• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 35000UZS
Размер 1.1MB
Покупки 1
Дата загрузки 29 Март 2025
Расширение docx
Категория География

Продавец

Dilshodbek

Дата регистрации 29 Март 2025

2 Продаж

“Zarafshon iqdisodiy rayoni ”

foizi to’g’ri keladi. Qoravo’lbozor, Kogon, Olot tumanlarida esa bu soha kamroq rivojlangan. Aholining salomatligi, uy-joy sharoiti ko’p jihatdan tabiiy gaz, toza ichimlik suvi bilan ta’minlanganligiga bog’liq. Ayniqsa, cho’l sharoitida suv masalasi nihoyatda muhimdir. Viloyatda markazlashgan suv tarmog’i bilan 85,0 % aholi ta’minlangan.Bu ko’rsatkich Qoravulbozor tumanida 100 foiz bo’lgani holda, u Qorako’l, Jondor, Olot, G’ijduvon tumanlarida ancha past. Mazkur holat, xususan, ushbu tumanlarning cho’l hududlarida nochorroq. Bu, o’z navbatida, nosog’lom nozogeografik vaziyatni ham keltirib chiqaradi. Ma’lumki, qadimdan Buxoroga xos endemik kasalliklar ayni suv muammosi orqali kelib chiqqan (bezgak, teri kasalliklari va b.). Shuning uchun ham, viloyatda hovo’z madaniyati, sardobalarni qurish azaldan rivojlangan bo’lgan.Tabiiy gaz bilan ta’minlanish viloyatda o’rtacha 98,8 % va bu ko’rsatkich Buxoro shahri va tumani, Qoravulbozor va G’ijduvonda -100%dir. Ammo, Olot va qisman Shofirkon tumanlarida barcha xonadonlar ham bunday imkoniyatlarga ega emas. Viloyatda uy-joy har bir kishiga 14,5 kv. Metrdan to’g’ri kelsa, Qorvulbozor, Qorako’l va Romitan tumanlarida bu ko’rsatkich yuqoriroq. Aholiga jami 81 ta tibbiyot muassasalari xizmat ko’rsatadi, bemor o’rinlari har 10 ming kishiga 44,4 ta, shu jumladan, Vobkentda u 73, Qoravo’lbozor tumanida 56 tani tashkil qiladi. Qolgan hududlarda kasalxona o’rinlari bilan ta’minlanish darajasi biroz past. Albatta, dunyoga tibbiyot ilmining mashhur namoyondasi – Abu Ali ibn Sinoni bergan (Avitsena) bu hudud uchun bunday vaziyatni ijobiy baholab bo’lmaydi. Navoiy Ta’lim geografiyasini cho’l sharoitida tashkil etish ham o’ziga xos muammolarga duch kelishi tabiiy. Maktablar soni bu yerda ko’prok bo’lsa-da, ularda o’quvchilar soni ancha oz (ayniqsa, kichik va mayda qishloqlarda). 2018- 2019-o’quv yilida viloyatda 358ta umumta’lim maktablari faoliyat ko’rsatdi.Mazkur ta’lim muassasalarida 171,2ming nafar o’quvchilar ta’lim oldi. 19 ming nafar o’qituvchilar faoliyat ko’rsatdi. Mazkur o’quv yilida 5ta akademik litsey (o’quvchilar soni-2,4ming nafar),46 ta kasb-hunar kollejlari (o’quvchilar soni 15,5ming nafar), 2ta oliy ta’lim muassasalari (talabalar soni-11,6 ming nafar) 31 “Zarafshon iqdisodiy rayoni ” birinchilardan bo’lib, Toshkent-Samarqand yo’nalishida tszyurar “Registon” va mustaqillikning 20 yilligi arafasida ishga tushirilgan elektrlashtirilgan temir yo’li va “Afrosiyob” tezyurar poezdlari katnovi tashkil etilgan. Samarqand shahridagi aeroport ham xalqaro ahamiyatga ega bo’lib, uning asosida erkin iqtisodiy zona barpo etish imkoniyatlari mavjud. 2018yilda viloyatda avtomobil transportida 47,5 mln tonna yuk, 470,8 mln nafar yo’lovchi tashilgan.Temir yo’l transportida esa 2070,2 ming tonna yuk, 397,5 ming nafar yo’lovchi tashilgan. Avtomobil transportida tashilgan yuklar hajmi Bulung’ir va Samarqand tumanlarida ko’p,Toyloq va Urgut tumanlarida esa, u nisbatan oz. Yuk aylanmasi Bulung’ir, Qo’shrabot va Urgut tumanlarida yuqori, Narpay, Jomboy va Paxtachi tumanlarida kamroq. Ushbu transport turida yulovchilar tashishda ham xuddi shunday hududiy tafovutlar seziladi. Jumladan, Pastdarg’om tumaniga jami viloyatda tashilgan yulovchining 7,6 foizi to’g’ri keladi. Bu raqam Samarqand shahri hamda Paxtachi, Samarqand tumanlarida ham ancha katta. Bunday hududiy farqlar tumanlarning geografik o’rni, maydonining tashqi qiyofasi, demografik salohiyati, mehnat resurslaridan foydalanish darajasi kabi omillarga bog’liq 34 viloyat qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotida dehqonchilik sohasining ulushi 58,6%ini, chorvachilik ulushi 41,4%ini tashkil etgan. Mazkur yilda viloyatda jami ekin maydonlari 351,8 ming gektarni tashkil etgan. Buxoro viloyati respublikamizning muhim qishloq xo’jaligi rayonlaridan biridir. Bu yerda, ayniqsa, paxta yetishtirish, Qorako’lchilik yaxshi rivojlangan. Dehqonchilik jami qishloq xo’jalik mahsulotining 55,1 foizini, fermer xo’jaliklari esa ushbu mahsulot hajmining 28,9 foizini ta’minlaydi. Viloyatning cho’llik xususiyati bu yerda “foydali yer” koeffitsientining pastligiga sabab bo’lgan. Masalan, jami 4197,3 ming gektar yerdan 2807,4 ming gektari yoki 66,9 foizi qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlarga to’g’ri keladi. Ularning katta qismi esa ekstensiv chorvachilikka xizmat qiluvchi pichanzor va yaylovlardan iborat. Qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlar ulushi Peshku, Vobkent, Romitan, G’ijduvon va Qorako’l kabi tumanlarda ancha yuqori.Intensiv qishloq xo’jaligi, xususan dehqonchilikni rivojlantirishda sug’oriladigan yerlarning ahamiyati katta. Bunday yerlar viloyatda 227 ming ga yoki jami qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlarning 8,1 foizini tashkil qiladi. Ko’rinib turibdiki, bu raqam nihoyatda past bo’lib, yuqorida qayd etilgan Buxoro viloyatining eng muhim cho’llik xususiyatini isbotlab beradi.Sug’oriladigan yerlar vohalarda, ya’ni Buxoro - Qorako’l vohasida joylashgan. Binobarin, ularning hissasi Vobkent, Kogon, Buxoro tumanlarida kattaroq. Eng kam sug’oriladigan yerlar tumanlarning qishloq xo’jaligida foydalanadigan yerlariga nisbatan hisoblaganda Peshku, Jondor, G’ijduvon, Qorako’l va boshqa cho’l tumanlarida qayd etiladi.Qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlarning atigi 7,1 foiziga ekin ekiladi. Ayni vaqtda, bu ko’rsatkich Kogon, Vobkent tumanlarida 64- 74 foizga yetadi. Peshkuda esa u bor- yugi - 2,0 %, Qorako’lda - 4,8 %, G’ijduvonda-5,3 % va x.k. Cho’lda, albatta, yaylov va pichanzorlar ko’p bo’ladi. Shu bois, ularning hissasi 91,9 foizga barobardir. Ayniqsa, bu ko’rsatkich Peshku tumanida yuqori - 97,8 %, Vobkent va Kogonda esa u ancha past. 28 har biri o’rtacha bir yilda 3,0-3,7 ming kishidan «yutqazgan», ya’ni migratsiya qoldig’i salbiy bo’lgan. Eng so’nggi yillarda ham vaziyat deyarli shunday; 7 ta qishloq tumanlarida migratsiya natijasi salbiy, eng ko’p manfiy migratsiya qoldig’i Paxtachi va Payariq tumanlarida, ya’ni qishloq xo’jaligiga ixtisoslashgan, aholisi zich hududlarda 2013-yilda bu ko’rsatkich minus 3,7 va 2,4 promilleni tashkil qilgan. Mintaqa o’zining demografik vaziyatiga binoan katta mehnat resurslariga ega. 2018-yilda viloyatda mehnat resurslari 2 103,4 ming kishi bo’lib, iqtisodiy faol aholi – 1 620,6 ming nafar, shundan, iqtisodiyotda band bo’lganlar esa – 1 463,3 ming kishi. Jami iqtisodiyotda band bo’lganlarning 12,4%i - sanoatga, 27,6 % - qishloq xo’jaligiga, 5,7 % -tashish va saqlashga , 6,8 % - qurilishga, 11,8 foizi savdo, 35,7%i boshqa sohalarga to’g’ri keladi. Quyida aholini statistik ma‘lumotlar asosida ko‘rib chiqamiz. Samarqand viloyatining doimiy aholisi soni 2024-yil 1- yanvar holatiga 4 208,5 ming kishini tashkil etib, 2023-yil boshidan 90,3 ming kishiga ya’ni 2,2 % ga o‘sgan. Jumladan, shahar aholisi soni 1 542,9 ming kishini (jami aholi sonidagi ulushi 36,7 %), qishloq aholisi soni 2 665,6 ming kishini (63,3 %) tashkil etdi. 1-Jadval 2023-yil Yanvar-dekabr oylarida aholining tabiiy harakati Manba:samstat.uz Tug‘ilish darajasi. 