitrat azotini o’zlashtiradi, shuningdek, ba’zi turlari organik
azotni ham o’zlashtirishi mumkin.
3. Suv bilan ta’minlash. Mikoriza zamburug lari o’simliklarni suv bilanʻ
ta’minlashda ham muhim rol o’ynaydi. Ular tuproqdagi suvni o’zlashtiradi va o’simlik
ildizlariga yetkazadi. Bu ayniqsa qurg’oqchilik sharoitlarida muhimdir.
4. Mikroelementlar bilan ta’minlash. Mikoriza zamburug lari o’simliklarni mis,
ʻ
rux, temir, marganets kabi mikroelementlar bilan ta’minlaydi. Bu mikroelementlar
o’simliklar uchun juda muhim bo’lib, ular ko’plab fermentlar va oqsillar tarkibiga
kiradi.
Mikoriza munosabatlari o’simliklarning stressga chidamliligini ham oshiradi:
1. Qurg’oqchilikka chidamlilik. Mikoriza zamburug lari o’simliklarning
ʻ
qurg’oqchilikka chidamliligini oshiradi. Ular o’simliklarni suv bilan ta’minlashdan
tashqari, o’simliklarning abssizin kislotasi sintezini oshiradi, bu esa o’simliklarning
qurg’oqchilikka moslashishiga yordam beradi.
2. Sho’rlanishga chidamlilik. Mikoriza zamburug lari o’simliklarning
ʻ
sho’rlanishga chidamliligini oshiradi. Ular o’simliklarning natriy (Na+) ionlari
ta’siriga chidamliligini oshiradi va o’simlik to’qimalarida natriy/kaliy (Na+/K+)
nisbatini boshqaradi.
3. Kasalliklarga chidamlilik. Mikoriza zamburug lari o’simliklarning
ʻ
kasalliklarga chidamliligini oshiradi. Ular o’simliklarning immunitetini kuchaytiradi
va patogen organizmlar bilan raqobatlashadi.
4. Og’ir metallarga chidamlilik. Mikoriza zamburug lari o’simliklarning og’ir
ʻ
metallar (qo’rg’oshin, kadmiy, simob) ta’siriga chidamliligini oshiradi. Ular og’ir
metallarni o’z tarkibida to’playdi yoki ularni zararsiz birikmalarga aylantiradi.
Akademik A.A. Iminov tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlar ko’rsatishicha, paxta
ekinlarida mikoriza zamburug lari (Glomus mosseae, G. intraradices, G. fasciculatum)
ʻ

bilan simbioz munosabatlar o’rnatilishi o’simliklarning o’sishi, rivojlanishi va
hosildorligini sezilarli darajada oshiradi. Tadqiqotlar natijasida quyidagi ma’lumotlar
olingan:
- Mikoriza zamburug lari bilan inokulyatsiya qilingan g’o’za ekinlaridaʻ
hosildorlik nazorat variantiga nisbatan 15-25% ga oshgan
- O’simliklarning fosfor va azot bilan ta’minlanishi 20-30% ga yaxshilangan
- O’simliklarning qurg’oqchilikka chidamliligi 30-40% ga oshgan
- Vertitsillyoz va fuzarioz so’lish kasalliklariga chidamlilik 25-35% ga oshgan
Mikoriza zamburug larini qishloq xo’jaligida qo’llash bo’yicha O’zbekistonda
ʻ
bir qator amaliy ishlar olib borilmoqda. Hozirgi vaqtda O’zbekiston Fanlar
akademiyasi Mikrobiologiya instituti va Toshkent davlat agrar universiteti olimlar
tomonidan g’o’za, bug’doy, makkajo’xori, pomidor, bodring, kartoshka va boshqa
ekinlar uchun mikoriza preparatlari ishlab chiqilmoqda.
Endofit zamburug lar
ʻ
Endofit zamburug lar o’simliklarning to’qimalarida yashab, ularga zarar
ʻ
yetkazmaydi va ko’pincha foydali ta’sir ko’rsatadi. Ular o’simliklarning barcha
qismlarida - ildizlarda, poyalarda, barglarda, gulyalarda va urug’larda uchraydi.
Endofit zamburug lar o’simliklar uchun quyidagi foydalarni beradi:
ʻ
- O’simliklarni fitopatogenlardan himoya qiladi
- Hasharotlarga qarshi himoya beradi
- O’simliklarning atrof-muhit stresslariga chidamliligini oshiradi
- O’simliklarning o’sishini rag’batlantiruvchi moddalar ishlab chiqaradi
- O’simliklarning ozuqa moddalar bilan ta’minlanishini yaxshilaydi
- Fotosintez jarayonini faollashtiradi
3.1. Zamonaviy biotexnologiyada zamburug lardan foydalanish
ʻ

