Zamonaviy bozor xo‘jaligi modellari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	1.9MB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Zamonaviy bozor xo‘jaligi modellari

Купить

O ’ ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
IQTISODIYOT KAFEDRASI
“ IQTISODIYOT NAZARIYASI ” FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: __________________________________________________________
Bajardi : _______________________guruh talabasi
__________________________________________
Ilmiy rahbar : ______________________________
Kurs ishi taqrizga
topshirilgan sana
“____” _______202 5 y . Kurs ishi taqrizdan
qaytarilgan sana
“ ____ ” _______20 2 5 y.
Kurs ishi himoya qilingan
sana
“____” _______202 5 y.
Baho “ _____ ” _________ ___________
(imzo)
___________
(imzo) Komissiya a’zolari:
__________________
_________________
GULISTON -202 5
1

MUNDARIJA
MUNDARIJA .................................................................................................................................... 2
KIRISH .............................................................................................................................................. 3
1. Bozor xo’jaligi modelining tushunchasi va zarurati ..................................................................... 5
2. Zamonaviy bozor xo’jaligi modellari va ularning asosiy turlari .................................................... 9
3. Turli mamlakatlarda bozor xo’jaligi modellarining amaliy qo’llanilishi ...................................... 14
4.O’zbekiston sharoitida bozor xo’jaligi modelini tanlash va rivojlantirish yo’nalishlari ............... 18
XULOSA ......................................................................................................................................... 22
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................................................... 24
2

KIRISH
Bugungi globallashuv, axborot texnologiyalari va raqobatbardosh iqtisodiy
muhit sharoitida dunyo mamlakatlari o’z taraqqiyot strategiyasini zamonaviy bozor
xo’jaligi modellariga asoslangan holda shakllantirmoqda. Bozor iqtisodiyoti –
ishlab chiqarish vositalarining xususiy egaligi, narxlarning erkin shakllanishi,
raqobat va talab-taklif asosida resurslar taqsimoti bilan xarakterlanadigan
zamonaviy iqtisodiy tizim hisoblanadi. Har bir mamlakat o’zining tarixiy, ijtimoiy,
siyosiy va madaniy xususiyatlariga asoslangan holda bozor modeli tanlaydi va uni
milliy sharoitga moslashtiradi.
Zamonaviy iqtisodiyot fanida bir nechta yirik bozor xo’jaligi modellarini
ajratish mumkin. Xususan, AQShda rivojlangan liberal bozor modeli, Yevropa
mamlakatlarida amal qilayotgan sotsial yo’naltirilgan bozor modeli, Yaponiyada
shakllangan korporativ-hamkorlik modeli va Xitoyda amal qilayotgan davlat
tomonidan boshqariluvchi bozor modeli ulardan eng muhimlaridir. Ushbu modellar
nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham o’zini oqlagan va xalqaro miqyosda
iqtisodiy taraqqiyotga muhim ta’sir ko’rsatgan.
O’zbekiston Respublikasi ham mustaqillikka erishgach, bozor
munosabatlariga o’tishni o’z taraqqiyot yo’lining markaziga qo’ydi. Bosqichma-
bosqich olib borilgan islohotlar dastlab ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga
qaratilgan bo’lsa, bugungi kunda raqamli iqtisodiyotga o’tish, xususiy sektorni
rag’batlantirish, investitsiya muhitini yaxshilash va erkin raqobatni rivojlantirish
asosiy maqsadlar sirasiga kiradi. Shu bois, zamonaviy bozor xo’jaligi modellarini
tahlil qilish va ularning O’zbekiston sharoitidagi tatbiqini o’rganish dolzarb ilmiy-
amaliy ahamiyat kasb etadi.
3

Ushbu kurs ishining maqsadi – zamonaviy bozor xo’jaligi modellari
mohiyatini ochib berish, ularning asosiy turlarini tahlil qilish hamda O’zbekiston
uchun eng maqbul model tanlovi va rivojlantirish yo’nalishlarini aniqlashdan
iborat.
Kurs ishining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
Bozor xo’jaligi modelining nazariy asoslarini yoritish;
Zamonaviy modellarning asosiy turlarini (Amerika, Yevropa, Yaponiya,
Xitoy) o’rganish;
Turli mamlakatlarda bozor modellarining amaliy qo’llanilishini tahlil qilish;
O’zbekiston sharoitida model tanlash omillari, milliy yondashuv va istiqbolli
yo’nalishlarni aniqlash.
Tadqiqot jarayonida taqqoslash, tizimli yondashuv, statistik tahlil va ilmiy
adabiyotlarga tayangan holda umumlashtirish metodlaridan foydalanildi
4

