Zamonaviy Eron madaniyati va san’ati - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	711.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Sentyabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

20 Sotish

Zamonaviy Eron madaniyati va san’ati

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK UNIVERSITETI
SHARQ MAMLAKATLAR TARIXI YO’NALISHI
FORS-INGLIZ GURUHI
_____________________NING
KURS ISHI
Mavzu: ZAMONAVIY ERON MADANIYATI VA SAN‘ATI
Ilmiy rahbar:______________________
Toshkent-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH …………………………………………………………………………….3
I BOB. ERON MADANIYATI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR
1.1.Eron madaniyati – keng sizilizatsiya beshiklaridan biri………………………8
1.2. Xorijliklar nigohida zamonaviy Erondagi hayot…………………………….9
II BOB. ERON MINIATYURA MAKTABLARI, ERON MILLIY
MUSIQASIDA DASTGOHLARNING O’RNI
2.1. Sharqda miniatyura san’atining rivojlanishi. Eron miniatyura maktablari…..17
2.2. Eron milliy musiqasida dastgohlarning o’rni……………………………….21
XULOSA………………………………………………………………………....26
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..27
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Zamonaviy Eron – O’rta Sharqning eng yirik
iqtisodiyotiga ega bo’lgan industrial mamlakat.
U 2009-yili Semnondagi kosmodromdan Safir – 2 raketasi yordamida
o’zining «Umid» nomli sun ’ iy yo’ldoshini fazoga chiqarib, koinotni
o ‘ zlashtirayotgan davlatlar qatoridan o’rin egalladi.
Eronda ta ’ lim va fan rivojlangan, urbanizatsiya darajasi 70 % ga
yaqinlashmoqda, sog ’ liqni saqlash va ijtimoiy ta ’ minot tizimi yaxshi yo ’ lga
qo ’ yilgan. Eron yoshlar mamlakati, aholisining yarmini 30 yoshdan kichik bo ‘ lgan
yoshlar tashkil qiladi. Eronning zamonaviy muammolari ichida eng dolzarblari
ishsizlik va inflatsiya darajasining yuqoriligi bo ‘ lib kelmoqda.
2013-yil iyun oyida bo’lib o’tgan prezidentlik saylovlarida Hasan
Ruhoniyning g ’ alaba qozonishi Eronda yuz berayotgan chuqur o’zgarishlarni ifoda
etadi.
Eronning jahon hamjamiyatiga to’laqonli integratsiyalashuviga to’siq bo’lib
turgan yadroviy dasturi ham o’n yildan oshiq davom etgan muzokaralardan so ‘ ng
2015-yil iyulda Eron bilan oltita davlat (AQSH, Rossiya, Xitoy, Buyuk Britaniya,
Fransiya Germaniya) vakillari tomonidan imzolangan kelishuv orqali hal qilindi.
Eron 15 yil ichida boyitilgan uran ishlab chiqarmaydigan, evaziga G ’ arb
davlatlari 2015-yil oxiridan boshlab unga qarshi qo’llanilgan sanksiyalarni
bosqichma-bosqich bekor qiladigan bo ’ ldi.
Shunday sharoitda, 2016-yil fevral oyida Eronda parlament saylovlari bo’lib
o’tdi. Saylovlarda islohotchilar koalitsiyasi konservatorlardan ko’proq ovoz oldi.
Bu mamlakatdagi ijobiy o‘zgarishlar uchun yaxshi asos bo‘lib, prezident
Hasan Ruhoniy obro‘yining yuqoriligini namoyish qildi.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi: : Eron madaniyati haqida
gapiradigan bo'lsak asosan o‘rganish uchun olgan davrim 1979-yildan XX asr
oxirigacha bo‘lgan davr tarixshunosligi, madaniyati va milliy-davlat munosabatlari
3

bo'yicha siyosiy bahsli loyihalar tomonidan shakllantirildi. So‘ngi yillarda
O‘zbekiston va Eron o‘rtasida siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalar rivojlanib
bormoqda. Islom tashkilotining (IHT) 2017-yil sentabrda Ostonada bo‘lib o‘tgan
o‘n birinchi fan va texnologiya bo'yicha yig‘ilishda O'zbekiston Prezidenti
Sh.Mirziyoyevning Eron Islom Respublikasi Prezidenti H.Ruhoniy bilan
uchrashuvi bo‘lib o‘tdi. Tashqi ishlar vazirining o‘rinbosarligidagi muntazam
ravishda O‘zbekiston-Eron siyosiy maslahatlashuvlari bo‘lib o‘tmoqda. Siyosiy
maslahatlashuvlarning 5-davrasi 2017-yilning 13-martida Toshkentda o‘tkazildi.
Hozirgi kunda O‘zbekiston va Eron hozirgi munosabatlarining huquqiy-huquqiy
asosini siyosiy va iqtisodiy-iqtisodiy sohalarda imzolangan 55 ta hujjat tashkil
etadi. 1
O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan 2022-yil 15-16-
sentabr kunlari Samarqand shahrida Shanhay hamkorlik tashkiloti sammitida Eron
prezidenti Ibrohim Raisiy ikki davlat o‘rtasida 2022-2025-yillarda fan, tadqiqotlar,
ta’lim va boshqa sohalardagi hamkorlik to‘g‘risida shartnomalar imzolandi.
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganda ko‘plab davlatlar qatori
birinchilardan bo‘lib mustaqilligimizni tan olgan davlat hisoblanadi. 2
Yozish passiv
borliqdan kamol topgan xalqning milliy tarixi izchil va zamonaviy davlat orqali
bog'langan odamlarga xalqaro tan olingan chegaralar qat'iy ravishda eslab
qolingan, ixtiro qilingan va qayd etilgan o'tmish hozirgi siyosat tomonidan
mustahkamlanib, tobora yangilanib bormoqda. Ildizlarni va tarixiy fonni izlash
nafaqat muhim ahamiyatga ega ma'lum bir hududda yashovchi va hududiy millat
sifatida tanilgan odamlar hududiy davomiylikka da’vo qilish, lekin u ham
ko‘pincha ularni davlatchilikka olib borishini ko‘rishimiz mumkin. Biroq,
zamonaviy davlat qurilishida faqat hozirgi siyosat emas o'tmishni qayta qurish,
ammo bu rejimni tan olish va siyosiy madaniyatni qayta ko'rib chiqish orqali uning
obro'sini qonuniylashtirish ham tarixshunoslikning vazifasidir. Ma'lum bir
o'tmishning tanlangan xotirasini qurish orqali haqiqiy yoki xayoliy o'tmish, asl
yoki soxta ajdodlarga qo'shilish yoki hatto uydirma hujjatlar hududiy o'ziga xoslik
yoki hududiy davlatdan milliy o'ziga xoslik va milliy davlatga o'tish siyosatida
1
Islomtashkilottashkilotining (IHT) 2017-yil sentabrdasammitidan.
2
2022-yil 15-16-sentabr kunlari Samarqand shahridagi sammitidan.
4

istisno emas.
Bular muhimligini shakllantirish uchun tarixshunoslikning kun tartibida
qonuniylashtiriladi va o'rtadagi bo'shliqni to'ldirishi mumkin bo'lgan xalqning
o'tmishi bilan uzluksiz aloqa uning kelib chiqishi va uning dolzarbligi muhim
ahamiyatga ega. Bu doimiy ravishda savollarni tug'diradi. 3
Millatning o'tmishini qayd etishda sinf, jins, etnik yoki diniy mansublik
haqiqatan ham muhimmi? Eron tarixida bu juda muhim hisoblanadi. E.H.Karr
ta'kidlaydi, bu "o'tmish va hozirgi kun o'rtasidagi muloqot" 4
bo'lsa, hozirgi siyosiy
madaniyat tarixchilarni o'tmishning ma'lum bir taqdimotiga qay darajada olib
kelganligi ko‘ramiz, shuningdek tarixshunoslik oldida turgan savollar siyosiy
madaniyatni qayta ko'rib chiqish yoki o'ziga xoslikni yaratish rivojlanayotgan
milliy davlatlardagi rivojlangan sohalarini o‘z davlatiga yoyish asosiy
maqsadlardan bo‘lganligini ko‘ramiz. Tarixchilar ko'pincha bu haqda yozishni
istamaydilar, ularning hikoya va o'tmish tahlil qilish, ularning tanlagan agentliklari
va o'tmishni qayd etishdagi sub'ektivliklar bugungi kun ehtiyojlari va amallari
bilan shakllanadi. Bu o'tmishdagi yozuvni yaratadigan hozirgi zamon; ma'lum bir
o'tmish, qaysi orqali bizning bugungi prizma hozirgi kunga, tanlangan o'tmishga
yetib boradi. Bu aniqroq bo'lishi mumkin har bir millatning milliy tarixini yozish
kabi har tomonlama loyihalarda hozirgi ijtimoiy-siyosiy guruh o'z o'qish va
yozishga ega ekanligi ko‘ramiz. Shunga ko‘ra, buyuk tarixiy epizodlarning obro‘si
inqilob, davlat to'ntarishi yoki qoidaning har qanday o'zgarishi turli baholarda
o'zgarib turadi.
XX asrdagi Eron tarixshunosligi o'z tarixi davomida Eron ko'plab voqealarga
boy, dolzarb davrlarni boshidan kechirgan. Bu XX asr bu jihatdan istisno emas edi:
uchta vayronagarchilik yuzlab odamlarning o'limiga olib kelgan yirik urushlar
(1914-1918, 1941-1945 va 1980-1988) minglab odamlar; hokimiyatni o'zgartirgan
3
Iran in the 20th Century: Historiography and Political Culture, ed. TourajAtabaki, London: I.B. Tauris.
2009, pp. 59-68.
4
Studies Iran in the 20th Century: Historiography and Political Culture, Iranian. Ali Gheissar University
of San Diego Available online: 24 Oct 2011. pp: 913-917.
5