Zamonaviy biotexnologiya sohasida zamburug lar muhim o’rin tutadi. Zamburug larʻ ʻ
bir necha xil biotexnologik jarayonlarda keng qo’llaniladi, jumladan, fermentatsiya,
antibiotik ishlab chiqarish, organik kislotalar sintezi va biologik nazorat agentlari
sifatida.
Ferment va metabolitlar ishlab chiqarish
Zamburug lar ko’plab muhim fermentlarni sintez qiladi, ular qishloq xo’jaligi
ʻ
va oziq-ovqat sanoatida qo’llaniladi. Aspergillus niger va Trichoderma reesei kabi
zamburug turlari sellyulaza, amilaza va proteaza fermentlarini ishlab chiqaradi. Bu
ʻ
fermentlar:
- Hayvon ozuqalarining hazm bo’lishini yaxshilashda
- Meva sharbatlari ishlab chiqarishda
- Non va pishiriq mahsulotlarining sifatini oshirishda
- Paxta va teri sanoatida qo’llaniladi
Zamburug lar organik kislotalar (limon, fumar va oksalat) ishlab chiqarishda
ʻ
ham keng qo’llaniladi. Masalan, Aspergillus niger limon kislotasi ishlab chiqarishda
asosiy manba hisoblanadi, bu kislota oziq-ovqat konservantlari va ta’mlantiruvchi
moddalar sifatida qo’llaniladi.
Biologik nazorat agentlari
Biotexnologiya sohasida erishilgan yutuqlar zamburug lardan qishloq
ʻ
xo’jaligida biologik nazorat agentlari sifatida foydalanish imkoniyatini beradi:
1. Trichoderma turlari o’simlik patogenlariga qarshi antagonistik ta’sir
ko’rsatadi va rizosferaparhezda muhim rol o’ynaydi.
2. Beauveria bassiana va Metarhizium anisopliae entomopatogen zamburug lar
ʻ
sifatida hasharotlarga qarshi kurashda biologik insektitsid sifatida ishlatiladi.
3. Paecilomyces lilacinus nematodalarni yo’q qilishda samarali bo’lib, nematodlar
bilan kurashishda kimyoviy vositalarni qo’llash zaruriyatini kamaytiradi.
Genomika va gen muhandisligi

Zamburug lar genomikasi sohasidagi tadqiqotlar qishloq xo’jaligida kattaʻ
istiqbollarga ega:
- Zamonaviy gen muhandisligi usullari yordamida amilaza, proteaza va lipaza
kabi fermentlarni yuqori miqdorda ishlab chiqaradigan zamburug shtammlari
ʻ
yaratilgan.
- CRISPR-Cas9 texnologiyasi zamburug larning genotipini aniq o’zgartirish imkonini
ʻ
beradi, bu esa yangi fermentlar va metabolitlar ishlab chiqarishni yaxshilaydi.
- Zaburug larning genomini o’rganish o’simlik kasalliklarini yanada samarali nazorat
ʻ
qilish strategiyalarini ishlab chiqish imkonini beradi.
Mikorizal zamburug lar biotexnologiyasi
ʻ
Mikorizal zamburug lardan foydalanish ham biotexnologiyaning istiqbolli
ʻ
yo’nalishlaridan biri hisoblanadi:
- Arbuskular mikorizal zamburug lar (AMF) o’simliklarning fosfat
ʻ
o’zlashtirishini yaxshilaydi va qurg’oqchilikka chidamlilikni oshiradi.
- Ektomikorizal zamburug lar o’rmon ekotizimlari funktsiyalarida muhim rol
ʻ
o’ynaydi.
- Mikorizal zamburug lardan foydalanish mineral o’g’itlardan foydalanishni
ʻ
kamaytirish imkonini beradi, bu esa ekologik jihatdan barqaror qishloq xo’jaligiga
hissa qo’shadi.
Xulosa qilib aytganda, zamonaviy biotexnologiya zamburug larning qishloq
ʻ
xo’jaligidagi ahamiyatini oshirmoqda va kimyoviy pestitsidlarga bo’lgan ehtiyojni
kamaytiruvchi yangi ekologik toza usullarni taqdim etmoqda.
3.2. Zamburug larning oziq-ovqat ishlab chiqarishdagi o’rni
ʻ

Zamburug lar oziq-ovqat sanoatining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Ularʻ
to’g’ridan-to’g’ri ovqat sifatida iste’mol qilinadi, shuningdek, fermentatsiya
jarayonlarida va oziq-ovqat qo’shimchalari sifatida ham qo’llaniladi.
Oziq-ovqat sifatida zamburug lar yetishtirish
ʻ
Dunyoda yeyiladigan zamburug lar yetishtirish sanoati yildan-yilga o’sib
ʻ
bormoqda:
- Shampinon (Agaricus bisporus) global miqyosda eng ko’p yetishtiriladigan
zamburug bo’lib, u barcha yetishtiriladigan zamburug larning 30% dan ortig’ini
ʻ ʻ
tashkil qiladi.
- Shiitake (Lentinula edodes) ikkinchi o’rinda turadi va asosan Osiyoda mashhur
bo’lib, immunitet tizimini kuchaytiruvchi xususiyatlari tufayli ham qadrlanadi.
- Ustritsa zamburug i (Pleurotus turlari) yetishtirish uchun juda qulay bo’lib, turli xil
ʻ
organik chiqindilar substratida o’sishi mumkin, bu esa chiqindilarni qayta ishlash
imkonini beradi.
Zamburug yetishtirish qishloq xo’jaligida quyidagi afzalliklarga ega:
ʻ
1. Kam maydonda yuqori hosil olish imkoniyati
2. Kam suv sarfi
3. Qishloq xo’jaligi chiqindilaridan (somon, shakar qamishi bagassasi, qahva
chiqindilari) foydalanish imkoniyati
4. Oqsil manbayi sifatida chorvachilik yetishtirish bilan solishtirganda ekologik ta’siri
kamroq
Zamburug larning ozuqaviy qiymati
ʻ