1. Bozor xo’jaligi modelining tushunchasi va zarurati
Bozor xo’jaligi modeli – bu muayyan mamlakatda iqtisodiy jarayonlarni
qanday asosda tashkil qilish va boshqarishga qaratilgan umumiy tizimdir. U ishlab
chiqarish vositalarining kimga tegishli ekanligidan tortib, to tovarlar va
xizmatlarning taqsimoti, ularni iste’molchilarga yetkazib berish yo’llarigacha
bo’lgan butun iqtisodiy zanjirni qamrab oladi. Bozor xo’jaligi modeli
mamlakatning iqtisodiy siyosatini belgilab beruvchi ramka bo’lib xizmat qiladi va
bu model orqali iqtisodiy o’sish, samaradorlik, innovatsiyalar, ijtimoiy himoya
kabi ko’plab maqsadlarga erishiladi.
Bugungi kunda dunyo bo’yicha bozor iqtisodiyoti tizimini turli darajada
joriy qilgan davlatlar soni 150 dan oshadi. Xalqaro reytinglar va iqtisodiy
indekslarga nazar tashlaydigan bo’lsak, “Heritage Foundation” va “Wall Street
Journal” tomonidan har yili tuziladigan “Economic Freedom Index”da (Iqtisodiy
Erkinlik Indeksi) 2024-yilgi holatiga ko’ra, eng yuqori ball olgan davlatlar –
Singapur, Shveytsariya, Irlandiya, Yangi Zelandiya va Avstraliya – barchasi
barqaror, raqobatbardosh va ilg’or bozor xo’jaligi modellarini muvaffaqiyatli joriy
qilgan mamlakatlardir.
Bozor xo’jaligi modelining zarurati birinchi navbatda ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish va resurslardan oqilona foydalanish bilan bog’liq.
Masalan, Jahon Bankining 2023-yilgi hisobotida keltirilishicha, bozor
mexanizmlarini chuqurroq joriy qilgan davlatlarda umumiy mahsulot hajmining
o’rtacha yillik o’sish sur’ati 5-7% atrofida bo’lgan. Bu esa boshqaruv tizimi asosan
byurokratik va markazlashgan bo’lgan davlatlarga nisbatan 2-3 barobar yuqori
ko’rsatkichdir.
5

Shuningdek, bozor modeli tadbirkorlikni rag’batlantiradi. Masalan, Jahon
Iqtisodiy Forumining 2023-yilgi "Global Entrepreneurship Monitor" hisobotiga
ko’ra, AQShda aholining 15,6 foizi faol tadbirkorlik bilan shug’ullansa, bu
ko’rsatkich Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida o’rtacha 9,2 foizni tashkil qilgan. Bu
farq mamlakatlar o’z iqtisodiy modellarida tadbirkorlikni qanchalik qo’llab-
quvvatlashiga bog’liqdir.
1.1-diagramma
1.1-diagramma.2027 yilga kelib O’zbekistonda elektron tijorat bozori
o’sishi prognozi 1
Bozor xo’jaligi modeli davlat aralashuvining qamroviga qarab ham
farqlanadi. Masalan, Skandinaviya mamlakatlarida (Shvetsiya, Norvegiya, Daniya)
bozor asosida erkin narx shakllanishi saqlab qolinadi, ammo sog’liqni saqlash,
ta’lim va ijtimoiy himoya tizimlarida davlatning roli juda katta. Bu esa “sotsial
bozor iqtisodiyoti” modeli sifatida tanilgan.
1
https :// www . gazeta . uz / media / img /2023/08/ bOBlcT 16929465226963_ l . jpg
6

Bozor modeli, shuningdek, inflatsiya va ishsizlikni boshqarishda muhim
omildir. 2022-yil yakunlariga ko’ra, Yaponiya kabi bozor mexanizmlari
mukammal ishlaydigan mamlakatlarda inflatsiya darajasi 3,1 foiz atrofida bo’lgan
bo’lsa, bozor islohotlarini hali yakunlamagan ayrim rivojlanayotgan
mamlakatlarda bu ko’rsatkich 15-20 foizgacha ko’tarilgan. Ishsizlik darajasi ham
xuddi shunday: Germaniyada 2024-yil boshida 3,5 foizni tashkil qilgan bo’lsa,
iqtisodiy liberalizatsiya past darajada bo’lgan mamlakatlarda bu ko’rsatkich 10
foizdan yuqori.
Nazariy jihatdan olganda, bozor xo’jaligi modelining shakllanishi bir necha
iqtisodiy maktablarga asoslanadi. Klassik iqtisodiy nazariya vakillari (A. Smit, D.
Rikardo) bozorning o’zini o’zi muvozanatga keltirish qobiliyatiga ishonishgan.
Ular fikricha, “ko’rinmas qo’l” mexanizmi orqali iqtisodiy resurslar eng samarali
yo’nalishlarga yo’naltiriladi. Neoklassiklar bu qarashni rivojlantirib, bozordagi har
bir qaror sub’yektining ratsional harakat qilishi orqali eng yaxshi natijalarga
erishish mumkinligini isbotlashga harakat qilishgan.
Monetaristlar, xususan Milton Fridman, davlatning iqtisodiyotga
aralashuvini minimal darajada saqlab qolishni, pul massasini tartibga solish orqali
iqtisodiy o’sishni ta’minlash mumkinligini ilgari surgan. Uning fikricha,
inflyatsiya doimiy va haddan ortiq davlat xarajatlarining natijasidir, shuning uchun
davlat kamroq pul sarflashi kerak. 2
Keynsiyaliklar esa iqtisodiy inqiroz va turg’unlik holatlarida davlatning faol
aralashuvi muhim ekanligini asoslashgan. Ularning yondashuviga ko’ra, davlat
investitsiyalari, byudjet siyosati va fiskal chora-tadbirlar orqali bozor muvozanatini
2
. Amonov Z.A. “Iqtisodiy ta’limotlar tarixi”. – Toshkent: TDYU nashriyoti, 2019.
7