uchta davlat to'ntarishi (1908, 1921 va 1953) siyosiy va harbiy elita ichidagi
munosabatlar va ikkita inqilob (1905-1909 va 1978–1982) ijtimoiy-siyosiy
tuzumlarda tub o zgarishlarga olib keldi.Yevropa tarixshunosligi kabi Eronda hamʻ
shunday keskin o'zgarishlar yuz berdi tarixshunoslikning yangi tasavvurlarida
boshqa joylardan ko'ra ko'proq namoyon bo'ldi. XX asrgacha Eron
tarixshunosligida siyosiy, sulolaviy va nasl-nasab elementlari hamda rivoyatlar
ustunlik qilgan. Biroq, XX asrning boshlarida, va ayniqsa Konstitutsiyaviy
inqilobdan keyingi davrda (1905—1909) Eronni zamonaviy shakllantirishga
qaratilgan yangi siyosiy madaniyatning tug'ilishiga guvoh bo'ldi; Shunday qilib,
asta-sekin yangi maktabni tashkil etishga yo'l ochadi. Eron Bahoiylari ham
Konstitutsiyaviy inqilobdan oldingi avlodda demokratik ritorikani ming yillik
tasvir bilan uyg'unlashtirgan. 5
XX asrda Erondagi tarixiy tadqiqotlar juda noaniq rivojlandi. Asosan, buni
uchta guruhga ajratib ko‘rsatish mumkin.
Birinchi sohada makrosiyosiy rasm, ya'ni tashqi aloqalar, harbiy, diplomatik
vakolatxonalar va e'tiqodlar tizimi tasvirlangan. Bu yuqoridan pastga yondashuv
kamida yuz yil davomida muhim rol o'ynadi, Konstitutsiyaning institutsional
jihatlari bo'yicha qiziqarli tadqiqotlar olib borildi.
Ikkinchi soha XX asrning ikkinchi yarmida o‘sishni ko‘rsatgan iqtisodiy,
shahar va demografik tarixga oid tadqiqotlar kiradi.
Uchinchi soha – ijtimoiy tarixida Eron butun dunyoda eng kam
rivojlangan tendentsiya bo‘lsada, sotsiologik nazariyalarda keng tarqalganligi Eron
ijtimoiyining tan olinishiga olib keldi va ba’zi akademiklar tamonidan 1960-1970-
yillarda Eron tarixshunosligida sezilarli tendentsiya yuzaga keldi.
Kurs ishi mavzusining maqsad va vazifalari: Eronda yuz bergan inqilobdan
oldin va keyin madaniyat tashkilotlarining ahvolini o‘rganish tadqiqotning maqsadi
hisoblanadi. Eron tarixiy madaniyatini yoritishdagi bunday munosabat ushbu holni
5
Iranian Millenarianism and Demorcratic Thought in the 19th Century Published online by Cambridge
University. Juan R. I. Cole. Press: 29 January 2009, pp. 13-26.
6

tarixshunoslik nuqtai-nazaridan chuqur tahlil qilishni talab etadi. Shundan kelib
chiqqan holda mavzuning o‘rganilishini mavjud ilmiy tadqiqotlarni ko‘ramiz.
 Eronning madaniyat muassasalarini umumiy tavsifini ochib berish;
 Eronda madaniyat muassalaridagi muhim jihatlarni yoritib berish;
Kurs ishning tuzilishi: mazkur kurs ishi kirish, 2 bob, 4 fasl, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar majmuasidan iborat.
7

I BOB. ERON MADANIYATI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR
1.1.Eron madaniyati – keng sizilizatsiya beshiklaridan biri.
Eron madaniyati ( forscha: گنهرف ناریا ) yoki Fors madaniyati bu madaniyat
dunyodagi eng nufuzi baland madaniyatlardan biri hisoblanadi. Eron, shuningdek,
Fors davlati sifatida ham dunyoga mashhur, keng sivilizatsiya beshiklaridan
biridir. Bu davlat dunyodagi hukmron geosiyosiy mavqei sababli u janubiy
Yevropa va g arbda Sharqiy Yevropagacha bo'lgan hududlarda joylashgan xalqlarʻ
va madaniyatlarga katta ta sir o'tkazgan; Shimolda Markaziy Osiyo
ʼ ; janubda
Arabiston yarim oroli ; va sharqda Janubiy Osiyo, Sharqiy Osiyo va Janubi -
Sharqiy Osiyo . Eron tarixi san'at, me'morchilik, she'riyat, fan va texnologiya,
tibbiyot, falsafa va muhandislik sohalari orqali dunyoga katta ta'sir o'tkazgan.
Eklektik madaniy egiluvchanlik bu Eronning o'ziga xosligini ko'rsatib
beruvchi asosiy xususiyatlardan biri va uning tarixiy uzoq umr ko'rishiga ishora
ekanligi ko'rsatiladi Taniqli eronshunos Richard N. Frye o'zining 2005 yilda nashr
etilgan "Buyuk Eron: 20-asr Odisseyi" kitobida Eron madaniyatining yuqori
darajadagi tarixiy ta'sirini aytib o'tib ketadi.
Eronning shon-shuhrati doimo uning madaniyati bo'lgan”, - deya takidlaydi u.
Bundan tashqari, Eron madaniyati yani Eron platosi, shuningdek, Janubiy Kavkaz,
O rta Osiyo, Anadolu va Mesopotamiya davlatlari tarixi davomida bir qancha
ʻ
ko'rinishlarda ko'zga tashlangan. 6
Eron adabiyot, musiqa, raqs, arxitektura,
rangtasvir, to quvchilik, kulolchilik, xattotlik, metallga ishlov berish kabi ko plab
ʻ ʻ
fanl va sohalarni o z ichiga olgan butun dunyodagi eng qadimiy, boy va
ʻ
shuningdek ta sirli san at merosiga ega bo'lgan davlat hisoblanadi.
ʼ ʼ
Eron san'ati ko'plab davrlardagi murakkab bosqichlarni boshidan kechirdi, bu
bosqichlar Eronning o'ziga xos madaniyatida ko'zga tashlanadi. Elam Chogha
Zanbildan Persepolisning Midiya va Ahamoniy releflarigacha Bishapur
mozaikalarigacha. Islomning oltin davri Eron san'at uslublari va amaliyotiga
6
“ Manbashunoslik”. 2007. A. Madrimov. G. Fuzailov
8