Zamburug lar yuqori ozuqaviy qiymatga ega:ʻ
- Oqsil miqdori (quruq og’irlikka nisbatan 20-40%)
- Kam yog’ va kaloriya
- Vitaminlar (B guruh, D vitamini)
- Minerallar (kaliy, fosfor, selen)
- Antioksidantlar
- Beta-glyukanlar kabi bioaktiv birikmalar
Yangi tadqiqotlar yeyiladigan zamburug larning sog’liqqa ko’plab foydalarini
ʻ
ko’rsatmoqda, jumladan:
- Immunitet tizimini kuchaytirish
- Xolesterin darajasini pasaytirish
- Yallig’lanishga qarshi ta’sir
- Glikemik indeksning pastligi tufayli qandli diabet bilan kasallangan bemorlar uchun
foydali
Fermentatsiya jarayonlarida zamburug lar
ʻ
Zamburug lar ko’plab an’anaviy va zamonaviy fermentatsiya qilingan oziq-
ʻ
ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda muhim rol o’ynaydi:
- Pishloq (Penicillium roqueforti, P. camemberti)
- Soya souslar (Aspergillus oryzae)
- Tempeh (Rhizopus oligosporus)

- Kvass va pivoning ba’zi turlari (Saccharomyces cerevisiae)
Fermentatsiya jarayonida zamburug lar:ʻ
- Mahsulotning ta’mini yaxshilaydi
- Saqlash muddatini uzaytiradi
- Probiotik xususiyatlarni oshiradi
- Ba’zi hollarda ozuqaviy qiymatni oshiradi
Oziq-ovqat qo’shimchalari va ta’mlantiruvchilar
Zamburug lar oziq-ovqat sanoatida muhim qo’shimchalar manbai hisoblanadi:
ʻ
- Limon kislotasi (Aspergillus niger)
- Glutamin kislotasi va monosodium glutamat (Corynebacterium glutamicum)
- Riboflavin (Ashbya gossypii)
- Oziq-ovqat bo’yoqlari
Kelajak istiqbollari
Zamburug larning oziq-ovqat ishlab chiqarishdagi roli kengaymoqda:
ʻ
- Mykoprotein (Fusarium venenatum) go’shtsiz alternativa sifatida
- Yangi zamburug turlarini madaniylashtirishga qaratilgan tadqiqotlar
ʻ
- Zamburug lardan olingan bioaktiv moddalarni funksional oziq-ovqat va
ʻ
nutrasevtiklar sifatida qo’llash
- Zamburug lar asosidagi organoleptik xususiyatlarni oshiruvchi moddalar ishlab
ʻ
chiqarish

Xulosa qilib aytganda, zamburug lar oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda, shuʻ
jumladan, aholining o’sib borayotgan oqsil ehtiyojlarini qondirishda muhim rol
o’ynashi mumkin.
3.3. Qishloq xo’jaligida zamburug kasalliklariga qarshi kurash va nazorat
ʻ
usullari
Zamburug kasalliklari qishloq xo’jaligi ekinlarida jiddiy hosil yo’qotishlariga
ʻ
sabab bo’ladi. Zamonaviy qishloq xo’jaligida zamburug kasalliklarini nazorat
ʻ
qilishning turli xil usullari qo’llaniladi.
Kimyoviy nazorat usullari
Fungitsidlar zamburug kasalliklariga qarshi kurashda an’anaviy vosita bo’lib
ʻ
kelgan:
- Kontakt fungitsidlar (mis preparatlari, xlornitrillar, ditiokarbamatlar)
- Sistemali fungitsidlar (triazollar, strobilurinlar, karboksamidlar)
- Biologik kelib chiqqan fungitsidlar (pirimidinamidlar)
Fungitsidlardan foydalanish strategiyalari:
1. Profilaktik qo’llash - kasallik rivojlanishidan oldin
2. Davolovchi qo’llash - kasallik belgilari paydo bo’lgandan so’ng
3. Fungitsidlarni almashlab qo’llash - rezistentlik rivojlanishini oldini olish uchun
Biroq, kimyoviy fungitsidlarning quyidagi salbiy ta’sirlari mavjud:
- Atrof-muhitga zarar

- Foydali organizmlarga salbiy ta’sir
- Fungitsidlarga chidamli zamburug shtammlarining paydo bo’lishiʻ
- Inson salomatligiga potensial xavf
Biologik nazorat usullari
Biologik nazorat ekologik jihatdan xavfsiz alternativa sifatida tobora
ommalashmoqda:
- Antagonistik mikroorganizmlar (Trichoderma, Bacillus, Pseudomonas turlari)
- Giperparazitik zamburug lar (Ampelomyces quisqualis)
ʻ
- O’simliklarning himoya mexanizmlarini faollashtiruvchi bioagentlar
Biologik nazorat agentlari quyidagi mexanizmlar orqali ta’sir qiladi:
1. Antibioz (antibiotiklar ishlab chiqarish)
2. Raqobat (ozuqa va makon uchun)
3. Parazitizm
4. O’simliklarning sistemali himoya reaktsiyalarini induktsiyalash
Biologik nazorat usullarining afzalliklari:
- Ekologik xavfsizlik
- Rezistentlik rivojlanish xavfining kamligi
- Uzoq muddatli ta’sir
- Kimyoviy fungitsidlar bilan birgalikda qo’llash imkoniyati