tiklash mumkin. Bu qarash 1930-yillardagi Buyuk Depressiya davrida AQShda
amaliy jihatdan o’z isbotini topgan.
Yana bir yondashuv – institutsional iqtisodiyot maktabi – bozorning
samarali ishlashi uchun institutlar (qonunlar, mulk huquqlari, shaffoflik, sud
tizimi) muhim ekanligini urg’ulaydi. Bu maktab vakillari (D. Nort, T. Veblen)
nafaqat iqtisodiy omillarni, balki tarixiy, madaniy va ijtimoiy elementlarni ham
hisobga olish zarur deb hisoblashgan.
Zamonaviy dunyo misolida qaraydigan bo’lsak, har bir muvaffaqiyatli davlat
o’zining milliy xususiyatlari, madaniy qadriyatlari, tarixiy tajribasi, ijtimoiy
ehtiyojlari va tashqi siyosiy omillarga mos tarzda bozor xo’jaligi modelini
shakllantirgan. Yevropada sotsial yo’naltirilgan bozor modeli ustuvor bo’lsa,
AQShda individual tashabbus, raqobat va innovatsiyalarga asoslangan liberal
model yetakchilik qiladi. Xitoyda esa “bozor ichidagi davlat” modeli orqali
iqtisodiy o’sish ta’minlanmoqda, bu yerda markazlashgan rejalashtirish va xususiy
sektor uyg’unlashtirilgan.
Xulosa qilib aytganda, zamonaviy bozor xo’jaligi modeli – bu har bir
xalqning o’z yo’lini topishga intilishidir. Har bir mamlakat o’zining ijtimoiy-
iqtisodiy sharoitlarini tahlil qilgan holda, bozor tamoyillariga asoslangan, lekin
o’ziga xos milliy modelni yaratishga intiladi. Bu model qanchalik ilmiy asoslangan
va zamon talablariga mos bo’lsa, uning orqali erishiladigan natijalar ham
shunchalik barqaror va uzoq muddatli bo’ladi. . 3
3
Asaul A . N . “Экономическая теория: национальные модели развития”. – СПб.: Питер, 2021.
8

2. Zamonaviy bozor xo’jaligi modellari va ularning asosiy turlari
Zamonaviy iqtisodiy taraqqiyot sharoitida hech bir mamlakat yagona,
universal bozor xo’jaligi modeliga asoslanmaydi. Har bir davlat o’zining tarixiy
rivojlanish bosqichlari, siyosiy tuzumi, ijtimoiy-iqtisodiy muammolari, aholining
madaniy qadriyatlari va tashqi iqtisodiy aloqalarini inobatga olgan holda bozor
mexanizmlarini shakllantiradi. Shu bois, zamonaviy bozor xo’jaligi modellari
turlicha ko’rinishda namoyon bo’ladi. Ular ichida eng keng tarqalgan va iqtisodiy
adabiyotlarda tahlil qilinadigan asosiy modellar — Amerika modeli, Yevropa
modeli, Yaponiya modeli hamda Xitoy modeli hisoblanadi.
Amerika modeli
Amerika Qo’shma Shtatlari tomonidan shakllantirilgan bozor xo’jaligi
modeli klassik liberalizm tamoyillariga asoslanadi. Bu modelda xususiy mulk,
erkin raqobat, davlatning iqtisodiyotga aralashuvining cheklanganligi va bozor
mexanizmlarining to’liq ishlashi ustuvor hisoblanadi. AQSh iqtisodiy modeli
“tadbirkorlik erkinligi”, “kapital bozorining chuqurligi” va “innovatsion dinamika”
kabi elementlar bilan ajralib turadi.
2024-yilgi "Forbes Global 2000" hisobotiga ko’ra, dunyodagi eng yirik 10
korporatsiyaning 6 tasi AQShda joylashgan bo’lib, ular bozor iqtisodiyoti
mexanizmlari orqali raqobatda ustunlikka erishganlar. Shuningdek, AQShda
tadbirkorlik muhiti yuqori baholanadi: “Doing Business Index”da AQSh ilk
o’ntalikka kiradi.
Bu modelning asosiy jihati — sog’liqni saqlash, ta’lim, pensiya va ijtimoiy
xizmatlar bozor mexanizmlariga topshirilgan. Davlat faqat tartibga soluvchi va
nazorat qiluvchi funksiyani bajaradi. Shuningdek, soliq tizimi nisbatan yengil,
9

mehnat bozorida esa erkinlik yuqori darajada. Bu model iqtisodiy o’sishni
jadallashtiradi, lekin ijtimoiy tengsizlik muammosi kuchliroq bo’ladi. Masalan,
AQShda 2023-yil yakunida Gini koeffitsiyenti 0.41 darajasida bo’lib, daromadlar
tengsizligi Yevropaga qaraganda yuqoriroq.
2.1-rasm.Ozbekiston Respublikasi hududida elekton xizmatlar
ko`rsatuvchi xorijiy kompaniyalar. 4
Yevropa modeli
Yevropa mamlakatlarining iqtisodiy modeli asosan “sotsial bozor xo’jaligi”
tamoyillariga asoslanadi. Bu modelda bozor mexanizmlari erkin ishlaydi, biroq
davlatning iqtisodiy va ijtimoiy hayotdagi roli kuchliroq. Shvetsiya, Germaniya,
Norvegiya, Daniya va Niderlandiya bu modelning yorqin vakillari hisoblanadi.
Ushbu modelning asosiy xususiyati — ijtimoiy himoya tizimining
mukammal ishlashi, bandlikning yuqori darajada saqlanishi va iqtisodiy tenglikka
4
https :// storage . kun . uz / source /9/ bZUJuYboMo - J _ X 16 n 8 yqBw 0 m 3 N 5 HgFq 2. jpg
10