2023-yilning yanvar-dekabr oylarida tug‘ilganlar soni 113 986 bolani tashkil qildi va 2022-yilning shu davriga (111 505 bola) nisbatan 2 481 bolaga yoki 2,3 foizga ko‘paydi. Tug‘ilish koeffitsienti mos ravishda 27,4 16 31,1%, tashish va saqlashda- 5,7 %, qurilishda – 14,2%, savdoda-9,4% , qolgan sohalarda 26,9 foiz ishchi va xizmatchilar band. Navoiy viloyatining demografik salohiyati uncha katta emas. Hudud suv zahiralariga boy bo’lmaganligi sababli, aholi zichligining ko’rsatkichlari - eng past (1 km ga 8,8 kishi – O’zbekistonda oxirgi o’rinda). O’rtacha har bir qishloq tumaniga 13,9 ming km" dan yer to’g’ri keladi (respublikada bu ko’rsatkich 2,7ming km ni tashkil qiladi). Qishloq tumanlari maydonining katta ekanligi hududning qishloq xo’jaligi va aholi joylashuvi uchun qo’lay sharoitga ega emasligidan dalolat beradi. Chindan ham, aholi zichligi bu yerda ancha past, u Uchquduq va Tomdi tumanlarida 1 kishiga ham yetmaydi. Faqat Xatirchi va Karmana tumanlarida aholi zichrok joylashgan (127 va 116 kishi). Tumanlarning aholi soni 15 mingdan (Tomdi) 180 ming kishigacha (Xatirchi) farq qiladi. Birgina Xatirchi tumanida viloyat aholisining 1/5 qismi, Qiziltepa bilan hisoblaganda 35,2 foizi yashaydi.1989-2000-yillarda viloyat aholisi 130 ming kishiga ko’paygan, o’sish sur’ati 120,5 foiz, o’rtacha yillik ko’payish 1,70%. Bu borada u Sirdaryo viloyatidan ustunrok, xolos. 1989-2014-yillarda esa o’sish: Nurota, Uchquduq, Xatirchi, Qiziltepada yuqori bo’lgan. Konimexda ham bu davrda aholi soni biroz ko’paygan, biroq eng so’nggi yillarda bu yerda ham kamayish kuzatilmokda. Tomdi, Uchquduq va Karmana tumanlarida esa u 1989-yilga nisbatan kamaygan. Karmana tumanida bu hol ma’muriy- hududiy o’zgarishlar tufayli sodir bo’lgan bo’lsa, Tomdi va Uchquduqda u tashqi migratsiya natijasida yuz bergan. Navoiy viloyatida tug’ilish koeffitsienti 1998-2001-yillarda 19-20 promillega, o’lim 5,0-5,3 ga, tabiiy ko’payish 14-15 promillega teng bo’lgan. Tug’ilishning eng yuqori ko’rsatkichlari Xatirchi va Nurota tumanlariga to’g’ri kelgan. Ayni vaqtda, tashqi migratsiyaning aholi sonini o’sishiga ta’siri ayrim yillarda salbiy bo’lgan. Masalan, 1998 yilda shahar joylarda migratsiya qoldig’i minus 1,3 ming kishini tashkil qilgan.2013-yilda viloyatda tug’ilish 21,5, o’lim 4,6 va tabiiy ko’payish 16,9 promille bo’lgan (bu ko’rsatkichlar o’rtacha respublika darajasiga yaqin). Qishloq tumanlari doirasida tug’ilish, nisbatan, Konimex va 14 ishlab chiqarishga ega bo lgan hudud; mamlakatning hududiy-ishlab chiqarishʻ maj-muidan iborat bir qismi. Har bir Iqtisodiy rayon o zining yetakchi, asosiy ʻ xo jalik tarmoqlariga ega bo lib, bu tarmoqlar Iqtisodiy rayonning iqtisodiy ʻ ʻ qiyofasini belgilaydi, ayni paytda, har bir Iqtisodiy rayonda shu rayonning yetakchi xo jalik tarmog iga xizmat qiladigan, uni to ldiradigan yordamchi tarmoqlar ham ʻ ʻ ʻ bo ladi. Iqtisodiy rayondagi asosiy omil hududiy ijtimoiy mehnat taqsimotidir. Shu ʻ taqsimot tufayli ayrim rayonlar ishlab chiqarishning ma lum tarmoklari bo yicha ʼ ʻ ixtisoslashadi, rayon doirasida va rayonlararo iqtisodiy aloqalar amalga oshadi. Ilmiy jihatdan to g ri tashkil etilgan Iqtisodiy rayonlar xalq xo jaligi soqalarini ʻ ʻ ʻ rivojlantirish va uni to g ri boshqarishga yordam beradi, milliy xo jalik tizimining ʻ ʻ ʻ hududiy tuzilmasini qulaylashtirishga, davlatning mintaqaviy siyosati vazifalarini hal etishga xizmat qiladi. Navoiy qishloq xo’jaligi viloyat yalpi hududiy mahsulotining atigi 25,9 foizini, mamlakat yalpi ichki mahsulotining 5,3 foizini beradi.(2018y) Agroiqtisodiyot tizimida chorvachilik, asosan, uning jun - go’sht yo’nalishi yetakchilik qiladi. Uning hissasiga jami qishloq xo’jalik mahsulotlarining 61,7 foizi to’g’ri keladi.Ekin maydonlarining asosiy qismi, ya’ni 80 foizi fermer xo’jaliklariga to’g’ri kelsa-da, yaratilgan mahsulotning atigi 25,4 foizini ushbu mulkchilik shakli beradi. Bundan xulosa chiqarish mumkinki, fermer xo’jaliklariga ko’proq ekstensiv rivojlanish xosdir.Viloyatda qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlar 8891,9 ming gektarni yoki umumiy xududning 81,2 % ni tashkil qiladi. Jami ekin maydonlari 105,9 ming ga yoki qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlarning atigi 1,3 foiziga teng. Intensiv qishloq xo’jaligi nisbatan janubiy rayonlarda rivojlangan. Jumladan, Xatirchi tumanida qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlarning 27,6 foizi ekin maydonlari bilan band. Ushbu ko’rsatkich Karmanada - 25,7 %, Qiziltepada - 14,6 %, Navbahor tumanida - 14,3 %. Aksincha, yaylov va pichanzorlar markaziy va shimoliy hududlarda ko’p. Bu yerlarda yaylov chorvachiligi, asosan, qo’y, jumladan, qorako’l qo’ylarini boqish uchun sharoit qo’layrok. Tomdi va Uchquduq tumanlarida pichanzor va yaylovlar 25 Uchquduqda - yuqori, uning past ko’rsatkichi Tomdi tumanida (bu demografik vaziyat ham migratsiya oqibatlari tufayli vujudga kelgan bo’lishi mumkin) kuzatilgan. O’lim koeffitsientida katta hududiy farqlar kuzatilmaydi: Karmana va Konimex tumanlarida u yuqoriroq, Tomdida esa pastroq. Tabiiy ko’payish koeffitsientini asosan tug’ilish darajasi belgilab beradi. U Uchquduq tumanida - 21,1 promille, Karmanada - 17,3, Tomdida esa - 13,1 promillega tengdir. 2018- yilda viloyatda har ming aholiga tug’ilish koeffitsienti 22,2 promilleni, o’lim koeffitsienti 4,3 promille, tabiiy o’sish koeffitsienti 17,9 promilleni tashkil etgan. Viloyatda, 2018yilda iqtisodiy faol aholi 446,3 ming kishi, iqtisodiyotda band bo’lganlar esa 407,7 ming kishini tashkil etgan.Samarqand Viloyati aholisi soni bo’yicha O’zbekistonda eng oldinda turadi. O’tgan asrning so’nggi o’n yilligida aholi sonining o’rtacha yillik ko’payishi 2,20 foizga teng bo’ldi. Ammo butun mamlakatda bo’lganidek, bu yerda ham demografik rivojlanish sur’ati pasayib bormoqda. Umuman esa, 1989-2014-yillar mobaynida viloyat aholisi 1,8 martaga ko’paygan.Aholi soni bo’yicha Urgut tumani yetakchi, uning aholisi Kattaqo’rg’on tumanini viloyatga buysunuvchi shu nomli shahar bilan qo’shib hisoblaganda ham ko’proq (431,1 ming kishi). Samarqand tumanida 220,0, Pastdarg’omda 307,5 ming kishi yashaydi va h.k. Ushbu tumanlar respublikamizda demografik salohiyati eng yuksak qishloq tumanlari sirasiga kiradi (Jumladan, Urgut tumani bu boradayetakchi). Eng kam aholi soni esa asosan cho’l va tog’liklardan iborat Qo’shrabot (112 ming kishi) va Nurobod (130 ming kishi)da qayd etilgan. Viloyatda 2013-yilda tug’ilish 23,8, ulim 4,4 va tabiiy ko’payish 19,4 promilleni tashkil etgan. Bu borada viloyat respublika o’rtacha ko’rsatkichlaridan ancha yuqori turadi. Tug’ilish darajasi tog’li hududlar - Urgut, Nurobod va Qo’shrabot tumanlarida katta, uning eng past ko’rsatkichi qishloq tumanlari ichida nisbatan urbanizatsiyalashgan Samarqand tumaniga to’g’ri keladi. Samarqand shahrining o’zida tug’ilish - 17,4; o’lim - 5,7 va tabiiy ko’payish - 11,7 %0 ga teng.Aholi sonining o’sishida migratsiyaning roli katta emas. 1997-2000- yillarda shahar va qishloq joylarning 15 baland cho‘qqisi 922 m), Bo‘kantog‘, Ovminzatog‘, Quljuqtog‘ qad ko‘tarib turadi. Tekislikning sharqida Nurota, Oqtog‘, Qoratog‘larning g‘arbiy qismi joylashgan. Bular ham iqtisodiyotda muayyan ahamiyat kasb etadi.