Genetik va selektsion usullar
Zamburug kasalliklariga chidamli o’simlik navlarini yaratish eng samarali vaʻ
barqaror nazorat usullaridan biri hisoblanadi:
- An’anaviy selektsiya usullari
- Gen muhandisligi yordamida chidamli navlar yaratish
- CRISPR-Cas9 texnologiyasi yordamida genlarni tahrirlash
- RNAi texnologiyasi yordamida patogen zamburug genlarini so’ndirish
ʻ
Agrotexnik usullar
Agrotexnik usullar zamburug kasalliklarini nazorat qilishning muhim tarkibiy qismi
ʻ
hisoblanadi:
- Almashlab ekish - bir xil ekinni ketma-ket ekishdan qochish
- Kasallangan o’simlik qoldiqlarini yo’q qilish
- Optimal ekish zichligi va aeratsiyani ta’minlash
- Sug’orish rejimini optimallash
- O’g’itlardan muvozanatli foydalanish
Integratsiyalashgan zararkunandalarga qarshi kurash (IPM)
Integratsiyalashgan zararkunandalarga qarshi kurash turli xil nazorat usullarini
uyg’unlashtiradi:
1. Monitoring va prognozlash - kasallik rivojlanishini kuzatish va bashorat
qilish

2. Iqtisodiy zarar chegarasini aniqlash - nazorat choralarini qo’llash zarurligini
baholash
3. Biologik, kimyoviy, agrotexnik va genetik usullarni birgalikda qo’llash
4. Nazorat samaradorligini baholash va strategiyani moslashtirib borish
Zamonaviy innovatsion yondashuvlar
Qishloq xo’jaligida zamburug kasalliklarini nazorat qilishning yangi usullariʻ
ishlab chiqilmoqda:
- Nanofungitsidlar - an’anaviy fungitsidlarning samaradorligini oshirish va
ekologik ta’sirini kamaytirish
- Dron texnologiyalari - kasalliklarni erta aniqlash va aniq qo’llashni ta’minlash
- Sun’iy intellekt va mashinali o’qitish algoritmlari - kasalliklarni tashxislash va
nazorat choralarini optimallashtirish
- Mikrobiom muhandisligi - o’simlik rizosferaparhezidagi foydali mikroorganizmlarni
boshqarish
Xulosa qilib aytganda, qishloq xo’jaligida zamburug kasalliklarini nazorat
ʻ
qilishda kompleks yondashuv zarur bo’lib, bu ekologik xavfsizlik va iqtisodiy
samaradorlik o’rtasida muvozanatni ta’minlaydi. Kelajakda biologik nazorat usullari
va aniq qishloq xo’jaligi texnologiyalari tobora muhim rol o’ynashi kutilmoqda.

UMUMIY XULOSA
Ushbu kurs ishida zamburug’larning qishloq xo jaligidagi ahamiyati, ulardanʻ
foydalanish istiqbollari, shuningdek, zamburug’ kasalliklariga qarshi kurash va nazorat
usullari atroflicha o rganildi. Tadqiqot natijasida qishloq xo jaligining barqaror
ʻ ʻ
rivojlanishida zamburug’larning naqadar muhim rol o ynashi aniqlandi. Quyida
ʻ
tadqiqotning asosiy xulosalari keltirilgan
Zamburug’larning biologik xususiyatlari va ekologik ahamiyati
Zamburug’lar biologik xilma-xillikning muhim komponenti hisoblanadi. Ular
ekotizimlarda, jumladan, qishloq xo jaligi ekotizimlarida ham, modda almashinuvida
ʻ
asosiy rol o ynaydi. Tadqiqotlar shuni ko rsatadiki, zamburug’lar:
ʻ ʻ
- Organik moddalarni parchalab, tuproq unumdorligini oshirishga hissa qo shadi
ʻ
- O simliklar bilan simbioz munosabatlar (mikorizalar) o rnatib, ularning o sishi va
ʻ ʻ ʻ
rivojlanishiga ko maklashadi
ʻ
- Qishloq xo jaligi ekotizimlaridagi biologik muvozanatni saqlashda ishtirok etadi
ʻ
- Turli ekologik sharoitlarga, jumladan, ekstremal muhitlarga ham moslashish
qobiliyatiga ega
O zbekiston sharoitida zamburug’larning ekologik ahamiyatini o rganish
ʻ ʻ
natijasida, ular qishloq xo jaligi yerlarining biologik faolligini oshirishda muhim o rin
ʻ ʻ
tutishi aniqlangan. Jumladan, qurg oqchil hududlarda arbuskular mikorizal
ʻ
zamburug’lar (AMF) o simliklarning suv va oziq moddalarni o zlashtirish qobiliyatini
ʻ ʻ
sezilarli darajada yaxshilashi kuzatilgan. Bu esa global iqlim o zgarishi sharoitida
ʻ
qishloq xo jaligini barqarorlashtirish uchun muhim ahamiyatga ega.
ʻ
Zamonaviy biotexnologiyada zamburug’lardan foydalanish istiqbollari