intilishdir. Masalan, Germaniyada sog’liqni saqlash tizimi umumiy sug’urtaga
asoslangan bo’lib, har bir fuqaro uchun zarur tibbiy xizmat kafolatlangan.
Shvetsiyada esa davlat ta’lim tizimiga katta mablag’ yo’naltirib, aholining bilim
darajasini yuqori saqlaydi — bu mamlakat OECD reytingida ta’lim sifati bo’yicha
3-o’rinni egallagan.
Yevropa modeli ijtimoiy barqarorlik, iqtisodiy xavfsizlik va uzoq muddatli
rivojlanishni ta’minlaydi. Biroq, yuqori soliqlar va byurokratik to’siqlar ba’zan
tadbirkorlik faoliyatini cheklashi mumkin. Yevropa Ittifoqida yillik iqtisodiy o’sish
sur’ati 2023-yilda o’rtacha 1,8 foizni tashkil qilgan.
Yaponiya modeli
Yaponiya iqtisodiy modeli — davlat boshchiligidagi korporativ bozor
iqtisodiyoti namunasi bo’lib, “kooperatsiya va muvofiqlashtirish” tamoyiliga
asoslanadi. Bu yerda davlat, xususiy sektor va moliya institutlari o’zaro
hamkorlikda ishlaydi. Rivojlanish strategiyasi uzoq muddatli rejalashtirish asosida
yuritiladi.
Yaponiyaning yirik kompaniyalari (Toyota, Sony, Mitsubishi) ishlab
chiqarish jarayonining har bir bosqichida yuqori texnologiyalar, sifat nazorati va
mehnat intizomiga tayanadi. Ishlab chiqarishda “Kaizen” (uzluksiz yaxshilash)
falsafasi keng joriy qilingan. 2024-yilgi “World Competitiveness Index”ga ko’ra,
Yaponiya innovatsiyalar va texnologik salohiyat bo’yicha eng yuqori reytingda
bo’ldi
Yaponiya modelining muhim jihatlaridan biri — hayot uchun doimiy
bandlik va ijtimoiy barqarorlik siyosatidir. Korxonalar xodimlar bilan uzoq
muddatli munosabatlarni saqlaydi, bu esa mehnat unumdorligini oshiradi. Biroq,
11

bu modelda ishbilarmonlikdagi moslashuvchanlik biroz sustroq, ishsizlik darajasi
past bo’lsa-da, yoshlar bandligini ta’minlash qiyinlashmoqda.
Xitoy modeli
Xitoyda shakllangan bozor xo’jaligi modeli — "bozor tamoyillariga
asoslangan davlat kapitalizmi" deb ataladi. Rivojlanish yo’li Markaziy Osiyoga
yaqin, ya’ni rejalashtirish va davlat aralashuvi bilan bozor erkinligi
uyg’unlashtirilgan. Deng Syaopin davridan boshlab (1978-yil) “bir mamlakat –
ikki tizim” siyosati ostida islohotlar boshlangan. Ya’ni davlat asosiy strategik
tarmoqlarni nazorat qiladi, ammo xususiy sektor, xorijiy sarmoya va raqobatga
ruxsat berilgan.
Xitoyda so’nggi 30 yil ichida yillik o’sish sur’ati o’rtacha 8-10% atrofida
bo’ldi. 2024-yil yakunlariga ko’ra, Xitoy yalpi ichki mahsuloti 17,5 trillion AQSh
dollariga yetib, dunyoda ikkinchi o’rinni egalladi. "Made in China 2025"
strategiyasi doirasida yuqori texnologiyali sanoat rivojlanmoqda. Xitoy modeli,
shuningdek, qishloq xo’jaligini modernizatsiya qilish, infratuzilmani rivojlantirish
va eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarishni rag’batlantirish orqali ajralib turadi.
Biroq, bu modelda davlat aralashuvi yuqori darajada, siyosiy erkinliklar
cheklangan va moliyaviy tizim shaffofligi yetarli emas. Biroq amaliy natijalar
uning samarali ishlayotganini ko’rsatmoqda.
Zamonaviy bozor xo’jaligi modellari iqtisodiy taraqqiyotning turli
strategiyalarini namoyon etadi. Amerika modeli erkinlik va raqobatga urg’u bersa,
Yevropa modeli ijtimoiy himoya va barqarorlikka e’tibor qaratadi. Yaponiya
modeli texnologik ilg’orlik va intizomli mehnatni ustun qo’ysa, Xitoy modeli
davlat boshchiligidagi tezkor iqtisodiy o’sishni ta’minlaydi.
12