[11] 2.TABIIY SHAROITI VA MENERAL RESURSLARI Zarafshon vodiysining quyi qismlari obikor dehqonchilik uchun qulay. Iqtisodiy rayon iqlimi keskin kontinental, yozi issiq va quruq. O‘simlik o‘sadigan davr haroratining yig‘indisi shimolda 3000°C ni, janubda esa 5000°C ni tashkil etadi. Yog‘in nihoyatda kam, yillik yog‘in miqdori 100–300 mm xolos. Qor qoplami yupqaligi yaylov chorvachiligiga qo‘l keladi. Cho‘lda yerosti suvlaridan chorvachilikda, kichikroq joylarda esa sabzavot yetishtirishda foydalaniladi. Tez- tez garmsel shamoli xuruj qilib, o‘simliklarni qovjiratib ketadi. Suv muammosini hal qilish uchun Zarafshon daryosida Amu–Qorako‘l va Amu–Buxoro mashina kanallari, kanalda esa Quyimozor suv ombori ishga tushirilgan. Suvni 64 metr balanddagi bu kanallarga qudratli nasoslar ko‘tarib beradi. Suv omborga va undan kanallar orqali Buxoro vohasini sug‘orishga sarflanadi. Zarafshon iqtisodiy rayonida xilma-xil mineral boyliklar ko‘p. Jumladan, Gazli, Uchqir, Qorovulbozor, Sortosh tabiiy gaz konlari, Kogon yaqinida neft koni, Muruntov oltin koni, Ingichka va Zarmitanda nodir metallar konlari, oltingugurt konlari, qurilish materiallari va mineral bo‘yoq konlari mavjud. Bu boyliklar iqtisodiy rayonda energetika, rangli metallurgiya, kimyo hamda qurilish materiallari sanoatlarini rivojlantirish uchun baza hisoblanadi. Iqtisodiy rayon, iqtisodiy-geografik rayon — tabiiy va iqtisodiy sharoitlari bir xil va xalq xo jaligi tarixan tarkib topgan, ixtisoslashgan ishlabʻ chiqarishga ega bo lgan hudud; mamlakatning hududiy-ishlab chiqarish maj- ʻ muidan iborat bir qismi. Har bir Iqtisodiy rayon o zining yetakchi, asosiy xo jalik ʻ ʻ tarmoqlariga ega bo lib, bu tarmoqlar Iqtisodiy rayonning iqtisodiy qiyofasini ʻ belgilaydi, ayni paytda, har bir Iqtisodiy rayonda shu rayonning yetakchi xo jalik ʻ tarmog iga xizmat qiladigan, uni to ldiradigan yordamchi tarmoqlar ham bo ladi. ʻ ʻ ʻ Iqtisodiy rayondagi asosiy omil hududiy ijtimoiy mehnat taqsimotidir. Shu 7 Kurs ishining vazifasi: Zarafshon Iqdisodiy rayoning geografik o’rni, tabiiy sharoiti va meneral resurslari, aholisi va mehnat resusrlari hamda rayoning xo’jaligiga doir ma’lumotlarni o’rganish. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi, kirish, 4 ta reja hamda xulosa va foydalanilgan adbiyotlat ro’yxati, xarita va jadvallardan iborat. 4 1.IQDISODIY RAYONNING GEOGRAFIK O’RNI Ushbu rayon Buxoro, Navoiy va Samarqand viloyatlarini birlashtiradi. Maydoni bo’yicha, u O’zbekistonda faqat quyi Amudaryo iqtisodiy rayonidan keyinda turadi. Rayonning maydoni 168,1 ming km2 bo’lib, respublika hududining 37,4 foizini tashkil qiladi. [11] Aholisi 2022y 1-yanvar holatida –7042 ming kishi yoki mamlakatimiz jami aholisiga nisbatan 20% dir.Xuddi shunday tarkibda bu rayon o’ggan asrning 60- yillarida ham ajratilgan edi. U keyinchalik “maydalashib”, turlicha ko’rinishda bo’lgan. Masalan, Buxoro va Navoiy Qizilqum yoki Buxoro-Navoiy iqtisodiy rayoni, Samarqand Qashqadaryo bilan birgalikda Samarqand-Qarshi rayoni deb ham yuritilgan. Mazkur iqtisodiy rayonning tarixiy-geografik asosi yoki negizi, rayon hosil kiluvchi omili Zarafshon daryosi hisoblanadi. To’g’ri, bu gidrografik shaxobcha hozirda Buxoro viloyatiga yetib bormaydi, biroq, qadimiy Buxoroning madaniyati va tarixi ayni uning ta’sirida shakllangan. Qolaversa, Hozirgi Buxoro-Qorako’l vohasi ham Zarafshon daryosining qadimiy oqimi asosida vujudga kelgan.Respublikamizning hududiy mehnat taqsimotida Zarafshon iqtisodiy rayoni rangli metallurgiya, mashinasozlik, kimyo va neft kimyosi, yengil va oziq-ovqat sanoatiga, paxta, jun, Qorako’l terisi yetishtirishga ixtisoslashgan. Shuningdek, uni xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan turistik obyekt sifatida ham qurish mumkin. 2021-yil yakunlariga ko’ra, rayon ulushiga respublikada yaratilgan yalpi ichki mahsulotning – 20,7 %, sanoat ishlab chiqarishining – 26 % i, qishloq xo’jaligi mahsulotining- 27%, investitsiya hajmining 21,7 % i to’g’ri keldi. Biroq, uning eksport-import faoliyati uncha katta emas: 6,1 va 17 % (2018y). Rayonning kuchli tomonlari - uning foydali qazilmalari va mehnat esurslari, nisbatan qo’lay transport - geografik o’rni, zaif jihatlari esa suv zahiralarining yetishmasligi, “cho’llik” xususiyatidir. Xo’jaligi ham mukammal hududiy ishlab 5 MUNDARIJA: KIRISH........................................................................................................................................3 1.IQDISODIY RAYONNING GEOGRAFIK O’RNI.................................................................5 2.TABIIY SHAROITI VA MENERAL RESURSLARI...............................................................7 38 tizmasining o rtacha balandligi 1500 m. Eng baland Hayotboshi (Zargar) cho‘qqisi‟ 2169 m. Nurota tizmasi sharqda Sangzor daryo vodiysi orqali Morguzar tog idan ‟ ajralib turadi. Nurota, Qo‘ytosh botig‘ining janubda Qo‘bdin, Qaroqchi, Oqtog‘ Baxil tog‘lar joylashgan.[11] 2-rasm. Rayonning tabiiy xaritasi Manba: 7-sinf o‘quv atlasi. Toshkent.2022 Zarafshon vodiysining janubidagi Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin tog‘lari bir-biridan Taxtaqoracha dovoni Jom Qarnob botiqlari Qarnob botiqlari orqali ajralib turadi. Zarafshon vodiysi Turon platasining bukilgan mintaqasida joylashib, ustini neogen va to‘rtlamchi davr cho‘kindi jinslari qoplab olgan. Bu hududda neogen davrigacha dengiz bo‘lgan solngi tektonik jarayon ta‘sirida quruqlikka aylangan. So‘ngra Zarafshon daryosi o‘zanini chuqurlashtirib, qator qayirlar (terrasalar) hosil qilgan. Vodiyning atrofidagi tog‘lar esa paleozoy erasining toshko mir davrida sodir bo‘lgan gersin burmalanishida vujudga kelgan. Zarafshon ‟ tabiiy geografik o‘lkasining Buxoro va Qoravul bozor va boshqa gazkonlari topilgan. O‘lkada yana marmar, oltin, volfram rudasi mavjud. Shu bilan birga buhududda boshqa qazilma boyliklarga boyligi bilan ajralib turadi. Zarafshon vodiysi O‘rta Osiyoning markaziy qismida joylashganligidan iqlimi kontinental. Vodiy g‘arbdan sharqqa ancha cho zilganligi va relyefining ‟ balandlashib borishi tufayli harorat rejimi va yog inlar miqdori har joyda turlicha ‟ yillik o‘rtacha harorat tekislik qismida 12-150 C . Yoz vodiyning tekislik qismida issiq bo lib, uzoq davom etadi, iyulning ‟ o rtacha harorati tekislik qismida 44 C ga, togli qismida 25-29 C, tog‘li qismida ‟ esa 20-7,70 C, tog‘li qismida 33 C ga chiqadi. Qish vodiyning tekislik qismida ancha iliq bo lib, yanvarning o rtacha 0 dan – 1,30C gacha tog‘li qismida – 3 dan ‟ ‟ –10 gacha bo ladi. Eng past harorat – 350C yillik yog‘in 114-400 mm (g‘arbdan ‟ sharqqa ortib boradi), faqat Zarafshon tizmasining g‘arbiy qismi Omonqo‘tonda 881 mm. Yog inning ko p qismi tekislik qismida yilning sovuq faslida, tog‘li ‟ ‟ qismida esa issiq faslda ham tushadi. Vodiyning asosiy daryosi – Zarafshon 10 d ) Transport tarmoqlarining rivojlanishi. Mamlakatimizda qabul qilingan “O’zbekiston Milliy avtomagistrali” Davlat dasturi doirasida bu traktda ta’mirlash va kengaytirish, yo’l bo’yi infratuzilma, servis sohasini rivojlantirish bo’yicha katta ishlar olib borilmoqda. 2018yilda viloyatda avtomobil transportida 73,6 mln tonna yuk, 304,2 mln yo’lovchi tashilgan.2018-yilda tashqi savdo aylanmasi 911,3 mln. AQSh dollari atrofida, shu jumladan, eksport 187,2 va import 724,2 ming dollarga teng bo’lgan. Eksport tarkibida paxta tolasi 58,7 foizni tashkil qiladi. So’nggi yillarda xizmatlar, energiya resurslari, qurilish materiallarining hissasi ham oshib bormoqda. Importda asosiy o’rinlarni energiya resurslari (84,7 %) hamda mashinava uskunalar yetakchilik qiladi. Navoiy Viloyatda transport tizimi uncha yaxshi rivojlanmagan. Uning janubidan xalqaro temir va avtomobil yo’llar o’tadi, ana shu yullarga perpendiko’lyar shaklda Navoiy - Uchquduq temir yo’li qurilgan. Hozirgi vaqtda ushbu yo’lning davomi, ya’ni Uchquduq - Nukus yo’nalishi qurilib bitirilgan. Uning ishga tushishi bilan Xorazm viloyati va Qoraqalpog’iston Respublikasi mamlakatimizning boshqa hududlarn bilan bevosita temir yo’l orqali, ya’ni Turkmanistonga chiqmasdan, bog’landi. Natijada, Navoiy shahrining (Karmana bilan birga) transport tuguni vazifasi yanada kuchaydi, Zarafshon, Uchquduq, Konimex shaharlari rivojlanishiga, cho’l hududi tabiiy resurslaridan foydalanishga ham qo’lay imkoniyatlar yaratildi. 