keskin o'zgarishlar kiritdi. Ammo, har bir Eron davlatl har bir sulolalarining o'ziga
xos markazlari bor edi, ular oldingi sulolalarga tayanib, ularning barchasi o'z
davrida dunyo madaniyatini o'sha paytda va bugungi kunda rivojlantirishga
o'zining katta ta'sir ko'rsatgan.
Eron aholisi bir nechta tillarda so'zlashadi. Eron, turkiy va semit tillar
oilalariga kiruchi tillarda butun Eronda so'zlashadi. Markaziy razvedka
boshqarmasi faktlar kitobiga ko'ra, eronliklarning 78 foizi o'z ona tili sifatida eron
tilida, 18 foizi turkiy tilda va shuningdek 2 foizi semit tilida so'zlashadi, qolgan 2
foiz aholi esa boshqa mahalliy tillarda gaplashadi. Ozarbayjonliklar turkiy tilda
gaplashishsada ammo madaniyati va tarixi sababli ular ko'pincha Eron xalqlari
bilan o'xshash hisoblanadi.Bu davlatning asosiy tili va milliy tili fors tili
hisoblanib. Bu tilida butun mamlakat hududi bo'ylab so'zlashishadi. Ammo bazi
hududlardagi aholi boshqa tillarda masalan shimoli-g'arbda ozarbayjon tillari
shuningdek g'arbda kurd va luri, Kaspiy dengizi bo'yidagi hududlarda mozandarani
va gilakiy, Fors ko'rfazining qirg'oqbo'yi hududlaridagi aholi arab tilida, janubi-
sharqda esa asosan baluchi va turkman tillarida so'zlashiladi. Shimoliy chegara
hududlarida boshqa hududlarda tarqalgan kichikroq tillardaga, xususan, talish,
gruzin, arman, ossuriya va cherkes tillari da so'zlashiladi. 7
Etnologning hisob-
kitoblariga qaraganda 86 ta Eron tillari mavjud bo'lib, ular orasida eng nufuzi
balandi fors, pushtu va kurd lahjalari davomi hisoblanib, dunyo bo'ylab 150-200
million kishi eron tillarida ona tili sifatida so'zlashishadi. Fors tilida Xitoydan
Suriyagacha, Rossiyagacha bo'lgan hududlarda kamdan-kam so'zlashishadi, lekin
asosan Eron platosida ko'proq.
1.2. Xorijliklar nigohida zamonaviy Erondagi hayot
Ko'p odamlar uchun Eron inqilob va yadro dasturi bilan bog'liq. Biroq, bu
mamlakatning tarixi ikki ming yildan ko'proq vaqtni o'z ichiga oladi. U turli
madaniyatlarni o'zlashtirdi: fors, islom, g'arb.
7
“ Sharqning mashhur sulolalari”. 2013. Sh. Vohidov. A. Qodirov.
9

Eronliklar da'vo qilishni haqiqiy muloqot san'ati darajasiga ko'tarishgan. Ular
juda xushmuomala va samimiy, lekin bu faqat tashqi tomoni. Aslida, ularning
bema'niligi ortida suhbatdoshning barcha niyatlarini aniqlash niyati yotadi.
Sobiq Fors (hozirgi Eron) yunonlar, turklar, mo g ullar tomonidan bosibʻ ʻ
olingan. Shu bilan birga, forslar o'z an'analarini saqlab qolishga muvaffaq bo'lishdi.
Ular notanishlar bilan qanday til topishishni biladilar, ularning madaniyati ma'lum
bir moslashuvchanlik bilan ajralib turadi - o'zlarining an'analaridan voz
kechmasdan, begonalarning an'analaridan eng yaxshisini olish.
Eron (Fors) asrlar davomida arablar tomonidan boshqarilgan. Shu bilan birga,
uning aholisi o'z tillarini saqlab qolishga muvaffaq bo'ldi. Bunda ularga she’r
yordam berdi. Eng muhimi, ular shoir Firdavsiyni hurmat qilishadi, yevropaliklar
esa Umar Xayyomni eslashadi. Arablar bosqinidan ancha oldin paydo bo'lgan
Zardusht ta'limoti madaniyatning saqlanib qolishiga hissa qo'shdi.
Hozir mamlakatda islom yetakchi rol o‘ynasa-da, eronliklar milliy o‘zligini
yo‘qotgani yo‘q. Ular o'zlarining ko'p asrlik tarixini yaxshi eslashadi.
Forslar yoki eronliklar - Forsning tub aholisi (mamlakatning hozirgi rasmiy
nomi - Eron Islom Respublikasi), hind-evropa oilasining Eron guruhining xalqi.
Erondagi etnik ko pchilikni forslar tashkil qiladi (mamlakatning 66 milliondan
ʻ
ortiq aholisining 51 foizi); asosan Eronning markaziy va janubiy viloyatlarida
yashaydilar. Davlat xizmatchilarining katta qismi forslardan yollangan. Erondan
tashqarida forslar asosan qo'shni mamlakatlarda - Iroqda, Afg'onistonning g'arbiy
qismida, Ozarbayjon va Turkmanistonda yashaydilar. Yigirmanchi asrning
ikkinchi yarmidagi siyosiy g'alayonlardan keyin. eronliklarning katta guruhi
Yevropa va AQShga hijrat qildi. Bugungi kunda mamlakatimizda va MDHning
janubiy shtatlarida ham Erondan ko‘plab muhojirlar istiqomat qilishadi. Afg'onlar
bilan birga bozorlarda savdo qiladilar, kichik ulgurji bitimlar tuzadilar. Chet eldagi
ko'plab forslar diniy targ'ibot bilan shug'ullanadilar.
Zamonaviy Eron ko'p millatli davlatdir. Asosiy milliy ozchiliklarga
ozarbayjonlar (mamlakat aholisining 24%), kurdlar (7%), gilanlar va mazendarlar
(jami 8%), arablar (3), lurlar (2), balujlar (2), turkmanlar (2) kiradi. , turklar (1),
10

baxtiyarlar, qoshqaylar, tojiklar va boshqa millatlar (jami aholining 2% ga yaqin).
Forslar davlati sifatida shakllangan Eron qadimda va o rta asrlarda faolʻ
bosqinchilik siyosatini olib bordi, fors hukmdorlari ko p tilli xalq va qabilalarni o z
ʻ ʻ
hukmronligi ostida birlashtirdilar. 7-asrda Fors arablar tomonidan bosib olindi.
Ular o'zlari bilan birga hukmron dinga aylangan Islomni olib kelishdi: hozir Eron
aholisining 99 foizi musulmonlar. Shu bilan birga, eronliklarning 89% shia
islomiga e'tiqod qiladi, 10% sunniylar.
Rus shoiri Lyudmila Avdeevaning “Shia e’tiroflari” she’rida oddiy bir eronlik
munosabat bildirilgan:
Oxirat yo'q, bilaman, boy.
Adolat bor, barcha quvonchlar yaqin.
Va go'zal Sheida men bilan bo'ladi.
Va bu erda men uning qarashlariga dosh bermayman.
Bu erda bizning oilamiz chorakdagi eng kambag'al.
Shade menga berilishini orzu qilishga jur'at etmayman.
Bu yerda yashash och, shuncha yildan beri ish yo'q.
Va har qanday ishsiz baxtli bo'ladi.
Mast daryolari bor, go'sht tog'lari bor.
Adan bog'idan kechki ovqat uchun mevalarni uzib oling.
Qo‘shnimiz Ali nimadandir norozi.
U o'qishni xohlaydi, lekin uy tugamagan ...
Dunyodagi barcha musulmonlarning atigi o'ndan bir qismi e'tirof etgan shia
islomi, chunki forslar hayot falsafasining asosidir.1979-yildan boshlab Eron Islom
Respublikasida davlat rahbariyati shia teologlari qo‘lida. Islom rejimi zamonaviy
tarixda misli ko‘rilmagan, hayotning barcha jabhalari shia islom g‘oyalariga
bo‘ysundirilgan davlat yaratdi. Bugungi kunda forslarning mutlaq ko‘pchiligining
11

siyosiy, huquqiy, axloqiy, estetik, axloqiy, madaniy va falsafiy g‘oyalari islom dini
me’yorlari bilan belgilanadi.Xudoga muhabbat, islom normalari va an'analariga
aniq va qat'iy rioya qilish zamonaviy Eron aholisi tomonidan insonning ijobiy
fazilatlarini ta'kidlashda ta'kidlangan asosiy fazilatdir. Albatta, forsiyning ijobiy
xususiyatlari majmui bu sifatlar bilan chegaralanmaydi.Eronliklarning o'ziga xos
xususiyati mehmondo'stlikdir. Muloyim kutib olish - bu mamlakatga birinchi marta
kelgan chet ellik ishonishi mumkin bo'lgan minimal narsa. Mehmonsizlikda
ayblash Erondagi eng yomonlaridan biridir. Har qanday uyda sizni "Hosh amadid!"
("Xush kelibsiz!"). Mehmonga stolda eng yaxshi joy beriladi va eng yaxshi va eng
xilma-xil taomlar bilan oziqlanadi. Bu eng kambag'al forsning uyi bo'lsa ham,
qo'shnilar unga mehmonni kutib olishga yordam berishadi. Mezbon uchun sa’y-
harakatlar besamar ketmaganini, ziyofatdan, taomlarning boyligidan, ta’midan lol
qolganini mehmondan eshitishdan ko‘ra yoqimliroq narsa yo‘q.
Umuman olganda, xayrixohlik eronliklarga xos xususiyatlardan biridir. Fors
tilida odamlar bilan muloqot suhbatdoshga hurmat bilan bog'liq. Eronliklar bir-
biriga murojaat qilganda “og‘a” (ustoz), “saheb” (ustoz), “baradar” (aka) so‘zlarini
ishlatib, “aziz” (aziz), “mohtaram” (hurmatli) qo‘shadilar. Teng maqomga ega
odamlar uchrashganda quchoqlashib, qo‘l siqishadi. Oqsoqollar bilan
uchrashganda forslar ta'zim qiladilar. Eronliklar hurmat, minnatdorchilik va
e'tiborni ifoda etib, ko'pincha o'ng qo'llarini yuraklari ustiga qo'yishadi.
Xushmuomalalik, xushmuomalalik va xushmuomalalik - forslarning eng ko'p
namoyon bo'ladigan kommunikativ fazilatlari.Eronliklarning eng oliy axloqiy
tamoyillari o'lgan ajdodlarni e'zozlash, kattalarni va keksalarni hurmat qilishni o'z
ichiga oladi. Oqsoqollar, umumiy qabul qilingan fikrga ko'ra, urug'ning, oilaning
timsolidir. 8
Hammaning farovonligi hammaning muvaffaqiyatiga bog'liq.
Qarindoshlik, qabila va qabila munosabatlari millatni mustahkamlaydi. Qishloqdan
shaharga boshqalarga qaraganda erta ko‘chib kelgan vatandoshlar yangi
kelganlarning ishga joylashishida, turmushini tartibga solishda yordam bermoqda.
Eronliklar orasida sovet shanbaliklarini eslatuvchi an'ana keng tarqalgan. Bitta
8
“ Qadimgi dunyo tarixi”. 2009. R.Rajabov.
12