Hech biri mukammal emas, biroq har biri ma’lum tarixiy, ijtimoiy va siyosiy
sharoitlarga javoban shakllangan. Bugungi kunda har bir mamlakat o’z modeli
asosida global iqtisodiyotda o’z o’rnini mustahkamlashga intilmoqda. Shu bois,
zamonaviy bozor xo’jaligi modellarini chuqur tahlil qilish, ularning ustun va zaif
tomonlarini aniqlash, milliy taraqqiyot strategiyasini to’g’ri belgilashda muhim
ahamiyatga ega.
13

5
3. Turli mamlakatlarda bozor xo’jaligi modellarining amaliy
qo’llanilishi
Bozor xo’jaligi modellarining amaliyotda qo’llanilishi mamlakatning tarixiy
taraqqiyoti, siyosiy barqarorligi, resurs salohiyati, demografik holati va madaniy
qadriyatlariga bog’liq. Har bir mamlakat o’z ehtiyoj va imkoniyatlariga mos
modelni tanlagan. Modellarni amalda qo’llashda nafaqat iqtisodiy natijalar, balki
ijtimoiy barqarorlik, texnologik rivojlanish, siyosiy muvozanat kabi omillar ham
hisobga olinadi. Quyida turli mamlakatlarning bu boradagi tajribalari, model
tanlashdagi omillari hamda ularning ustunlik va kamchiliklari tahlil qilinadi.
Amerika Qo’shma Shtatlari: Innovatsion va erkin raqobatga asoslangan
model
AQSh erkin bozor iqtisodiyotining klassik namunasi hisoblanadi. Unda
xususiy mulkning daxlsizligi, tadbirkorlik erkinligi, moliya bozorining
rivojlanganligi muhim o’rin tutadi. AQShda davlatning iqtisodiyotdagi ishtiroki
minimal darajada saqlanadi — davlat asosan monetar va fiskal siyosat orqali
tartibga soluvchi funksiyani bajaradi.
Amalda bu model yuqori texnologik o’sish, innovatsiyalar, venchur kapital
investitsiyalarining katta hajmi orqali o’zini oqlagan. Masalan, 2024-yilgi “Global
Innovation Index”da AQSh 2-o’rinni egallagan. Shuningdek, AQShda dunyodagi
eng yirik texnologik kompaniyalar: Apple, Microsoft, Google, Amazon faoliyat
yuritadi. Biroq, bu modelning amaliy kamchiligi — ijtimoiy tengsizlikning
kuchayishi. 2023-yilda AQShda aholining 10 foizi mamlakat boyligining 68
foiziga egalik qilgan.
5
Abdurahmonov Q.X. va boshqalar. “Makroiqtisodiyot”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2022.
14

Germaniya: Sotsial bozor xo’jaligi modeli amaliyoti
Germaniya Yevropa modeli doirasida bozor mexanizmlarini davlat ijtimoiy
siyosati bilan uyg’unlashtira olgan mamlakatlardan biri hisoblanadi. Bu yerda
bozor erkinligi mavjud, lekin muhim tarmoqlarda davlat strategik yo’nalishlarni
belgilab beradi va tartibga soladi.
Germaniya tajribasida “Mitbestimmung” — korxona boshqaruvida ishchilar
ishtirokini ta’minlash tizimi amaliyotga joriy etilgan. Bu model mehnat bozorida
barqarorlikni saqlash, ishchi-xodimlar huquqlarini himoya qilishga xizmat qiladi.
Shuningdek, Germaniyada eksportga yo’naltirilgan sanoat, ayniqsa mashinasozlik
va avtomobil ishlab chiqarish (BMW, Volkswagen, Mercedes-Benz) yuqori
darajada rivojlangan. Germaniyaning 2023-yilgi eksport hajmi 1,6 trillion dollarni
tashkil etdi.
Sotsial modelning ustunligi — iqtisodiy o’sish bilan birga ijtimoiy
adolatning saqlanishidir. Kamchiligi esa yuqori soliqlar va davlat xarajatlarining
katta hajmda bo’lishidir.
Yaponiya: Davlat bilan xususiy sektor hamkorligidagi model
Yaponiya o’z iqtisodiy rivojlanish modelini II Jahon urushidan so’ng
shakllantira boshlagan. Bu modelda davlat iqtisodiyotni boshqarishda muhim rol
o’ynagan — xususan, 1950–1980-yillarda MITI (Sanoat va savdo vazirligi) asosiy
strategik qarorlarni ishlab chiqqan va xususiy sektorni muvofiqlashtirgan.
Amaliyotda Yaponiya modelining asosiy ustunliklari — ichki bozorning
himoyasi, uzoq muddatli investitsiyalar, xodimlarga sodiqlik siyosati, ishlab
chiqarishning yuqori sifati va texnologik ilg’orlik. Masalan, Toyota kompaniyasi
“lean production” (samarali ishlab chiqarish) tizimini joriy etgan va u butun
dunyoga yoyilgan.
15