2018yilda viloyatda avtomobil transportida 318,1 mln tonna yuk, 149,6 mln nafar yo’lovchi tashilgan.Temir yo’l transportida esa 14065,0 ming tonna yuk, 287,9ming nafar yo’lovchi tashilgan. Umuman olganda esa, bunday katta hududga ega bo’lgan, ishlab chiqarish va aholi tarqoq joylashgan mintaqada transport infratuzilmasini rivojlantirish o’ta murakkab masaladir. Ayniqsa, viloyat ichki, ya’ni qishloq tumanlarida (xususan, Tomdi, Uchquduq, Konimexda) yo’lovchilar katnovini yaxshilash talab etiladi. Samarqand viloyati mamlakatimizning markazida joylashganligi bois, u qulay transport geografik o’ringa ega. Bu yerda transchegaraviy ahamiyatga molik xalqaro va milliy maqomdagi temir va avtomobil yullari bor. Respublikamizda 33 xo’jaligi mahsulotlari tarkibida dehqonchilikning ulushi – 58,6 %. Fermer xo’jaliklari mahsulotlarning 37,0 % ni yetkazib beradi. Samarqand viloyatida qishloq xo’jaligida foydalaniladigan jami yer maydoni 1295,0 ming ga yoki viloyat umumiy hududining 77,2 % demakdir. Nurobod, Qo’shrabot, Paxtachi va Payariq tumanlari bu borada ajralib turadi. Sug’oriladigan yerlar 310 ming ga bo’lib, ular qishloq xo’jaligida foydalaniladigan barcha yerlarning 23,9 foizini tashkil qiladi (qishloq xo’jaligi yer fondidan intensiv foydalanish koeffitsienti ham shu darajada). Sug’oriladigan yerlar ayniqsa Qo’shrabot, Nurobod va Paxtachi tumanlarida juda oz miqdorda, Narpay, Oqdaryo, Toyloq, Pastdarg’om tumanlarida esa ko’proq.Qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlarning 1/3 qismi ekin ekiladigan yerlar va 3/5 qismidan sal ko’progi pichanzor hamda yaylovlardan iborat. Ekin maydonlarining hissasi Pastdarg’om, Jomboy, Oqdaryo va Narpay tumanlarida yuqori, Nurobod, Paxtachi va Qo’shrabot qishloq tumanlarida esa pichanzor va yaylovlar ko’pdir. Jami ekin maydonlari 2012-yilda 406,4 ming ga (2000 yilda 403 ming ga) bo’lgan. Shundan 154 ming gektari donli ekinlari (O’zbekistonda oldingi o’rinlarda), 92 ming ga - paxta, 7,6 ming ga - tamaki, 25 ming ga - sabzavot va 52 ming gektari yem-xashak bilan band. Shu yilda 146 ming gektarga bug’doy ekilgan, yalpi hosil 781 ming tonna, hosildorlik 53,6 s/ga bo’lgan. Paxta maydonlaridan 235 ming t paxta xom ashyosi yoki har bir gektar yerdan 25,7 sentnerdan hosil olingan.Tamakichilik Urgut tumanida tashkil etilgan. Boshqa texnika va moyli ekinlardan masxar, kungaboqar, shuningdek, zig’ir va kunjut ham ekiladi. Kartoshka 11,6 gektar yerni egallaydi, yalpi hosil - 450 ming t. uzumzorlar 34,2 ming gektarni egallab, o’rtacha bir yilda 420 ming tonna uzum yetishtiriladi. Kartoshka va uzum yetishtirishda Bulung’ir tumani yetakchilik qiladi. Viloyat bo’yicha yirik shoxli mollar soni 1285 ming boshga yaqin (respublikada 1-o’rinda turadi), qo’y va echkilar - 1827 ming bosh. Bir yilda yetishtirilgan qorako’l teri 93 ming dona atrofida, pilla – 2737 tonnani, jun - 4384 t, sut - 930 ming t, go’sht (tirik vaznda) 204 ming tonnani tashkil etadi. 2018yilda 27 REJA: KIRISH 1.IQDISODIY RAYONNING GEOGRAFIK O’RNI 2.TABIIY SHAROITI VA MENERAL RESURSLARI 3.AHOLISI VA MEHNAT RESURSLARI 4.IQDISODIY RAYON XO’JALIGINING TARMOQLAR TARKIBI VA IXTISOSLASHUVI a) Sanoat tarmoqlarining hududiy joylashishi va rivojlanishi b) Qishloq xo’jaligi sohasining rivojlanishi va joylashishi c)Ijtimoiy sohaning rivojlanishi d) Transport tarmoqlarining rivojlanishi XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 2 chiqarish majmuasi ko’rinishida shakllanmagan. Zarafshon iqtisodiy rayoni transchegaraviy xususiyatga ega bo’lgan Zarafshon daryosining o’rta va quyi qismini o’z ichiga oladi. Tabiiy geografik jihatdan uning aksariyat qismi Qizilqum cho’llaridan iborat. Tog’li hududlar qisman Samarqand viloyatida, voha va vodiylar esa tarqoq holda joylashgan. Rayon xo’jaligining hududiy tarkibi ham shunga muvofik holda shakllangan. Uning ichida maydoni bo’yicha Navoiy, demografik salohiyatiga ko’ra esa Samarqand viloyati ajralib turadi. Buxoro viloyati bu borada o’rtacha mavqega ega. 1-rasm.Zarafshon iqdisodiy rayoning geografik o’rni. Manba:www.wkipediya.uz Bu iqtisodiy rayon Samarqand, Buxoro va Navoiy viloyatlari hududidan iborat. Maydonining kattaligi jihatidan Quyi Amudaryo iqtisodiy rayonidanKeyinda turadi. Maydonining asosiy qismi tekislik (Qizilqum cho‘li)dan iborat. U qorako‘lchilik uchun ahamiyatlidir. Tekislik markazida Tomditog‘ (eng 6 foizi Xatirchi tumani, 10,3 foizi Zarafshon shahri, 10,3 foizi Navoiy shahri, 9,9 foizi Uchquduq tuman hissalariga to g ri keldi.ʻ ʻ 3-rasm. Faoliyat yuritayotgan sanoat korxonalari soni, birlik (2023- yil yanvar-dekabr holatiga) Manba:navstat.uz 2023- yil yanvar- dekabr oylarida sanoat mahsuloti hajmi 21 122,1 mlrd. so mni yoki o tgan yilning shu davriga nisbatan fizik hajm indeksi (o sish sur ati) ʻ ʻ ʻ ʻ 101,3 foizni tashkil etdi.Hisobot davrida 973,3 mlrd. so mlik iste mol mahsulotlari ʻ ʻ ishlab chiqarilib, 2022- yil yanvar- dekabrga nisbatan o sish sur ati 109,0 foizni ʻ ʻ tashkil etdi. Jumladan, 426,9 mlrd. so mlik oziq-ovqat mahsulotlari, aroq-vino ʻ mahsulotlari va pivo, 546,4 mlrd. so mlik nooziq-ovqat mollari (2022- yil yanvar- ʻ martga nisbatan mos ravishda 104,7 foiz va 112,6 foiz) ishlab chiqarildi. 23 3.AHOLISI VA MEHNAT RESURSLARI...................................................................................12 4.IQDISODIY RAYON XO’JALIGINING TARMOQLAR TARKIBI VA IXTISOSLASHUVI............................................................................................18. a) Sanoat tarmoqlarining hududiy joylashishi va rivojlanishi. b) Qishloq xo’jaligi sohasining rivojlanishi va joylashishi c)Ijtimoiy sohaning rivojlanishi d) Transport tarmoqlarining rivojlanishi XULOSA....................................................................................................................................34 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..................................................................................36. 39 ko’rsatkichlarida katta hududiy farqlar yo’q; uning eng baland darajasi Kogon shahrida, eng pasti esa Qoravo’lbozor tumaniga tegishli. Taxlillarga ko’ra, o’limning bunday darajasi tasodifiy bo’lmasdan, u oldingi yillarda ham ko’zatiladi. 2018-yilda viloyatda har ming aholiga nisbatan tug’ilish koeffitsienti 21,5 kishi, o’lim koeffitsienti 4,2 kishi,tabiiy o’sish 17,3kishini tashkil etgan.2018 yilda viloyatda aholi tabiiy o’sishi 32360 kishini, migratsion o’sish -2675 kishini, aholining umumiy o’sishi 24646 nafarni tashkil etgan. Yil oxirida aholi soni 1894809 nafar kishini tashkil qilgan. Yuqorida ta’kidlanganidek, tashqi migratsiya, boshqa ba’zi viloyatlarda bo’lgani kabi, bu yerda ham salbiy oqibatlarga ega. Viloyat bo’yicha migratsiya qoldig’i 2008 yilda minus 3,3; 2009-yilda minus 2,7 promilleni (yoki 4,3 ming kishi) tashkil qilgan. 2009-yilda Qorako’l tumanida har ming kishidan 7-10 kishi migratsiya hisobidan kamaygan, Olot va G’ijduvon qishloq tumanlarida ham migratsiya natijalari bu hududlar uchun ijobiy emas. Ayni vaqtda, Qoravo’lbozor va tumanlarida u 2009-yilda ijobiy natija bergan.2013-yil natijalari esa quyidagicha: viloyat bo’yicha jami migratsiya saldosi minus 1,4 promille; bu borada eng katta ko’rsatkichlar Buxoro shahar va G’ijduvon tumanida qayd etilgan. Jondor, Kogon va Qorako’lda ham migratsion yuqotish sezilarli darajada. Migratsiyaning ijobiy qoldig’i asosan Buxoro va Qoravulbozor tumanida qayd etilgan .Umuman olganda, esa, tashqi migratsiyaning dinamikasi va ko’lami, uning natijasi ish o’rinlarining mavjudligi va qisman aholining milliy tarkibiga bog’liq Viloyat aholisining milliy tarkibi ham har xil. Bu uning tarixiy- geografik rivojlanish xususiyatlari bilan bog’liq bo’lgan. Mintaqada o’zbeklar 91,3 foizni tashkil qiladi. Shuningdek, bu yerda turkman, qozoq va boshqa millat vakillari ham bor. Tojiklar (3,3 %) Buxoro va boshqa ba’zi shaharlarda, qozoqlar (1,1 %) asosan G’ijduvon tumanining cho’l qismida, turkmanlar (0,6 %) Olot va Qorako’l tumanlarida yashaydilar. Rus millatining ulushi 1.01.2014-yilda 1,6 foizga teng bo’lgan. 2018yil holatida Buxoro viloyatida iqtisodiy faol aholi 887,7 ming, iqtisodiyotda band bo’lganlar 810,1 ming kishi. Jumladan, sanoatda- 12,7%, qishloq va o’rmon xo’jaligida – 13 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Mazkur iqtisodiy rayonning tarixiy-geografik asosi yoki negizi, rayon Hosil kiluvchi omili Zarafshon daryosi hisoblanadi. To’g’ri, bu gidrografik Shaxobcha hozirda Buxoro viloyatiga yetib bormaydi, biroq, qadimiy Buxoroning Madaniyati va tarixi ayni uning ta’sirida shakllangan. Qolaversa, Hozirgi Buxoro-Qorako’l vohasi ham Zarafshon daryosining qadimiy oqimi asosida vujudga Kelgan. [8] Respublikamizning hududiy mehnat taqsimotida Zarafshon iqtisodiy rayoni Rangli metallurgiya, mashinasozlik, kimyo va neft kimyosi, yengil va oziq- ovqatsanoatiga, paxta, jun, Qorako’l terisi yetishtirishga ixtisoslashgan. Shuningdek, uni xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan turistik ob’ekt sifatida ham qurish mumkin. 