massiv, qishloq yoki ko'chada yashovchilar o'z o'rtog'iga yangi uy qurishda
birgalikda yordam berishadi. Bu voqea haqiqiy mehnat bayramiga aylanadi.
Xonandalar, sozandalar ishchilarni qo‘llab-quvvatlash uchun kelishadi. Ish oxirida
hammaga palov va shirinliklar tortiladi.
Aksariyat forslarning ajralib turadigan fazilatlaridan biri bu go'zallikka
intilish, san'atga muhabbatdir. 1979-yilda islom respublikasi e’lon qilinganidan
keyin ruhoniylar madaniyat va san’atni Eron jamiyatini islomlashtirish vazifasiga
bo’ysundirish siyosatini olib bordilar. "G'arb san'ati" taqiqlandi. Bu mamlakatning
tashqaridan madaniy boyishini sekinlashtirdi, shu bilan birga xalq amaliy
san'atining yuksalishini rag'batlantirdi. Oddiy eronliklar orasida sozandalar,
shoirlar, qorilar va san'atkorlarning iste'dodiga ega odamlar ko'p. Forslar ajoyib
hazil tuyg'usiga ega. O'z vaqtida va to'g'ri aytilgan hazil sizga qiyinchiliklardan
omon qolishga imkon beradi.Eronliklar xurofotli. Erondagi musulmonlar doimiy
mistik munosabat dunyosida yashaydilar. Ular yovuz ruhlarga, talismanslarga,
jodugarlikka, fol ochishga ishonishadi, ular toshlar, daraxtlar, binolar muqaddas
bo'lishi mumkinligiga ishonishadi. Non, suv, ekinlar, yo'llar, osmon, olov ham
muqaddas sanaladi. O'lganlarning ruhlari dahshatli hisoblanadi, ular "tiriklarni
qidirib yuradi" va ularda, ayniqsa ayollarda yashashi mumkin. Shuning uchun,
forslar, ularning e'tiqodiga ko'ra, yovuz ruhlar yashaydigan joylarda paydo
bo'lishdan qo'rqishadi. Amuletlar oddiy eronliklar orasida keng tarqalgan bo'lib,
ular yomon ko'zdan va shikastlanishdan himoya qilish uchun mo'ljallangan.
Tumorlar yangi tug'ilgan chaqaloqning, o'g'ilning, go'zal qizning va yangi turmush
qurganlarning bo'yniga osilgan, chunki bu odamlar "yovuz ruhning hiyla-
nayranglaridan" eng kam himoyalangan deb hisoblashadi.
Qishloqlarda ular arvohlarga, jodugarlarga
ishonishadi. Tush tarjimonlari juda mashhur.
Forslar bilan muloqot qilishda, birinchi navbatda, ularning
madaniy va diniy rivojlanishining o'ziga xos xususiyatlarini
hisobga olish kerak. Forslarning hurmatini qozonish, agar siz
ularning buyuk vatandoshlarining ismlarini bilsangiz, osonroq
13

bo'ladi. Umar Xayyom, Sa’diy, Hofiz va boshqa eronlik shoir va faylasuflardan
iqtibos keltirsangiz, suhbatdoshingiz oldida obro‘-e’tiboringizni ko‘taradi. Ammo
dinsiz kishi eronlik bilan diniy mavzularni muhokama qilishdan qochishi kerak.
Eronlik hech qachon yuzingga aytmaydi, sen uning qalbining ingichka ipini urib,
uni xafa qilganingni. Biroq, kelajakda ularga nisbatan bunday haqorat unutilmaydi
va munosabatlarning sovishi yoki hatto tugatilishiga olib kelishi
mumkin.
Musulmonlarning Ramazon oyida ro'za tutish vaqtida
eronlik oilalarda turmush tarzi o'zgaradi, u yanada o'lchovli va
sekinlashadi. Ish kuni qisqarib bormoqda. Muhim masalalar
keyingi vaqtga qoldiriladi. Musulmon sizning so'rovingizni tezda
bajarishini kutishning ma'nosi yo'q. 9
Ro‘za vaqtida Eronda bo‘lgan xorijlik
kunduzi mahalliy aholi oldida chekmasligi, yeb-ichmasligi kerak. Achchiqlanish,
shuningdek, oyoqlarini, qo'llarini va yuzini begonalarning ko'rinishidan
qoplamagan evropalik ayolning ko'rinishidan kelib chiqishi
mumkin. Musulmonlarning ro'za tutish vaqtidagi inhibisyon holati, ro'za
tugaganidan keyin ham bir muncha vaqt davom etadi. Ro'za tutishdan keyingi
birinchi kunlar eng xavfli hisoblanadi. Ular Tehron va boshqa yirik shaharlardagi
yo‘l-transport hodisalarining eng yuqori cho‘qqisiga to‘g‘ri
keladi. Haydovchilar hayotning keskin o'sishi va yo'llarda
avtomobillar sonining ko'payishi sharoitlariga moslashishga
vaqtlari yo'q.
Eron Konstitutsiyasining 20-moddasida jamiyatning barcha
a’zolarining qonun oldida tengligi e’lon qilinganiga
qaramay, eron ayollari amalda ko‘plab huquqlardan
mahrum. Qonunchilikda erkak oila boshlig'i hisoblanadi,
oilada ayol erkakka bo'ysunadi. Faqat erkaklar ajrashish uchun ariza berish
huquqiga ega. Turmush o'rtog'i vafot etgan taqdirda, bolalar vafot etgan erning
oilasida tarbiyalanish uchun o'tkaziladi va ayol o'z farzandlariga bo'lgan huquqini
9
A.Madraimova, N.Normatov. Sharq miniatyura maktablari (maqolalar to'plami)
14

yo'qotadi. Ajrashgan taqdirda, bolalar ham otasi bilan qoladilar. Barcha ayollar,
eronliklar va xorijliklar, jamoat joylari va muassasalarda hijob - boshlarida to'n
kiyishlari shart. 1980-1988 yillardagi Eron-Iroq urushi paytida. Eronda “Eronlik,
hijob – sening xandaging!” shiori tarqatildi. Transportda va jamoat joylarida
erkaklar va ayollar uchun alohida joylar ajratilgan. Ayollarga ko'p kasblar bilan
shug'ullanish taqiqlangan (xususan, ayol qo'shiqchi, ayol sudya, ayol arxeolog yoki
geolog bo'lishi mumkin emas). Qonun musulmonning musulmon bo‘lmagan
kishiga turmushga chiqishiga ruxsat beradi, lekin eronlik ayol musulmon bo‘lmasa,
chet ellik ayolga turmushga chiqishini taqiqlaydi. Eronlik ayolning harakat
erkinligi ham bir qator shariat qoidalari bilan cheklangan. Chet elga sayohat faqat
ikkita majburiy shartdan biri bajarilgan taqdirdagina amalga oshirilishi mumkin:
voyaga etgan erkak - oila a'zosi hamrohligida yoki eri yoki otasining yozma ruxsati
bilan (turmushga chiqmagan ayol uchun).
Ayollar uchun jinoiy jazo erkaklar uchun xuddi shunday jinoyatlar uchun
Jinoyat kodeksida belgilanganidan ko'ra qattiqroq. 2003 yil fevral oyida ikki ayol
bir odamni o'ldirganlikda ayblanib, osib o'ldirilgan va yana ikkitasi umrbod qamoq
jazosiga hukm qilingan.To‘g‘risi, Eronda G‘arb ommaviy axborot vositalari
ta’kidlaganidek, hamma narsa ayanchli emas. Mamlakatda hayot davom etmoqda.
So'nggi yillarda eronliklarning turmush tarzida ma'lum darajada liberallashuv
kuzatildi. Albatta, bizdagidek televizorda “engil porno” ko‘rsatmaydi. Lekin
ishonch bilan aytish mumkinki, Eron jamiyatidagi mutlaq ko‘pchilik bunday
“erkinlik”larga intilmayapti. Eronliklarning hayot mashaqqatlarini oson va falsafiy
tarzda boshdan kechira olishlari bu xalqning butun insoniyat bilan bir yo‘nalishda
rivojlanishiga imkon beruvchi o‘zadir. Ovrupoliklar yoki amerikaliklardan farqli
bo'lish ular haqida kam biladigan odamlarni "qonunbuzar" deb e'lon qilish uchun
asos emas.Eron ko'p millatli davlat bo'lib, unda din juda ko'p funktsiyalarni
bajaradi va asosiysi odamlarni birlashtirishdir.
Xulosa qilib aytamanki, bugungi Eron aholisiga nazar tashlaydigan bo'lsak,
ular orasida eng ko'p kavkaz qiyofasiga ega bo'lgan vakillar borligini e'tibordan
chetda qoldira olmaymiz. Yana bir bor qarang, masalan, Eron parlamenti spikeri
15