Biroq bu model zamonaviy davrda muammolarga ham duch kelmoqda —
aholining qarishi, yoshlar bandligini ta’minlashdagi qiyinchiliklar va yuqori davlat
qarzlari (2024-yil holatiga ko’ra, Yaponiya davlat qarzi YAIMning 261 foizini
tashkil qiladi).
Xitoy: Rejalashtirish va bozor mexanizmlarining sintezi
Xitoyda “bir mamlakat – ikki tizim” siyosati ostida markazlashgan
boshqaruv va bozor munosabatlari uyg’unlashtirilgan. Davlat asosiy tarmoqlarni
(energetika, bank, transport) nazorat qiladi, lekin xususiy sektor faoliyati keng
qo’llab-quvvatlanadi. Xitoyda “hukumat boshchiligida modernizatsiya” usuli
tanlangan.
Amaliy jihatdan Xitoy eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarishni jadal
rivojlantirdi. Masalan, 2023-yil yakunlariga ko’ra, Xitoyning umumiy eksport
hajmi 3,6 trillion dollarni tashkil etdi, bu bilan u dunyoning eng yirik eksportchisi
bo’lib qolmoqda. “Bir kamar – bir yo’l” tashabbusi orqali infratuzilma sarmoyalari
butun Osiyo, Afrika va Yevropaga yoyilgan. Xitoy shuningdek, raqamli
texnologiyalar bo’yicha (AliPay, WeChat Pay) yangi model yaratdi.
Ammo bu modelda axborot shaffofligi past, korporativ boshqaruvda davlat
ishtiroki yuqori va tashqi siyosiy bosimlar mavjud. Bu omillar investorlar uchun
xavf tug’dirishi mumkin.
Model tanlashdagi omillar
Mamlakatlar model tanlashda bir qancha omillarga e’tibor qaratadilar:
Iqtisodiy rivojlanish darajasi: Past daromadli mamlakatlar odatda davlat
boshchiligidagi modelni tanlaydi, chunki resurslarni optimal taqsimlashga qodir
emas
16

Demografik omillar: Keksaygan aholiga ega davlatlar ijtimoiy modelni, yosh
aholiga ega davlatlar esa dinamik, raqobatga asoslangan modelni afzal ko’radi.
Tabiiy resurslar mavjudligi: Resurslarga boy mamlakatlar (Rossiya, Saudiya
Arabistoni) davlat kapitalizmini afzal ko’radi.
Madaniy qadriyatlar: Jamoaviylik kuchli bo’lgan jamiyatlarda Yaponiya
yoki Xitoy modeli samaraliroq bo’lishi mumkin.
Siyosiy tuzum: Demokratik tuzumlar liberal modellarni, markazlashgan
boshqaruv esa aralash yoki davlat boshchiligidagi modellarni tanlaydi.
Amaliy tajriba shuni ko’rsatmoqdaki, har bir model ma’lum sharoitlarda
o’zini oqlaydi. Bozor xo’jaligi modelining muvaffaqiyati — uning
moslashuvchanligida, ya’ni real hayotiy ehtiyojlarga javob bera olish
qobiliyatidadir. Shuningdek, hech bir model mukammal emas — har birining
o’ziga xos ustunlik va kamchiliklari mavjud. Mamlakatlar o’z tarixiy, madaniy va
iqtisodiy xususiyatlarini hisobga olib, ushbu modellarni o’z ehtiyojlariga
moslashtirib qo’llaydi. Shu nuqtayi nazardan, O’zbekiston ham o’z milliy modelini
ishlab chiqishda bu tajribalarni chuqur tahlil qilishi muhimdir.
17

4.O’zbekiston sharoitida bozor xo’jaligi modelini tanlash va
rivojlantirish yo’nalishlari
O’zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki yillardan boshlab bozor
iqtisodiyotiga o’tishni o’z taraqqiyot yo’lining asosiy tamoyili sifatida belgiladi.
Ammo bu jarayon bosqichma-bosqich, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash va milliy
qadriyatlarni saqlab qolish tamoyillariga asoslangan holda olib borildi. Bozor
xo’jaligi modelining tanlanishi mamlakat iqtisodiy salohiyati, tarixiy taraqqiyoti,
resurslar tuzilmasi va aholining demografik xususiyatlari bilan chambarchas
bog’liq.
Milliy model: O’zbekistonga xos yondashuv
Prezident Islom Karimov tomonidan ishlab chiqilgan “o’zbek modeli”
beshta tamoyilga asoslangan edi: iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi, davlat
boshchiligida bozor islohotlari, qonun ustuvorligi, kuchli ijtimoiy himoya va
bosqichma-bosqich rivojlanish. Bu model dastlabki bosqichda makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash, inflyatsiyani pasaytirish, aholining zaif qatlamlarini
himoya qilishda muhim rol o’ynadi.
2020-yildan boshlab, Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida iqtisodiy
islohotlarning yangi bosqichi boshlandi. Bu bosqichda davlat ishtirokini
bosqichma-bosqich kamaytirish, xususiy sektorni rag’batlantirish, raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirish va xalqaro moliya institutlari bilan hamkorlikni
kengaytirish ustuvor yo’nalish sifatida belgilandi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tishdagi asosiy yo’nalishlar
1. Davlatning iqtisodiyotdagi rolini kamaytirish
18