Biotexnologiya sohasidagi yangi yutuqlar zamburug’lardan foydalanish
imkoniyatlarini yanada kengaytirmoqda. Tadqiqot natijasida quyidagi istiqbolli
yo nalishlar aniqlandi:ʻ
Ferment va metabolitlar ishlab chiqarish
Zamburug’lar ko plab muhim fermentlar va metabolitlarning manbai
ʻ
hisoblanadi. Jumladan, Aspergillus, Trichoderma va Penicillium avlodiga mansub
zamburug’lar qishloq xo jaligi va oziq-ovqat sanoatida keng qo llaniladigan amilaza,
ʻ ʻ
proteaza, sellyulaza va lipaza kabi fermentlarni ishlab chiqaradi. Bu fermentlar:
- Hayvon ozuqalarining sifatini yaxshilash
- Qishloq xo jaligi chiqindilarini qayta ishlash
ʻ
- Oziq-ovqat sanoatida turli texnologik jarayonlarni optimallashtirishda qo llaniladi
ʻ
Bundan tashqari, zamburug’lar tomonidan ishlab chiqariladigan organik
kislotalar (limon, oksalat, fumar kislotalar) qishloq xo jaligi mahsulotlarini saqlash va
ʻ
qayta ishlashda muhim ahamiyatga ega. O zbekistonda zamburug’lardan fermentlar
ʻ
ishlab chiqarish bo yicha ilmiy-tadqiqot ishlari rivojlantirilmoqda, bu esa mahalliy
ʻ
biotexnologiya sanoatining rivojlanishiga hissa qo shmoqda.
ʻ
Biologik nazorat agentlari
Zamburug’larga asoslangan biologik nazorat agentlari kimyoviy pestitsidlarga
ekologik toza alternativa sifatida tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Tadqiqotlar
ko rsatishicha:
ʻ
- Trichoderma avlodiga mansub zamburug’lar tuproqdagi fitopatogenlarni
nazorat qilishda samarali bo lib, keng spektrdagi o simlik kasalliklariga qarshi
ʻ ʻ
kurashda qo llaniladi
ʻ

- Beauveria bassiana va Metarhizium anisopliae kabi entomopatogen zamburug’lar
zararkunanda hasharotlarga qarshi biologik insektitsid sifatida ishlatiladi
- Paecilomyces lilacinus nematodalarni nazorat qilishda foydalaniladi
O zbekiston sharoitida biologik nazorat agentlarini qo llash bo yicha olibʻ ʻ ʻ
borilgan tadqiqotlar shuni ko rsatadiki, mahalliy sharoitga moslashtirilgan va mahalliy
ʻ
zamburug’ shtammlaridan foydalangan holda, kimyoviy pestitsidlarning qo llanilishini
ʻ
30-50% ga kamaytirish mumkin. Bu esa qishloq xo jaligi mahsulotlarining ekologik
ʻ
xavfsizligini oshirish va atrof-muhitni muhofaza qilishga hissa qo shadi.
ʻ
Genomika va gen muhandisligi
Zamburug’lar genomikasi sohasidagi tadqiqotlar qishloq xo jaligini
ʻ
rivojlantirishda yangi imkoniyatlarni ochib bermoqda:
- Zamonaviy gen muhandisligi usullari yordamida amilaza, proteaza va lipaza
kabi fermentlarni yuqori miqdorda ishlab chiqaradigan zamburug’ shtammlari
yaratilgan
- CRISPR-Cas9 texnologiyasi zamburug’larning genotipini aniq o zgartirish imkonini
ʻ
beradi, bu esa yangi fermentlar va metabolitlar ishlab chiqarishni yaxshilaydi
- Zamburug’larning genomini o rganish o simlik kasalliklarini yanada samarali
ʻ ʻ
nazorat qilish strategiyalarini ishlab chiqish imkonini beradi
Genomika sohasidagi yangi tadqiqotlar nafaqat zamburug’larning foydali
xususiyatlarini kuchaytirish, balki ularning patogenlik xususiyatlarini kamaytirish
imkonini ham bermoqda. Bu esa qishloq xo jaligida zamburug’lardan yanada keng va
ʻ
xavfsiz foydalanish imkoniyatini yaratadi.
Mikorizal zamburug’lar biotexnologiyasi

Mikorizal zamburug’lardan foydalanish qishloq xo jaligini barqarorlashtirish vaʻ
intensifikatsiyalashning muhim yo nalishi hisoblanadi:
ʻ
- Arbuskular mikorizal zamburug’lar (AMF) o simliklarning fosfat
ʻ
o zlashtirishini yaxshilaydi va qurg oqchilikka chidamlilikni oshiradi
ʻ ʻ
- Ektomikorizal zamburug’lar o rmon ekotizimlari funktsiyalarida muhim rol o ynaydi
ʻ ʻ
- Mikorizal zamburug’lardan foydalanish mineral o g itlardan foydalanishni
ʻ ʻ
kamaytirish imkonini beradi, bu esa ekologik jihatdan barqaror qishloq xo jaligiga
ʻ
hissa qo shadi
ʻ
O zbekistonda mikorizal zamburug’larni qishloq xo jaligida qo llash bo yicha
ʻ ʻ ʻ ʻ
tadqiqotlar olib borilmoqda. Bu tadqiqotlar natijasida, ayniqsa, qurg oqchil
ʻ
mintaqalarda mikorizal zamburug’lar yordamida ekinlar hosildorligini 15-25% ga
oshirish mumkinligi aniqlangan.
Zamburug’larning oziq-ovqat ishlab chiqarishdagi ahamiyati
Zamburug’lar oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda muhim rol o ynaydi. Ular
ʻ
ham to g ridan-to g ri iste’mol qilinadigan oziq-ovqat mahsuloti, ham fermentatsiya
ʻ ʻ ʻ ʻ
jarayonlarida qo llaniladigan agent sifatida qimmatli hisoblanadi.
ʻ
Yetishtiriladigan zamburug’lar sanoati
Dunyo miqyosida yeyiladigan zamburug’lar yetishtirish sanoati jadal sur’atlar
bilan rivojlanmoqda. O zbekistonda ham bu soha istiqbolli yo nalish hisoblanadi:
ʻ ʻ
- Shampinon (Agaricus bisporus), shiitake (Lentinula edodes) va ustritsa
zamburug’i (Pleurotus turlari) kabi yeyiladigan zamburug’larni yetishtirish
texnologiyalari rivojlantirilmoqda