janob A. Larijoniy Yaqin Sharqdan kelgan odamdan ko‘ra ko‘proq belaruslik
o‘qituvchiga o‘xshab qolganiga yana bir bor amin bo‘lasiz.Zamonaviy Eron
fuqarolari orasida mahalliy xalq orasidan oq tanli odamni ko'rish unchalik qiyin ish
emas. Eronda nafaqat ochiq-oydin, butunlay evropacha ko'rinishdagi odamlar,
balki haqiqiy sarg'ishlar ham ko'p.
II BOB. ERON MINIATYURA MAKTABLARI, ERON MILLIY
MUSIQASIDA DASTGOHLARNING O’RNI
2.1. Sharqda miniatyura san’atining rivojlanishi. Eron miniatyura maktablari
16

2020 yilda Nomoddiy madaniy merosni muhofaza qilish bo'yicha
hukumatlararo qo'mitaning 15-sessiyasi davomida Ozarbayjon, Eron Islom
Respublikasi, Turkiya va O'zbekistonning miniatyura san'ati Insoniyatning
nomoddiy madaniy merosining Reprezentativ ro'yxatiga kiritilgan. Miniatyura
san'ati Shashmak musiqasi, Navro'z, Xorazm "Lazgi" raqsi va boshqa ro'yxatga
kiritilgan elementlar bilan bir qatorda O'zbekistondan Ro’yxatga1 kiritilgan
sakkizinchi nomoddiy madaniy meros bo’ldi. Miniatyura ko'p asrlar davomida
mavjud bo'lishiga qaramay, o'tmish va hozirgi zamon o'rtasida ko'prik bo'lib,
rivojlanishda davom etmoqda. Miniatyura- badiiy usullari o’ta nafis bo’lgan kichik
hajmli tasviriy san’at turidir. O’rta asr qo’lyozmalarini ziynatlash uchun
foydalanilgan nafis mo’jaz rasmlar, suyak, pergament, mag’zi soxta (toshqog’oz),
metal, chinni, ba’zan maishiy buyumlarga ishlangan kichik hajmli rangtasvirga
ham miniatyura atamasi ishlatiladi. Miniatyura - bu dunyoviy tasviriy san'atning
bir turi, O'rta asr qo'lyozma kitoblarida illyustratsiya sifatida musulmon
mamlakatlarida keng tarqalgan kichik rangli rasmlar. U kitob betlarini bezash va
jildlash bilan birga muhim dekorativ element bo’lgan. Kitob miniatyurasi san'ati
Yaqin va O'rta Sharq, Afg'oniston, Misr, Iroq, Eron, Suriya, Turkiya, O'rta Osiyo
va Mo'g'uliston Hindistonida XIII - XVII - asrlar oralig’ida avj oldi . Ba’zi
mamlakatlarda esa u XIX asrga qadar mavjud edi. Ushbu markazlarning har
birining o'ziga xos rivojlanish yo'lini bo’lgan, Lekin shu bilan birga, ular arab
yozuvi, adabiyoti, mumtoz she'riyati o'sha davr uchun hos bo'lgan estetik g'oyalar
va axloqiy me'yorlarga asoslangan badiiy til va mavzularning muayyan
o'xshashligiga ega. 10
Ilgari miniatyuralarda arab qissalari, Eron dostonlari
qahramonlari, mashhur fors yoki turkiy she'riy asarlar qahramonlari hamda turli xil
tarixiy voqealar tasvirlangan. Ayrim miniatyuralar xattotlik namunalari bilan birga
Murakka albomlarida to'plangan va go'zallikdan bahramand bo’lish uchun xizmat
qilgan. Miniatyurada, avvalambor, yozuvning nozikligi, dekorativligi va
belgilangan kanonlar doirasida syujetning talqini yuqori baholangan. Hozirgi
10
Moqaddam A.S. Persian Language. Book one: Basic lessons. –Tehran, Council for Promotion of
Persian Language and Literature, 2007.
17

kunda miniatyurachilar ko'pincha klassikaga aylangan ushbu mavzularga murojaat
qilishadi. O'rta asrlarda bo'yoq va mo’yqalamlar qo'lda tayyorlangan.
Miniatyuristrassomlar bo'yoqlarining pigmentlari sifatida tabiiy minerallar
ishlatishgan, tuxum oqi yoki sarig'idan esa bog'lovchi moddalar sifatida
foydalanishgan Osmon, kostyum detallari, me'morchilik yoki uy-rozg’or
buyumlarining ornamental manzarasini tasvirlash uchun suyuq yoki choyshab
oltindan, suvni tasvirlash uchun esa kumushdan foydalanilgan. Zamonaviy
miniatyuristlar esa tayyor temperaturali bo'yoqlardan, akvarel va guashdan
foydalanishga harakat qilishadi. Sharq jumladan Markaziy Osiyo xalqlarining
tasviriy san’atdagi miniatyura ham o’ziga xos rivojlanishga uchradi. Samarqandda
shakllangan tasviriy san’at maktabi Hirot orqali jahon xalqlari madaniyatiga ta’sir
o’tkazganini alohida qayd etmoq kerak. Hirotda rivojlangan shakllangan nufuzli
san’at maktabida Kamoliddin Behzod o’nlab musavvirlarga ustozlikqildi. Umuman
Behzod ijodining olamshumulligi shundaki u o’lmas maktab yarata oldi. Uning
ijodidan ilhomlangan Qosim Ali, Muzaffar Ali, Yusuf Mullo, Rustam Ali, Mirsaid
Ali, Mahmud Muzahhib, Abdullo kabi ko’pgina musavvirlar miniatyura san’ati
ravnaqi uchun xizmat qiladilar. Arab miniatura maktabi jahon madaniyati
taraqqiyoti tarixida Sharqiy Arabiston xalqlari san'atining ham muhim o'rni bo'lib,
ular keyingi avlodlarga qadim yunon-rim madaniyatining ko'pgina yutuqlarini
saqlab qolib, uni rivojlantirgan holda yetkazib keldilar. Miniaturaning yuzaga
kelishi va rivojlanishi, arab tilida badiiy adabiyotning ravnaqi, kitobning qadimda
Sharqda ilmu ma'rifat manbai sifatida yuksak qadrlanganidan dalolat beradi.
Miniatura -kalligrafiya, sahifalarni ziynatlash, muqova bezagi bilan bir qatorda
qo'lyozmaning eng asosiy murakkab dekorativ belgilaridan birini tashkil qiladi,
Miniaturaning asosiy ahamiyati matn mazmunini tushuntirish va umuman olganda,
dunyoviy xarakterga ega bo'lgan asarlarni bezashdan iborat bo'lgan. Asosan, proza,
poeziya, ilmiy traktatlar, tarixiy xronikalar aks etgan asarlarga miniatura ishlangan.
Ular orasida «Kalila va Dimna» hikoyalari, yunon vrachi Dioskoridning
«Farmakologiya», Rashididdinning «Jam'iut tavorix» asarlari bor edi. O'rta asr
qo'lyozmalari faqat guash bo'yoqlari bilan ishlangan. Bu bo'yoqlarni tayyorlash
18