So’nggi yillarda xususiylashtirish jarayonlari faollashdi. Davlat tasarrufidagi
1000 dan ortiq korxona xususiy sektorga o’tkazildi. Misol uchun, 2023-yilda 500
dan ortiq davlat aktivlari auksion orqali sotildi. Shu bilan birga, yirik tarmoqlar
(energetika, bank, temir yo’l) bo’yicha davlat ishtirokini saqlab qolish yo’li
tanlanmoqda.
2. Erkin raqobat muhitini shakllantirish
Antimonopoliya qo’mitasi islohotlari orqali yirik kompaniyalar bozorni
asossiz egallab olishining oldi olinmoqda. 2022-yilda 60 dan ortiq kompaniya
monopoliya maqomidan chiqarildi. Erkin narx shakllanishi tizimi tobora
kengaymoqda.
3. Valyuta siyosatining liberallashuvi
2017-yilgi valyuta islohoti bilan so’m erkin konvertatsiyaga o’tkazildi. Bu
eksport-import operatsiyalari ochiqligini oshirdi va investitsiyalar oqimini
kuchaytirdi. 2023-yilda to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar hajmi 10,5 milliard
AQSh dollariga yetdi.
4. Bank-moliya tizimini isloh qilish
Bank sektorida raqobatni kuchaytirish, xorijiy banklarni jalb qilish, kredit
portfellari sifati va ochiqligini oshirish borasida faol ishlar olib borilmoqda. 2022-
yil holatiga ko’ra, xususiy banklar ulushi 25% dan 33% ga oshdi.
5. Yer munosabatlarini bozor mexanizmlariga moslashtirish
2021-yilda ilk bor yuridik shaxslarga yer ijarasini elektron auksion orqali
berish tizimi joriy qilindi. Bu jarayon erdan samarali foydalanish va qishloq
xo’jaligida investitsiyalarni rag’batlantirishga xizmat qilmoqda.
19

4.1-rasm.Elektron savdo platformasi faolyati natijalari to`g`risida
ma`lumot. 6
Raqamli iqtisodiyot: Yangi yo’nalish
O’zbekiston iqtisodiyotining zamonaviy bozor modeliga moslashuvi uchun
muhim omillardan biri raqamli transformatsiyadir. Davlat tomonidan “Raqamli
O’zbekiston – 2030” dasturi qabul qilingan bo’lib, bu orqali quyidagilar ko’zda
tutilgan:
Elektron hukumat tizimining kengaytirilishi. Hozirda 300 dan ortiq davlat
xizmati onlayn ko’rinishda ko’rsatilmoqda.
Soliq, bojxona va statistika tizimlarini to’liq raqamlashtirish orqali yashirin
iqtisodiyotning qisqarishi.
6
https://davaktiv.uz/uploads/news/5949b6602c85c53c9be336f018aff3c4.jpg
20

IT parklar soni va rezidentlari ko’paymoqda. 2023-yilda IT Park
rezidentlarining eksport hajmi 344 million dollarni tashkil etdi.
Fintex xizmatlarining rivojlanishi. Uzum Bank, TBC, Anorbank kabi
raqamli banklar soni ortmoqda. Aholining 76% dan ortig’i raqamli to’lov
vositalaridan foydalanmoqda.
Islohotlarning ijtimoiy natijalari
Bozor iqtisodiyotiga o’tish nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy o’zgarishlarni
ham yuzaga keltirdi. Aholining bandligi, daromadlari va tadbirkorlik faolligi ortdi.
Misol uchun, 2024-yil boshida kichik biznes subyektlari soni 600 mingdan oshdi.
Aholining 28 foizi aynan xizmat ko’rsatish yoki savdo sohasida mustaqil ish bilan
shug’ullanmoqda.
Biroq bu jarayonda ayrim muammolar ham mavjud — narxlar erkinlashuvi
tufayli inflyatsiya darajasi yuqoriligicha qolmoqda (2023-yil yakunida 8,8%),
ayrim ijtimoiy qatlamlar uchun islohotlar davrida moslashish murakkab
bo’lmoqda. Shu bois davlat tomonidan ijtimoiy yordam dasturlari
kengaytirilmoqda. “Ayollar daftari”, “Yoshlar daftari” orqali millionlab
fuqarolarga qo’llab-quvvatlov berildi.
21

XULOSA
O’zbekiston o’zining bozor xo’jaligi modelini yaratishda xalqaro tajribalarni
tahlil qilgan holda, ularni milliy sharoitga moslashtirishga harakat qilmoqda.
Bosqichma-bosqich, ehtiyotkorlik bilan olib borilayotgan islohotlar mamlakatni
barqaror rivojlanish sari yetaklamoqda. Kelgusida raqamli iqtisodiyotning yanada
kengayishi, investitsiyaviy muhitning yaxshilanishi va xususiy sektor faolligining
oshishi orqali zamonaviy bozor xo’jaligi modeli to’liq shakllanib boradi.
Zamonaviy bozor xo’jaligi modellari bugungi globallashuv sharoitida turli
mamlakatlar iqtisodiy taraqqiyotining ajralmas negiziga aylangan. Har bir davlat
o’zining tarixiy, ijtimoiy, siyosiy va madaniy sharoitlarini hisobga olgan holda
bozor xo’jaligi modelini tanlab, uni rivojlantirib bormoqda. Tadqiqot davomida
aniqlanishicha, bozor iqtisodiyotiga asoslangan turli modellarning o’ziga xos
ustunlik va kamchiliklari mavjud bo’lib, ular milliy manfaatlar asosida
uyg’unlashtirilgan holda qo’llaniladi.
Amerika, Yevropa, Yaponiya va Xitoy modellari o’rganilar ekan, har
birining bozor erkinligi, davlat aralashuvi, ijtimoiy siyosat va innovatsion
yondashuv darajasi farq qilishi ko’zga tashlandi. Amerika modeli – maksimal
bozor erkinligi va xususiy sektor yetakchiligi bilan ajralib tursa, Yevropa modeli –
ijtimoiy adolat va farovonlikka yo’naltirilgan, Yaponiya modeli – korporativ
hamkorlik va uzoq muddatli rejalashtirish bilan ajralib turadi. Xitoy esa o’zining
“bozorga asoslangan, ammo davlat boshqaruvi bilan uyg’unlashgan” modeli bilan
ajralib turadi.
O’zbekiston sharoitida esa mustaqillik yillarida shakllangan “o’zbek modeli”
ijtimoiy barqarorlik va bosqichma-bosqich o’zgarishlarga asoslangan holda
22