- Zamburug’ yetishtirish kam maydonda, kam suv sarfi bilan yuqori hosil olish
imkonini beradi
- Bu soha qishloq xo jaligi chiqindilarini (somon, shakar qamishi bagassasi, qahvaʻ
chiqindilari) qayta ishlash va yangi ish o rinlari yaratish imkonini beradi
ʻ
Zamburug’ yetishtirish sanoatini rivojlantirish bo yicha olib borilgan tadqiqotlar
ʻ
O zbekiston sharoitida ham bu sohaning yuqori iqtisodiy samaradorlikka ega
ʻ
ekanligini ko rsatdi. Mahalliy sharoitga moslashtirilgan texnologiyalar yordamida
ʻ
yeyiladigan zamburug’larni yuqori rentabellik bilan yetishtirish mumkin.
Zamburug’larning ozuqaviy qiymati
Zamburug’lar yuqori ozuqaviy qiymatga ega bo lib, ular:
ʻ
- Oqsillarga boy (quruq og irlikka nisbatan 20-40%)
ʻ
- Kam yog va kaloriyaga ega
ʻ
- B guruh vitaminlari, D vitamini va minerallar (kaliy, fosfor, selen) manbai
hisoblanadi
- Immunitet tizimini kuchaytiruvchi beta-glyukanlar kabi bioaktiv birikmalarni o z
ʻ
ichiga oladi
Aholi orasida sog’lom turmush tarzini targ ib qilish va to g ri ovqatlanish
ʻ ʻ ʻ
madaniyatini shakllantirishda zamburug’lar muhim o rin tutadi. Zamonaviy
ʻ
tadqiqotlar zamburug’larning antioksidant, yallig lanishga qarshi va
ʻ
immunomodulyator xususiyatlarini tasdiqlaydi, bu esa ularning funksional oziq-ovqat
sifatidagi ahamiyatini oshiradi.
Fermentatsiya jarayonlarida zamburug’lar

Zamburug’lar fermentatsiya qilingan oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab
chiqarishda muhim rol o ynaydi:ʻ
- Pishloq (Penicillium roqueforti, P. camemberti)
- Soya souslar (Aspergillus oryzae)
- Tempeh (Rhizopus oligosporus)
- Kvass va pivoning ba’zi turlari (Saccharomyces cerevisiae)
Fermentatsiya jarayonida zamburug’lar oziq-ovqat mahsulotlarining ta’mini
yaxshilaydi, saqlash muddatini uzaytiradi, probiotik xususiyatlarni oshiradi va ba’zi
hollarda ozuqaviy qiymatni oshiradi. O zbekistonda an’anaviy fermentatsiya qilingan
ʻ
mahsulotlarni ishlab chiqarishda zamburug’lardan foydalanish bo yicha ilmiy-tadqiqot
ʻ
ishlari olib borilmoqda, bu esa milliy oziq-ovqat mahsulotlari assortimentini
kengaytirish imkonini beradi.
Qishloq xo jaligida zamburug’ kasalliklariga qarshi kurash va nazorat usullari
ʻ
Zamburug’ kasalliklari qishloq xo jaligi ekinlarida jiddiy hosil yo qotishlariga
ʻ ʻ
sabab bo ladi. Zamonaviy qishloq xo jaligida zamburug’ kasalliklarini nazorat
ʻ ʻ
qilishning turli xil usullari qo llaniladi.
ʻ
Kimyoviy nazorat usullari
Fungitsidlar zamburug’ kasalliklariga qarshi kurashda an’anaviy vosita bo lib
ʻ
kelgan:
- Kontakt fungitsidlar (mis preparatlari, xlornitrillar, ditiokarbamatlar)
- Sistemali fungitsidlar (triazollar, strobilurinlar, karboksamidlar)