usuli Yaqin Sharqqa VIII asrda Markaziy Osiyo orqali Xitoydan o'tgan. Madaniyat
markazlarini vayron qilgan, tez-tez sodir bo'lib turgan bosqinchilik urushlari tufayli
ilk arab miniaturalari deyarli saqlanib qolmagan. Bizgacha yetib kelgan arab
miniaturachilarining asarlari ham asosan XIII asrga taalluqlidir. Osiyoda eng yirik
davlatlardan hisoblangan Eron insoniyat taraqqiyotning eng qadimgi
markazlaridan biridir. Eron miniatura san'ati dunyoviy rangtasvirning eng yorqin
tarixiy sahifalaridan biridir. Bu san'atning bizgacha yetib kelgan birinchi
yodgorliklari XI asr boshlariga taalluqlidir, ammo miniatura janrining sosoniylar
davridayoq (III-VII asrlar) mavjud bo'lganligi haqida ham ma'lumotlar bor. Fors
miniaturasi kitob illustratsiyasi shaklida yuzaga kelib, to XVI asrgacha ham kitob
va qo'lyozma varag'i bilan uzviy bog'liq holda rivojlanadi. Katta shaharlarda,
hukmdorlarning saroylarida, mansabdor shaxslarda kitoblarni ko'chirish va
bezatish bilan shug'ullanadigan katta-katta ustaxonalar bo'lgan. Qadimgi Eron
qo'lyozmalari, muqovasining rang-barangligi, nafis yaltiroq qog'ozga yozilgan
nasta'liq husnixatining nafisligi, miniaturalarning yorqin bo'yoqlari va naqshin
bezaklari hamon kishi diqqatini o'ziga tortib keladi. Shuni ham aytib o'tish lozimki,
Eron miniaturasi va undagi matn parchasi orasida o'ziga xos uyg'unlik mavjud.
Mineral bo'yoqlar tuxumning oqida yoki o'simlik mumida eritilib ishlatilgan,
rasmning ba'zi bir joylariga tilla va kumush suvi yugurtirilgan. 11
Qog'oz va tayyor
surat tog' billuri yoki qimmatbaho qizil tosh, aqiq bilan jilolangan. Qo'lyozma
kitobning zarvarag'i rangbarang ornamental naqshlar bilan o'ralgan. Sahifalarning
hoshiyasi o'simliklarni tasvirlovchi naqshlar va hayvonlar shakli bilan to'ldirilgan
bo'lib, oqish rang tilla suvi yoki zarhal bilan qoplangan. Teridan qilingan
muqovalar esa tilla qo'shilgan naqshlar bilan zarb qilingan. XVIII asrlarda
Shimoliy Hindistonning poytaxt shaharlari Agra, Dehli, Lohurda rivoj topgan hind
miniatura maktabi o'ziga xosligi va yuksak badiiy xususiyatlari bilan Sharq
miniatura rassomchiligi tarixida muhim o'rin tutadi. Bu miniatura
rassomchiligining shakllanishi va taraqqiyotida qadimgi mahalliy hind tasviriy
11
Umurova Maftuna Uyg’un qizi (2022) DEKORATIV SAN’AT VA UNING O’QUVCHILAR BADIIY
ESTETIK DIDIGA TA’SIRI. “ ОбРАЗОВАНИЕ И НАУКА В XXI ВЕКЕ ” ISSN: 2658-7989 05.04.202
19

san'atining boy an'analari bilan bir qatorda qo'shni va chet mamlakatlar bilan
Hindistonning faol madaniy munosabatda bo'lganligi alohida ahamiyatga ega. Bu
Movarounnahr (Samarqand, Buxoro), Xuroson (Hirot), Janubiy Ozarbayjon
(Tabriz), Eron (Sheroz) va G'arbiy Yevropa rassomchiligining hind
miniaturasidagi ta'sirida seziladi. Jumladan, qo'shni mamlakatlardan ko'pchilik
olimlar, shoirlar, mohir rassomlar, xattotlar va boshqa san'at namoyandalari
Hindistonga kelib yashab, hind madaniyati taraqqiyotiga o'ziga xos hissa
qo'shganlar. Hind miniatura rassomchiligi XVI asrning ikkinchi yarmida Jaloliddin
Muhammad Akbar (1556-1605) davri san'at voqeligi sifatida ma'lum bo'lib, aslida
bu rassomchilik maktabiga Bobur va Humoyun asos solgan. Hindistondagi yangi
sulola asoschisi Zahiriddin Muhammad Bobur (1525-1530) shoir, xattot, olim
bo'lishi bilan bir qatorda rassomchilikka juda qiziqqan. Uning shoh asari
«Boburnoma»dan ma'lumki, u tabiat manzaralarini, odamlar qiyofasini usta
rassomlardek tasvirlaganki, ular kitobxon diqqatini darhol o'ziga tortadi. Mana shu
xususiyat uchun bo'lsa kerak, hind rassomlari bu kitobning forscha tarjimasi
qo'lyozma nusxalarini bir necha marta ko'plab nafis rasmlar bilan ziynatlaganlar.
Bundan tashqari, «Boburnoma»da to'rtta hirotlik va samarqandlik rassomlar -
mashhur ustod Kamoliddin Behzod, Shoh Muzaffar, Boysunqur (Sulton Mahmud
Mirzo o'g'li), Haydar Mirzolarning nomlari tilga olingan. Xulosa qilib aytganda
O’rta Osiyo miniatyura san’atini o’rganish jarayonida qadimgi O’zbekiston, Eron
va Hindiston, shu qatorda Hirot miniatyura maktablari san’atiga etibor bermasdan
iloj yo’q. O’zbekiston hududiga mansub, qadimgi rangtasvir san’atiga o’ziga xos
bebaho namunalarga ega va bular o’z davrida Sharq miniatyurasining yirik
maktablari tasirida rivojlangan. Sharq miniatyura maktablari o’ziga xosdir, zero
ularning har biri alohida rivojlanish bosqichlariga ega.
2.2. Eron milliy musiqasida dastgohlarning o’rni
Eron qadimiy sharq davlatlaridan biridir. Uning shakllanish davrlari
milloddan oldingi uch minginchi yillar boshiga borib taqaladi. Eronda ham barcha
xalqlar qatori, xalq musiqasi ikki ulkan yo’nalishga ega. Sosoniylar musiqa
madaniyati, va umuman, Eron musiqasi tarixi xususida taniqli musiqashunos olim
20

M.Barkeshli o’zining “Eron dastgohlari” kitobida batafsil fikr yuritgan. Ushbu
kitob Eron klassik musiqasi (maqomlari) bo’lmish 7 ta dastgohlarning nota
yozuvlari va ularga berilgan tarixiy va ilmiy – nazariy izohlari bilan berilgan. Bu
izohlar fors va fransuz tillarida bayon qilingan. Ayni paytda kitob M.Ashrafiy
muzeyida saqlanmoqda. Muso Ma’rufiy va mohir sozanda va musiqashunos olim
Dariush Safvutalar (“Ustodoni musiqiy Eron va alg’oni musiqii Eron”, fors tilida
Tehronda nashr etilgan) o’zlarining Eron musiqasi tarixi xususida yaratgan risola
va kitoblarida keng bayon etadilar. Ularda yozilishicha, Eron musiqa san’ati shu
davrga kelib gullab yashnagan. Musiqa namunalari bilan birga turli adabiy,
falsafiy, tarixiy va ilmiy risolalar yuzaga kelgan. Musiqa shunchalik keng rivoj
topdiki, ular nafaqt kelgusi avlodlarga qoldirish darajada mukammal bo’lgan, balki
ular boshqa xalqlar musiqa madaniyatiga, hattoki arab musiqasiga ham o’z ta’sirini
ko’rsatagan edi. Tarixiy manbalarda bayon etishlaricha, bu davrning alohida
shaxslari tarixiy asarlar yaratishga, o’z ijrolari, musiqiy ohanglariga yangilik
kiritishga muyassar bo’lib, avlodlar tomonidan doimo esga olingan.Ya ni, xalqʼ
hayoti tizimiga oid va urf - odatlarga asoslangan, asrlar osha qadriyatlarga
aylangan folklor musiqasi va maqomot tizimiga kiruvchi kasbiy musiqa namunasi -
dastgohlardir. 12
Dastgohlargacha kasbiy musiqa va musiqa ijodiyoti ham o’z
mezonida shakllanib rivojlangan. Arab istilosidan keyin IX-X asrlarda Eron
madaniyati zamirida mavjud bo’lgan shakl va janrlar yanada rivoj topa boshladi
Bu davrga kelib kasbiy musiqa ijodiyotining namunalari sifatida Roh , Navo,
Parda, Tarona, Xusravoniy kuylari, Rost, Rahoviy Zurafkand, Zangula, Navro’z,
Parvona, Zobo’l, Naxib, Karashma, Tiroz, Ashur, Nag’ma kabi janr va shakllar
yuzaga kelib, amaliyotda keng rivojlangan . Shu bois bo’lsa kerak, bularning
barchasi keyinchalik maqomot tarkibidan joy olgan.
Klassik janrlarning shakllari va asarlarni rivojida Eronning mohir sozandalari
va oxangsozlari (Eronda bastakorlar ya ni , xalq yo’lida asar yaratuvchilarga
ʼ
nisbatan ohagsoz iborasi ishlatiladi) xizmatlari katta. XIX asr va XX asrning
birinchi yarmida Mirzo Abdullo, Darvishxon, Abdulloxon, Maxmud Karamiy,
12
I.Ganiyeva “Sharq xalqlari musiqa tarixi” Toshkent, 2018 y.
21