iqtisodiy islohotlarni amalga oshirdi. Keyingi yillarda esa raqamli iqtisodiyotga
o’tish, davlatning iqtisodiyotdagi ishtirokini qisqartirish, xususiy sektorni
rag’batlantirish, raqobat muhitini kuchaytirish kabi zamonaviy yo’nalishlar
ustuvorlik kasb etmoqda.
Statistik tahlillar shuni ko’rsatadiki, mamlakatda bozor iqtisodiyoti
tamoyillari asosida olib borilayotgan islohotlar iqtisodiy o’sish, investitsiyalar
hajmining ortishi, xizmatlar sohasi va kichik biznesning faollashuvi kabi natijalarni
berdi. Shu bilan birga, mavjud muammolarni bartaraf etish uchun davlat
tomonidan ijtimoiy himoya, qonunchilik bazasini mustahkamlash va iqtisodiy
savodxonlikni oshirish borasida izchil ishlar olib borilmoqda.
Yakuniy xulosa sifatida ta’kidlash joizki, O’zbekiston bozor xo’jaligiga
o’tishda xalqaro tajribalardan samarali foydalangan holda, o’z milliy iqtisodiy
modelini shakllantirmoqda. Bu model ijtimoiy barqarorlik, innovatsion rivojlanish
va raqamli transformatsiyaga asoslangan holda, mamlakat iqtisodiyotining
barqaror va inklyuziv rivojlanishini ta’minlashga xizmat qilmoqda.
23

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Abdurahmonov Q.X. va boshqalar. “Makroiqtisodiyot”. – Toshkent:
Iqtisodiyot, 2022.
2. Amonov Z.A. “Iqtisodiy ta’limotlar tarixi”. – Toshkent: TDYU nashriyoti,
2019.
3. Asaul A . N . “Экономическая теория: национальные модели развития”.
– СПб.: Питер, 2021.
4. Barro R.J., Sala-i-Martin X. “Economic Growth”. – New York: McGraw-
Hill, 2018.
5. Davletov S.T. “Bozor iqtisodiyoti asoslari”. – Toshkent: Universitet,
2020.
6. G’ulomov S.S., G’aniev S.S. “Iqtisodiy nazariya asoslari”. – Toshkent:
Iqtisodiyot, 2017.
7. G’ulomov S.S., G’aniev S.S. “Makroiqtisodiyot: nazariya va amaliyot”. –
Toshkent: Fan va texnologiya, 2021.
8. Krugman P., Obstfeld M. “International Economics: Theory and Policy”.
– Boston: Pearson, 2020.
9. Nazarov Sh.S. “Raqobatbardosh milliy iqtisodiyot shakllanishi”. –
Toshkent: Iqtisodiyot, 2020.
10. Ostonov M. “Bozor iqtisodiyotiga o’tish bosqichlari”. – Toshkent:
Iqtisodiyot, 2018.
11. Ricardo D. “Political Economy and Taxation”. – London: Penguin
Classics, qayta nashr 2015.
24

12. Samuelson P.A., Nordhaus W.D. “Economics”. – New York: McGraw-
Hill Education, 2019.
13. Senga E., Shin K. “How to Build Market Economy in Emerging
Countries”. – OECD Publishing, 2021.
14. Todaro M.P., Smith S.C. “Economic Development”. – London: Pearson,
2020.
15. Uzbekiston Respublikasi Prezidentining qarori PQ–60-son, 2022-yil 28-
yanvar. “2022–2026 yillarda Yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi”.
Qo’shimcha adabiyotlar:
Moliya va iqtisodiyot jurnali. – Toshkent, turli sonlar (2021–2024).
“Bozor iqtisodiyotining zamonaviy muammolari” mavzusidagi ilmiy-amaliy
konferensiya materiallari. – Toshkent, 2023.
“O’zbekiston iqtisodiyoti: barqarorlik va raqamli transformatsiya yo’lida” –
Ilmiy maqolalar to’plami, 2024.
Foydalanilgan internet manbalari:
www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi rasmiy
sayti.
www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari milliy bazasi.
www.economist.com – The Economist jurnali rasmiy sayti.
www.worldbank.org – Jahon banki rasmiy sayti.
www.imf.org – Xalqaro valyuta jamg’armasi rasmiy sayti.
www.oecd.org – Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD)
portali.
www.unctad.org – BMTning savdo va taraqqiyot konferensiyasi
(UNCTAD) ma’lumotlari.
25

www.wto.org – Jahon savdo tashkiloti (WTO) rasmiy sayti.
www.data.worldbank.org – Jahon bankining statistika platformasi.
26

Zamonaviy bozor xo‘jaligi modellari

Купить