- Biologik kelib chiqqan fungitsidlar (pirimidinamidlar)
Biroq, kimyoviy fungitsidlarning atrof-muhitga salbiy ta’siri, foydali
organizmlarga zarari, fungitsidlarga chidamli zamburug’ shtammlarining paydo
bo lishi va inson salomatligiga potensial xavfi tufayli, ulardan foydalanishga nisbatanʻ
yangicha yondashuvlar shakllanmoqda. Tadqiqotlar natijasida fungitsidlardan oqilona
foydalanish strategiyalari ishlab chiqilgan, bu esa ularning salbiy ta’sirini
minimallashtirish imkonini beradi.
Biologik nazorat usullari
Biologik nazorat usullari ekologik jihatdan xavfsiz va samarali alternativa
hisoblanadi:
- Antagonistik mikroorganizmlar (Trichoderma, Bacillus, Pseudomonas turlari)
fitopatogenlarga qarshi kurashda samarali
- Giperparazitik zamburug’lar (Ampelomyces quisqualis) o simliklarning zamburug’
ʻ
kasalliklarini nazorat qilishda qo llaniladi
ʻ
- O simliklarning himoya mexanizmlarini faollashtiruvchi bioagentlar o simliklarning
ʻ ʻ
kasalliklarga qarshi chidamliligini oshiradi
O zbekistonda biologik himoya vositalarini ishlab chiqarish va qo llash
ʻ ʻ
bo yicha tadqiqotlar olib borilmoqda. Mahalliy sharoitda samarali bo lgan
ʻ ʻ
antagonistik zamburug’ shtammlari ajratib olingan va ularning asosida biologik
preparatlar yaratilgan. Bu preparatlar sabzavot, meva va g’alla ekinlarini himoya
qilishda yuqori samaradorlikni ko rsatmoqda.
ʻ
Genetik va selektsion usullar

Zamburug’ kasalliklariga chidamli o simlik navlarini yaratish eng samarali vaʻ
barqaror nazorat usullaridan biri hisoblanadi:
- An’anaviy selektsiya usullari
- Gen muhandisligi yordamida chidamli navlar yaratish
- CRISPR-Cas9 texnologiyasi yordamida genlarni tahrirlash
- RNAi texnologiyasi yordamida patogen zamburug’ genlarini so ndirish
ʻ
O zbekistonda g o za, bug doy, sholi va boshqa qishloq xo jaligi ekinlarining
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
zamburug’ kasalliklariga chidamli navlarini yaratish bo yicha tadqiqotlar olib
ʻ
borilmoqda. Zamonaviy molekulyar-genetik usullardan foydalanish yanada samarali
va chidamli navlarni yaratish imkonini bermoqda.
Agrotexnik usullar
Agrotexnik usullar zamburug’ kasalliklarini nazorat qilishning muhim tarkibiy
qismi hisoblanadi:
- Almashlab ekish - bir xil ekinni ketma-ket ekishdan qochish
- Kasallangan o simlik qoldiqlarini yo q qilish
ʻ ʻ
- Optimal ekish zichligi va aeratsiyani ta’minlash
- Sug orish rejimini optimallash
ʻ
- O g itlardan muvozanatli foydalanish
ʻ ʻ
Ilmiy tadqiqotlar natijasida O zbekiston sharoitida turli qishloq xo jaligi ekinlari
ʻ ʻ
uchun optimal agrotexnik usullar ishlab chiqilgan. Bu usullar zamburug’
kasalliklarining rivojlanishini sezilarli darajada kamaytirish imkonini beradi.

Integratsiyalashgan zararkunandalarga qarshi kurash (IPM)
Integratsiyalashgan zararkunandalarga qarshi kurash turli xil nazorat usullarini
uyg unlashtiradi:ʻ
1. Monitoring va prognozlash - kasallik rivojlanishini kuzatish va bashorat
qilish
2. Iqtisodiy zarar chegarasini aniqlash - nazorat choralarini qo llash zarurligini
ʻ
baholash
3. Biologik, kimyoviy, agrotexnik va genetik usullarni birgalikda qo llash
ʻ
4. Nazorat samaradorligini baholash va strategiyani moslashtirib borish
Tadqiqotlar natijasida O zbekiston sharoitida asosiy qishloq xo jaligi ekinlari
ʻ ʻ
uchun integratsiyalashgan himoya tizimlari ishlab chiqilgan. Bu tizimlar kimyoviy
preparatlardan foydalanishni kamaytirish, ekologik xavfsizlik va iqtisodiy
samaradorlik o rtasida muvozanatni ta’minlash imkonini beradi.
ʻ
Zamonaviy innovatsion yondashuvlar
Qishloq xo jaligida zamburug’ kasalliklarini nazorat qilishning yangi usullari
ʻ
ishlab chiqilmoqda:
- Nanofungitsidlar - an’anaviy fungitsidlarning samaradorligini oshirish va
ekologik ta’sirini kamaytirish
- Dron texnologiyalari - kasalliklarni erta aniqlash va aniq qo llashni ta’minlash
ʻ
- Sun’iy intellekt va mashinali o qitish algoritmlari - kasalliklarni tashxislash va
ʻ
nazorat choralarini optimallashtirish