Faromurzo Poydur, Abu al Hasan Sabo, Muso Marufiy kabi san at namoyandalariʼ
mohir ustozlar sifatida tanilganlar. Hozirgi davrda esa Husayin Malik, Abul Hasan
Sabox; Toxir Zoda, Shohnoz kabi ijrochilar dastgox ijrochilik san atining yetuk
ʼ
namoyandalari va davomchilari sifatida mashhurdirlar. Dastgoh Sharqning ko’p
xalqlarida tarqalgan maqomatning o’ziga xos shakli, ozarbayjon mug’omlari, arab
maqomlari, o’zbektojik maqomlari va shu kabi boshqa xalqlar og’zaki an anadagi
ʼ
kasbiy musiqalarga xos bo’lgan yirik turkumiy asardir. Zotan, Eron dastgohlari bir
qator o’ziga xos xususiyatlari bilan boshqa xalqlar kasbiy musiqasidan alohida
ajralib turadi. "Dastgoh" so’zini ko’p ma nolarda ishlatishadi. Shular qatorida
ʼ
musiqiy iboralarda ham qo’llaniladi . Jumladan musiqiy asar, tovush qator tizimida
dastgoh iborasi ikki so’zdan tuzilgan: dast -"qo l", goh "vaqt" va "joy" so’zlarining
ʼ
birikmasidan tuzilgan. Eron dastgoh- larining tarkibiy qismlari yuqorida
keltirganimizdek - 7 ta asosiy va 5 ta yondosh .qismlardan tashkil topgan. Bulardan
asosiylari: Shur, Segoh , Chaxorgoh , Moxur, Humoyun, Novo, Rost -Panjgox;
dastgohlari va quyidagi 5 ta – Nag’mai Abu Ato, Nag’mai Dashti, Nag’mai
Afshori, Nag’mai Bayomu Kurd, Nag’mai Bayomu Isfaxon kabi yondosh
qismlardan iborat. 13
Eron dastgohlarining ham xuddi maqomlar kabi o’z
xususiyatlari mavjud. Bular: Shur (xayajonli), Humoyun ko’tarinki - shoxona),
Segoh (uchinchi ton), Chaxorgoh: (to’rtinchi ton), Rost - Panjgox: haqiqat,
beshinchi ton), Navo (kuychan) va Moxur (qayg’uli). Shuni alohida ta kidlash
ʼ
lozimki, Eron dastgohlari badixaga asoslangan turkumiy asarlar majmuidir. Shu
bois bo’lsa kerak turli musiqashunos olimlarning nota yozuvlarida ularning
tarkibiy qismlari turli sonlarda keladi. Bular sonining o’zgarishini yana bir jarayon
bilan, ya ni turli davrlarda notaga olinganligi bilan ham izohlash mumkin. Chunki
ʼ
Eron dastgohlari doimo rivojlanish jarayoni bilan bog’liqdir. Dastgoh turkumiy
asarlarining har biri 40 dan 60 tagacha go’shalardan tashkil topadi. Go’sha dastgoh
turkumining asar birligidir. Ular dastgoxlar tarkibida har biri o’z ichki
xususiyatlariga asoslanadi va shunga ko’ra nomlangan bo’lsada, ular amaliyotda
go’sha iborasi bilan qo’shib aytiladi. Masalan: Go’shai Bastanogor, go’shai
13
Дандамаев М.А., Луконин В.Г. Культура и экономика древнего Ирана. – М.:1980.
22

Chahorgoh, Go’shai shodarvoni marvarid va xokazo. "Go’sha" so’zining lug aviyʼ
ma nosi - burchak, tarmoq , aspekt; kompozistiya turkumidagi eng kichik tarkibiy
ʼ
elementdir . Ularning hajmi ham turliligi bilan ajralib turadi . Chunki shunday
go’shalar borki 3, 3.5 daqiqa ijro etiladi va nisbatan katta bo’lgan go’shalar 25
yoki 30 daqiqa ijro etilishi mumkin. Dastgohlarning so’z bilan bog’liq qismlari
odatga ko’ra klassik shoirlarning she r va g’azallari bilan aytilib kelinadi. Umar
ʼ
Xayyom, Nizomiy Ganjaviy, Xofiz, Farududdin Attor, Abduraxmon Jomiy,
Hiloliy kabi Sharq mutaffakir shoirlarining ijodi shular jumlasidandir . Dastgohlar
xonanda va sozandalar tomonidan ijro etiladi. Ularning tarkibi odatda
quyidagichadir : tor, kamoncha, santur, nay va daff . Ular orasida tor yetakchi
cholgu bo’lib, ijrochilikda keng qo’llaniluvchi badixa uslubi ana shu cholg’uda
amalga oshiriladi. Zamonaviy dastgoh ijrochiligida skripka va boshqa Yevropa
cholg’ularini ham qo’llash amaliyotga kiritilgan. Shur - eronliklarning sevimli
dastgohidir. Xalq qo’shiq va raqslarining juda katta qismi ana shu lad asosida. U
yumshoq, mayin , lirik bo’yog’i bilan ajralib turadi. V . Vinogradov unga shunday
ta rif beradi: "Uni eshitib, eronliklar va eron go’zalliklarini tushunish mumkin.
ʼ
Uzoyir Gadjibekov shurni ustalik bilan o’zining "Go’ro’g’li" operasida qo’llagan.
Maxur - qadimiy dastgohlardan biridir. Birinchi bo’lib bu ladga izoxni Safiuddin
Urmaviy keyinroq esa Abdurahmon Jomiy beradi . 14
U ozar, tojik, o’zbek , turk,
arab va xind xalqlarida uchraydi. Hindistonda bu lad boshqacha nomda va ozgina
o’zgarishlarga uchragan, Sharqda anchadan buyon qo llaniladi .
ʼ
BARKASHLI MAXDIY - Eron musiqashunosi. Musiqashunoslik va fizika
fanlari doktori. O’rta asr musiqa nazariyasi, jumladan, Forobiy, Ibn Sino,
Abdulqodir Marog’iy musiqiy risolalari tadqiqotchilaridan. Eron dastgohlari
nashriga hissa qo’shgan, musiqa akustikasi muammolariga bag’ishlangan asarlar
muallifi. Tehron xalqaro musiqashunoslar Kongressining (1962)
tashkilotchilaridan. 1975 yil Toshkent davlat konservatoriyasida “Eron
dastgohlari”, “Forobiy nazariyasi”, “Musiqaviy akustika” hamda “zamonaviy Eron
musiqasining ijodiy muammolari” mavzuida ma’ruza va mashg’ulotlar o’tkazgan.
14
Ravshan Rajabov “Jahon tarixi” –T 2015
23