2021-yil yakunlariga ko’ra, rayon ulushiga respublikada yaratilgan yalpi Ichki mahsulotning – 20,7 %, sanoat ishlab chiqarishining – 26 % i, qishloq xo’jaligi Mahsulotining- 27%, investitsiya hajmining 21,7 % i to’g’ri keldi. Biroq, uning Eksport-import faoliyati uncha katta emas: 6,1 va 17 % (2018y).Rayonning kuchli Tomonlari – uning foydali qazilmalari va mehnat resurslari, nisbatan qo’lay transport Geografik o’rni, zaif jihatlari esa suv zahiralarining yetishmasligi, “cho’llik” Xususiyatidir. Xo’jaligi ham mukammal hududiy ishlab chiqarish majmuasi Ko’rinishida shakllanmagan. Zarafshon iqtisodiy rayoni transchegaraviy xususiyatga ega bo’lgan Zarafshon daryosining o’rta va quyi qismini o’z ichiga oladi. Tabiiy geografik jihatdan uning aksariyat qismi Qizilqum cho’llaridan iborat. Tog’li hududlar qisman Samarqand viloyatida, voha va vodiylar esa tarqoq holda joylashgan. Rayon xo’jaligining hududiy tarkibi ham shunga muvofik holda shakllangan. Uning ichida maydoni bo’yicha Navoiy, demografik salohiyatiga ko’ra esa Samarqand viloyati ajralib turadi. Buxoro viloyati bu borada o’rtacha mavqega ega ekanligi mavzuning dolzarbligini asoslaydi. Kurs ishining maqsadi: Zarafshon iqdisodiy rayonini iqdisodiy-geografik jihatdan o’rganish va ma’lumotlarni tahlil qilishdan iborat. 3 promilleni tashkil qildi va 2022-yilning shu davrida ham (27,4 promille) ni tashkil qildi.[24] 2-Jadval Samarqand viloyati o‘lim koeffisinte Manba:samstat.uz O‘lim darajasi. 2023-yilning yanvar-dekabr oylarida o‘lganlar soni 19 388 kishini tashkil qildi va 2022-yilning shu davriga (19 272 kishi) nisbatan 116 kishiga yoki 0,6 foizga ko‘paydi. Mos ravishda o‘lim koeffitsienti 4,7 promilleni tashkil qildi (2022-yilning yanvar-dekabr oylarida 4,7 promille). O‘lim ko‘rsatkichlarining yuqori darajasi Payariq tumanida (3,8 dan 4,4 promillega), Narpay tumanida (3,6 dan 4,1 promillega), Toyloq tumanida (3,7 dan 4,0 promillega), hamda Paxtachi va Bulung‘ur tumanlarida boshqa tumanlarga nisbatan (5,3 dan 5,4 promillega) ko‘payishi kuzatilgan. 17 jami ekin maydonining 100 foizini, Konimexda 99,5 % tashkil qiladi. Jami ekin maydoni 100,0 ming gektardan iborat bo’lgan. Uning yarmi donli ekinlar bilan band, shu jumladan boshoqli ekinlar 49,2 ming ga. Bu ekinlar tarkibida asosiy maydonlarni bug’doy egallaydi (48,3 ming ga). Bug’doy yetishtirishda fermer xo’jaliklari ustunlik qiladi. Jami 235 ming t bug’doy olingan, hosildorlik 49,1 s/ga bo’lgan. Shuningdek, don uchun makkajo’xori ham ekiladi, uning maydoni 1,0 ming gektardan ozroq. Paxtachilik sustroq rivojlangan (asosiy muammo - suvning yetishmasligi). Ushbu texnika ekiniga 36,0 ming ga yer ajratilgan va undan 100 ming t paxta xom ashyosi olinadi hosildorlik - 30,8 s/ga. Paxta ko’proq Xatirchi, Qiziltepa va Navbahor tumanlarida yetishtiriladi. Paxtaning yer maydoni ham, uning hosilida ham fermer xo’jaliklari yetakchilik qiladi. 2019yilning 1-yanvar holatiga bo’yicha viloyatda yirik qoramollar soni 496,8 ming boshni, shundan sigirlar 209,9 ming boshni, qo’y va echkilar 2 091,8 ming boshni, parrandalar 2 721,0 ming boshni tashkil etgan. Shuningdek, mazkur yilda viloyatda 157,3 ming tonna go’sht (tirik vaznda), 454,0 ming tonna sut, 308,1 mln dona tuxum yetishtirilgan. Agroiqtisodiyotning hududiy tarkibida Xatirchi, Qiziltepa, Karmana va Navbahor tumanlari yetakchi. Ushbu qishloq tumanlari hissasiga viloyatda yetishtirilgan qishloq xo’jaligi mahsulotining 2/3 qismi tÿg’ri keladi. Birgina Xatirchi tumani qishloq xo’jalik mahsulotini 29,5%ni ta’minlaydi. Nurota va Konimextumanlarining ham mavkelari biroz sezilarli darajada, biroq Tomdi va Uchquduq tumanlarining bu boradagi salohiyati ancha past. Mintaqada qishloq xo’jaligi, qolgan viloyatlardan farqli ularoq, ko’p tarmoqlidir. Bu yerda paxtachilik va g’allachilikdan tashqari bog’dorchilik, uzumchilik, tamaki yetishtirish ancha yaxshi rivojlangan. Uzumchilik bo’yicha u, Toshkent viloyati bilan bir qatorda, O’zbekistonda yetakchi hisoblanadi. Hozirgi kunda viloyatning 5 ta qishloq tumanida paxta yetishtirilmaydi.Dehqonchilik bilan bir qatorda, chorvachilik ham rivojlanib bormoqda. Ayniqsa, qo’ychilik, qorako’l qo’ylarini boqish (asosan, Qarnob cho’lida) katta ahamiyatga ega. Yalpi qishloq 26 Qishloq xo‘jaligi yalpi mahsulotining ulushi xo‘jaliklar toifalari bo‘yicha taqsimlanishi tuman va shaharlar kesimida tahlil qilinganda, eng yuqori ko‘rsatkichlar barcha tuman va shaharlarda dehqon va tomorqa xo‘jaliklari hissasiga to‘g‘ri kelishi kuzatildi. 2023 yil yanvar-dekabr oylari yakunlariga ko‘ra fermer xo‘jaliklarining qishloq xo‘jaligi yalpi mahsuloti tarkibidagi ulushi bo‘yicha eng yuqori ko‘rsatkich Qorovulbozor (23,7 foizi), dehqon va tomorqa xo‘jaliklarining eng yuqori ulushi Vobkent (97,4 foizi) tumanlari va qishloq xo‘jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlarning eng yuqori ulushi Qorovulbozor (32,2 foizi) tumanida qayd etildi. Xususan, yuqori o‘sish sur’atlari Qorovulbozor (108,4 foiz), Qorako‘l (105,0 foiz), Olot (104,9 foiz) va Jondor (104,2 foiz) tumanlarida kuzatildi. Kogon (100,0 foiz) va Vobkenttumanida (101,1 foiz) esa aksincha past sur’atlar kuzatildi. c)Ijtimoiy sohaning rivojlanishi. Har qanday hududning to’liq, atroflicha (kompleks) rivojlanishi ijtimoiy sohalarga ham bog’liq, chunki bu sohalar kishilarning hayot kechirishi, ta’limi, sog’ligini yaxshilash, dam olishi va bo’sh vaqtidan samarali foydalanishga karatilgan. Buxoro viloyatida nomoddiy ishlab chiqarishda jami band aholining 31,7 foizi xizmat qiladi. Aholi, mehnat resurslari, ulardan samarali foydalanish, yangi ish o’rinlarini yaratish, turli xil xizmatlarni amalga oshirish kabilar ijtimoiy rivojlanish doirasiga kiradi. Masalan, 2009-yilda viloyatda 72.9 ming, 2010-yilda 73,2 ming, 2013-yilda 74,3 ming yangi ish o’rinlari yaratilgan, uning yarmiga yaqini KB va XT-ga to’g’ri keladi. Bu esa hududlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, “Qishloq” davlat dasturini amalga oshirishda katta ahamiyat kasb etadi. Kishi jon boshiga hisoblanganda, chakana savdo aylanmasi Qorovulbozorda eng yuqori. Hududiy tarkibda esa, Buxoro shahrini hisobga olmaganda (chunki, u ayni vaqtda muhim savdo markazi bo’lganligi sababli, bu ko’rsatkich yuqori bulishi mumkin), G’ijduvon tumani oldinda- 18,0 %. Pullik xizmatlar ham asosan viloyat markazida yuqori, qishloq tumanlarida esa o’rtacha darajadan past. Buxoro shahriga jami pullik xizmatlar hajmining 36,4 %, G’ijduvon tumaniga uning 12,1 30 “Kogongips” QK, Buxoro va G’ijduvonda teri mahsulotlarini qayta ishlovchi “Naqshbandiy” OAJlari bor. Samarqand viloyatida mamlakatimizning boshqa viloyatlarida yo’q yoki juda kam uchraydigan sanoat tarmoqlari mavjud. Ular jumlasiga lift, kinoapparaturalari, choy qadoqlash, sovutgichlar, avtobus, og’ir yuk tashuvchi mashinalar, tamaki-fermentatsiya kabi zavodlar kiradi. Biroq, viloyatning elektr energetika hamda qurilish bazasi sustroq, ip gazlama ishlab chiqarish ham rivojlanmokda (“Samteks”-Jomboyda).Bir yilda 2,5mln. m ip gazlama, 22,5 ming tonna o’simlik yog’i, 10-12 ming tonna tamaki mahsulotlari, 80-83 ming tonna paxta tolasi, 18 ming dona sovutgich va muzlatkichlar ishlab chiqariladi. 