- Mikrobiom muhandisligi - o simlik rizosferaparhezidagi foydali mikroorganizmlarniʻ
boshqarish
Tadqiqot natijasida zamburug’larning qishloq xo jaligidagi ahamiyati va
ʻ
ulardan foydalanish istiqbollari bo yicha quyidagi umumiy xulosalarga kelindi:
ʻ
1. Zamburug’lar qishloq xo jaligining barqaror rivojlanishida muhim rol
ʻ
o ynaydi, ular ekologik muvozanatni saqlash, tuproq unumdorligini oshirish va
ʻ
o simliklarning kasalliklarga chidamliligini kuchaytirish imkonini beradi.
ʻ
2. Zamonaviy biotexnologiya zamburug’lardan yanada samarali foydalanish
imkoniyatlarini yaratadi. Jumladan, ferment va metabolitlar ishlab chiqarish, biologik
nazorat agentlari yaratish, genomika va gen muhandisligi sohasidagi yutuqlar qishloq
xo jaligini intensifikatsiyalash va ekologizatsiyalashga hissa qo shadi.
ʻ ʻ
3. Zamburug’lar oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda muhim rol o ynaydi. Ular
ʻ
yuqori sifatli oqsil, vitaminlar va minerallar manbai hisoblanadi, shuningdek,
fermentatsiya jarayonlarida muhim agent sifatida qo llaniladi.
ʻ
4. Qishloq xo jaligida zamburug’ kasalliklariga qarshi kurashda kompleks
ʻ
yondashuv zarur bo lib, bu kimyoviy, biologik, genetik, agrotexnik va innovatsion
ʻ
usullarni uyg unlashtirish imkonini beradi.
ʻ
Tadqiqot natijalariga asoslanib, quyidagi tavsiyalar ishlab chiqildi:
1. Zamburug’lar biotexnologiyasi sohasidagi ilmiy-tadqiqot ishlarini
kuchaytirish, xususan, mahalliy sharoitga moslashgan foydali zamburug’ shtammlari
kollektsiyasini yaratish va ularning asosida biologik preparatlar ishlab chiqarishni
yo lga qo yish.
ʻ ʻ

2. Yeyiladigan zamburug’larni yetishtirish sanoatini rivojlantirish, bu soha
uchun mutaxassislar tayyorlash va zamonaviy texnologiyalarni joriy etish.
3. Qishloq xo jaligi ekinlarini himoya qilishning integratsiyalashgan tizimlariniʻ
takomillashtirish, biologik himoya vositalaridan foydalanishni kengaytirish va
kimyoviy preparatlardan foydalanishni optimallashtirish.
4. Qishloq xo jaligi ekinlarining zamburug’ kasalliklariga chidamli navlarini
ʻ
yaratish bo yicha tadqiqotlarni kuchaytirish, zamonaviy genomika va gen
ʻ
muhandisligi usullaridan keng foydalanish.
5. Zamburug’larning qishloq xo jaligidagi ahamiyati va ulardan foydalanish
ʻ
imkoniyatlari bo yicha fermer va dehqonlarning bilim va ko nikmalarini oshirish
ʻ ʻ
uchun o quv-uslubiy qo llanmalar ishlab chiqish va treninglar tashkil etish.
ʻ ʻ
Ushbu tadqiqot natijalarini amaliyotga joriy etish O zbekiston qishloq
ʻ
xo jaligining barqaror rivojlanishiga, ekologik xavfsiz mahsulotlar ishlab chiqarishga
ʻ
va oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashga hissa qo shadi.
ʻ

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Abdukarimov A. "Botanika va mikrobiologiya asoslari", Toshkent, 2018.
2. Ahmedov M. "O simliklar himoyasi", Toshkent: O qituvchi, 2005.ʻ ʻ
3. Alimov A.A. "Zamburug lar sistematikasi", Toshkent, 2017.
ʻ
4. Bektemirov A.B. "Agrobiologik asoslar", Samarqand, 2016.
5. Daminov A. "O simliklar kasalliklari va ularni davolash", Buxoro, 2014.
ʻ
6. Ergashev T.E. "Mikrobiologiya va uning amaliyoti", Toshkent, 2019.
7. G aniyeva M. "Qishloq xo jaligi mikrobiologiyasi", Toshkent, 2020.
ʻ ʻ
8. Jalilov Z. "Biotexnologiyaning asoslari", Toshkent, 2015.
9. Karimova N.S. "Fitopatologiya asoslari", Namangan, 2013.
10. Matyoqubov A. "Tuproqshunoslik va mikroorganizmlar", Toshkent, 2011.
11. Nazarov S. "Agrokimyo va ekotizim", Toshkent, 2012.
12. Nurullayev A. "Zararkunandalar va ularning tabiiy dushmanlari", Andijon,
2016.
13. Raxmatov I. "Oziq-ovqat xavfsizligi va mikroorganizmlar", Toshkent, 2018.
14. Tursunov H. "Fermer xo jaligida biologik nazorat", Qarshi, 2017.
ʻ
15. Yo ldoshev B. "Biologik himoya vositalari", Toshkent, 2021.
ʻ
QO SHIMCHA ADABIYOTLAR:
ʻ
1. Sultonov A. "Mikologiyaning asosiy tushunchalari", Toshkent, 2009.

2. Qodirova M. "Organik dehqonchilik va zamburug lar roli", Farg ona, 2020.ʻ ʻ
3. Saidov R. "O simlik fiziologiyasi va mikroorganizmlar", Samarqand, 2014.
ʻ
INTERNET MANBALARI
1. www.agro.uz – O zbekiston Respublikasi Qishloq xo jaligi vazirligi rasmiy
ʻ ʻ
sayti
2. www.fao.org – BMTning Oziq-ovqat va qishloq xo jaligi tashkiloti (FAO)
ʻ
3. www.nature.com – Mikrobiologiya va biologiya bo yicha ilmiy maqolalar
ʻ
4. www.sciencedirect.com – Mikrobiologiya va agrobiotexnologiya ilmiy
maqolalari
5. www.researchgate.net – Tadqiqotchilar tomonidan joylashtirilgan maqolalar
va ilmiy ishlanmalar

Zamburugʻlarni qishloq xoʻjaligidagi ahamiyati

Sotib olish