Barkashli Maxdiy unga shunday ta rif beradi: "U shijoatdan kelib chiqib ,ʼ
tantanovor, ulug’vorlik ruhi bilan sug’orilgan". Maxur dastgohi 35 go’shadan
iborat. Daromad, mokadame, choxor - mezrob, karamma unda ham uchraydi.
Qolgan go’shalar esa o’ziga xos. Dastgohdagi dilkosh, shikasma, sufiynoma kabi
bir nechta go’shalarda yangidan-yangi lad qirralari ochilib boradi. O’zgaruvchanlik
juda rang- barang. Masalan, sufiynoma - do, re, mi; koron - fa diez, sol, lya, si
bemol, do tovush qatoridan boshlanib, asta-sekin pog’onalar o’zgarib boradi va
natijada sof maxur – do majorda yakunlanadi. Humoyun - bir paytlar shu baning
ʼ
hosilasi sifatida yuzaga kelgan va asrlar davomida o’zgarib mukammallashgan.
"Uning yangrashi melanxolik, kuyi mayin", deb ta rif beradi Barkeshli . Shulardan
ʼ
Humoyun uchinchi pog’onasining pasaymaganligi bilan farq qiladi . Qolgan
tovushlari bir-biriga mos keladi. Humoyun ozarbayjon mug’omlarida xam
uchraydi. Segoh - ushbu lad asosida Sharq xalqlari folkloridan ko’plab misollar
topish mumkin. Segohda 20 ga yaqin go’shalar mavjud, ular orasida asosiysi 2 ta
bo’lib, modulyastiyalovchi "xesor" va "muxolif" go’shalaridir. 1-16 go’shagacha
asosiy tonlarni kuylanishi bo’lsa, 17-go’shadan boshlab sezilarli og’ishma va
modulyastiyalar beriladi. Lekin oxirida kuy dastlabki bosqichga qaytadi.
Chahorgoh yoki Chorgoh; - Qadimgi va sharqda taniqli dastgohlardan. Jomiy uni
dastgohning shu ba qismi deb hisoblaydi . M. Barkashli "xursandchilik, quvnoqlik,
ʼ
baxt, dinamizmga boy musiqa deb e tirof etadi. Navo - Eron musiqa merosida
ʼ
kamroq ijro etilsada, muhim urin egallaydi. M. Barkashli shunday ta riflaydi:
ʼ
"Ushbu tizim sokin, sekin, chukur g’oya, falsafiy doston". Boshqa manbalarda
"Navo tinchlik olib keladi" degan e tirofni o’qishimiz mumkin. Safiuddin Urmaviy
ʼ
keltirgan Navo tovushqatori dastgoh tovushqatoriga mos keladi. Shashmaqomga
ham mos keladi. Navo 15 ga qakin rang-barang go’shalardan tarkib topgan.
Modulyastiyalangan go’shalar arak, naxofm, gavit, neyshaburak, xo’jaste va
majusli. Navo boshqa dastgohlarga qiyoslaganda hajmda , eshitilishi va obraz
tuzilishiga ko’ra kamer asardir. Unga kuychan harakatlar, qo’shiq kayfiyatidagi
ohang aylanmalari xos bo’lib, ko’p takrorlanmaslik kuzatiladi. Rost - panjgoh -
juda qadimiy tizim bo’lib, paydo bo’lishi Sosoniylar davriga borib taqaladi. Eron
24

Rost – Panjgox dastgohi 30 ga yaqin go’shalardan tashkil topgan bo’lib, zabol,
karache, arak, rak, panjgoh go’shalarida modulyastiya kuzatiladi . Unda bir
pog’ona 3 xil ko’rinishda keladi va unga o’ziga xos badiiylik va rang-baranglik
baxsh etib, tinglovchiga o’zgacha ta sir etadi. Ritm (zarb) Shark xalqlaridaʼ
qadimdan o’rganiladi . Arab, Eron va O’rta Osiyo olimlariga tegishli risolalarda
ular atroflicha yoritilgan.
XULOSA
Eklektik madaniy egiluvchanlik bu Eronning o'ziga xosligini ko'rsatib
beruvchi asosiy xususiyatlardan biri va uning tarixiy uzoq umr ko'rishiga ishora
ekanligi ko'rsatiladi Taniqli eronshunos Richard N. Frye o'zining 2005 yilda nashr
etilgan "Buyuk Eron: 20-asr Odisseyi" kitobida Eron madaniyatining yuqori
darajadagi tarixiy ta'sirini aytib o'tib ketadi.
25

Eronning shon-shuhrati doimo uning madaniyati bo'lgan”, - deya takidlaydi u.
Bundan tashqari, Eron madaniyati yani Eron platosi, shuningdek, Janubiy Kavkaz,
O rta Osiyo, Anadolu va Mesopotamiya davlatlari tarixi davomida bir qanchaʻ
ko'rinishlarda ko'zga tashlangan. Eron adabiyot, musiqa, raqs, arxitektura,
rangtasvir, to quvchilik, kulolchilik, xattotlik, metallga ishlov berish kabi ko plab
ʻ ʻ
fanl va sohalarni o z ichiga olgan butun dunyodagi eng qadimiy, boy va
ʻ
shuningdek ta sirli san at merosiga ega bo'lgan davlat hisoblanadi.
ʼ ʼ
Eron san'ati ko'plab davrlardagi murakkab bosqichlarni boshidan kechirdi, bu
bosqichlar Eronning o'ziga xos madaniyatida ko'zga tashlanadi. Elam Chogha
Zanbildan Persepolisning Midiya va Ahamoniy releflarigacha Bishapur
mozaikalarigacha. Islomning oltin davri Eron san'at uslublari va amaliyotiga
keskin o'zgarishlar kiritdi. Ammo, har bir Eron davlatl har bir sulolalarining o'ziga
xos markazlari bor edi, ular oldingi sulolalarga tayanib, ularning barchasi o'z
davrida dunyo madaniyatini o'sha paytda va bugungi kunda rivojlantirishga
o'zining katta ta'sir ko'rsatgan.
Eron aholisi bir nechta tillarda so'zlashadi. Eron, turkiy va semit tillar
oilalariga kiruchi tillarda butun Eronda so'zlashadi. Markaziy razvedka
boshqarmasi faktlar kitobiga ko'ra, eronliklarning 78 foizi o'z ona tili sifatida eron
tilida, 18 foizi turkiy tilda va shuningdek 2 foizi semit tilida so'zlashadi, qolgan 2
foiz aholi esa boshqa mahalliy tillarda gaplashadi. Ozarbayjonliklar turkiy tilda
gaplashishsada ammo madaniyati va tarixi sababli ular ko'pincha Eron xalqlari
bilan o'xshash hisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. “ Manbashunoslik”. 2007. A. Madrimov. G. Fuzailov.
2. “ Sharqning mashhur sulolalari”. 2013. Sh. Vohidov. A. Qodirov.
3. “ Qadimgi dunyo tarixi”. 2009. R.Rajabov.
4. A.Madraimova, N.Normatov. Sharq miniatyura maktablari (maqolalar
to'plami)
26

5. Валиев, А. Н., Туланова, Д. Ж., & Гуломова, Н. Х. (2018). Современные
педагогические и инновационные технологии обучения на занятиях по
черчению. Молодой ученый, (3), 183-184.
6. Туланова, Д. Ж., & Гуломова, Н. Х. (2018). Технология и условия
проведения дидактических игр в процессе преподавания черчения в
вузе. In Образование как фактор развития интеллектуально-
нравственного потенциала личности и современного общества (pp. 89-
93).
7. Jabborova Shahzoda Husen qizi (2022) Vizual faoliyat jarayonini
boshlang ’ ich sinf o ’ quvchilari ta ’ lim jarayonida qo ’ llash . IJODKOR
O’QITUVCHI JURNALI 15(02) 24-27
8. Aslanova Nargiza Hakimovna (2021) Tasviriy San’at Fani To’garaklarida
STEAM Talim Tizimi. Journal of Innovations in Social Sciences 01(06)
2021 99- 106
9. Jabborova Shahzoda Husen qizi (2022) TASVIRIY SAN’AT
DARSLARIDA NAZARIY BILIMLARNING O’RNI VA AHAMIYATI.
O’QUVCHILAR IJODIY FAOLIYATIGA TA’SIRI. “ ОбРАЗОВАНИЕ И
НАУКА В XXI ВЕКЕ ” ISSN: 2658- 7989 05.04.2022 102
10. Umurova Maftuna Uyg’un qizi (2022) DEKORATIV SAN’AT VA UNING
O’QUVCHILAR BADIIY ESTETIK DIDIGA TA’SIRI. “ ОбРАЗОВАНИЕ
И НАУКА В XXI ВЕКЕ ” ISSN: 2658-7989 05.04.202
11. Moqaddam A.S. Persian Language. Book one: Basic lessons. –Tehran,
Council for Promotion of Persian Language and Literature, 2007.
12. Z. Nasullayev. «Fors tili» xrestomatiyasi. Toshkent, 2010 y.
13. I.Ganiyeva “Sharq xalqlari musiqa tarixi” Toshkent, 2018 y.
14. Дандамаев М.А. Политическая история Ахеменидской державы. – М.:
1980.
15. Дандамаев М.А., Луконин В.Г. Культура и экономика древнего Ирана.
– М.:1980.
16. Фрай Р. Наследие Ирана. – М.: 1972.
27

17. Хинкс В. Государство Элам. – М.: 1977.
18. Ravshan Rajabov “Jahon tarixi” –T 2015
19. Ravshan Rajabov “Qadimgi dunyo tarixi” –T
INTERNET MANBALARI:
1. www.arxiv.uz
2. www.ziyonet.uz
3. https://en.wikipedia.org/wiki/Persian_traditional_music
4. https://archive.org/details/iranian-classical-music
5. http://www.relga.ru/Environ/WebObjects/tgu-www.woa/wa/
28

Zamonaviy Eron madaniyati va san’ati

Sotib olish