2012- yilda 3705 ta zamonaviy yuk mashinalari va avtobuslar “SamAvto”, “MAN” korxonalarining konveyerlaridan chiqdi. Yaqin kelajakda bu raqam yanada ko’payadi. Mazkur korxonada respublikamizda ilk bor mototsikl ishlab chiqarish ham yo’lga quyilgan. Shu bilan birga, viloyatda 112 ming t omixta yem, 5,3 ming t xo’jalik sovuni, 202,2 mln. shartli banka meva-sabzavot konservalari, 24 ming t go’sht va go’sht mahsulotlari, 24,1 ming t sut mahsulotlari, 164 ming t un ishlab chiqarilgan. Samarqand shahrida yirik pillakashlik va ipak gazlama, gilam to’qish korxonalari ham bor. 2018 yilda viloyat sanoat korxonalarida jami 3 751,0 tonna ip kalava, 22 037,2 ming kv.m.gazlamalar, 6 010,5 ming kv.m tayyor ip gazlamalar, 24 372,1 ming juft chulki paypoq, 23 403,1 ming juft paypoq, 331,6 tonna trikotaj mato, 4 723,7 ming juft poyabzal, 75,2 mln kVt/ soat elektr-energiya, 1 068,6 tonna tonna qog’oz va karton, 40,9 ming tonna portlandtsement, 64,2 mln dona qurilish g’ishtlari ishlab chiqarilgan. Asosiy sanoat korxonalari Samarqandning o’zida joylashgan. Bu yerda lift, avtomobil, sovutgich, shisha-chinni idishlar, kimyo, konserva, vino zavodlari,ipak gazlama, tamaki, choy qadoqlash fabrikalari kabi korxonalar mavjud. Navoiy viloyatining kimyo sanoati respublikamizda oldingi mavqelarni egallaydi Bu xususda qurilish materiallari sanoatining ham ahamiyati katta - eng yirik sement zavodi ayni shu yerda, ya’ni Navoiy shahrida joylashgan. Bir yilda 21 ko‘llarida eng yirigi Dengizko l- Zarafshon vodiysi botiqda joylashganligi sababli‟ yerosti suvlari mavjud. Vodiyning tuproq va o‘simlik qoplami balandlik mintaqalari hosil qilgan vodiyning eng pastki 400-500 m balandlikgacha bo‘lgan yerlari cho‘l mintaqasidan so‘ng adirlar boshlanib, balandligi 500 m dan 1200 m gacha bo‘lgan yerlarning o‘z ichiga oladi. Bu yerlardan tipik to‘q tusli bo‘z tuproq tarqaladi. Vodiyning 2700 m dan baland qismi yaylov mintaqasidan iborat, tuprog‘i jigar rang. Hayvonlardan bo‘ri, tulki, quyon, chiyabo‘ri va boshqalar, parrandalardan qirg‘ovul, loyxo‘rak, o‘rdak, chug urchuq, chumchuq bulardan tashqari, har xil ‟ ilon, kaltakesak, tipratikan, kalamush, ko rsichqon va boshqalar uchraydi. Bu ‟ hududda ham qizil kitobga o simlik va hayvonot dunyosi vakillari ham ko‘p ‟ uchraydi. Bu hududda o‘simlik va hayvonlarni himoya qilish uchun qo‘riqxonalar mavjud. Shunday qo‘riqxonalardan biri Zarafshon davlat qo‘riqxonasi hisoblanadi. Bu qo‘riqxona (Zarafshon daryosi o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan). Bu qo‘riqxona Samarqand viloyatida joylashgan bo‘lib, 1975 yilda tashkil qilingan hisoblanadi. Buxoro-Qorako‘l vohasi ham Zarafshon daryosining qadimiy asosida vujudga kelgan. 11 4.IQDISODIY RAYON XO’JALIGINING TARMOQLAR TARKIBI VA IXTISOSLASHUVI Xo‘jaligi va uning hududiy tashkil etilishi. Ushbu iqtisodiy rayonda agrosanoat majmuyi tarkib topib bormoqda. Sanoat ko‘p tarmoqlidir. Zarafshon iqtisodiy rayonining elektroenergetika, rangli metallurgiya, neftni qayta ishlash, kimyo va gaz-kimyo, mashinasozlik, qurilish materiallari, yengil va oziq-ovqat kabi tarmoqlari jadal rivojlanmoqda. Qorovulbozor shahrida yiliga 5 mln tonna neftni qayta ishlaydigan korxonaning ishga tushirilishi rayonda iqtisodiyotning yangi iqtisodiy sohasini vujudga keltirmoqda. Korxona mamlakatimiz neft mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojning yarmini qondira oladi. Iqtisodiy rayon hosil etilayotgan elektr energiya miqdoriga ko‘ra Toshkent va Mirzacho‘l iqtisodiy rayonlaridan keyin uchinchi o‘rinda turadi. Elektr quvvati, asosan, Navoiy IESidan olinmoqda, IES tabiiy gaz 18 hamkorlikda barpo etildi va buning uchun 500 mln. AQSh dollariga yaqin mablag’ sarflandi. Zavod qo’shni Qashqadaryo neft-gaz konlari asosida ishlamokda. 2018yilning aprel oyida Qandim koni negizida 11 mlrd. m gazni qayta ishlovchi zavod ham ishga tushdi va buning natijasida Buxoroda neft’-gaz energiya ishlab chiqarish sikli yanada mukammallashdi, viloyat xududida o’sish qutb va markazlari shakllanmoqda. Viloyatda sanoat korxonalari soni jami 10 mingdan ziyod, biroq, ularning yiriklari 25 ta. Buxoro sanoati, asosan, yonilgi (benzin, kerosin, dizel yonilgisi), mebel, ohak, gips, gipskarton, paxta tolasi, ip gazlama va boshqalarni ishlab chiqaradi. Bir yilda 80-90 ming t neft va gaz kondensati, 2,6 mlrd. m tabiiy gaz, 730 ming t benzin, 465 ming t atrofida dizel Yoqilg’isi, 160-165 ming t. mazut, 90 ming tonnadan ziyod kerosin, 6-7 ming t suyultirilgan gaz ishlab chiqariladi. Shu bilan birga, bir yilda o’rtacha 110-120 ming t paxta tolasi, 200 t atrofida ipak tolasi, 4,5-5,5 mln. kv. km gilam va gilam mahsulotlari, 20-25 ming t o’simlik yog’i, 105 ming t un, 45 ming t omixta yem ham olinadi. Bu raqamlar har yili, ob- xavo sharoiti va boshqa sabablarga ko’ra, o’zgarib turadi.Korxonalar miqyosida yoqilg’ini asosan Qoravulbozor neftni qayta ishlash zavodi va qisman “Gazlineftgaz qazib chiqarish” shirkat korxonasi ishlab chiqaradi. “Trubodetal”, Buxoro ta’mirlash zavodi, “NEM” ta’mir mexanika zavodi, mashinasozlik va metallni qayta ishlash bilan shugullanadi, yengil sanoat sohasida “Daewoo Tekstil Buhara”, “O’z karpet”, “Qorako’lteks” qo’shma korxonalari mavjud. Oziq- ovqatsanoati korxonalari orasida eng kattasi -Kogon yog’-ekstraktsiya zavodi. Shuningdek, Buxoro yog’-ekstraktsiya zavodi,“Vobkent yog’”, “Shohrud”, “Yevrosnar” qo’shma korxonalari ham yetakchilik qiladi. Ayni vaqtda, 2009- yildan boshlab sobiq Buxoro to’qimachilik kombinati (o’z paytida u ulkan korxona hisoblangan) keyinchalik “Buxoro-teks” nomli korxona o’z faoliyatini to’xtatdi.Viloyatda yuqoridagilardan tashqari “Halima begim Omad”, “Sis Buxoro sayilga”, Olotda - “Merganteks”, Kogon, Romitan va Shofirkonda tuqimachilik qo’shma korxonalari, shuningdek, “Buxorogips”, 20 Iqtisodiy rayon hosil etilayotgan elektr energiya miqdoriga ko‘ra Toshkent va Mirzacho‘l iqtisodiy rayonlaridan keyin uchinchi o‘rinda turadi. Elektr quvvati, asosan, Navoiy IESidan olinmoqda, IES tabiiy gaz bilan ishlaydi. Gaz sanoati bo‘yicha rayon yaqin yillargacha O‘zbekistonda yetakchi o‘rinda edi. Qashqadaryodagi Sho‘rtan gaz koni ishga tushirilgach, ikkinchi o‘ringa tushib qoldi. Kimyo sanoati tabiiy gaz va boshqa mineral xomashyoga tayanadi. Zarafshon hududiy ishlab chiqarish majmuyining asosiy tarmoqlaridan biri yengil sanoatdir. Qishloq xo‘jaligi paxtachilik va qorako‘lchilikdan iborat. Yurtimizdagi yaylovlarning yarmidan ko‘pi shu rayonda. Yaylovlar mahsuldorligini oshirish uchun fitomeliorativ tavsiyalar tayyorlovchi 6 ta o‘rmon xo‘jaligi va 1 ta o‘rmon-melioratsiya stansiyasi ishlab turibdi. O‘zbekistondagi qorako‘l qo‘ylarning va tuyalarning yarmidan ko‘pi shu iqtisodiy rayonda boqiladi. Shu va boshqalar ma‘lumotlar orqali rayonning iqdisodiy salohiyatini kuchli deyishimiz mumkun FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda Barpo etamiz. Toshkent. O’zbekiston, 2016. 2.Mirziyoev Sh.M.Milliy taraqqiyot yo’limizni qatiyat bilan davom ettirib, yangi Bosqichga ko’taramiz. 1-tom Toshkent. O’zbekiston ,2017 3.Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy siyosatining ustuvor yo’nalishlari. - T.:“O’zbekiston”, 1993. 4.Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik Shartlari va kafolatlari. -T.: O’zbekiston, 1997. -110 b. 5.O`zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyevning oily majlisga murojaatnomasini o`rganish va keng jamoatchillikka targ`ib etish ga bag`ishlanganilmiy ommabop qo`llanma 2019 312- bet 6.Baratov P. O’zbekiston tabiiy geografiyasi. –T., O’qituvchi, 1996. 7.Hasanov I. O’zbekiston tabiiy geografiyasi (ma’ruzalar matni).-T., O’zMU, 2000. 36 Dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra, viloyatda 2023 yil yanvar-dekabr oylarida qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligi mahsulot (xizmatlar)larining umumiy hajmi 3 766,5 mlrd.so‘mni yoki 2022 yilning mos davriga nisbatan 103,1 foizni, shu jumladan yalpi dehqonchilik mahsulotlari hajmi 261,3 mlrd.so‘mni (89,1 foiz), yalpi chorvachilik mahsulotlari hajmi 3 372,1 mlrd.so‘mni (104,0 foiz), qishloq xo‘jaligida ko‘rsatilgan xizmatlar hajmi 54,9 mlrd. so‘mni (116,3 foiz), baliqchilik xo‘jaliklarida 35,0 mlrd. so‘mni (112,1 foiz), ovchilik xo‘jaligida 0,4 mlrd.so‘mni (101,7 foiz), o‘rmonchilik xo‘jaliklarida 42,8 mlrd.so‘mni (100,7 foiz) tashkil qildi. 5-rasm. 2023 yil yanvar-dekabr oylarida qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligi mahsulotlari (xizmatlar)ning hajmi va o‘sish sur’atlari Manba:buxstat.uz 29 8.Hasanov I., G’ulomov P.N. O’zbekiston tabiiy geografiyasi (1-qism). O’quv Qo’llanma.-T.: O’qituvchi, 2007. 9.Hasanov I., G’ulomov P.N., Qayumov A. O’zbekiston tabiiy geografiyasi (2-Qism). O’quv qo’llanma.-T.: Universitet, 2010. 10.Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov I. O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy Jo’g’rofiyasi. -T.: “O’qituvchi”, 1994. 11.Soliev A. O’zbekiston geografiyasi.-T.:Universitet, 2014. 12.Soliev A va boshqalar Mintaqaviy iqtisodiyot. –T., 2003. 13.Soliev A.,Nazarov M., Qurbonov Sh. O’zbekiston hududlari ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanishi . –T.: “Mumtoz so’z”, 2010 14. Salimov B.T., Hamdamov Q.S., Berkinov B.B., Xakimov R., YUsupov M.S., Oripov M.A., O’roqov N.I. – Dehqon va fermer xo’jaliklari iqtisodi – (O’quv qo’llanma) –T.: TDIU, 2019. – 176 b. 15 .Salimov B.T., Hamdamov Q.S., Tursunxo’jaev T.L., To’raxo’jaev T.I., Hakimov R.X., O’roqov N.I, Aripov I.M. -Jahon qishloq xo’jaligi. – (O’quv qo’llanma) – T.: TDIU, 2020. – 128 b. 16..Abdug’aniev A., Abdug’aniev A.A. – Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti – (darslik). – T.: TDIU, 2020. – 304 b. 17.Zokirov O., Pardaev A. – Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti – (darslik). –T.: «O’AJBNT» Markazi, 2021, 455 b. 18.7-sinf o‘quv atlasi Toshkent 2022 19.Stat. Uz internet sayti (yangilangan versiyasi) 20.Edu/ uz internet platformasi 21.Tdui.uz sayti 22. www.lexus.uz 23. www.arxiv.uz 24. www.satat.uz 37 faoliyat ko’rsatdi.Oliy ta’lim muassasalarini 2,3ming nafar talaba bitirib chiqdi. Ma’lumki, cho’l sharoitida aholini toza ichimlik suvi bilan ta’minlash o’ta muhim masala hisoblanadi (qadimda ham bu muammo keskinligidan bunday suv tanqis hududlarda sardobalar qurilgan). Aholini markazlashgan ichimlik suvi bilan ta’minlashning hozirgi darajasi 79,3 %; pastroq ahvol Navbahor va Tomdi tumanlarida kuzatiladi. Tabiiy gaz bilan ta’minlanish darajasi birmuncha yaxshiroq - o’rtacha 82,0 %. Bu borada eng yuqori ko’rsatkich Karmana tumanida - 96,6 %, eng past esa cho’l tumanlarida, ya’ni Tomdi va Uchquduqda; shaharlarda 100 foizga yaqin. Samarqand viloyati mamlakatimizda turizm sohasi rivojlanganligi bilan ham ajralib turadi. Bu xududda joylashgan, asosan, sohibkiron Amir Temur va uning nabirasi Mirzo Ulugbek tomonidan barpo etilgan olamshumul binolar, masjidu madrasalar, tarixiy yodgorliklar - Registon, Shohi Zinda, Go’ri Amir, Ulug’bek observatornyasn, Bibixonim madrasasi, Daxbed qishlog’ida joylashgan Mahdumi A’zam, Payariq tumanida respublika birinchi Prezidenti tashabbusi bilan barpo etilgan Imom Buxoriy qadamjolari nafaqat mamlakatimizda, balki Islom olami va butun dunyoda ham mashhurdir. Bunday qadamjo va ziyoratgohlar viloyatning boshqa tumanlarida ko’p (Urgut, Samarqand, Qo’shrabot va b.)- Shuningdek, Samarqandning mashhur noni, shirinliklari va milliy taomlari, hunarmandchilik mahsulotlari sayyohlar uchun katta qiziqish tug’diradi.Viloyatda turistik infratuzilmaning eng muhim ob’ektlaridan biri -jami 76 ta mehmonxonalar mavjud, ulardagi o’rinlar soni - 3400 ta. Xususiy sektorda ham mehmonxonalar tashkil qilingan. Bir yilda taxminan 140-150 mingta sayyohga, shu jumladan 90 mingta xorijiy fuqarolarga turistik xizmat ko’rsatiladi.”O’zbekturizm” Milliy kompaniyasi bu jarayonda faol katnashadi. Biroq, viloyatning turistik salohiyatidan hozircha to’liq foydalanilmayapti. Bu yerda turizmning turli shakllarini, jumladan, diniy, ilmiy, eko va agroturizmni rivojlantirish imkoniyatlari katta. Buning uchun, eng avvalo, tashkiliy muammolar, masalan, reklamani yaxshilash, turistik infratuzilmani zamon talablariga yarasha shakllantirish zarur. 32 4-rasm. Yangi tashkil etilgan sanoat korxonalari soni, birlik (2023- yil yanvar- dekabr) Manba:navstat.uz b) Qishloq xo’jaligi sohasining rivojlanishi va joylashishi. Qishloq xo‘jaligi paxtachilik va qorako‘lchilikdan iborat. Yurtimizdagi yaylovlarning yarmidan ko‘pi shu rayonda. Yaylovlar mahsuldorligini oshirish uchun fitomeliorativ tavsiyalar tayyorlovchi 6 ta o‘rmon xo‘jaligi va 1 ta o‘rmon-melioratsiya stansiyasi ishlab turibdi. O‘zbekistondagi qorako‘l qo‘ylarning va tuyalarning yarmidan ko‘pi shu iqtisodiy rayonda boqiladi.qtisodiy rayon, iqtisodiy-geografik rayon — tabiiy va iqtisodiy sharoitlari bir xil va xalq xo jaligi tarixan tarkib topgan, ixtisoslashganʻ 24 3.AHOLISI VA MEHNAT RESURSLARI Aholisi. Iqtisodiy rayon aholisining ko‘payish sur’ati mamlakat aholisining o‘rtacha o‘sishiga yaqinlashadi. Aholi hudud bo‘ylab juda notekis joylashgan. Ayniqsa, cho‘l mintaqasida aholi o‘ta siyrak. Aholini viloyatlar bo‘yicha ko‘rib chiqamiz. [12] Aholisi va mehnat resurslari. Viloyat aholisining soni 1989-yilga nisbatan (1136 ming) 1,5 martaga yoki 620 ming kishiga ko’paygan. Tug’ilish bu yerda har ming aholiga 20,9 kishi, o’lim ko’rsatkichi 4,4 kishiga to’g’ri keladi. Tug’ilish koeffitsienti faqat Buxoro shaxrida pastroq, qishloq tumanlari doirasida esa u katta farq qilmaydi (20-24 promille). Aholi migratsiyasi shahar va qishloq joylarida manfiy natijaga ega. 1997-yilda migratsiya koldig’i shaharlarda minus 2,0 ming, 1998 yilda esa 1,9 ming kishiga teng bo’lgan, qishloqlarda mazkur ko’rsatkich 800-900 kishini (minus) tashkil qiladi. Tug’ilish koeffitsienti so’nggi 10 yil maboynida biroz ko’tarilish jarayonini namoyon etmokda. Masalan, agar viloyat bo’yicha 2000-yilda tug’ilish 20,0 promille bo’lgan bo’lsa, 2013-yilda bu ko’rsatkich 1,3 promillega ortgan. Faqat 2008-2009- yillarda u 0,3 foizga oshgan. Tabiiy ko’payish shunga mos ravishda o’zgargan. Bunday jarayon shahar joylarda ham qayd etiladi. Jumladan, Buxoro shahrida tabiiy kupayish 2008 yilda 9,5 promilleni tashkil qilgan bo’lsa, 2013-yilda u 12,0 ga barobar bo’lgan. O’lim 12 taqsimot tufayli ayrim rayonlar ishlab chiqarishning ma lum tarmoklari bo yichaʼ ʻ ixtisoslashadi, rayon doirasida va rayonlararo iqtisodiy aloqalar amalga oshadi. Ilmiy jihatdan to g ri tashkil etilgan Iqtisodiy rayonlar xalq xo jaligi soqalarini ʻ ʻ ʻ rivojlantirish va uni to g ri boshqarishga yordam beradi, milliy xo jalik tizimining ʻ ʻ ʻ hududiy tuzilmasini qulaylashtirishga, davlatning mintaqaviy siyosati vazifalarini hal etishga xizmat qiladi. Tabiiy sharoiti. Mazkur iqtisodiy rayonlarning geografik asosi ya ni,negizi rayon hosil qiluvchi omil Zarafshon daryosi hisoblanadi. ‟ To‘g‘ri, bugeografik ob‘ekt hozirda Buxoro viloyatiga yetib bormaydi. Biroq, qadimiy Buxoroning ma‘daniyati va tarixi ayni uning ta sirida shakllangan. ‟ Qolaversa,hozirda Buxoro-Qorako‘l vohasi ham Zarafshon daryosi qadimiy oqimi asosida vujudga kelgan. Zarafshon vodiysi markazi tektonik botiqdan iborat. Zarafshon vodiysi goh kengayadi, goh torayadi. Kengaygan qismida Samarqand, Buxoro va Qorako‘l vohalari, toraygan qismida Xazar va Qorako‘l yo‘lagi joylashgan. Samarqand Botig‘ining eng keng yeri 70-80 km, uzunligi 220 km, okean sathidan balandligi 350-905 m bo‘lib,tog‘ tomon balandlashib, shimolda Nurota Oqtog‘ga, janubda Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin bog lariga ‟ tutashib ketadi. G‘arbga torayib Xazar yo‘lagi orqali Buxoro vohasidan ajralib turadi. Xazar yo‘lagi shimolida QiziltepaAvtobach, janubdaAzkamar balandliklari joylashgan. Samarqand botigli sharqdan G‘arbga qarab pasaysa markaziy qismi (Zarafshon maydoni o‘zanidan) har ikki tomonga balandlashadi. Chunki, bu qismida Zarafshon daryosining 4-5 ta ko‘hna qayirlar joylashgan. Bu qayirlarning lyoss yotqiziqlari qalin bo‘lgan yerlarda ko plab jarlar ‟ vujudga kelgan. Zarafshon vodiysi glarbga kengayib, Buxoro vohasini hosil qiladi. Vohaning shimoliy-g‘arbini Qizilqum olrab olgan. Vohaning janubi-g‘arbida joylashgan Qorako‘l platasiuni Qorakoll vihasini ajratadi. Bu yerda voha torayib,Qorako‘l yo‘lagini osil qiladi. Buxoro vohasining uzunligi 102 km, kengligi 50-70 kmli tekislik bo‘lib, yer yzasini ko plab ariq va zovurlar, Zarafshon ‟ daryosining eski o‘zanlari o‘yib yuborgan. 8 XULOSA Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki, iqtisodiy rayon iqlimi keskin kontinental, yozi issiq va quruq. O‘simlik o‘sadigan davr haroratining yig‘indisi shimolda 3000°C ni, janubda esa 5000°C ni tashkil etadi. Yog‘in nihoyatda kam, yillik yog‘in miqdori 100-300 mm xolos. Qor qoplami yupqaligi yaylov chorvachiligiga qo‘l keladi. Cho‘lda yerosti suvlaridan chorvachilikda, kichikroq joylarda esa sabzavot yetishtirishda foydalaniladi. Tez-tez garmsel shamoli xuruj qilib, o‘simliklarni qovjiratib ketadi. Suv muammosini hal qilish uchun Zarafshon daryosida Amu-Qorako‘l va Amu-Buxoro mashina kanallari, kanalda esa Quyimozor suv ombori ishga tushirilgan. Suvni 64 metr balanddagi bu kanallarga qudratli nasoslar ko‘tarib beradi. Suv omborga va undan kanallar orqali Buxoro vohasini sug‘orishga sarflanadi. Zarafshon iqtisodiy rayonida xilma-xil mineral boyliklar ko‘p. Jumladan, Gazli, Uchqir, Qorovulbozor, Sortosh tabiiy gaz konlari, Kogon yaqinida neft koni, Muruntov oltin koni, Ingichka va Zarmitanda nodir metallar konlari, oltingugurt konlari, qurilish materiallari va mineral bo‘yoq konlari mavjud. Bu boyliklar iqtisodiy rayonda energetika, rangli metallurgiya, kimyo hamda qurilish materiallari sanoatlarini rivojlantirish uchun baza hisoblanadi. Ushbu iqtisodiy rayonda agrosanoat majmuyi tarkib topib bormoqda. Sanoat ko‘p tarmoqlidir. Zarafshon iqtisodiy rayonining elektroenergetika, rangli metallurgiya, neftni qayta ishlash, kimyo va gaz-kimyo, mashinasozlik, qurilish materiallari, yengil va oziq-ovqat kabi tarmoqlari jadal rivojlanmoqda. Zarafshon iqtisodiy rayonining elektroenergetika, rangli metallurgiya, neftni qayta ishlash, kimyo va gaz-kimyo, mashinasozlik, qurilish materiallari, yengil va oziq-ovqat kabi tarmoqlari jadal rivojlanmoqda. 35 Buxoro vohasi janubi-g‘arb tomon torayib, Qorako‘l vohasining uzunligi 100 km atrofida, eng keng yeri 45-50 km atrofida, yer yuzasi tekis, lekin Amudaryo tomon nishab, Sandiqli qumligiga tutashib ketadi. Qorako‘l vohasida Zarafshon daryosining qadimiy o‘zanlari va kichik-kichik botiqlari mavjud bo‘lib,ularga zovur, tashlama suvlari to‘planib, ko‘pchiligi sho‘r ko‘llarga aylangan. Buxoro- Qorako l vohalarining sharqda Quymazor, Qaynog‘ich, Qushtepa, Saritosh-Jarqoq‟ kabi balandliklar joylashib, Qarshi cho lidan ajralib turadi. Zarafshon vodiysining ‟ shimolida esa Nurota-Qo‘ytosh botig‘i o‘rnashgan. Bu botiqning o‘rtacha balandligi 500-560 m boplib, uning shimolida Nurota tizmasi joylashgan. Nurota 9 3225 ming t atrofida sement olinadi (respublikamizda 6900-7000 ming t, demak, uning yarmiga yaqini ayni shu viloyatda ishlab chiqariladi). Sementdan tashqari temir-beton mahsulotlari, marmar plitalari, ohak, shag’al tosh kabi qurilish materiallari olinadi. Navoiy qurilish tashkilotlari respublikamizning boshqa joylarida ham katta hajmdagi binokorlik ishlarini bajaradi.Xalq iste’mol mollaridan 55-60 ming t un, 45-50 ming t omixta yem, 9-10 ming t o’simlik yog’i ishlab chiqariladi. Paxta tolasi bo’yicha viloyat respublikada oxirgi o’rinda turadi. Jami sanoat korxonalari 1298 ta, yiriklari 20 ta, sanoatda band bo’lgan ishchi va xodimlar soni 80-85 ming kishi (bu ancha yuqori ko’rsatkich, 2000-yilda u 23 ming kishini tashkil qilgan). Asosiy sanoat korxonalari, yuqoridagilardan tashqari, Navoiy IES, “Qizilqumtsement”, “Kizilqum - Rus - Nur” KD, Tog’-metallurgiya kombinati va boshqalar. Ularning ayrimlari qo’shma korxonalar hisoblanadi Ta’kidlash o’rinliki, Navoiy viloyatida mamlakatimiz uchun eng muhim va strategik ahamiyatga ega bo’lgan sanoat tarmoqlari rivojlangan. Bu yerda oltinning asosiy qismi olinadi, milliy iqtisodiyot uchun eng zarur hisoblangan fosforit kombinati ham 2001 yilda ishga tushirilgan. 2018 yilda viloyat sanoat korxonalarida jami 18 481,0 tonna ip kalava, 3117,0 ming kv.m.gazlamalar, 2 687,0 ming kv.m. tayyor ip gazlamalar, 208,1 ming juft chulki paypoq, 208,1 ming juft paypoq, 40,0 tonna trikotaj mato, 176,2 ming juft poyabzal, 8 249,3 mln kVt/ soat elektr-energiya, 650,0 tonna tonna qog’oz va karton, 115,6 mln dona qurilish g’ishtlari, 3 571,6 ming tonna portlandtsement, 530,3 ming tonna sulfat kislotasi, 227,3ming tonna ammoniyli selitra ishlab chiqarilgan. Korxonalar va tashkilotlar yagona davlat registri ma lumotlariga ko ra,ʻ ʻ 2023- yil yanvar-dekabr holatiga faoliyat yuritayotgan sanoat korxonalari soni 3 506 taga yetdi. Bu ko rsatkich o tgan yilning shu davriga nisbatan 204 ta yoki 5,5 ʻ ʻ foizga kamaygan. Joriy yilning yanvar-mart oylarida viloyatimizda 213 ta yangi sanoat korxonalari tashkil etilgan bo lib, ularning 15,0 foizi Karmana tumani, 15,0 ʻ 22 bilan ishlaydi. Gaz sanoati bo‘yicha rayon yaqin yillargacha O‘zbekistonda yetakchi o‘rinda edi. Qashqadaryodagi Sho‘rtan gaz koni ishga tushirilgach, ikkinchi o‘ringa tushib qoldi. Kimyo sanoati tabiiy gaz va boshqa mineral xomashyoga tayanadi. Zarafshon hududiy ishlab chiqarish majmuyining asosiy tarmoqlaridan biri yengil sanoatdir. Qishloq xo‘jaligi paxtachilik va qorako‘lchilikdan iborat. Yurtimizdagi yaylovlarning yarmidan ko‘pi shu rayonda. Yaylovlar mahsuldorligini oshirish uchun fitomeliorativ tavsiyalar tayyorlovchi 6 ta o‘rmon xo‘jaligi va 1 ta o‘rmon- melioratsiya stansiyasi ishlab turibdi. O‘zbekistondagi qorako‘l qo‘ylarning va tuyalarning yarmidan ko‘pi shu iqtisodiy rayonda boqiladi.[11] Iqtisodiy rayon, iqtisodiy-geografik rayon — tabiiy va iqtisodiy sharoitlari bir xil va xalq xo jaligi tarixan tarkib topgan, ixtisoslashgan ishlab chiqarishga egaʻ bo lgan hudud; mamlakatning hududiy-ishlab chiqarish maj-muidan iborat bir ʻ qismi. Har bir Iqtisodiy rayon o zining yetakchi, asosiy xo jalik tarmoqlariga ega ʻ ʻ bo lib, bu tarmoqlar Iqtisodiy rayonning iqtisodiy qiyofasini belgilaydi, ayni ʻ paytda, har bir Iqtisodiy rayonda shu rayonning yetakchi xo jalik tarmog iga ʻ ʻ xizmat qiladigan, uni to ldiradigan yordamchi tarmoqlar ham bo ladi. Iqtisodiy ʻ ʻ rayondagi asosiy omil hududiy ijtimoiy mehnat taqsimotidir. Shu taqsimot tufayli ayrim rayonlar ishlab chiqarishning ma lum tarmoklari bo yicha ixtisoslashadi, ʼ ʻ rayon doirasida va rayonlararo iqtisodiy aloqalar amalga oshadi. Ilmiy jihatdan to g ri tashkil etilgan Iqtisodiy rayonlar xalq xo jaligi soqalarini rivojlantirish va ʻ ʻ ʻ uni to g ri boshqarishga yordam beradi, milliy xo jalik tizimining hududiy ʻ ʻ ʻ tuzilmasini qulaylashtirishga, davlatning mintaqaviy siyosati vazifalarini hal etishga xizmat qiladi. a) Sanoat tarmoqlarining hududiy joylashishi va rivojlanishi Sanoati.Mamlakatimiz neft va neft-kimyo sanoatining rivojlanishida Buxoro (Qoravulbozor) neftni qayta ishlash zavodining birinchi navbatini qurish katta ahamiyatga ega bo’ldi Ushbu zamonaviy korxona asosan Frantsiya bilan 19

“Zarafshon iqdisodiy rayoni ”

mavzusida kurs ishi

Купить